Słowo dom może oznaczać budynek, pewną przestrzeń, w której się mieszka, żyje. Wyraz ten ma jednak wiele znaczeń, bo przecież z domem kojarzą się nam nie tyko ściany, dach i meble. Jest to przede wszystkim miejsce, które powinno nam dawać poczucie bezpieczeństwa, tożsamości, a także być dla nas oazą spokoju. Motyw domu pojawia się w literaturze niemal wszystkich epok. Pisarze i poeci zwykle nadają mu wymiar symboliczny i pod słowem dom jest ukrytych wiele innych znaczeń. Dom to rodzina, a czasami dom to ojczyzna, ale zawsze jest to miejsce nam bliskie, już staropolskie przysłowie głosi: „Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej”.

Czasami rodzinny dom zaczyna się naprawdę doceniać dopiero wtedy, gdy się go straci. Wówczas dopiero dostrzega się jego prawdziwą wartość. Tak było w przypadku głównego bohatera „Odyssei”, który nie zważając na trudy chciał odzyskać utracony dom rodzinny. Niezmącony spokój Odyseusza i jego poddanych przerwała wojna trojańska, na którą to musiał wyruszyć. Dzięki sprytowi i przebiegłości Odyseusza udało się odnieść zwycięstwo. Jednakże w drodze powrotnej do domu oślepił jednookiego Cyklopa, syna Posejdona, za co mściwy bóg skazał go na długą tułaczkę. Odyseusz bardzo tęsknił za najbliższymi i domem, a myśl o spotkaniu z żoną dodawała mu sił i odwagi.

„Mimo to tęsknię do niej; tęsknię coraz więcej,
Aby się dnia powrotu doczekać najpręcej;
Choćby mię bóg znów jaki pogrążył w bałwany,
Zniosę mężnie, w cierpieniach jam wypróbowany.
Tylem już przebył, takie przechodził katusze
Na wojnie i na morzu, że i to znieść muszę!»

Odyseuszowi mimo przeciwności udało się dotrzeć do Penelopy i do ukochanej ojczyzny. Homer nie ograniczał znaczenia słowa dom tylko do 4 ścian, lecz dla niego domem była także ojczyzna. Odyseusz w swoim sercu skrywał nadzieję, że w ukochanej ojczyźnie wiernie na niego czekają poddani oraz najbliższa mu kobieta. Nie zawiodła go żona, która aż do jego powrotu żyła w samotności, odrzucając oferty licznych adoratorów. Przez cały okres tułaczki głównego bohatera, motorem jego działań była tęsknota za domem. Powrót na łono ojczyzny i rodziny było jego jedynym celem i sensem życia.

W sporej części utworów Jana Kochanowskiego pojawia się motyw domu. Dom u Kochanowskiego to wszystko związane z Czarnolasem, który poeta wybrał sobie za swoją siedzibę. Stąd też w osobistej fraszce „Na dom w „Czarnolesie” poeta ukazuje swój stosunek do rodzinnego domu. Poeta w utworze chwalił swoje życie i swój ojczysty dom, otaczający go spokój i harmonię. Poeta z pokorą stwierdził, że choć dom w Czarnolesie jest efektem jego pracy, to szczęście jakiego tam doznaje zależy od Boga, dlatego podmiot zwraca się do Niego z prośbą o dalsze błogosławieństwo. Poeta przeciwstawia wszelkie bogactwa tego świata swemu skromnemu domostwu, w którym zaznał tyle szczęścia:

Inszy niechaj pałace marmorowe mają I szczerym złotogłowem ściany obijają, Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gnieździe ojczystym,

Nie bogactwo okazuje się najważniejsze, ale „gniazdo ojczyste”, miejsce związane z tożsamością poety. Dalej wymienia inne podstawowe dary, o które prosi Pana:

A Ty mnie zdrowiem opatrz i sumnieniem czystym, Pożywieniem uczciwym, ludzką życzliwością, Obyczajami znośnymi, nieprzykrą starością.

Na to szczęście składa się z kilka bardzo prostych, ale niezwykle ważnych rzeczy: zdrowie, czyste sumienie, życzliwości ludzi, pożywienia, itd. ]Skromny żywot bardziej odpowiada ideałowi życia rodzinnego Jana Kochanowskiego, niż światowe życie, pełne przepychu prowadzone w europejskich stolicach kultury i sztuki. Poeta wyraża swoje przekonanie ze unormowany tryb życia zapewnia spokojną starość i równowagę wewnętrzna. ale bardzo szybko radość może zburzyć jakaś tragedia np. utrata bliskiej osoby. Dom rodzinny jest twórczości Jana Kochanowskiego ukazany jako miejsce arkadyjskie, wręcz idealne. Zapewnia ono bezpieczne schronienie przez złem świata.

Dom Harpagona, głównego bohatera „Skąpca” to przykład siedemnastowiecznego mieszczańskiego domu we Francji, w którym domowników nie łączą żadne więzi uczuciowe. Harpagon narzucił wszystkim oszczędny sposób życia, mimo posiadanego majątku. Główny bohater żyje w stałym lęku przed możliwymi wydatkami i kradzieżą, uprawiając potajemnie lichwiarstwo.

Kleant- syn Harpagona w rozmowie z siostrą tak opisał sytuację w domu:

…powiedz, czy może być coś bardziej nieludzkiego niż te drobiazgowe braki, które cierpimy w tym domu i ta straszna surowość, w jakiej jęczymy bez przerwy? I na cóż się nam przyda, że będziemy mieli majątek, skoro posiądziemy go wówczas, gdy miną najpiękniejsze lata!

Skąpstwo Harpagona jest z jednej strony odrażające, a z drugiej wręcz śmieszne i rozbrajające przez swą naiwność. Harpagon na wszystkim oszczędza. Dom jest prowadzony tak, aby wydawać jak najmniej pieniędzy, dlatego wizytówką jego mieszkańców nie może być służba, bo chodzi w obdartej odzieży. Gospodarza nie dość, że nie płaci służącym to jeszcze sam nie dojada. W domu Harpagona nie ceni się więzi rodzinnych, miłości, zaufania czy przywiązania. Z powodu skąpstwa nikt nie jest szczęśliwy, bo w tym domu zamiast miłości i zaufania, panuje lęk i podejrzenia. Zdecydowanie brakuje tam uczciwości i serdeczności, najważniejszy jest pieniądz i to on rządzi.

Epopeja „Pan Tadeusz” również przedstawia motyw domu. Dworek w Soplicowie jest oazą polskości, schronieniem dla tradycyjnych polskich zwyczajów. Mickiewicz zwraca przede wszystkim uwagę na staropolską gościnność i ciepło rodzinne. Centrum oazy polskości w Soplicowie jest oczywiści dworek Sędziego. Gospodarz bardzo dba o to, aby w jego domu były zachowane tradycje, panował porządek, harmonia i wzajemna życzliwość. Wyznaje bowiem zasadę:

„tym ładem(...) domy i narody słyną,

z jego upadkiem domy i narody giną”.

Sędzia przestrzega dawnych obyczajów i rytuałów. Na ścianach dworku wiszą obrazy przedstawiające bohaterów narodowych, a stary zegar wybija rytm mazurka Dąbrowskiego. Przedmioty wypełniające przestrzeń dworku wskazują na przywiązanie jego mieszkańców do tradycji narodowej i do ojczyzny. Świat Soplicowa nie ulega zachwianiu ,bowiem jego porządek wyznaczony jest przede wszystkim przez rytm natury, wschody i zachody słońca określające czas rannego wstawania i wieczornego odpoczynku. Poprzez to celebrowanie tradycji wyraża się miłość do kraju, nostalgia i tęsknota za domem.

Zdecydowanie inny dom ukazany jest w utworze Gabrieli Zapolskiej „Moralność Pani Dulskiej”. Dulska dbając o „dobre imię” swojego domu i syna Zbyszka, zdolna jest do każdej podłości: wymawia mieszkanie chorej lokatorce, wyrzuca Hankę, żeby nie wydał się skandaliczny romans syna ze służącą. W tym domu najważniejszą role odgrywa pieniądz i dobre imię, brak jest natomiast wzajemnego zrozumienia i uczuć rodzinnych. Termin „dulszczyzna” stal się synonimem moralności na pokaz, zakłamania, stwarzania pozorów i obłudy.

„Ja was wszystkich nienawidzę i siebie razem z wami”. Gospodyni domu jest niezwykle dwulicowa.. Pierwsza pani Dulska jest kobieta uczciwą, szanowaną, pobożna. Jest również troskliwą żoną i matką. Drugie oblicze skrywane przed światem kryje w sobie prawdziwego tyrana. Dulska jest osobą niezwykle dominującą. Najgorsze jest to, że dzieci biorą przykład z rodziców i stają się podobne do matki.

W literaturze różne są obrazy domu. Czasami znaczenie domu docenia się wtedy, gdy się go straci. Tak było w przypadku Odyseusza, który przez wiele lat walczył, żeby odzyskać utraconą rodzinę i dom. Z kolei Jan Kochanowski pokazywał sielankę związaną z mieszkaniem w skromnym domu, blisko natury. Podkreślił jednak, że całe szczęście jakiego doznał w domu rodzinnym jest zależne od Boga. Całkowicie odmiennie przedstawiony jest dom w „Skąpcu” Moliera. Rodzina jest skłócona, mimo bogactwa wszyscy są zmuszeni żyć biednie. Równie dziwna sytuacja przedstawiona została w „Moralności Pani Dulskiej”, gdyż to główna bohaterka wprowadza tyranię w domu rodzinnym. Z kolei Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” przedstawił obraz idealnego polskiego domu. Domu, w którym szanuje się wartości, tradycję i pielęgnuje miłość do ojczyzny.