[2] Sytuacja, w której dochodzi do samobójstwa jest trudna do ujęcia w schemat, zazwyczaj składa się na to szereg czynników natury psychologicznej bądź społecznej. Obecnie próbuje się również uwzględniać czynniki natury biologicznej. Pomysł, aby to czynniki genetyczne miały swój udział w kształtowaniu zachowań samobójczych, nie jest do końca pomysłem absurdalnym. Do dzisiaj wykonano bardzo wiele pracy mającej na celu identyfikację tych właśnie genów, których obecność zwiększa prawdopodobieństwo popełnienia samobójstwa. W związku z tematem mojego wystąpienia, skupię się na tzw. Biologicznych markerach suicydalności, dzięki którym byłaby możliwa (bo obecnie nie jest) ocena ryzyka popełnienia samobójstwa. Takie markery niewątpliwie znalazłyby zastosowanie w praktyce klinicznej jako element prewencji samobójstwa. Bo należy pamiętać, że próby samobójcze – te zakończone sukcesem jak i te niekompletne –są problemem zakrojonym na szeroką skalę – dlatego we wstępie prezentacji powiemy sobie słów kilka na temat statystyk.

[6] Najwięcej aktów samobójczych popełniają ludzie w wieku 16–21 lat. Drugim, niebezpiecznym okresem jest wiek 45–55 lat. Samobójstwo częściej popełniają mężczyźni, niż kobiety zarówno w pierwszej jak i drugiej grupie wiekowej.

[9] Suicydologia to interdyscyplinarna nauka zajmująca się samobójstwami oraz próbami samobójczymi, lecz również szeroko pojętą autodestruktywnością.

Głównymi zagadnieniami w suicydologii są:

* zapobieganie samobójstwom,

* leczenie pacjentów po próbach samobójczych,

* badania czynników wpływających na popełnianie samobójstw (środowiskowych, psychologicznych i klinicznych)

[10] Narzędzia suicydologii:

Klonowanie pozycyjne – jest to element tzw. genetyki odwrotnej – czyli w naszych badaniach nie wychodzimy od genów, ale poszukujemy ich nieprawidłowego produktu białkowego. Klonowanie pozycyjne polega na identyfikacji nieznanych genów, ich lokalizacji na chromosomie metodami genetycznego, a następnie fizycznego mapowania genów. Wykorzystywane jest w chorobach genetycznych, defektach genetycznych, dla których nie jest znane nieprawidłowe białko – a co za tym idzie? Nie jest znany molekularny mechanizm choroby. W tym celu, żeby odkryć gen, szuka się rodzin, w których zaburzenie genetyczne wystąpiło u kilku jej członków.

[12] Serotonina bierze udział w regulacji: czuwania, snu, emocji, procesów uczenia, termoregulacji, czy popędów – to tak najogólniej i w telegraficznym skrócie. Serotonina tworzy się w organizmie w wyniku hydroksylacji a następnie dekarboksylacji niezbędnego aminokwasu – tryptofanu. Hydroksylację tryptofanu do 5-hydroksytryptofanu katalizuje

hydroksylaza tryptofanowa (TPH) wątroby. Jest ona enzymem limitującym biosyntezę serotoniny

[13] Serotonina jest neuroprzekaźnikiem ośrodkowego układu trofotropowego (czyli mówimy tu o szlaku serotoninergicznym). Serotonina wędruje od jednego neuronu (czyli komórki presynaptycznej), poprzez niewielką przestrzeń (czyli szczelinę synaptyczną) i następnie łączy się z receptorami na powierzchni drugiego neuronu (czyli komórki postsynaptycznej)

[14] Wyniki badań asocjacyjnych zachowań samobójczych dotyczą przede wszystkim genu transportera serotoniny (5-HTT) i genu hydroksylazy tryptofanu (TPH). I ten drugi właśnie teraz omówimy. TPH posiada dwie izoformy: TPH1 i TPH2. TPH1 zlokalizowany jest na krótkim ramieniu chromosomu 11. Różne warianty tego genu mogą wpływać na nasze cechy osobowości (zamachy samobójcze, duża depresja, choroba afektywna jedno-, dwubiegunowa, choroba maniakalno-depresyjna, napady złości). Przy pomocy metod biologii molekularnej określono polimorficzne formy genu kandydującego – TPH w intronie 7: A218C – substytucja adenozyny cytozyną w 218 nukleotydzie oraz A779C – zamiana adenozyny na cytozynę w 779 nukleotydzie. Następnie w badaniach asocjacyjnych porównano rozkład alleli badanych polimorfizmów pomiędzy grupą kontrolną a grupą „chorych”. I to czy określony allel/genotyp jest związany z samobójstwem, stwierdza się poprzez wykazanie, że występuje on częściej u osób chorych.

Ten pierwszy polimorfizm (A779C) zaklasyfikowano jako U (Upper band) i L (Lower band). Genotyp UU charakteryzuje się wysoką koncentracją 5-HIAA (kwas hydroksyindooctowy – metabolit serotoniny i jeśli chcemy oznaczyć poziom serotoniny w organiźmie to oznaczamy 5-HIAA) i posiadają go agresywni alkoholicy. Genotyp LL to mała koncentracja 5-HIAA i koreluje on ze śmiertelnością i ciężkością samobójstw. Trochę bardziej skomplikowana jest kwestia drugiego polimorfizmu, ponieważ wyniki wielu badań są ze sobą sprzeczne. Najnowsze wskazują na brak korelacji z zachowaniami samobójczymi, natomiast wcześniejsze badania pokazały wpływ tego polimorfizmu na zmniejszoną syntezę serotoniny. Badania wykonywano na grupie pacjentów z zaburzeniami takimi jak: depresja, schizofrenia, choroby dwubiegunowe, którzy w swojej historii życia mieli za sobą próby samobójcze.

W badaniach skupiono się również nad regionem promotorowym, w którym także znaleziono polimorfizmy. Przebadano 101 pacjentów z kompletnymi próbami samobójczymi (populacja francusko – kanadyjska) i wnioski były następujące: tak jak pojedyncze loci nie jest kojarzone z samobójstwem to analiza haplotypu wskazała na konkretny haplotyp (-6526G -59061T 218C), który z dużą częstością występował u ofiar samobójstw ze szczególnym okrucieństwem.

Haplotyp – zestaw polimorfizmów pojedynczych nukleotydów położonych na jednej chromatydzie, które dziedziczy się jako zestaw sprzężonych ze sobą alleli.

[15] Druga forma TPH jest nazywana genem neuronalnym, w związku z ekspresją, która ma miejsce w OUN. Dlatego też gen ten będzie brał udział w regulacji ośrodkowego układu serotoninowego. Czy zmiany w genie TPH2 i regionie 5’ mają związek z samobójstwem? Zbadano 14 polimorfizmów pojedynczego nukleotydu u 259 osób z depresją z czego 114 popełniło samobójstwo. Znaleźli 2 NSP w regionie 5’ i 2 NSP w intronie. TPH2 jest znacznie większym podejrzanym o powstawanie myśli samobójczych i na pewno zasługuje na dalsze badania.

[16] Kolejnym elementem neurotransmisji serotoninergicznej jest transporter serotoniny. Czyli teraz słów kilka o genie tego transportera i o roli jego polimorfizmu w patogenezie samobójstwa. Transporter serotoniny to białko, które ją wyłapuje i wiąże z przestrzeni pomiędzy neuronami. Mówimy o tak zwanym wychwycie zwrotnym serotoniny.

[17] Rola polimorfizmu. Gen ludzkiego transportera serotoniny zlokalizowany jest na chromosomie 17. W patogenezie znaczenie ma polimorfizm inercyjno – delecyjny odcinka promotorowego genu. W związku z tym mamy dwie formy genu – krótszą i dłuższą. W wyniku delecji fragmentu o długości 44pz aktywność transkrypcyjna jest znacznie mniejsza, za tym idzie słabsza ekspresja genu i niższy poziom wychwytu serotoniny. Forma krótka jest charakterystyczna dla osobowości lękowej i depresji. Badania udowodniły również, że jest ona skorelowana z brutalnymi próbami samobójczymi (u osób ze schizofrenią i zaburzeniami afektywno – dwubiegunowymi). Ponadto u osób, które są w grupie wysokiego ryzyka (to znaczy w przeciągu 1 roku od pierwszej próby samobójczej podejmują kolejną), częstość występowania allelu krótkiego jest znacząco wyższa.

Natomiast forma długa „L” jest charakterystyczna dla typu melancholicznego depresji. Nie pociąga się jej do odpowiedzialności za samobójstwo, chociaż zakłada się jej udział w ideacji samobójstwa.

Zaobserwowano również zmienną liczbę powtórzeń w intronie 2 (VNTR-2), którą kojarzy się z zaburzeniami takimi jak: choroba alzheimera i schizofrenia.

[18] U samobójców i potencjalnych samobójców obserwuje się zwiększenie gęstości (up-regulation) postsynaptycznych receptorów 5HT_1A i 5HT_2A, co uważa się za zmianę kompensacyjną związaną z deficytem transmisji serotoninergicznej. Tą regulację w górę stwierdza się w brzusznej korze przedczołowej, który jest jak strażnik naszych emocji. Mała aktywność serotoninergiczna w tym obszarze może wiązać się z uszkodzeniem hamowania behawioralnego i ze zwiększoną podatnością na uczucia agresywne i samobójcze.

Kompensacyjne zwiększenie liczby receptorów mogłoby świadczyć o wzmocnionej neurotransmisji. Jednak wynika to z nienormalnie niskiej ilości neuroprzekaźnika w szczelinie synaptycznej, co zwiększa liczbę receptorów, aby te mogły wyłapać każdy dostępny sygnał.

Dzięki niemej substytucji T/C w kodonie 102 można wyróżnić allel 1 (T) oraz allel 2 (C). Polimorfizm ten nie prowadzi do zmiany aminokwasu, ale jest sprzężony z substytucją G/A w pozycji –1438 promotora genu, która mogłaby mieć znaczenie funkcjonalne.

[19] Specyficzne zmiany w dwóch genach są związane z występowaniem myśli samobójczych, pojawiających się u ludzi przyjmujących leki antydepresyjne. W zależności od tego jaki zestaw kopii genów odziedziczymy, prawdopodobieństwo wystąpienia takich myśli zwiększa się 2 do 15 razy. Ludzie zazwyczaj dziedziczą dwie kopie genów, po jednej od każdego z rodziców, tak więc niektórzy ludzie posiadają dwie różne wersje podczas gdy inne posiadają dwie te same. Tylko 1% badanych osób ma wysokie ryzyko wystąpienia myśli samobójczych podczas przyjmowania citalopramu, z powodu posiadania dwóch kopii wersji wysokiego ryzyka genu GRIK2 jednocześnie z lub bez żadnej kopii wersji genu GRIA3. U około 41% osób występuje podwyższone ryzyko ponieważ posiadają jedną lub dwie kopię wersji genu GRIA3, a nie posiadają żadnej kopii wersji GRIK2. U większości pacjentów (58%) genetyczne ryzyko wystąpienia myśli samobójczych jest niskie.

Żadna ze zmienionych wersji genów nie była związana z próbą samobójczą. To sugeruje, że zmienione geny są specyficzne jedynie dla myśli samobójczych, które pojawiają się podczas leczenia antydepresantami.

[20] Gen CREB1 koduje czynnik transkrypcyjny, który należy do rodziny białek z zamkiem leucytowym, specyficznie wiążących się do DNA. Białko to w postaci homodimera wiąże się do cAMP. Po fosforylacji (kinazy) indukuje transkrypcję genów w odpowiedzi na hormonalną stymulację cAMP.

U kobiet nie zaobserwowano związku pomiędzy wariantami CREB1 a skłonnościami samobójczymi w trakcie leczenia.

[21] Zmiany epigenetyczne zachodzą w komórce pod wpływem czynników zewnętrznych i nie są - w przeciwieństwie do samej informacji genetycznej - w stu procentach dziedziczone po rodzicach. Oznacza to na przykład, że jednojajowe bliźnięta dorastające w różnych warunkach mogą wykazywać znaczne różnice w tzw. wzorze metylacji, czyli liczbie i rodzaju genów "wyznakowanych" przez odwracalne przyczepienie chemicznych grup metylowych (-CH3) do określonych miejsc w genomie. Metylacja pozwala na minimalizację aktywności genu, dzięki czemu proces ten odgrywa istotną rolę w regulacji procesów fizjologicznych wewnątrz komórki w zależności od bieżących potrzeb i uwarunkowań zewnętrznych.

Gen receptora GABA-A wpływa na nastrój – łagodzi stany lękowe. Zbadano tkanki mózgu osób, które popełniły samobójstwo i osób, które zmarły nagle (np. zawał serca). U samobójców był wyłączony gen receptora GABA-A w wyniku metylacji w obszarze promotora tego genu. Ponadto w innym rejonie mózgu był zbyt aktywny gen kodujący metylotransferazę (DNMT).

[22] 5-HIAA: mała ilość, co jest następstwem zmniejszonego obrotu metabolicznego serotoniny, a to z koleii jest źródłem osłabionego przekaźnictwa 5-HT w OUN. Jest to przyczyna nie tylko depresji, ale też wzmożonej autoagresji w postaci prób i zamachów samobójczych.

Stężenie cholesterolu: niski poziom cholesterolu we krwi. Jedna z hipotez uwzględnia udział lipidów w przemianach i dystrybucji serotoniny w OUN. Zatem skoro jest za niski poziom cholesterolu to przekaźnictwo serotoninergiczne jest osłabione. Ale obecnie stężenie cholesterolu nie ma znaczenia predykatywnego.

Test deksametazonowy: służy do oceny aktywności osi podwzgórze – przysadka – nadnercza. Deksametazon to silny steroid, który hamuje oś przysadkowo – nadnerczową. W teście ocenia się hamowanie sekrecji kortyzolu przez deksametazon. Ujemny wynik testu koreluje z dużym nasileniem lęku.