Debiut Sienkiewicza

Humoreski z teki Worszyłły był to właściwy debiut pisarski Sienkiewicza, a zarazem pierwsze utwory, które możemy zaliczyć do „krótkiej prozy”.

„Humoreski” sa bowiem tekstami liczacymi po kilkadziesiąt stron, o strukturze zbliżonej do oświeceniowej powiastki oraz stanowią nieomal wzorcową realizację założeń programu prozy tendencyjnej, wyłożonego przez krytykę siedemdziesiątych.

Koncepcja ideału

Sformułowano podstawowe założenia programowe w zakresie pracy organicznej i pracy u podstaw, pisano o funkcji inteligencji wiejskiej , o rozwoju przemysłu, marazmie prowincji, problemach ciemnoty chłopa, emancypacji kobiet i asymilacji „obcego żywiołu”. Przede wszystkim zaś zwalczano anarchroniczne przesądy stanowe , obyczajowe i społeczne pozostałości feudalizmu. Przekonania te prowadziły do ukształtowania się modelu prozy tedencyjnej. Punktem wyjścia było przekonanie, że dobre dzieło literackie może być wykonane jedynie „metoda realną”. Zarazem pojęcie tendencyjności wiązano z ważkością i współczesnością zawartego w nim problemu. Forma dzieła to w oczywisty sposób pochodna „mysli” i idei w nim zawartej. Sądzono przy tym, że dzieło sztuki winno się zbliżać do dzieła naukowego , zaspokajając potrzeby nie tylko i nie tyle uczuciowe co intelektualne.

Struktura powieści tendencyjnej wydobywała zatem najsilniej ideowo-socjalne składniki i im przeznaczała rolę przewodnią: stąd jej podstawowe cechy: aktualność przestawionego problemu, ton antyfeudalny, mieszczańska koncepcja postępu, reprezentatywność( w rozumieniu przeciętność) bohatera, czarno-biała technika przeciwstawień, obecność ideowego komentarza o znaczeniu nadrzędnego sądu na świecie. Niezależnie od tego „tezowość” powieści tendencyjnej uzasadniała konstrukcję losu postaci. Z reguły stosowano także kompozycję zamkniętą, gdyż tylko ten sposób pozwalał na jednoznaczność założonej „z góry” tezy.

Humoreski ilustracyjność jako wyznacznik struktury Humoresek nie podlegaja watpliwości. Literackośc jest w nich jakby „upodrezędniona”, jest ową artystyczną formą, która co prawda indywidualizuje wydarzenia i nadaje im sens przez posługiwanie się jakościami estetycznymi ( głównie satyrycznością, ale również i patosem) jednak nieustannie wskazuje na interwencyjną i dydaktyczną formułę fabuły. Przeświadczenie to umacnia jeszce komentarz narracyjny, narzucający czytelnikowi jednoznaczną wykładnię interpretacyjną przedstawionych wypadków i postaci. Schemat fabularny obu Humoresek oparł Sienkiewicz na wyraźnej dwudzielności ideowej: aprobata-krytyka.

Bohater

Sa to sylwetki poza Złotopolskim słabo indywidualizowane, schematyczne o wyjaskrawionych satyrycznie rysach obyczaju lub mentalności , które jednoznacznie postaci degradują. Pisarz właściwie odmówił arystokracji i ziemiaństwu prawa posiadania wyodrębnionego bohatera odgrywającego poważniejszą rolę w utworze. Towarzystwo to stanowi tłum Strączków, Horoszyńskich, Chłodnów, mnickich, Rossowskich i in. Konstrukcja tego rodzaju miała więc funkcję jednoznacznie oceniającą. Natomiast przez kreację swych pozytywnych bohaterów: wilka Grabowieckiego i Macieja Iwaszkiewicza Sienkiewicz wyrażał aprobatę pozytywistycznych i demokratycznych ideałów Obu postaciom wyznaczył funkcję zgodnie z założeniami pracy organicznej i pracy u podstaw. Ich sukcesy oraz w ostatecznym rozrachunku-klęska Grabowieckiego , były przede wszystkim odzwierciedleniem autorsskiego przekonania, a nie wynikiem realistycznej motywacji.

Pozytywistyczną koncepcję opowiadań ujawniły metody konstruopwania losów obu pozytywnych bohaterów. Ich sytuacje życiowe są podobne. Natomiast charakter zakończeń nasuwa jednak dwojaką mozliwość interpretacji: albo decydującą rolę odegrał tu układ sił społecznych( korzystny bądź niekorzystny dla bohatera) albo zaważyły osobiste predyspozycje. Prawdopodobniejsza wydaje się interpretacja druga. Tak tez odczytali Humoreski ówczesni krytycy, dla których Wilk Grabowiecki był „szowinistą postępu” , grzeszącym przeciw rozsądkowi i dającym się podnieść namiętnościom, które doprowadziły go do niedorzecznego pojedynku. Zwyciężyć oraz odnieść sukces zawodowy i osobisty mógł więc tylko rozważny i mirzący zamiary na siły Iwaszkiewicz. Ale właśnie jako kreacja literacka- „nierozważny” Wilk wygrywa zschematycznym Iwaszkiewiczem. Jego charakter mocniej wewnętrznie zróżnicowany oraz reakcje i postepowanie trudniejsze do przewidzenia nadają akcji Nikt nie jest prorokiem... o wiele dramatyczniejszy charakter niż akcja Dwóch dróg.

Postać Grabowieckiego zasługuje na uwagę jeszcze z jednego powodu. Akcentuje w nim bowiem Sienkiewicz obecną tradycję rodową i staroszlachecką. Była to w koncepcji utworu jedna z przesłsnek kleski bohatera, ale zaraze, rys sympatyczny. Wilk silnie tkwił w sferze pojęć szlacheckiego honoru i godności, a jego aktywizm , niedostatecznie kontrolowany przez intelekt burzył często podstawy pozytywistycznego swiatopoglądu bohatera. Pokazując „staroszlacheckie zęby” – odstraszał swych potencjalnych sprzymierzeńców, ale także i dzięki temu Grabowieckiego jest bardziej przekonująca niż deklaratywne i rezonerskie opinie Iwaszkiewicza.

Obu bohaterów łączy natomiast typowo pozytywistyczne wykształcenie i zawód oraz przekonanie ideowe. Wilk studiował nauki rolnicze i przyrodnicze, a więc z powodzeniem mógł działać w srodowisku wiejskim, Iwaszkiewicz to postać pracująca u podstaw przemysłu i gospodarki skoncentrowanej w mieście. A zatem oba opowiadania stanowią”ilustrację” wiejskiego i miejskiego typu działalności pozytywistycznej.

Narracja

W Humoreskach dość wyraźnie zarysowują się zabiegi „reżyserskie” Sienkiewicza wobec schematu postępowania bohaterów: poprzez chwyty kompozycyjne ( głównie technikę gradacji i kontrastu), dobór znaczących motywów, a także towarzyszący im komentarz narracyjny. Opowiadania rozpadają się raczej na szereg epizodów- scen i „zbeletryzowanych ilstracji” do charakterystyki bohaterów oraz służących uwypulkeniu przewodnich tez.

Doniosłą rolę odgrywa w opowiadaniach metoda narracyjna: mimo tytułowej wskazówki iż podobna osobowa narracja wystąpi w obu opowiadaniach w rzeczywistości mocno się one pod tym względem różnią. Konkretna i podmiotowa jest relacja w Nikt nie jest.... , natomiast w Dwie drogi cechuje zobiektywizowany komentarz . Różnice sięgają zreszta dalej. O ile dwie drogi posiadają komentarz odautorski, którego wiarygodność jest w tej konwencji literackiej niepoważalna, o tyle narrator pierwszego z opowiadań –literat Worszyłło- jest z przekonania konserwatystą, którego opinie podważają sens działań bohatera,a tym samym pozostaja w sprzeczności z ideowymi załozeniami opowiadania. Stąd z jednym z podstawowych zabiegów artystyczno-ideowych stosowanych przez autora jest autokompromitacją narratora , którego zdania o Grabowieckim stanowią prymitywna interpretację zachowawczą często sprzeczną z zdrowym rozsądkiem i hierarchią wartości.

Worszylle przydał autor postać ultrakonserwatywnego przyjaciela, który w utworze spełania rezonera. Jego ogólne absurdalne sentencje narrator przytacza z aprobatą. Dzieje Grabowieckiego przedstawia Worszyłło jako już zamknięte na co wskazuje ekspozycyjna rozmowa z przyjacielem na temat wyboru tytułu dla opowiadania. Stąd na początku uwypuklona zostaje sama czynność narracji a uwaga w podobny sposób rozłożona na opowiedzianą historię, co i na sposób jej opowiedzenia.

Świat przedstawiony

Istotnym źródłem ocen w swiecie przedstawionym Humoresek oraz czynnikiem subiektywnego ujęcia jest humor , którego funkcją było przede wszystkim mocniejsze uwypuklenie tendencyjności tekstów. Dzięki komizmowi scen i epizodów, karykaturalnym charakterystykom , zabawnie ujętym dialogom , pisarz degradował poglądy , obyczaje i konwencje, które uważał za negatywne. Rysy smieszności posiadają również postaci pozytywne , ale tu w pełni realizują się „rozgrzeszajace” , a nie satyryczne funkcje humoru. Obok komizmu sytuacyjnego poważną rolę odgrywa komizm słowny. Jest to często paradpks i absurd, który powstaje ze zderzenia „powagi” zwrotu z sytuacją czy charakterem postaci.

Język

Potoczność stosowanego języka, jego nasycenie idiomami, przysłowiami, okolicznosciowymi zwrotami, nie ogranicza wcale typowo literackich stylizacji i bogactwa uzytych środków metaforycznych. Zarazem wyłania się właśnie w felietonistyce- charakterystyczny klarowny język Sienkiewicza, jego dbałość o komunikatywność do środków oraz ich celowość.

Humoreska- gatunek Humoresek należy określić jako opowiadanie będące swoistą syntezą róznych struktur: gawędowych, felietonowo-reporterskich, nowelistycznych. Z tradycji dawnej gawedy dziedziczą uteory pewną luźność kompozycyjną , dygresyjność, komentarze narracyjne. Inspiracje dziennikarskie dostrzec można w wyeksponowaniu znaczącej anegdoty , konstrukcji scenki-epizodu o migawkowym charakterze, sposobievkontaktu z czytelnikiem . Natomiast niektóre składniki techniki nowelistycznej( ujęcia kontrastowe i paralelne, a takze technika gradacji) są dziedzictwem noweli klasycznej. Płynność granic, a czasem wieloznaczność tych struktur nie zezwala na dikładniejsze sprecyzowanie gatunku. Jedno jednak jest pewne- w obu wypadkach Sienkiewicz psłużył się kompozycją zamkniętą, o silnie eksponowanym rozwiązaniu, pointowości zakończeń i celowościowym ujęciu akcji. Humoreski stanowią w polskiej XIX-wiecznej literaturze najjaskrawszy i technicznie sprawny sykl opowiadań tendencyjnych.

Powieść tendencyjna- (łac. tendentia – skłoność; tendere – kierować) to główna, obok noweli oraz tzw. sztuki z tezą, forma literacka, charakterystyczna dla wczesnego okresu pozytywizmu, obejmującego w Polsce lata 60. i 70. XIX wieku. Powieść tendencyjna miała przede wszystkim pełnić funkcje wychowawcze, dostarczając czytelnikom słusznych i właściwych, w przekonaniu autora, wzorców postaw i zachowań.

Elementami konstytutywnymi wzorcowej powieści tendencyjnej były: schematyczne przedstawianie postaci kontrastowych, dobrych i złych, przy czym – co stanowi drugi podstawowy element gatunku – narrator w sposób jednoznaczny i subiektywny opowiadał się za linią postępowania bohatera "pozytywnego", który całym swoim życiem realizował poprawny scenariusz działania według przyjętego z góry modelu, przenikniętego nade wszystko filantropią i etycznym nastawieniem wobec społeczeństwa.

Powieść tendencyjna zmierzała do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy. Rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowania postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod każdym względem przeciwnikami ich poglądów. Bohaterowie powieści tendencyjnych byli nieskomplikowani, sprowadzani do właściwie jednej cechy (tzw. "papierowi bohaterowie").

Tendencyjny charakter sprowadzający funkcję literatury do realizacji celów propagandowych, obniżał jednak wartość artystyczną utworów.