Rekonstruowanie form staro- i średniopolskich

Przykład 1: jeżdżę
• analizujemy inne formy i wyrazy pokrewne:
• jeźʒ́isz, jeźʒ́i, jeźʒ́imy, jazda
• spalatalizowana grupa [žǯ] pochodzi z twardej [zd]
• analizujemy otoczenie grupy [žǯ]:
• grupa [žǯ] znajduje się przed [ę], jednakże [ę] nie mogło zmienić [zd] w [žǯ], lecz co najwyżej w [źʒ́]
• palatalizację grupy [zd] musiała więc wywołać głoska, która zanikła – takimi głoskami były jery oraz jota
• obecność jerów przed inną samogłoską jest mało prawdopodobne: język prasłowiański unikał połączeń 2 samogłosek nierozdzielonych spółgłoską
• porównanie form jeździsz, jeździ, jeździmy i jeździcie pokazuje, że czasownik jeździć należał do grupy koniugacyjnej z przyrostkiem -i- obocznym do -j-
• grupy [zdj stj] palatalizowały się do [žǯ šč]
• spalatalizowana grupa [žǯ] pochodzi z palatalizacji [zd] przez jotę
• ostateczna rekonstrukcja (bez rekonstrukcji końcówki):
• ježǯ- (depalatalizacja grupy [ž’ʒ́̌́], XVI w.) ≤ ježʒ́ ̌- (palatalizacja przez jotę) ≤ *jezd-j-

Przykład 2: miedza
• analizujemy inne formy i wyrazy pokrewne:
• brak form obocznych (pokrewny wyraz między nie objaśnia pochodzenia [ʒ])
• analizujemy wyrazy z innych języków indoeuropejskich o zbliżonym znaczeniu:
• por. ang. medium ‘średni’, łac. media ‘średnia’
• [ʒ] mogło pochodzić z [d]
• analizujemy otoczenie fonetyczne [ʒ]:
• [a] oraz [e] nie mogły wywołać jakiejkolwiek palatalizacji, która wytworzyłaby [ʒ]
• [ʒ] musiało zostać spalatalizowane przez głoskę, która zanikła – jer lub jotę
• obecność jeru między [ʒ] i [a] jest mało prawdopodobne
• [dj] dawało [ʒ’]
• [ʒ] powstało w wyniku jotacyzacji [d]
• ostateczne rekonstrukcja:
• m’eʒa (depalatalizacja [ʒ’], XVI w.) ≤ m’eʒ’a (jotacyzacja [d], ok. VI–VIII w.) ≤ *m’edja

Przykład 3: świeca
• analizujemy inne formy i wyrazy pokrewne:
• świecić, światło
• [c] pochodzi z [t]
• [e] pochodzi z [ě] (por. oboczność do [a]
• analizujemy otoczenie fonetyczne [c]:
• [a] oraz [e] nie mogło wywołać palatalizacji [t] do [c]
• przejście [t] do [c’] wywoływała jota
• [c] pochodzi z jotacyzacji [t]
• ostateczna rekonstrukcja:
• śv’eca (depalatalizacja [c’], XVI w.) ≤ śv’ec’a (przejście [s’] w [ś], ok. XII/XIII w.) ≤ s’v’ec’a (zmieszanie [ě] z [e], ok. X w. ) ≤ s’v’ěc’a (jotacyzacja [t], ok. VI–VIII w.) ≤ *s’v’ětja

Przykład 4: ciął
• analiza innych form i wyrazów pokrewnych:
• tnę, tnǫ, tńeš, ćęty
• [ǫ] jest spokrewnione z [n] oraz [ę]
• analiza otoczenia fonetycznego:
• [ć] nie mogło powstać w wyniku palatalizacji spowodowanej głoską [ǫ]
• [ǫ] musiało być pierwotnie nosówką przednią [ę]
• współczesna oboczność [ǫ] : [n] (ciął, tnę) była pierwotnie obocznością [ę] : [n]
• [ę] przed spółgłoską oboczne do [n] przed samogłoską musiało pochodzić z [ń̥] (tylko bałto-słowiańskie sonanty [ń̥ ḿ̥] przed spółgłoskami przechodziły w [ę])
• rekonstrukcja (końcówka bezokolicznika -ć ≤ -ti):
• ćǫł (zanik iloczasu; zwężanie i cofanie [ą] do [ǫ], XV/XVI w.) ≤ ćą̄ł (przejście [t’] w [ć]; obniżenie artykulacji nosówki [ę], XII/XIII w.) ≤ t’ę̄ł (zanik jeru w pozycji słabej; wzdłużenie zastępcze, XI w.) ≤ t’ęlъ̯ (wokalizacja sonantu nosowego [ń̥], okres wpsł.) ≤ *tń̥lъ







Przykład 5: tnę
• analiza innych form oraz wyrazów spokrewnionych:
• ciąć, ciął, cięty
• [n] w tnę jest spokrewnione z [ǫ] i [ę]
• analiza otoczenia fonetycznego:
• [n] znajduje się przed samogłoską i po spółgłosce
• dawne (bałto-słowiańskie) sonanty [m̥ n̥ ḿ̥ ń̥] po spółgłoskach, a przed samogłoskami przechodziły w połączenia jerów i spółgłosek nosowych: m̥ ≥ ъm, n̥ ≥ ъn, ḿ̥ ≥ ьm, ń̥ ≥ ьn
• sonanty miękkie [ḿ̥ ń̥] przed spółgłoskami przechodziły w [ę]
• [n] w tnę pochodzi z [ьn], skoro jest oboczne do [ę] ([ǫ] w ciął pochodzi ze wzdłużenia zastępczego, a w ciąć z wyrównania analogicznego)
• rekonstrukcja (końcówka -ę ≤ -ǫ):
• tnę (zwężenie i uprzednienie [ą] po zaniku iloczasu, XV/XVI w.) ≤ tną (depalatalizacja [t’] –asymilacja do [n]; obniżanie artykulacji [ǫ] do [ą], ok. XII/XIII w.) ≤ t’nǫ (zanik jeru w pozycji słabej, XI w.) ≤ t’ь̯nǫ (wokalizacja sonantu [ń̥] w połączenie jeru miękkiego [ь] ze spółgłoską nosową [n]; okres wpsł.) ≤ *tń̥ǫ

Przykład 6: głos
• analiza innych form oraz wyrazów pokrewnych:
• brak form obocznych
• analiza form pokrewnych z innych języków słowiańskich:
• ros. gołos, maced. Głas
• grupa [ło] pochodzi z metatezy
• rekonstrukcja:
• głos (zanik jeru w pozycji słabej, XI w.) ≤ glosъ (metateza, ok. VII-IX w.) ≤ *golsъ











Przykład 7: ksiądz
• analiza innych form oraz wyrazów pokrewnych:
• księdza, kniaź z ros. kniaz’
• [ǫ] w ksiądz jest spokrewnione z [ę]
• grupa [kś] jest spokrewniona z [kń]
• fakt częstszego występowania grupy [kś] w formach polskich (por. księżyc, książka, książę i pochodne) niż [kń] (kniaź z ros. i pochodne, knieja, kniga z ros.) dowodzi, że grupa [kś] musiała pochodzić z [kń]
• fakt późnej (dopiero w języku polskim) zmiany [kń] w [kś] wskazywać może na obecność głoski rozdzielającej [k] i [ń]; zanik tej głoski mógł wywołać zmianę [kń] w [kś]; tą głoską mógł być tylko jer twardy
• analiza otoczenia fonetycznego:
• [ʒ] znajduje się w wygłosie
• przed [ʒ] znajduje się samogłoska nosowa [ǫ]
• [ǫ] nie mogło miękczyć, lecz fakt występowania [ǫ] po miękkiej [ś] wskazuje, że [ǫ] było pierwotnie przednią nosówką [ę]
• [ę] mogło wywołać 3. palatalizację [g]
• rekonstrukcja:
• kśǫʒ (depalatalizacja [ʒ’], XVI w.) ≤ kśǫʒ’ (rozsunięcie [ń] do [ś]; zwężenie i cofnięcie [ą̄] po zaniku iloczasu, XV/XVI w.) ≤ kńą̄ʒ’ (przejście [n’] w [ń]; obniżanie [ę] do [ą], XII/XIII w.) ≤ kn’ę̄ʒ’ (zanik jeru w pozycji słabej; wzdłużenie zastępcze [ę], XI w.) ≤ kъ̯n’ęʒ’ь̯ (3. palatalizacja, VIII w.) ≤ *kъnęg ̯ ъ̯

Przykład 8: piorę
• analiza innych form i wyrazów pokrewnych:
• pierzesz, pierze
• [o] pochodzi z [e]
• analiza kontekstu fonetycznego:
• [o] znajduje się po spółgłosce miękkiej, a przed przedniojęzykową twardą
• [o] pochodzi z przegłosu polskiego
• rekonstrukcja
• p’orę (zwężenie i uprzednienie dawnej nosówki krótkiej, XVI w.) ≤ p’orą(obniżanie artykulacji [ǫ], XII/XIII w.) ≤ p’orǫ (przegłos polski, IX–X w.) ≤ p’ero