Jak napisać dobre opowiadanie?

Celem artykułu jest odpowiedzieć między innymi na pytania: co to jest opowiadanie? Czym różni sie opowiadanie z dialogiem od innych opowiadań? Jakie są rodzaje opowiadań? Jak pisać opowiadanie? Jakie mogą być opowiadania? Tekst ten ma jednak służyć tym, którzy chca zmierzyć sie z tym gatunkiem i wspomoc ich pisarskie wysiłki.

Opowiadanie - gatunek epiki, odznaczający się niewielkimi rozmiarami, jednowątkową fabułą etc; to przedstawienie czegoś własnymi słowami, to podstawowa forma wypowiedzi narracyjnej; jeden z dwóch podstawowych elementów narracji (obok : opisu); bardziej rozbudowane opowiadanie to opowieść;

Opowiadania pisali: E. A. Poe, L. Tołstoj, I. Turgieniew, A. Czechow, F. Dostojewski, G. Flaubert

Cechy opowiadania:

• podporządkowanie formy opowiadania naczelnemu celowi – zaciekawieniu odbiorcy

• swoboda kompozycyjna (wiele zawdzięcza takim gatunkom, jak: nowela, saga, powieść, reportaż, kronika, hagiografia, legenda)

• obecność dygresji

• obecność partii opisowych i refleksyjnych

• częste stosowanie komunikatów fatycznych (podtrzymujących kontakt z odbiorcą)

• wykorzystywanie ramowej kompozycji, retardacji, tajemniczości, puenty

• prosta, jednowątkowa, epizodyczna fabuła

• opowiadanie powinno zmierzać ku puencie

• przedstawia uporządkowany czasowo ciąg zdarzeń

• gramatyczna forma czasu przeszłego, określająca dystans czasowy

• narrator może być bezosobowy lub w 1. os. lp.

• eksponowana jest sytuacja narracyjna (okoliczności towarzyszące narracji)

• ważna jest dynamika, barwność, plastyka i logiczność (zatem istotny jest trafny dobór słów)

• zachowanie ciągu przyczynowo-skutkowego (uwypuklenie zależności między zdarzeniami)

• gramatyczna forma czasu przeszłego (tworząca dystans między czasem opisywanym, a czasem narracji)

• indywidualizacja opowiadanych zdarzeń

Rodzaje opowiadań

1. opowiadanie właściwe

2. opowiadanie informacyjne (narrator informuje o zdarzeniach typowych i uniwersalnych)

3. opowiadanie unaoczniające (plastyczność i obrazowość wraz z czasem teraźniejszym)

4. na podstawie lektury

   1. opowiadanie odtwórcze

   2. opowiadanie twórcze

5. opowiadanie o własnych przeżyciach i przygodach

6. opowiadanie z elementami fikcji

7. opowiadanie ustne

8. opowiadanie pisemne

9. opowiadanie odtwórcze – bardzo bliskie streszczeniu i sprawozdaniu ustne, bądź pisemne odtworzenie przedstawionych wydarzeń lub czyjejś wypowiedzi.

   1. jest chronologiczne

   2. ogranicza się do elementów w pierwowzorze (mogą one zostać wzbogacone o jakieś inne pod warunkiem, że nie stoją z nimi w sprzeczności, nie zniekształcają wydarzeń, bohaterów) – obiektywizm

   3. rezygnuje z wątków pobocznych, dygresyjnych lub podporządkowuje je głównym wydarzeniom

   4. wymaga sporządzenia ramowego (lub szczegółowego, gdy uwzględniamy wątki poboczne) planu wydarzeń

10. opowiadanie twórcze – opiera sie albo na doświadczeniu autora (zbliża się do opowiadania odtwórczego, sprawozdania poprzez zdawanie sprawy z jakiś wydarzeń) albo na jego fantazji (kreacjonizm)

    1. może być obiektywne lub subiektywne

    2. kompozycja opowiadania

       • układ chronologiczny

       • zmodyfikowany układ chronologiczny - retrospekcje i inwersje czasowe mogą rozbijać chronologię poszerzając czas akcji o przeszłość i przyszłość

       • jukstapozycja – symultaniczne zestawienie wielu różnych scen ze sobą (dziejących się w tym samym czasie, ale różnych miejscach)

11. opowiadanie z dialogiem – to sytuacja, w której monolog narratora rozbity zostaje rozmową bohaterów (lub monologiem jednej postaci),

    1. autor opowiadania może przytoczyć rozmowę bohaterów w oryginalnym brzmieniu – mowa niezależna (normalny dialog)

    2. zrelacjonować jej przebieg – mowa zależna

    3. połączyć wypowiedzi narratora z tekstem bohaterów – mowa pozornie zależna (bohater w myślach przedstawia dialog, w którym uczestniczył)

12. słownictwo określające sposób mówienia:

zabrał głos; zapytał; spytał; kontynuował; potwierdzał; podtrzymywał rozmowę; odpowiedział; zripostował; odrzekł; gorzko stwierdził; podsumował; skwitował; wykrzyknął ze zdumieniem; gorączkowo szeptał; krzyknął rozpaczliwie; błagalnie zawołał; grzecznie zapytał; pial z zachwytu; nie mógł sie powstrzymać; wydzierał się; darł się; wrzeszczał; wykrztusił; wydusił z siebie; wybełkotał; zaklinał się; odburknął; bąknął coś pod nosem; podniósł głos; zapytał zirytowanym głosem; wyjąkał; wydukał; dodał stanowczo/bezczelnie; wtrącił; zagadnął; zagadał; dopytał się; dopytywał się; wyraził wątpliwość, opinię; sądzi, nie zgadza się; popiera; sprzeciwia się;

Struktura opowiadania:

1. elementy statyczne:

   1. narrator – wypowiada się w 1 os. l. p. (pierwszoosobowy) lub w 3. os. l. p. (trzecioosobowy)

   2. bohaterowie – im mniej tym lepiej, nieskomplikowani, prości o wyraźnych cechach charakteru/postawach

      • przedmioty,

      • natura,

      • elementy dynamiczne:

      • akcja – zdarzenia (wspomnienie,wyznanie, podróż, rozmowa, spotkanie itp.)

      • czas akcji

      • miejsce akcji – przestrzeń przedstawiona w opowiadaniu

2. elementy dynamiczne

   1. fabuła

Język opowiadania:

1. czasowniki

   1. nazywają ruch; im ich będzie więcej w tekście, tym większy będą powodowały dynamizm; warto więc gromadzić je w partiach dramatycznych, by przyśpieszyć akcję i rezygnować z nich w partiach opisowych – by ją spowolnić (zastępując je kiedy to możliwe imiesłowami); za wszelką cenę unikaj wszelkich form czasownika „być” - jego obecność zubaża zdanie (wyraża tylko fakt istnienia czegoś, gdy każdy inny czasownik wyraża „być” + inne znaczenia)

   2. określają czas; najczęściej występują w czasie przeszłym, choć teoretycznie możliwe jest prowadzenie narracji w czasie teraźniejszym i przyszłym, przypadki takie należą do rzadkości; często zdarza się wplatanie w narrację prowadzoną w czasie przeszłym, zdań w czasie teraźniejszym i przyszłym – takie zabiegi zbliżają narratora, bohatera i odbiorcę, zmniejszają dystans między nimi;

   3. zwracaj uwagę na użycie czasowników dokonanych i niedokonanych. Pierwsze pozwalają czytelnikowi domyślać się co nastąpiło po nich. Drugie już nie dają takiej możliwości, bo odbiorcy nawet nie wiedzą czy dana czynność się zakończyła (tę niepewność też można odpowiednio wykorzystać)

   4. tryb czasowników ma ogromne znaczenie na ekspresję: tryb pytający i wykrzyknikowy będą zwiększały jej natężenie, powodowały dynamizm tekstu; tryb przypuszczający może pomóc w budowaniu napięcia, tworzeniu atmosfery tajemniczości; orzekający – pozostaje neutralny

2. rzeczowniki

   1. nazywają rzeczy, ich natłok powoduje, że obraz staje się bardzo złożony, bogaty w wiele elementów, czasem nawet chaotyczny;

   2. na ogół powodują większą statyczność tekstu (chyba, że są to rzeczowniki odczasownikowe), zwłaszcza gdy połączone są z przymiotnikami, wtedy fantastycznie wypełniają spokojne partie opisowe, zwalniając akcję;

3. składnia - wykorzystanie różnych typów zdań jest trudną sztuką, ale umiejętność ta jest nie do przecenienia dla wartości opowiadania:

   1. zdania urywane, eliptyczne, minimalne będą do maksimum zwiększały emocjonalność wypowiedzi i jej dynamizm;

   2. zdania krótkie, proste będą zwiększały dynamizm tekstu, ilość wydarzeń, tempo akcji, a jednocześnie akcentowały kolejność zdarzeń;

   3. zdania złożone współrzędnie również będą dynamizowały akcję, jednocześnie jednak sprawiając wrażenie oralności (mówioności) opowiadania

   4. zdania złożone podrzędnie służą najczęściej podkreśleniu relacji czasowych (okolicznikowe czasu), przyczynowo-skutkowych (okolicznikowe przyczyny)

   5. zdania długie, wielokrotnie złożone najbardziej przydatne są do statycznych, spokojnych opisów (pamiętaj tylko dobrze wykształcony czytelnik sprawnie poradzi sobie z wielokrotnie złożonymi zdaniami) – w opowiadaniu ze względu na krótką formę lepiej unikać ich nadmiaru;

Jak napisać opowiadanie twórcze:

1. Wymyśl fabułę

   1. określ wydarzenia główne

   2. określ wątki poboczne

2. Określ miejsce akcji: w, obok, przy, nad, za, nieopodal,

3. Określ czas akcji

   1. słownictwo określające czas wydarzeń: dawno temu; niegdyś; przed laty; niedawno; wczoraj; pewnego dnia; w przeddzień; nazajutrz; jutro; gdy padał śnieg; podczas jesiennego popołudnia; w południe; pod koniec dnia; o świcie; rankiem; skoro świt, o brzasku; w nocy; nocą; po zmroku; gdy zapadł zmrok; o zachodzie słońca; w godzinę duchów; nad ranem;

   2. słownictwo określające następstwa czasowe: wpierw, najpierw, na początku; później; następnie; potem; kolejno; z kolei; zarazem; zaraz; w tem; nagle; niespodziewanie; natychmiast; w chwilę później; lada moment; w ułamku sekundy; godzinę później; za kwadrans, w ciągu tygodnia; wkrótce po; od chwili gdy;

4. Stwórz sylwetki głównych postaci (pamiętaj to nie muszą być zawsze ludzie)

   2. narratora

   3. bohaterów

      • określ ich imiona

      • zadecyduj o ich usposobieniu, osobowościach, postawach,

      • zastanów sie nad relacjami pomiędzy nimi

4. Zastanów sie nad kompozycją opowiadania, jaka najbardziej uatrakcyjni czytelnikowi opowiadanie.

   2. zatroszcz się o zbudowanie napięcia dramatycznego

   3. zatroszcz się o puentę, klamrę, a może na kompozycję otwartą?

4. Napisz opowiadanie i odłóż na kilka dni (dzięki temu nabierzesz dystansu i korekta będzie skuteczniejsza)

5. Korekta opowiadania

   2. popraw błędy językowe, zapisu ortograficznego

   3. zastanów się nad stylistycznym ukształtowaniem poszczególnych partii tekstu, czy są dynamiczne, statyczne, czy język współgra z treścią?

   4. słownictwo dynamizujące opowiadanie wtem; raptem; nagle; znienacka; ni stąd ni zowąd; jak grom z jasnego nieba; błyskawicznie; lotem błyskawicy; momentalnie; natychmiast; w jednej chwili; z nagła; niespodziewanie; nieoczekiwanie; gwałtownie;

   5. zastanów sie nad narracją czy ten narrator najlepiej pozwala ci osiągnąć zamierzony efekt?

   6. zastanów się nad prawdopodobieństwem

      • wydarzeń

      • prawdziwością postaci i ich zachowań

4. zastanów się nad przydatnością i poprawnością wstępu i zakończenia

   2. słownictwo przydatne we wstępach: opowiem wam co mi się przytrafiło/historię; było to; działo się to w; miało to miejsce; stało się to; nie uwierzycie; to niesamowita przygoda; dawno, dawno temu; za siedmioma...; pewnego popołudnia; tego poranka, gdy;

   3. słownictwo przydatne w zakończeniach: wiele mnie ta przygoda nauczyła; dzięki temu zdarzeniu; wydarzenie to; moja przygoda była; chciałbym, aby ta historia; mam nadzieję, że ten przypadek; pragnąłbym przeżyć to jeszcze raz; koniec i bomba, kto czytał ten trąba; i ja tam byłem; i żyli długo i szczęśliwie; wszystko dobrze się skończyło, sprawiedliwości stało się zadość;

Jak wpłynąć na atrakcyjność opowiadania:

• Długość zdania (należy je dostosowywać do treści, krótsze zdania= szybsze tempo wydarzeń)

• Ukazywanie uczuć autora (pośrednie, za pomocą opisów i ostrożniej-bezpośrednie)

• Opisy (ciekawe, dynamiczne lub statyczne – w zależności od treści)

• Fabuła – musi być punkt kulminacyjny, po którym następuje zwrot akcji

• Hiperbolizuj rzeczy, uczucia aby zbudować napięcie lub zastosuj mechanizm odwrotny, by ukryć ważność elementów fabuły

• Graj z czytelnikiem – nie mów wszystkiego wprost, pozwól mu się domyśleć, pozwól mu się cieszyć obcowaniem z tekstem

• Szkicuj wyraźne sylwetki bohaterów opowiadania (lub rozmazuj je w niektórych sytuacjach), ale nie przypadkowo!!!

• Wykorzystaj humor, zastosuj komizm, jeśli można

• Zadbaj o odpowiedni ładunek emocjonalny słów w dialogach i opisach (zabieg ten ubarwia i dynamizuje tekst)