HUMORESKI Z TEKI WORSZTYŁU, wstęp BOGDAN MAZAN
Związki z pozytywizmem
HS ur. 5 maja 1846r. w Woli Okrzejskiej na Podlasiu. Uzdolnienie literackie odziedziczył prawdopodobnie po matce.
W 1866 roku kończy gimnazjum, zaczyna zarabiać korepetycjami i jako guwerner. Po 1866 rozpoczyna studia w Warszawie na Wydziale Filologicznym Szkoły Głównej, rezygnując z pomysły bycia lekarzem czy prawnikiem. W czerwcu 1871 opuszcza uniwersytet rosyjski (który zastąpił Szkołę Główną) dla pracy zarobkowej, dziennikarskiej i literackiej. Szkole Głównej zawdzięcza jednak znajomość literatury staropolskiej i zainteresowanie światopoglądem pozytywistycznym.
Debiutuje 18 kwietnie 1869r. w nrze 16 „Przeglądy Tygodniowego” recenzją gościnnych występów aktora Wincentego Rapackiego.
Na guwernerce w książąt Woronieckich zaczyna pisać pierwszą powieść – „Na marne”, drukowaną potem w „PT”, przygotowuje też „Humoreski z teki Worsztyły”.
W latach 1872-73 współpracuje z pismami „Wieniec”, „Niwa”, „Gazeta Polska”, deklarując się jako sympatyk „młodej prasy”. Jej główną zasługą było spopularyzowanie światopoglądu pozytywistycznego (kultu nauki, traktowanie całokształtu stosunków ludzkich jako procesu przyrodniczego, a historii jako procesu koniecznego i ewolucyjnego, sceptycyzm poznawczy, legalizm, praktycyzm). Propagowano je poprzez działalność wydawniczą, odczyty, publicystykę, przekłady, twórczość literacką. Postulatu odrzucenia romantycznych kategorii myślenia, a wprowadzenie realizmu, tendencyjności, użyteczności.
Sienkiewicz nie brał bezpośredniego udziału w propagowaniu tych postulatów, jednak solidaryzował się z „młodą prasą”.
Same „Humoreski…” ukazały się po raz pierwszy nakładem „PT” w 1872 roku.
Gatunek
Dziś humoreska = krótkie opowiadanie, mające cel satyryczny (z tego powodu często jest otworem tendencyjnym) lub rozrywkowy, zamknięty dowcipną pointą. Komizm sytuacyjny, karykatura, groteska, dowcip.
„Humoreski…” HS uważane są przez badaczy raczej jako szkic niż nowele lub za opowiadanie udające miejscami nowelę (np. w zakończeniu) lub za odmianę opowiadania-felietonu. „Humoreski” można traktować też jako „typowe opowiadanie tendencyjne”.
Zagadnienie tendencyjności
„Humoreski…” ilustracją haseł pozytywizmu tj. pracy u podstaw („Nikt nie jest prorokiem między swymi”) i pracy organicznej („Dwie drogi”).
Praca organiczna – „praca organizująca, zestawiająca, porządkująca. (…) Ma na widoku jeśli nie ludzkość całą to część jej znaczącą. Pracuje się organicznie w ludzkości, w warstwie społecznej, w klasie, w narodzie pod przewodnictwem idei, w gruncie zasady. Praca organiczno-narodowa na tym zależy, ażeby naród umiejętnie spożytkował swoje zasoby naturalna na korzyść ogólną.”
Jemu podporządkowane było hasło pracy w podstaw, wydzielające teren działania dla ziemiaństwa i duchowieństwa.
Pod względem artystyczno-ideowym, „Humoreski…” są jakby realizacją programu prozy tendencyjnej (cechy: odrzucenie romantycznej koncepcji poety wieszcza, prymat metody realistycznej, aktualność problemowa, ton antyfeudalny, apoteoza postępu, technika kontrastowania postaci, sytuacji, typowość/przeciętność, konstrukcja bohatera pozytywistycznego, postaci rezonerskiej wypowiadającej wprost poglądy autora).
„Broszurowość” „Humoresek…” – realizuje się w komentarzach o charakterze publicystycznym, w zapożyczeniach pomysłów i ujęć frazeologicznych od postępowej prasy
Realizacja tendencji krytycznej
HS dużą wagę przywiązywał do tytułów swoich utworów. Pierwszy tytuł – sugeruje, że za niepowodzenie głównego bohatera odpowiedzialne jest otoczenie, pogląd te powinien jednak czytelnik z czasem skorygować, obarczając z czasem winą i samego bohatera. Drugi tytuł – podkreśla fakt istnienie dwóch dróg, a dokładniej ich odmienność, uwrażliwiając czytelnika na różne rodzaje postępowania. Powinien zachęcać odbiorcę do aktywności.
Krytycyzm „Humoresek…” dotyczy przede wszystkim życia warstwy arystokratyczno-ziemiańskiej oraz takich zagadnień jak życie towarzyskie, życie w małych miasteczkach, ciemnota, dorobkiewiczostwo. Przez przejaskrawienie pokazują wady wyższych sfer jak pretensjonalność, przyziemność zainteresowań, oderwanie od prawdziwego życia, kwietyzm duchowy, cynizm, powierzchowność religijna, głupota, niegospodarność, tchórzostwo. Elita jest egoistyczna, ma odwrócony system wartości i ideałów – wg nich ciężka praca upośledza, próżniactwo jest w dobrym tonie.
Wady te ukazane są przez technikę reportażu (scenki z życia na prowincji i w Warszawie w „Dwóch drogach”) czy karykatury, autocharakterystyki, mówienie nie wprost (ironiczność, pozorna aprobata).
Krytyka dorobkiewiczostwa, próżniactwa w utworach a także ukazanie rezultatów pasożytnictwa, kosmopolityzmu i marazmu, lekceważenie pamiątek (kolonizacja Złotopola). W ramach kontrastu ukazanie zmian w innych warstwach – np. repolonizacja fabryki przez Iwaszkiewicza.
Ukazanie ciemnoty chłopstwa jako rezultatu zaniedbań ludzie odpowiedzialnych za pracę u podstaw (szlachta, duchowni), szlachta uważa tą aktywność za zgubną, zagrażającą wyrównaniem się warstw w społeczeństwie.
Tendencja pozytywna a bohaterowie
Typy pozytywne – Wilk Garbowiecki, Maciej Iwaszkiewicz.
Wilk – narrator Worsztyłło podkreśla, że nie jest on podobny do bohaterów romantycznych. Pasuje on natomiast do typowego reprezentanta programu społecznego pozytywistów. Chęć szerzenia oświaty w obrębie własnego gospodarstwa i najbliższych mieszkańców, założenie czytelni, nauka czytania. Końcowo – porażka w tej kwestii oraz na polu osobistym (niefortunne zakochanie się w Lucy). Przyczyna porażki – marazm środowiska, niechęć do zmian, brak współpracy ale także szereg wad – brak ogłady, samotniczy tryb życia, wybuchowość, radykalność, impulsywność. U Wilka cenić można śmiałość i chęć inicjatywy, zrażała jednak niecierpliwość i brak wyrozumiałości.
Iwaszkiewicz – odnosi sukces, z powodu cech osobowości (takt, wyrozumiałość, serdeczność, uzdolnienia pedagogiczne), ale także przyczynia się do tego większa dojrzałość głównej bohaterki Fanny.
Głównym bohaterom towarzyszą różne warstwy społeczne , najliczniej reprezentowany jest świat arystokratów i ziemiaństwa oraz postaci negatywne.
Struktura i narracja, artyzm
Struktura „Humoresek…” przypomina powiastkę oświeceniową – ton satyryczny, tendencyjność, dydaktyczność. Schemat fabularny oparty jest na dwudzielności ideowej: aprobata-krytyka.
Narrator – pierwszej humoresce funkcje tę pełni konserwatywny literat Worsztyłło. „Czytelnik pragnący ujrzeć wydarzenia we właściwym świetle winien na nie spojrzeć przez pryzmat krzywego zwierciadła, a więc jakby odwracać sądy narratora”.
W drugiej humoresce – miejscami narrator sympatyzuje z postawą i poglądami Iwaszkiewicza. Narracja bardziej narzuca wykładnie interpretacyjną, jest przez to bardziej jednoznaczna i schematyczna, moralizatorska i dydaktyczna.
Ocena artyzmu – większa uwaga co do przedstawienie swoich poglądów niż dbałość o formę artystyczną. Lepsza konstrukcja porywczego Wilka pod względem charakterologicznym niż płaskiego, jednoznacznego Iwaszkiewicza.
Mocniejszą stroną – komizm, sprzyjający on kształtowaniu się tendencji i zawierający funkcję rozrywkową. Najczęściej wykorzystywane: karykaturalna charakterystyka, zabawny dialog, komizm sytuacyjny, słowny (napuszony styl, paradoks, absurd), komizm nieporozumienia, pozorna aprobata”, liczne dygresje, porównania, przysłowia i stylizacje językowe.