Nowy słownik poprawnej polszczyzny - Andrzej Markowski
DERYWAT (FORMACJA SŁOWOTWÓRCZA, WYRAZ MOTYWOWANY, WYRAZ POCHODNY)
To wyraz o złożonej budowie, w którym można wskazać część łączącą go pod względem formalnym i znaczeniowym z innym wyrazem (podstawa słowotwórczą) tzn. temat, oraz zespół cech swoistych (różnych od podstawy)-formant. Derywatem jest np. rzeczownik londyńczyk, utworzony od nazwy własnej Londyn za pomocą przyrostka –czyk; dodatkową cechą różniącą go od podstawy jest wymiana tematyczna n: ń. Inne typy derywatów to np. czarnoziem (<-czarna, ziemia), wieloznaczny (<-wiele, znaczenie), przeczytać (<-czytać). Podział derywatów wiąże się ściśle z typami derywatów (derywat sufiksalny, prefiksalny, paradygmatyczny, ujemny, alternacyjny, prefiksalno-surfiksalny).
DERYWACJA- w słowotwórstwie termin ten odnosi się do:
Tworzenia wyrazów za pomocą formantów od jednej podstawy słowotwórczej (derywacja prosta) lub dwóch (rzadziej trzech) podstaw słowotwórczych (kompozycja).
Dyscypliny naukowej (działu słowotwórstwa) opisującej budowę wyrazów motywowanych, powstałych w wyniku tego procesu,
W obrębie derywacji (w znaczeniu 1.) można wyróżnić kilka typów, w zależności od zastosowanego formantu. Najważniejsze z nich to:
sufiksacja, której cechą wyróżniającą jest dodanie przyrostka do tematu słowotwórczego podstawy, np. czytać ->czyt-elnik, miły->mil-utki, ryba->ryb-ak;
prefiksacja – tworzenie derywatów za pomocą przedrostków, np. ciśnienie ->nad-ciśnienie, łowić->z-łowic, miły->prze-miły;
interfiksacja, czyli tworzenie derywatów (od dwóch podstaw) za pomocą elementu łączącego -o-, np. dramat-o-pisarz, jasn-o-niebieski, las-o-step;
derwacja paradygmatyczna, która polega na zmianie wzorca odmiany (paradygmatu) danego wyrazu (tzn. koniugacji na deklinację, deklinacji na koniugację, deklinacji rzeczownikowej na przymiotnikową, odmiany męskiej na żeńską, odmiany męskiej na nijaką, odmiany przez przypadki i liczby na odmianę tylko przez przypadki), na ogół połączonej z ucięciem wykładnika fleksyjnego, np. pracować ->praca, biegać->bieg, wiosło->wiosłować, lis->lisi,
derywacja ujemna, czyli tworzenie derywatów w rezultacie ucięcia przyrostków lub innych cząstek niefleksyjnych, np. [ziemniak] amerykański-> amerykanin, dwójka->dwója,
derywacja alternacyjna, w której formantem jest tylko wymiana głoskowa w temacie, np. Zofia-> Zosia (f:ś)
Sufiksacja, prefiksacja, interfiksacja objęte są wspólnym mianem derywacji afiksalnej. Derywacja paradygmatyczna we wcześniejszych opracowaniach była nazywana derywacja wsteczną (ze względu na liczne ucięcia cząstek fleksyjnych) lub derywacja zerową (z powodu braku przyrostka słowotwórczego). W poszczególnych derywatach często można stwierdzić łączne wystąpienie różnych rodzajów formantów (sufiksy z prefiksami, np. faszysta->anty-faszyst-owski, sufiksów ze zmianą paradygmatu, np. ryba->ryb-ak, zmiany paradygmatu z wymianą głoskową, np. walczyć-> walka). Wymaga to więc zastosowania hierarchii formantów: zwyczajowa przyjmuje się, że jeśli procesowi derywacji towarzyszą afiksy i inne formanty, otrzymuje on swoją nazwę od typu afiksu , później uwzględnia się zmianę paradygmatu, , ucięcie elementu niefleksyjnego oraz wymiany głoskowe. Tak więc derywacja związana ze zmianą modelu odmiany będzie nazywana paradygmatyczną niezależnie od wystąpienia lub braku wymian głoskowych, derywacja polegająca na ucięciu elementu niefleksyjnego podstawy – ujemną. Termin derywacja alternacyjna stosowany jest tylko wtedy, kiedy wymiana głosek stanowi istotę procesu, nie zaś czynnik towarzyszący.
BUDOWA SŁOWOTWÓRCZA WYRAZÓW
Relacja formalna i znaczeniowa między tematem słowotwórczym a formantem. Rodzaj tego układu przesądza o zakwalifikowaniu badanych wyrazów do określonego typu derywatów. Budowa słowotwórcza wyrazów podlega ocenie normatywnej: jest bardzo pożądane, aby była przejrzysta, ekonomiczna, harmonijna, jednorodna (w sensie pochodzenia składników). Osiągnięcie tych celów jest możliwe dzięki umiejętnemu połączeniu tematu trafnie wybranej podstawy słowotwórczej z wyspecjalizowanym, najlepiej jednoznacznym formantem. Neologizm należący do terminologii naukowej czy technicznej musi spełniać więcej warunków poprawności niż neologizm języka ogólnego. W analizie uwzględniającej historię wyrazu przez budowę słowotwórczą rozumie się skład morfemowy badanej jednostki leksykalnej (np. morfemy przyrostkowe, przedrostkowe oraz morfem rdzenny).
FORMANT
To, co formuje nowy wyraz, czyli zbiór cech, które różnią derywat (wyraz motywowany) od jego podstawy słowotwórczej (wyrazu motywującego). W języku polskim funkcje formantów pełnią najczęściej przyrostki (sufiksy), np. spraw-ca, mal-arz, mistrz-yni, teatr-alny, oraz przedrostki (prefiksy), np. za-pisać, nad-komisarz, arcy-kapłan, prze-zabawny. W wyrazach złożonych funkcję formantu może pełnić element -o- (interfiks, infiks), łączący dwie podstawy słowotwórcze, np. piorun-o-chron, bajk-o-pisarz, język-o-znawca, a w derywacji odczasownikowej formantem może być też postfiks się, np. żenić się (<-żenić), sprawdzić się (<-sprawdzić). Sufiksy, prefiksy, infiksy i postfiksy, czyli formanty o postaci konkretnych wykładników słowotwórczych (dodawane do podstawy) nazywamy afiksami.
Niekiedy na jeden formant składają się dwa afiksy, np. przedrostek i przyrostek (anty-ameryk-ański, pro-nat-owski), przedrostek i prefiks (do-myślić się, wy-gadać się), interfiks i przyrostek (dom-o-krąż-ca). Formanty złożone z afiksów różnego typu nazywany nieciągłymi.
Formantami nie muszą być wyłącznie afiksy. W ich funkcji mogą wystąpić również procesy towarzyszące zjawisku tworzenia nowych wyrazów, z których najczęstsza i najważniejsza jest zmiana wzorca odmiany wyrazu (paradygmatu); to właśnie ona różni podstawę i derywat np. w parach: śpiewać->śpiew, rozrabiać->rozróba, biały->biel, lis->lisi, markiz->markiza. Ten typ formantu nazywamy paradygmatycznym.
Wymiany głoskowe związane z omówionymi typami derywacji są traktowane tylko jako elementy towarzyszące. Dopiero wtedy, kiedy są jedynym materialnym znakiem dokonania się procesu słowotwórczego (Zofia->Zosia), mówimy, że wykładnikiem derywacji jest formant alternacyjny, czyli wymiana głoskowa w temacie słowotwórczym.
Niektóre derywaty różnią się od swoich podstaw brakiem elementu niefleksyjnego (ucięciem), np. firanka ->firana, [chart]afgański-> afgan; mają one formant ujemny.
Formantem może więc być afiks, zmiana paradygmatu, ucięcie podstawy słowotwórczej, wymiana (alternacja) głoskowa albo różne kombinacje tych cech (przyrostek ze zmianą paradygmatu i wymianą głoskową, np. polski->polszczyzna, zmiana paradygmatu z ucięciem i wymianą, np. birmański-> birman [kot], ucięcie z wymianą głoskową, np. deska->decha).
Formant wyznacza wiele cech fleksyjnych wyrazu motywowanego. Przyrostek np. informuje o przynależności derywatu do części mowy, np. -ak- rzeczownik, -alny-przymiotnik, -izować -czasownik, a w derywacji rzeczowników – również o rodzaju gramatycznym, np. –ek- r. męski, -ka-
r. żeński, -ko- r. nijaki. Przedrostek poprzedzający temat czasownika włącza go do struktur dokonanych, np. na-pisać, u-gotować, prze-mówić, a postfiks – często wyklucza tworzenie imiesłowu biernego od danego czasownika, np. zgodzić się-> *zgodzony się.
Z poszczególnymi formantami słowotwórczymi wiążą się określone znaczenia lub typy znaczeń; jeżeli te związki mają charakter regularny, mówimy o specjalizacji znaczeniowej formantu. Przykładami przyrostków o wyraźnie określonej funkcji mogą być np. –ek||-ik, -ka, -ko jako wykładniki zdrobnień (dołek, konik, rączka, uszko), -isko – zgrubień (domisko, dziadzisko, kocisko), -iciel – wykonawca czynności (głosiciel, tropiciel, wyraziciel), -arka – nazw narzędzi mechanicznych (chłodziarka, mieszarka, zmywarka), -idło||-ydło – ujemnego nacechowania emocjonalnego (piśmidło, sztuczydło, filmidło).
Wśród formantów, zwłaszcza przyrostkowych, znajdziemy wykładniki słowotwórcze o postaci podstawowej, a także ich rozszerzone modyfikacje. Przyrostek –ec np. ma oboczną, rozszerzoną formę –owiec, powtałą w wyniku słowotwórczego usamodzielnienia się elementów będących początkowo sumą przyrostków: -ow- typowego dla derywatów przymiotnikowych oraz rzeczownikowego –ec, np. pracownik portowy, stoczniowy ->portowi-ec, stoczniowi-ec.
Te formanty w danej fazie rozwoju języka służą do tworzenia nowych wyrazów, nazywamy produktywnymi. W polszczyźnie współczesnej można mówić np. o niemal nieograniczonej produktywności przyrostków: -anie, -enie, -cie, dużej produktywności przyrostków –acz, -nik, -arka, -arz, -ista, -nia, i o nieproduktywności przyrostków –iwo, -ułka, -ba, -ota, -aj.
Poprawne zastosowanie formantu słowotwórczego wymaga znajomości jego funkcji, łączliwości z określonymi podstawami słowotwórczymi, nacechowania stylistycznego, stopnia produktywności oraz głoskowych wymian tematycznych, które wywołuje. Np. formant –iciel łączy się tylko z podstawami czasownikowymi (głosiciel, stroiciel), -arz – z czasownikowymi i rzeczownikowymi (piekarz, młynarz), przyrostek –nik z podstawami rodzimymi (naczelnik, ogrodnik), -ista z obcymi (cywilista, romanista), -anin i –czyk są neutralne stylistycznie (łodzianin, berlińczyk), -uch i -unia są przyrostkami nacechowanymi emocjonalnie (staruch, babunia), formant –anin zmiękcza końcową spółgłoskę tematu słowotwórczego (Lublin->lublinianin, Rzeszów->rzeszowianin), a w rzeczownikach odprzymiotnikowych nierzadko dochodzi do jej stwardnienia (afgański->afgan).
HYBRYDY JĘZYKOWE- są to wyrazy (na ogół neologizmy)podzielne słowotwórczo, zbudowane z cząstek pochodzących z różnych języków. Najczęsciej zawierają elementy polskie i obce: radiosłuchacz (radio- łac.radius, słuchacz-pol.)
Najbardziej ekspansywny jest model: przedrostek obcy(lub obcy temat słowotwórczy) +polski temat słowotwórczy. Najaktywniejsze obce elementy przedrostkowe:
anty-(antybodziec), auto-(autonaprawa, autoszyba, autosklep), eko-(ekorozwój, ekożywność), mikro-(mikrospołeczność), mini- (minispódniczka, miniosiedle, minichoinka, minizadowaolenie), super-(supermena, superzabawa, supernowoczesny, super oszczędny).
NEOLOGIZMY-to nowe elementy języka (wyrazy, ich znaczenia, wyrażenia i zwroty), które powstają w wyniku jego nieustannego rozwoju. Najczęstszymi przyczynami powstawania są bieżące potrzeby nazewnicze, związane z nowymi przedmiotami, czynnościami, instytucjami, oraz chęć odświeżenia słownictwa.
Ze względu na genezę i strukturę wyróżniamy:
Neologizmy słowotwórcze, tworzone na gruncie danego języka od wyrazów już istniejących, za pomocą odpowiednich formantów, np. frytkownica, oprogramowanie, oszolom, katolewica, kapeenowiec, programista.
Neologizmy znaczeniowe, czyli neosemantyzmy, wyrazy dobrze znane jako składniki systemu słownikowego, używane w zupełnie nowym znaczeniu, ukształtowanym na gruncie języka rodzimego lub zapożyczonym z języków obcych, np. nagłośnić ( sprawę )`dużo o niej mówić i piasć`, totalny `zupełny, ogólny, absolutny`, opcja `orientacja polityczna`.
Zapożyczenia wyrazowe z innych języków, np. hit, driver, cappuccino, peeling.
Neologizmy frazeologiczne, czuli nowe połączenia wyrazów o charakterze względnie stałym, np. dusić inflację, gasić strajki, pójść na kuroniówkę, pułapka kredytowa.
Zapożyczenia o zasięgu międzynarodowym (internacjonalizmy) przyspieszają wymianę myśli naukowej.
Zauważalną tendencją jest masowe tworzenie konstrukcji skrótowych. Jej przejawem są:
Wyrazy potoczne, zastępujące neutralne, literackie określenia dwuwyrazowe, np. (sfera budżetowa->)budżetówka, (torba reklamowa->)reklamówka, (chart afgański->)afgan.
Skrótowce od nazw wielowyrazowych, np. Rafako (<-Raciborska Fabryka Kotłów), CBOS (<-Centrum Badań Opinii Społecznej).
PODSTAWA SŁOWOTWÓRCZA- wyraz, którego temat w połączeniu z odpowiednim formantem posłużył do utworzenia jakiegoś derywatu, np. skąp(y)->skąp-stwo; pisać->na-pisać, mal(ować)->mal-arz. W funkcji podstawy może wystąpić samodzielny wyraz (dom->domisko), samodzielny wyraz
z towarzyszącym przyimkiem (na rogu->narożnik), dwa (rzadziej trzy) samodzielne wyrazy (powieść, pisarz->powieściopisarz; film, znawca->filmoznawca; dwa, metyl, beznen->dwumetylobenzen).
W języku polskim podstawą słowotwórczą jest najczęściej pojedynczy, samodzielny znaczeniowo wyraz. Wyrażenie przyimkowe oraz połączenie dwóch (trzech) samodzielnych wyrazów są podstawami przymiotników i rzeczowników. W zasadzie w funkcji podstaw słowotwórczych występują wyrazy w postaci podstawowej, hasłowej, nie zaś – ich formy fleksyjne.
PREFIKS(PRZEDROSTEK)- formant poprzedzający temat podstawy słowotwórczej, np. arcy-mistrz,
do-pisać, nad-pobudliwy, pod-pułkownik, roz-łączyć, za-gotować, z-modyfikować.
Termin przedrostek jest używany w opisach morfologicznych także w znaczeniu `część wyrazu znajdująca się przed rdzeniem (bez względu na to, czy pełni w tym wyrazie funkcję formantu)`-> przedrostkiem w takim rozumieniu jest np. element na- w wyrazie nauczyciel.
PRZYROSTEK (SUFIKS)- formant umieszczany po temacie podstawy słowotwórczej, np. barw-ny, berliń-czyk, bonapart-yzm, kalwin-izm, oper-owy, ryb-ak, student-ka. Przyrostek może wpływać na kształt tematu słowotwórczego, tzn. powodować różne wymiany głoskowe, np. czarny->czernieć (a:e, n:ń).
SŁOWOTWÓRSTWO- jest działem językoznawstwa badającym budowę wyrazów oraz środki ich tworzenia; zagadnienia szczegółowe: możliwość łączenia poszczególnych formantów z określonymi typami podstaw, badanie stopnia regularności procesów derywacyjnych, produktywność typów słowotwórczych.
TEMAT SŁOWOTWÓRCZY- to cześć derywatu pozostała po oddzieleniu formantu. W tematach derywatów przyrostkowych mogą zachodzić wymiany spółgłoskowe i samogłoskowe w stosunku do tematu podstawy słowotwórczej, np. dzień->dniówka( dz:d, e:o), biały ->bielić (a:e, ł:l).
WYRAZ NIEPOCHODNY- to taki, którego budowa nie pozwala dziś przepuszczać , że powstał on w wyniku procesu słowotwórczego, tzn. analiza językowa nie daje podstaw do ustalenia ani jego formantu, ani podstawy słowotwórczej. Niepochodne są np. leksemy czarny, czekać, las.
ZŁOŻENIE (WYRAZ ZŁOŻONY)-jest typem struktury słowotwórczej, w której połączono tematy co najmniej dwóch podstaw słowotwórczych za pomocą elementu -o-, np. towar-o-znawca,
kredyt-o-biorca, lub -i-, np. łam-i-strajk, pas-i-brzuch.
Wyjątkowo formantem może być tylko przyrostek, np. srzybkostrzel-ny, dwugarb-ny, albo zmiana sposobu odmiany (paradygmatu fleksyjnego), np. nocleg, trójnóg.
Do niedawna uważano, że złożenia muszą mieć strukturę hierarchiczną, nadrzędno-podrzędną, np. jasnozielony, tzn. `zielony o jasnym odcieniu`, bajkopisarz `pisarz bajek`. Współcześnie uzyskały aprobatę normatywną także niektóre konstrukcje współrzędne, takie jak chłoporobotnik `chłop i robotnik`, meblościanka `mebel i ścianka`, zlewozmywak `zlew i zmywak`, stropodach `strop i dach`.
Złożenia stanowią jedność akcentową oraz –w odróżnieniu od zrostów-także jedność fleksyjną; odmianie podlega tylko druga ich część, np. nocleg-noclegu, szybkobiegacz-szybkobiegacza.
ZROST- jest rodzajem bezpośredniego (tzn. bez elementu -o-)połączenia dwóch wyrazów, np. Wielkanoc, psubrat, Rzeczpospolita, Białystok, dobranoc. O tym, że zrosty są pojedynczymi wyrazami (a nie np. grupami składniowymi)świadczy akcent, np. Krasnystaw (wym. Krasnystaw, nie Krasnystaw), niemożność przestawienia członów lub wstawienia między nie jakiegoś składnika. Natomiast o złożoności tych struktur przypomina ich odmiana, obejmująca obie części składowe, np. Białystok, Wielkanoc, Rzeczpospolita-Białegostoku, Wielkiejnocy, Rzeczypospolitej. Jeżeli pierwszy człon zrostu nie ma postaci mianownikowe, pozostaje nieodmienny, np. psubrat-psubrata.