DORÓB PRÓBY BADAWCZEJ I TERENU BADAŃ

Mieczysław Łobocki – Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych

Kraków 2001, str. 159

1. Ogólna charakterystyka doboru próby

1.Dobieranie próby do badań a populacja.

Przez dobór próby rozumie się wyselekcjonowanie dla celów badawczych np. pewnej liczby osób, wchodzących w skład ściśle określonej zbiorowości nazywamy populacją, którą badacz jest w szczególny sposób zainteresowany. Badacz rzadko kiedy ma dostęp do całej populacji. Na ogół skazany jest tylko na niewielki odsetek osób składających się na dana populacje. Chodzi o to, aby wybrane osoby stanowiły próbę reprezentatywną, tzn. były w miarę tożsame pod względem interesujących badacza zmiennych, czyli tworzyły niejako miniaturę szerszej zbiorowości. Poprawny dobór próby do badań wymaga dobrej znajomości populacji, na podstawie, której jest on dokonywany. Może dotyczyć różnych osób, czyli odnosić się do zbiorowości najróżniejszego rodzaju. W badaniach pedagogicznych zachodzi szczególnie niebezpieczeństwo uwzględnienia populacji jako zbiorowości zbyt różnorodnej. Stanowią ja często dzieci w wieku przedszkolnym, uczniowie i studenci, a także nauczyciele, wychowawcy i rodzice. Spośród uczniów wyodrębnia się na ogół uczniów w młodszymi starszym wieku szkolnym. Interesującą populacja dla badań są też różne typy rodzin, szkół i placówek opiekuńczo-wychowawczych , organizacje dziecięce i młodzieżowe oraz wiele innych instytucji zbiorowej edukacji. Fakt, że badacz rzadko może objąć swymi badaniami wszystkie osoby, zmuszony jest on do pobranie próby. Czyni tak nie tylko z powodu zbyt dużej liczebności populacji, lecz również w tym celu, aby uniknąć „nadmiernych nakładów czasu i pieniędzy” i by „ wyniki, o które chodzi można uzyskać także podając badaniu tylko jej część”.

2. Trafność doboru próby.

Pobrana próba upoważnia do wyciągnięcia wniosków o właściwościach całej populacji tylko wówczas, gdy stanowi ona rzeczywiście integralną jej część. Brak zgodności pobranej próby z dana populacja uniemożliwia jakiekolwiek poprawne wnioskowanie, a tym samym czyni bezsensownymi badania oparte na takiej próbie. Dlatego w metodologii wszelakich badań naukowych podkreśla się nieodzowność trafnego doboru próby, nazywanej próba reprezentatywną calem uwypuklenia jej adekwatności z określoną populacją. Dobór próby może odnosić się nie tylko do osób badanych i różnych instytucji, lecz także tekstów pisanych lub różnego rodzaju innych wytworów ludzkich. Badania pedagogiczne o znacznie ograniczonym doborze próby nie zawsze pozbawione są wartości poznawczej. Należą do nich badania jakościowe, które ze względu na swój osobliwy charakter nie obejmują zbyt dużej liczby osób badanych i przeprowadzane są na terenie zaledwie jednej szkoły, a nawet tylko jednej klasy szkolnej. Wymagają one bowiem szczegółowych i pogłębionych opisów i analiz indywidualnych, co nie jest raczej możliwe przy badaniach z u działem wielu osób badanych i na terenie więcej niż jednej lub kilku szkół czy instytucji opieki, wychowanie i kształcenia.

3. Różne sposoby doboru próby .

Znane są dotychczas trzy sposoby dokonywania doboru próby: dobór losowy uznawany za najlepszy, dobór celowy, czyli tendencyjny i dobór na podstawie ochotniczych zgłoszeń. Ten ostatni polega na całkiem dowolnym zgłoszeniu się do badań osób, do których badacz zwraca się najczęściej w formie pisemnej. Są to przeważnie badania ankietowe. Badacz prawdopodobnie nigdy nie dowie się jakimi motywami kierowały się osoby, które zadeklarowały swój udział w badaniach i jakie cechy osobowości różnią je od osób, które odmówiły w nim swego udziału. Osoby te mogą różnić się także „pod innymi względami, a to może spowodować, że uzyskane przez nie wyniki będą nietypowe dla populacji jako całości”.

1. Losowy dobór próby.

1. Wstępne wiadomości o losowym doborze próby.

Współcześnie ten dobór próby uznaje się za najbardziej trafny. Nosi on także nazwę doboru probabilistycznego, ponieważ umożliwia wnioskowanie o populacji oparte na rachunku prawdopodobieństwa. Badacz nie ma bezpośredniego wpływu na dobór osób badanych, a każda osoba wchodząca w skład interesującej badacza populacji „musi mieć jednakową szansę, by stać się obiektem badania w ramach próby losowej”. Dzięki temu losowy dobór próby zapewnia jej reprezentatywność „w granicach tak zwanego błędu losowego”. Dobór ten okazuje się z reguły lepszy od doboru celowego- tam, gdzie nie znamy bliżej populacji pod względem charakterystycznych dla niej rozkładów zmiennych i zachodzących miedzy nimi zależności. Dobór losowy nie zapewnia „uzyskania próby identycznej z populacją generalną pod względem rozkładów zmiennych i zależności między nimi” ale „ pozwala na obliczenie prawdopodobieństwa określonego stopnia przybliżenia pod tymi względami próby do populacji”. Na ogół wyróżnia się 5 sposobów losowego doboru próby. Są nimi prosty, systematyczny, warstwowy, grupowy, wielostopniowy dobór próby.

1. Prosty dobór próby.

Przykładem jest wyciąganie odpowiednio ponumerowanych kartek z pojemnika po dokładnym ich wymieszaniu lub kart z należycie potasowanej talii, a także stosowanie techniki w rożnego rodzaju grach losowych np. totolotek. W badaniach pedagogicznych losowanie za pomocą prostego doboru próby odbywa się w ten sposób, żę najpierw dokonuje się numeracji osób tworzących daną populację. Jeżeli badania dotyczą uczniów klas I-III danej szkoły, a ogółem jest 6 klas, złożonych kolejno z 30,24,28,32,27,24 uczniów, to wtedy w jednej z nich numeruje się uczniów od 1-30, a w drugiej od 31-54, trzeciej od 55-82 itd. Następnie dokonuje się losowania. Możemy wypisać na jednolitych karteczkach każdy z numerów odpowiadających poszczególnym uczniom. Z nich wybiera się tylko karteczek. Ile uczniów zamierzamy poddać badaniom.

1. Systematyczny dobór próby

Przykładem może być np. wywołanie co piątego ucznia w klasie do odpowiedzi zgodnie z zapisem w dzienniku lekcyjnym lub ocenianie co trzeciego rysunku dziecięcego z dobrze wymieszanego zbioru 30 rysunków na określony temat. W systematycznym doborze próby najpierw sporządza się listę osób, wchodzących w skład interesującej badacza populacji, wraz z przyporządkowaniem każdej z nich określonego numeru. Następnie dokonujemy ustalenia tzw. Odstępu losowania. Tak więc np. ze 150-osobowej populacji pragniemy dobrać próbę złożoną z 30 osób, to wielkość losowania określamy ilorazem 150:30, wynosi 5. Zaleca się, aby nie rozpoczynać doboru od pierwszego numeru, lecz polegać na losowym wyborze. Na ogół ceni się wyżej systematyczny dobór próby w porównaniu z prostym. Systematyczny dobór próby może podlegać zniekształceniu wówczas, gdy lista odznacza się pewną regularnością cykliczną. Przykładem są badania przeprowadzone podczas II wojny światowej. Lista obejmowała żołnierzy z wielu kolejnych ugrupowań, każda z nich składała się z 10 osób odpowiednio uszeregowanych. W ten sposób do badań wybrano co 10 żołnierza z listy, wśród badanych znaleźli się sami sierżanci.

1. Warstwowy dobór próby.

Stosowany bywa zwłaszcza w przypadku niejednorodnej i wyraźnie zróżnicowanej populacji. Polega na wyodrębnieniu w niej względnie rozłącznych i wyczerpujących podgrup, nazwanych warstwami. W ten sposób unika się zniekształceń wskutek dobierania próby do badań z populacji nadmiernie zróżnicowanej. Na przykład badając uczniów dokonujemy rozwarstwienia na m.in. płeć, wiek, miejsce zamieszkania. W ten sposób łatwiej jest zapewnić reprezentatywność próby i skoncentrować się na osobach szczególnie bliskich zainteresowaniom badacza. Po wyodrębnieniu poszczególnych warstw określonej populacji pobiera się próbę losową, z każdej z nich oddzielnie i niezależnie. Najczęściej dokonuje się tego za pomocą zarysowanego wcześniej losowanie prostego lub schematycznego.

1. Grupowy dobór próby.

W przypadku badan pedagogicznych losowy dobór próby dotyczy często nie poszczególnych osób, lecz określonych grup czy całych społeczności. Są nimi najczęściej klasy szkolne, szkoły, placówki opiekuńczo-wychowawcze lub rodziny. Dokonuje się wówczas grupowego doboru próby, dotyczącego np. kilku zaledwie klas szkolnych spośród wszystkich klas danej szkoły, lub jednej spośród wielu szkół w danej miejscowości. Nie bez znaczenia jest tu jednorodność dobieranych grup, np. klas I-III lub IV-VI albo szkół podstawowych w mieście lub na wsi, rodzin pełnych, rozbitych, zdemoralizowanych lub zastępczych. Dobór taki zależy od celów badawczych. W każdym razie z jego pomocą wylosowuje się pewną liczbę interesujących badacza grup spośród kilku, kilkunastu lub wielu im podobnych grup. Wylosowane grupy poddaje się badaniom z uwzględnieniem na ogół wszystkich osób wchodzących w ich skład.

1. Wielostopniowy dobór próby.

Polega on zazwyczaj na wylosowaniu najpierw np. jakiejś jednej szkoły, a następnie te spośród objętych nią klas, których zamierza się poddać badaniom. Jeśli natomiast uzna się, że nie zachodzi potrzeba objęcia badaniami wszystkich uczniów wylosowanych klas, dokonuje się dalszego ich doboru za pomocą prostego lub systematycznego losowania. W wielostopniowym doborze próby –w odróżnieniu od losowania grupowego jednostopniowego- mamy do czynienia co najmniej z dwoma stopniami losowania. Składa się na nie najpierw losowanie grup, a następnie wchodzących w ich skład jednostek. Taki dobór próby może odegrać niemałą rolę w badaniach pedagogicznych. Jest on jednak rzadko stosowany przez pedagogów.

1. Celowy dobór próby.

1. Ogólna charakterystyka celowego doboru próby.

W celowym doborze próby o tym, kto zakwalifikowany zastanie do osób badanych z danej populacji, decyduje sam badacz. Kieruje się on przy tym posiadaną wiedzą o interesującej go populacji, szczególnie pod względem niektórych charakteryzujących ją cech. Niedostatki naszej wiedzy o populacji powodują występowanie fatalnych niekiedy błędów przy celowym doborze próby. Dobór ten nazywany jest także doborem nieprobabilistycznym. Nazwa ta uzasadniona jest tym ,że w celowym doborze próby niemożliwa jest ocena popełnionego błędu za pomocą wnioskowania statystycznego, co możliwe jest w losowym doborze próby. Celowy dobór rzadko kiedy jest w stanie zapewnić wystarczającą jej reprezentatywność. Zwykle też celowo dobiera się do badań jakąś szkołę lub placówkę opiekuńczo-wychowawczą. Wynika to najczęściej z istniejących realiów i warunków, w jakich znajduje się badacz. Często uzależniony jest od zgody wyrażonej na badania przez np. dyrektora szkoły. W przypadku braku takiej zgody byłby skazany na rezygnację z badań lub przełożenie ich w czasie. Pomimo, że celowy dobór próby wydaje się dopuszczalny w badaniach pedagogicznych, nie wolno zapominać, że może być on i jest często doborem tendencyjnym i z reguły mniej trafnym niż dobór losowy.

1. Kwotowy dobór próby.

Nazwa ta pochodzi od wiązanych z nią odpowiednich kwot (ilości) osób o różnych rozkładach cech, które to osoby należy uwzględnić w planowanych badaniach. Wykorzystuje się ją często w badaniach dotyczących opinii badanych osób w rożnych sprawach, w tym szczególnie przy sondażu opinii publicznej. Próba kwotowa przypomina pod pewnym względem warstwowy dobór próby. Nie jest jednak z nim tożsama, ponieważ osoby badane dopiera się w sposób celowy, a nie losowy. Nie ma możliwości oceny wspomnianego obciążenia próby kwotowej. Wymownym tego przykładem mogą być badania ankietowe przeprowadzone korespondencyjnie, zwłaszcza gdy w odpowiedzi otrzymujemy co najwyżej 50% zwrotów. Wówczas można mieć poważne wątpliwości co do reprezentatywności przebadanych osób, które mogą w sposób zasadniczy różnić się od tych, które odmówiły odpowiedzi.

1. Ocena celowego doboru próby.

Ogółem próba kwotowa –jak z resztą każdy niemal celowy dobór- obciążony jest niemożnością uogólnienia jej wyników na cała populację, ponieważ nie spełnia podstawowych warunków poprawnego wnioskowania logicznego, w tym zwłaszcza wymogów rachunku prawdopodobieństwa. Pomimo to celowy dobór próby łącznie z próbą kwotową może okazać sie przydatny w badaniach pedagogicznych. Jak przydatny może okazać się dobór celowy, łatwo przekonać się właśnie na przykładzie badań eksperymentalnych np. na temat nauczania. W badaniach tym na pewno korzystniejsze dla ich uwiarygodnienia jest celowe zakwalifikowanie do klas eksperymentalnych tych, które są złożone z uczniów o nieco niższym poziomie osiągnięć szkolnych. Tymczasem losowy wybór mógłby zadecydować o niekorzystnym doborze klas. Dobór taki także jest wskazany w badaniach wstępnych i w związku z podziałem osób badanych na względnie równoważne grupy.

Waldemar Dutkiewicz – Podstawy metodologii badań

Kielce 2000, str. 98

1. Czas, miejsce i zakres badań – dobór próby.

W planie badań powinien być określony ich zasięg :

• Zasięg terytorialny z opisem materiału, lokalizacją badań i właściwościami terenu. Można sporządzić mapkę badanych populacji.

• Zasięg osobowy, tzn. reprezentacyjność grupy z danej populacji

• Zasięg czasowy, tzn. fazy z określeniem czasu, w jakim były prowadzone badania.

Najpowszechniej stosowanym badaniem częściowym jest tzw. Badanie reprezentacyjne. Przy tym badaniu konieczne jest, aby część podlegająca badaniu, czyli próba, wyodrębniona została z populacji generalnej przez właściwe losowanie. Zbiorowością generalną nazywamy zbiór jednostek posiadających jedną lub kilka wspólnych cech. Zbiorowość próbna to część populacji generalnej pobrana z niej w ściśle określony sposób. Przez próbę losową rozumie się część populacji generalnej wybraną w sposób, który gwarantowałby każdej jednostce ze zbiorowości generalnej równą szansę trafienia do próby. Dobrze dobrana próba losowa pozwala osiągnąć charakterystyczne dla zbiorowości generalnej wyniki. Bardzo ważnym momentem w badaniach jest dobór próby, która musi spełniać pewne warunki, by w sposób możliwie pełny opisywała wszystkie właściwości modelu populacji generalnej. Muszą być spełnione określone warunki, determinujące reprezentatywność próby. Podejmujący badania przy zastosowaniu doboru próby staje przed koniecznością pogodzenia i zrównoważenia następujących postulatów :

1. Próba misi być rzetelna reprezentacją populacji. Reprezentatywność będzie tym większa, im więcej obiektów z populacji wchodzi w skład próby.

2. Nakład czasu, pracy, środków organizacyjnych, rzeczowych i finansowych nie powinien przekraczać możliwości badacz. Skuteczność badania będzie tym większa, im mniejszym nakładem czasu, pracy i środków osiąga się reprezentatywność.

3. Sposób pobierania próby powinien być taki, by nie utrudniał w stopniu istotnym realizacji dalszych kroków postępowania badacza.

W badaniach pedagogicznych najczęściej stosuje się losowanie proste. W obrębie tego typu losowania wyróżniamy :

1. Losowanie niezależne lub ze zwracaniem. W tym typie losowania prawdopodobieństwo wylosowania każdej kolejnej osoby, w każdym kolejnym losowaniu jest jednakowe. Ta sama osoba może być wylosowana kilka razy, bowiem po jej wylosowaniu kartkę wrzuca się powtórnie.

2. Losowanie zależne lub bez zwracania. W tym typie losowania wynik uzyskany w pierwszym losowaniu zmienia warunki następnego losowania. Jednostka może być wylosowana tylko raz. Kartka z jej numerem nie bierze udziału w następnym losowaniu.

3. Losowanie warstwowe. Jeżeli populacja, którą mamy badać, składa się z części, które charakteryzują się mniejszą zmiennością badanych cech w porównaniu ze zmiennością całej populacji, to wskazane jest przeprowadzenie losowania warstwowego. Polega na tym, że dokonujemy przed losowaniem podziału zbiorowości na części ze względu na pewna cechę, a potem z każdej części pobiera się próbę.

Innym typem losowania jest losowanie próby warstwowej dwustopniowej. Losowanie dwuetapowe lub wieloetapowe nie gwarantuje lepszych wyników w porównaniu z losowaniem bezpośrednim, ma jednak duże zalety praktyczne, bowiem oszczędza czas i nakład pracy.

Tadeusz Pilch, Teresa Bauman – Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe.

Warszawa 2001, str.125 i 195

1. Sztuka konstruowania próby badawczej.

Populacja nie musi wcale stanowić zbioru ludzi, zbioru osobników. Może stanowić ona zbiór szkół, klas, wypracowań, kart oceny postępów w nauce itp. Zadaniem badacza jest ustalenie jednostki badania, tj. niepodzielnego obiektu badania, i określenia kompletu cech istotnych dla jednostki. Populacja to zbiór wszystkich jednostek badania, a więc zbiór wszystkich przedmiotów, w których każdy posiada komplet cech uznanych przez badacza jako ważne.

Jaka populacja jest badana? Oto dziesięć ewentualności spośród stu możliwych praktycznie:

1. Dzieci 12- 13-letnie,

2. Uczniowie wyższych klas szkół podstawowych w całym kraju,

3. Uczniowie klas VI w całym kraju,

4. Harcerze,

5. Dzieci pochodzące z rodzin robotniczych,

6. Dzieci, w których domach znajdują się telewizory,

7. Dzieci z rodzin rozbitych,

8. Dzieci miejskie 12- 13-letnie,

9. Uczniowie klas VI z dużych miast,

10. Uczniowie klas VI z terenu danego województwa.

Ktoś kto pragnie prowadzić badania, nie powinien uczynić w zakresie ich realizacji ani jednego kroku, zanim nie zdecyduje się na to, jaką konstruuje sobie populację, jaką właściwie populacje zamierza zbadać. Po ustaleniu interesującej do populacje powinien wyłonić z niej próbę badawczą. Próba powinna być wyłoniona w sposób losowy spośród jednostek badania wchodzących w skład populacji. Wyłanianie próby drogą losowania jest organizacyjnie kłopotliwe, stanowi jednak jeden z warunków stosowania metod statystyki wnioskowania do analizy wyników badania.

Jak dokonuje się losowanie próby? Skonstruowawszy populację należy ustalić, ile liczy ona jednostek i jednostki te kolejno ponumerować lub ustalić metodę ich numerowania. Losowani polega na odczytywaniu numerów z tablic liczb losowych, których różne odmiany znaleźć można w specjalnych wydawnictwach zatytułowanych zwykle Tablice statystyczne. Jeśli populacja jest liczna, a jej jednostki zgrupowane są w określonych podzbiorach, to nie ma potrzeby numerowania wszystkich jednostek z góry, musi być tylko ustalona metoda identyfikacji jednostek noszących wylosowane numery.

Istnieją rozmaite metody losowania.

• Ze względów organizacyjnych często dogodnie jest przeprowadzić losowanie grupowe. Cała populacja zostaje wówczas podzielona na szereg podzbiorów i one, nie zaś jednostki, są wylosowywane. Próbę stanowią wówczas wszystkie jednostki chodzące w skład wylosowanego podzbioru. Stosowane bywa losowanie wielostopniowe. Populację dzieli się wówczas również na podzbiory, w zbiorze jednostek wylosowanych wyróżnia się z kolei nowe podzbiory, spośród których wylosowuje się pewną ich liczbę, ogół jednostek wylosowanych traktuje się znowu jako zbiór itd.

• Ze względów merytorycznych celowe jest często stosowanie losowania warstwowego. Dzielimy wówczas w populacji jednostki badania na dwie lub więcej grup według pewnego, istotnego dla nas kryterium i próbę kompletujemy, losując do niej jednostki z osobna spośród każdej wyróżnionej grupy zwanej warstwą.

Jak liczna powinna być próba? Wbrew rozpowszechnionym przekonaniom wielkość populacji nie wywiera zasadniczego wpływu na konieczną wielkość próby. Nie jest to prawda, że jeśli populacja licząca 10 tysięcy jednostek reprezentowana jest przez próbę 100 jednostek, to populację złożona z 20 tysięcy jednostek powinna reprezentować próba 200- elementowa. Próba, której liczba jednostek zawiera się w granicach 30 do 100, to próba przejściowa: mogąca być traktowana jako „mała” lub „duża”. Jest istotne, czy próba jest mała czy duża, bowiem metody analizy materiału pochodzącego z prób małych i dużych są niejednakowe. Wielkość potrzebnej próby zależy przede wszystkim od potrzeb badacza co do precyzji oraz co do wiarygodności konkluzji.

1. Wybór terenu badań i doboru próby.

Wybór terenu badań to nie tylko problem polegaj cz na wyborze odpowiedniego terytorium. Równie dobrze może on dotyczyć określonej placówki lub instytucji, na terenie której chcemy przeprowadzić badania. Wybór badań to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim trenie, u odpowiednich grup społecznych lub w układach i zjawiskach społecznych i następnie wytypowanie rejonu, grup zjawisk i instytucji jako obiektów naszego zainteresowania. Nie zawsze można z góry precyzyjnie określić teren przyszłych badań. Wybór terenu badań to dopiero część zadania. W przypadku badań małej grupy lub funkcjonowania jakiejś instytucji sprawa przedstawia się dość prosto. Mamy możliwość zbadania wszystkich elementów interesującego nas układu. Rzadko jednak badacz, znajduje się w tak szczęśliwym położeniu, Ma on najczęściej do czynienia z bardzo liczną zbiorowością, której z przyczyn technicznych i czasowych nie jest w stanie przebadać. Nie ma stałych reguł, pozwalających na dobór próby reprezentatywnej w ustalonej wielkości. Są natomiast reguły, pozwalające na jakościowy dobór próby. Generalną reguła domaga się, aby próba reprezentowała wszystkie cechy i wszystkie elementy populacji generalne. Niedopuszczalny jest dobór celowy grup celowych, o których z góry wiadomo, że będą w specjalny sposób nastawione. Tak, więc błędem będzie do badań nt. oceny praworządności dobierać więźniów lub policjantów, chyba że ich właśnie chcemy zbadać.