Niebieska Linia, nr 5 / 2009

Od wielbiciela do zabójcy

Massimo Lattanzi, Justyna Skarżyńska-Sernaglia 

Stalking jest rodzajem zaburzenia zachowania. To problem psychologiczny posiadający też konotacje kryminologiczne. W większości przypadków ofiara i prześladowca znają się.

Definicja stalkingu, przyjęta przez Włoskie Towarzystwo Psychologii i Kryminologii (Associazione Italiana di Psicologie e Criminologia), mówi o systematycznym naruszaniu wolności osobistej poprzez natrętne telefonowanie, wysyłanie SMS-ów, listów i e-maili, groźby, zachowania agresywne, śledzenie, nękanie, obserwowanie i szkodzenie. Zachowania te przyjmują charakter ciągły i powodują strach oraz skrępowanie (M. Lattanzi, G.Odi, 2003)¹ .

Stalking jest modelem zachowania, które charakteryzuje się powtarzającymi się naruszeniami granic, zarówno w sferze życia publicznego, jak i prywatnego, jednej lub większej liczby osób. Problem ten dotyczy najczęściej kontekstu rodzinnego i partnerskiego. Może również wystąpić wśród znajomych, przyjaciół, bądź w miejscu pracy.

Zaburzenie to może się objawiać szerokim spektrum zachowań, takich jak: natrętne wydzwanianie, zadręczanie wiadomościami SMS bądź e-mail, wręczanie bądź wysyłanie podarunków i kwiatów, groźby, zachowania agresywne, nękanie, śledzenie, obserwowanie i rozmaite formy działania na szkodę osoby, która w tym kontekście staje się ofiarą. Według wytycznych przyjętych przez Włoskie Towarzystwo Psychologii i Kryminologii, o stalkingu możemy mówić, jeśli zachowania te:

• są zamierzone,

• występują przez co najmniej 30 dni,

• wystąpiły co najmniej dziesięciokrotnie w ciągu 30 dni,

• wywołują strach,

• skutkują zmianami o charakterze psychicznym i relacyjnym (interpersonalnym), tj. zaburzeniami snu, niepokojem, koniecznością zmiany numeru telefonu, miejsca pracy, zamieszkania itp.,

• angażują najbliższych, rodzinę, przyjaciół, znajomych i kolegów z pracy.²

Badania we Włoszech

We Włoszech badania nad stalkingiem przeprowadzono w 16 regionach, na próbie reprezentatywnej 9600 osób. Grupę badawczą stanowiły kobiety i mężczyźni w wieku od 18 do 70 lat. Wyniki tych badań wykazały, że 20% populacji włoskiej doznało aktów stalkingu. W innych krajach europejskich, w których przeprowadzono podobne badania, wskaźnik ten wynosi 12-13%.

Dokładniejsza analiza danych zebranych podczas badań we Włoszech pokazała, że:

• w około 80% przypadków ofiarą stalkingu jest kobieta,

• w około 90% przypadków istnieje relacja znajomości między ofiarą i napastnikiem,

• w około 55% przypadków napastnikiem jest partner lub były partner,

• w 25% przypadków występowały nawroty i seryjność zjawiska,

• średni okres prześladowania to 1,5 roku,

• około 70% ofiar stalkingu doznało psychicznych i relacyjnych skutków tego zaburzenia zachowania,

• w najcięższych przypadkach było to samobójstwo bądź zespół zaburzeń posttraumatycznych,

• tylko w 17% przypadków ofiara złożyła do organów ścigania doniesienie o występującym prześladowaniu ³ .

Badania w Polsce

W Polsce pierwsze badania przekrojowe nad występowaniem stalkingu zostały przeprowadzone w okresie od stycznia do czerwca 2006 roku przez Justynę Skarżyńską na próbie reprezentatywnej 2 tys. osób (984 mężczyzn, 1016 kobiet) w wieku 16-69 lat. Były one poprzedzone badaniem pilotażowym w grudniu 2004 roku oraz maju i czerwcu 2005 roku na grupie 240 respondentów (w Chełmie, Lublinie, Warszawie i okolicznych wioskach). Narzędziem badawczym był Kwestionariusz Stalking (polska wersja językowa Questionario Stalking opracowanego przez Massimo Lattanzi i Gaia Oddi). Przeprowadzone badania przekrojowe (N=2000) wykazały, że:

• 12% respondentów jest lub było ofiarą stalkingu,

• w 72% przypadków ofiarami stalkingu były kobiety, a w 28% mężczyźni,

• w 63,6% przypadków ofiarami stalkingu były kobiety w wieku poniżej 40 lat,

• 82,5% ofiar (mężczyzn i kobiet) wskazało na mężczyznę jako swojego prześladowcę,

• 75,8% sprawców stanowili mężczyźni poniżej 40. roku życia,

• w 88% przypadków stalkingu istniała relacja znajomości między ofiarą i napastnikiem,

• średni okres prześladowania to 1,5 roku, dla 81% ofiar okres prześladowania trwał od kilku miesięcy do 2 lat; najdłuższy czas prześladowania to 8 lat,

• tylko 15% ofiar podało, że fakt prześladowania zgłaszało policji (brak danych o formie tych zgłoszeń i krokach podjętych przez policję),

• u 62% ofiar doświadczenie stalkingu wpłynęło negatywnie na ich życie i zdrowie, wywołując poczucie zagrożenia, niepokój, zaburzenia psychosomatyczne i problemy w relacjach interpersonalnych (skutki psychiczne i relacyjne), w tym: zaburzenia niepokoju (ataki paniki, fobie itp.) u 49% ofiar, zaburzenia snu, odżywiania u 22% ofiar, zmiany lub trudności w kontaktach interpersonalnych u 57% ofiar,

• 22,1% ofiar nie opowiedziało nikomu o tych wydarzeniach, 36,3% poinformowało o nich przyjaciela, 12,1% kolegów z pracy, 62,1% rodzinę, 53,3% partnera, 8,3% znajomych, 4,2% byłego partnera,

• w 73,3% przypadków prześladowanie już się zakończyło, a w 26,7% przypadków trwało w okresie przeprowadzanego badania⁴ . 

Konotacje kryminologiczne

Stalking jest zatem problemem poważnym, którego nie wolno lekceważyć. Do najtragiczniejszych stron tego zjawiska należą zabójstwa. Według danych zgromadzonych przez Narodowe Obserwatorium ds. Stalkingu we Włoszech (Osservazione Nazionale dello Stalking), w okresie od 2003 do 2005 roku około 10% dokonanych zabójstw poprzedzonych było czynami rozpoznawanymi jako stalking. Stwierdzono ponadto dużą częstotliwość nawrotów podejmowanych czynów i seryjność zjawiska (w 25% przypadków)⁵ .

W niektórych krajach stalking został uznany za przestępstwo (w Stanach Zjednoczonych od 1997 roku, w Austrii od 1 lipca 2006 roku, w Niemczech od 1 maja 2007 roku, we Włoszech od 28 lutego 2009 roku), co umożliwia jego zwalczanie i prowadzenie działań prewencyjnych. Niestety, często sam sprawca nie jest jednak w stanie powstrzymać się od nich. Mamy tu do czynienia z poczuciem utraty kontroli nad własnym zachowaniem.

Najczęściej dochodzi do przemocy psychicznej, czasem jednak dochodzi również do przemocy fizycznej, a nawet zabójstwa. Momentem kluczowym w przekroczeniu nienaruszalności osobistej jest przejście z kontaktu pośredniego (rozmowy telefoniczne, niemile widziane prezenty, SMS-y czy e-maile) do kontaktu bezpośredniego (bliskość fizyczna, odwiedzanie miejsca pracy, agresja). Zachowania te świadczą o utracie kontroli przez prześladowcę, który, choć brzmi to niewiarygodnie, z anonimowego wielbiciela może stać się zabójcą. Znane są przykłady, gdy sprawca nawet po odbyciu kary, będąc w dalszym ciągu uwikłanym w daną relację, nasilał zachowania nękania, aż po dokonanie zabójstwa ofiary. Niezależnie od motywów działania (chęć zemsty na ofierze lub też chęć ostatecznego "posiadania jej", tak, by już nigdy nie mogła ona z nikim innym związać się uczuciowo) już w czasie odbywania kary pozbawienia wolności racją bytu sprawcy staje się zamiar ostatecznego rozprawienia się z ofiarą, a po opuszczeniu więzienia realizuje on tak powzięte zamiary, niejednokrotnie nawet po uprzednim poinformowaniu ofiary o planowanym zabójstwie. Może mieć to miejsce w sytuacji, gdy taki związek (bliska relacja uczuciowa) jest wyłącznie wytworem wyobraźni stalkera, jak było to w przypadku jednego z fanów gwiazdy filmowej Rebeki Schaffer - Roberta Brado, który po kilku latach prób nawiązania z nią kontaktu w miejscach kręcenia filmów z jej udziałem, ostatecznie zamordował ją w jej mieszkaniu. To tragiczne zdarzenie w sposób istotny przyczyniło się do zainteresowania opinii społecznej tym problemem.

W stalkingu niejednokrotnie może też dochodzić do czasowej zamiany ról między ofiarą i sprawcą, co dodatkowo utrudnia jednoznaczne określenie winy sprawcy, gdyż zarówno sprawcami, jak i poszkodowanymi stają się obydwie strony.

Geneza stalkingu

Aby zrozumieć istotę zachowań określanych jako stalking, konieczne jest poszukanie odpowiedzi na kilka kluczowych pytań: Dlaczego niektórzy ludzie dają i otrzymują miłość, potrafią utrzymywać pozytywne relacje z innymi, inni zaś zupełnie tego nie potrafią i otrzymując miłość czy serdeczność, zdają się dokładać wszelkich starań, by to zniszczyć, a próbując kochać - ogromnie ranią? Dlaczego w trakcie naszego życia tworzymy jedne relacje, a zrywamy inne, zarówno przyjaźnie, jak i związki partnerskie? Odpowiedzi na te pytania dostarcza psychologia, która przywiązuje duże znaczenie do pierwszych relacji, jakie mieliśmy w dzieciństwie. Tworzą one fundamenty wszystkich przyszłych relacji z innymi ludźmi. Tak zwane style przywiązania stają się "umysłowymi reprezentacjami samego siebie i relacji z innymi". Pierwsze emocjonalno-uczuciowe więzi z dzieciństwa często znajdują odbicie w późniejszych stylach przywiązania w małżeństwie bądź związku partnerskim. Osoby, których doświadczenia z dzieciństwa wpłynęły na ukształtowanie się przywiązania bezpiecznego również w dorosłym życiu, tworzyć będą więzi nacechowane wolnością, zaufaniem i poczuciem stabilności emocjonalnej. Z kolei ukształtowanie w dzieciństwie stylu przywiązania zwanego unikającym, w życiu dorosłym skutkuje niepewnością, poczuciem zagrożenia, chłodem emocjonalnym, niskim poczuciem własnej wartości oraz silnym przeżywanym lękiem przed byciem porzuconym i utratą obiektu darzonego uczuciem. Osoby, które w dzieciństwie wykształciły ambiwalentny styl przywiązania w życiu dorosłym wykazują inklinacje do tworzenia relacji cechujących się niejasnymi więziami, uwikłaniem relacyjnym⁶.

W badaniu przeprowadzonym przez Włoskie Towarzystwo Psychologii i Kryminologii na próbie 10 stalkerów (7 mężczyzn i 3 kobiety) dominował właśnie ambiwalentny styl przywiązania.

Stalkerem może być każdy. Możemy mówić o stylach osobowości stalkerów nie zaś o psychopatologii, gdyż jako osoby niepsychotyczne nie wyczerpują oni znamion zaburzeń i chorób wymienionych w międzynarodowej klasyfikacji DSM IV, czyli nie można u nich zdiagnozować co najmniej pięciu z wykazanych symptomów. Wśród stalkerów mogą się zdarzyć również osoby o zaburzeniach psychotycznych, jednak należą one do zdecydowanej mniejszości. W grupie stalkerów przeważają osoby o narcystycznym stylu osobowości i osoby o zaburzeniach borderline.
Stalkerzy o narcystycznym stylu osobowości lubią dominować w związku. Są wiecznie niezadowoleni, nierzadko też reagują z agresją. Mają potrzebę kontrolowania partnera, starają się z nim niejako zjednoczyć. Działają świadomie, w sposób wolny. Na ogół nie tracą kontaktu z samym sobą. Do zachowań zaliczanych do stalkingu dochodzi najczęściej w sytuacji separacji, co sprawcom pozwala na manipulacje i fałszowanie rzeczywistości.
Z kolei stalkerzy przejawiający zaburzenia typu borderline żyją z trwałym poczuciem wewnętrznej pustki, łatwo się irytują. O drugiej osobie myślą z pasją, idealizując ją lub poniżając, a następnie odpychając. Ich gwałtowne zmiany emocjonalne wywołują w partnerze poczucie litości lub rozdrażnienia, fascynację lub odrzucenie.

Na podstawie wywiadów przeprowadzonych ze stalkerami w punktach konsultacyjnych Narodowego Obserwatorium ds. Stalkingu widać, że motywacją tych ludzi do działania są: strach przed odrzuceniem, pragnienie zemsty, potrzeba bliskości, przekonanie o doznaniu niesprawiedliwości ze strony drugiej osoby.

Zachowania prześladowców, ich motywacja i cechy osobowościowe oraz style przywiązania ujawniają trudności typu uczuciowego i relacyjnego w ich funkcjonowaniu, które stanowią jasne wskazówki do pracy terapeutycznej nad problemem stalkingu.