Haft średniowieczny i wczesno nowożytny

Haft – zaliczany do jednej z dziedzin rzemiosła artystycznego, był od początku swojego istnienia najbardziej cenioną techniką zdobienia tkanin. Znany już w starożytności zarówno na bliskim wschodzie jak i Grecji i Rzymie wykorzystywany do tworzenia dekoracji tylko na najcenniejszych tkaninach – rytualnych i religijnych oraz związanych z najwyższymi dostojnikami państwa wśród nich monarchami, którym hafty zdobiły m.in. kapy i płaszcze koronacyjne.

Średniowiecze

Dla średniowiecza haft stał na równi z malarstwem, niekiedy również przewyższając je. Najważniejszymi ośrodkami tworzącymi wówczas najpiękniejsze dzieła hafciarskie znajdowały się w m.in. Anglii i Sycylii. To z Anglii właśnie pochodzi znana na całym świecie i ceniona zarówno pod kątem historycznym jak i artystycznym Opona z Bayeux. Lniana tkanina o długości ponad 70 metrów i szerokości 0,5 metra haftowana barwnymi wełnianymi nićmi przedstawia podbój Anglii przez Wilhelma Zdobywcę, bitwę o Hastings, która odbyła się 1 066 oraz sceny z życia codziennego Normanów – sceny uczty, koronowania i oglądania komety Halleya, która pojawiła się na niebie właśnie w roku bitwy. Jej autorstwo przypisywało się królowej Matyldzie, żonie Wilhelma, obecnie jednak powstanie jej przypisywane jest zamówieniu biskupa Odona z Bayeux, przyrodniego brata Wilhelma, który zlecił pracę nad dziełem z okazji poświęcenia katedry w Bayeux w 1077 r. Najprawdopodobniej powstała ona w jednym wielu warsztatów hafciarskich zarówno klasztornych jak i świeckich tworzących dzieła niezwykłej jakości o czym świadczą duże ilości haftów zachowanych do tej pory. W Polsce również działały pracownie hafciarskie zarówno w środowisku dworów klasztornych jak i rycerskich choć informacje o nich zachowały się w niewielkiej ilości. Wytwarzano w nich dzieła z przeznaczeniem na dekoracje wnętrz oraz na szaty dworskie jak i kościelne. Wiadomości o tego typu tkaninach zachowały się m. in. w kronice opactwa benedyktynów gdzie opisany został: „płaszcz na szatę mszalna obrzucony złotymi naszyciami i u dołu obszyty czerwonym obramieniem, który według zwyczaju tego ludu zdobiony jest w złote gwiazdy” – dar Salomei, wdowy po Bolesławie Krzywoustym. W kronice zachowały się również opisy innych bogatych szat świadczących o zamożności polskich możnowładców i duchownych oraz o drogocennym wyposażeniu dworów i świątyń.

Rozkwit sztuki haftowania przypada na XIV, XV wiek. Nowe pracownie tworzące najwspanialsze dzieła tego okresu wykształciły się we Francji, Flandrii i Czechach. Do naj wspanialszej twórczości tego okresu zaliczamy tzw. aparaty burgundzkie czyli zespól szat liturgicznych na które składają się ornat, dwie dalmatyki, trzy kapy oraz dwa antependia wykonane na zlecenie króla burgundzkiego Filipa Dobrego. Wykorzystywane w czasie najbardziej uroczystych liturgii w kaplicy w Dijon zakonu Złotego Runa ustanowionego przez króla. Antependia przedstawiają Tron Laski i Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny otoczone przez postaci proroków i apostołów. Przedstawianie ikonograficzne na kapach to Tronująca Maria, Chrystus jako Salvator Mundi oraz Św. Jan Chrzciciel. Po bokach znajdują się postaci proroków, patriarchów i świętych w sześciokątnych niszach. Hafty te wykonane niezwykle misternie - mistrzowie użyli złotych oraz żywych, kolorowych jedwabnych nici, a także pereł. Hafty zrobione zostały techniką wymagającą niezwykłego kunsztu, or nué – czyli tzw.: technika złota cieniowanego, która polegała na przytrzymywaniu nici metalowych – w tym wypadku złotych, jedwabnymi, co w zależności od gęstości ściegów lub użytych barw dawało efekt cieniowania kształtów i plastyczności.

Inną technika wykorzystywaną w okresie średniowiecza była technika d’Orient do pokrywania dużych płaszczyzn, które nie potrzebowały rysunkowego ani kolorystycznego zróżnicowania. Polegała ona na kładzeniu równolegle i gęsto nici jedwabnych, które następnie przytrzymywano pojedynczymi, ułożonymi poprzecznie w kilkumilimetrowych odstępach nićmi złotymi, przyszytymi do podkładu. Elementy figuralne wykonywane były często na osobnym kawałku tkaniny, po czym wycinano je i naszywano na przygotowany wcześniej dla całości kompozycji podkład.

Najczęstszym używanym ściegiem w XIV i na początku XV wieku był ścieg rozłupany. Polegał on na wbijaniu nitki każdego ściegu w koniec poprzedniego, przez co ten rozszczepiał się na dwoje. Ściegi te mogły biec w dowolnym kierunku, dlatego podkreślano nimi układ fałdów szat oraz stosowano je w partiach twarzy dla podkreślenia rysów.

Pracownie hafciarskie rozwijały się w tym czasie również w Polsce. Znamy nawet z imienia dwóch hafciarzy Jana i Klemensa pracujących na dworze króla Władysława Jagiełły i Królowej Jadwigi. Wykonali oni ornat do jednego z saksońskich klasztorów na zlecenie królowej oraz haftowane zasłony proporce na zlecenie króla. Wiemy również o pewnej włoszce pochodzącej z Ferrary, która zajmowała się naszywaniem pereł i drogich kamieni na szaty osób wysoko urodzonych Niestety z tego okresu nie zachowało się wiele dzieł. Jednym z nich jest pięknie zdobiona sakiewka przechowywana w skarbcu katedry wawelskiej typu jałmużniczka – aumoniere czyli sakiewka noszony u pasa zarówno przez mężczyzn jak i kobiety.

W koniec XV wieku zauważalne jest w sztuce hafciarskiej dążenie do oddania jak największego naturalizmu i ekspresji – postacie traktowano wręcz reliefowo, wypukłość otrzymując umieszczając pod haftem specjalne podkłady z najróżniejszych materiałów: drewna, wosku, nici, kłębków wełny, korka. Niektóre elementy tj.: małe kielichy, pateny, aby nadać im jak największy naturalizm wykonywano ze złotych blaszek. Hafty takie określano czasem mianem asculptury. Przykładem przedmiotu wykonanego w tej technice jest np.: ornat wykonany dla katedry na Wawelu z I połowy XVI ufundowany przez wojewodę krakowskiego Piotra Kmitę.

Projekty hafciarskie wykonywali często artyści niezwykłej renomy. Dzięki wynalezieniu druku rozpowszechniały się również w coraz większej ilości wzorniki z szablonami haftów, z których najstarszym znanym wzornikiem był „Furm oder Modelbuch” wydany przez Johanna Schönspergera w 1523 roku w Augsburgu. Przykładem dzieła do którego inspirację zaczerpnięto ze wzorników jest obrus ofiarowany przez Annę Jagiellonkę do kaplicy Zygmuntowskiej w 1575 roku. Głównym przedstawieniem był Orzeł Jagielloński opleciony litera S z monogramem A na piersi odnoszącymi się do Zygmunta Starego i Anny Jagiellonki. Obie strony przedstawienia otaczają lwy opasane obręczami a także półpostacie ze zwojami oraz wazy udekorowane parami ptaków.

Sztuka haftu rozwijała się i ewoluowała – z dominujących w XVI wieku ornamentów groteskowych i arabeskowych zrezygnowano na rzecz ornamentów bardziej naturalnych – roślinnych i kwiatowych związanych z rozwojem botaniki. Po połowie XVII wieku najchętniej stosowane były motywy tkane metalową nicią na podkładach, widoczne m.in. w dekoracji kapy koronacyjnej Michała Korybuta Wiśniowieckiego, z której zachowały się tylko kaptur i pas. Przedstawienia na kapturze to Na kapturze przedstawiony Orzeł Biały razem z insygniami władzy królewskiej: w koronie, z berłem i mieczem w szponach oraz jabłkiem na piersi. Haft wykonany z najcenniejszych i najdroższych materiałów złotymi nićmi , srebrnymi oraz jedwabnymi ozdobiony kamieniami szlachetnymi i perłami.

.