Utwór Marii Konopnickiej Mendel Gdański ukazuje istotny problem związany z prześladowaniem mniejszości narodowych. Hasło asymilacji mniejszości narodowych było jedną z głównych założeń ideowych epoki pozytywizmu. Autorka w tym utworze krytykuje prześladowania mniejszości narodowych, które tak naprawdę są zakorzenione w naszej polskiej kulturze . Konopnicka jako rzeczniczka asymilacji Żydów, skupia się na przedstawieniu różnorodnych postaw ludzi wobec tej mniejszości narodowej (Żydów).

Głównym bohaterem utworu jest Mendel Gdański, zasymilowany Żyd, urodzony w Gdańsku obecnie mieszka w Warszawie. Tu również prowadzi swój zakład introligatorski oraz opiekuje się swoim wnukiem. Jest człowiekiem spokojnym, uczciwym prawym, przywiązanym do Warszawy oraz jest dumny ze swego żydowskiego pochodzenia. Nie potrafi zrozumieć nasilającej się represji wobec Żydów, ponieważ on sam czuje się Polakiem, kocha ten kraj i odpłaca mu się ciężką pracą.

Podczas prześladowań i szykowania z Żydów pojawiają się różne postawy ludzi wobec tego zachowania i jednocześnie postawy wobec tej mniejszości narodowej. Fragment pierwszy ukazuje grupę chłopców, którzy zaglądają w okna Mendla i naśmiewają się z jego modlitwy. Przechadzający się tamtędy proboszcz przegania chłopców a sam widząc modlącego się Żyda uchyla swego kapelusza. Postawa chłopców w tym wypadku jest negatywna. Ich zachowanie było nie na miejscu. Nie potrafili oni zrozumieć pobożności i zachowania Mendla. Natomiast postawa proboszcza była pozytywna, gdyż ten nie dość, że skarcił chłopców za ich zachowanie to jeszcze uchyleniem kapelusza ukazał ukłon w stronę zachowania Mendla. Pomimo, że jest to inna religia proboszcz uszanował ją jak własną.

Kolejny fragment ukazuje rozmowę głównego bohatera z zegarmistrzem. Zegarmistrz informuje go o tym, że mają bić Żydów tylko dlatego, że Żyd to Żyd, ktoś obcy. Ten fragment przedstawia nam postawę obojętną. Zegarmistrz przekazuje te informacje bez jakichkolwiek emocji. Przecież Żyd to Żyd, więc można go krzywdzić. Nie staje on ani po stronie introligatora, ani po stronie tych, którzy chcą zadawać cierpienie. On po prostu dostosuje się do sytuacji.

Następnie przedstawiona jest sytuacja w której Mendel stoi wraz ze swoim wnukiem Kubusiem w oknie i widzi nadchodzący tłum ludzi, który niszczy wszystko na swojej drodze. Odsuwa on ręką kobiety jednocześnie dziękując za wstawienie się za nim. Twierdzi, że nie wstydzi się tego, że jest Żydem, że nie będzie w okno wstawiał krzyża po to, by tylko przeżyć. Tłumaczy on, że jeśli ci ludzie są prawdziwymi chrześcijanami to nie ruszą starca i chłopca, a jeśli stanie się inaczej to są to bestie, a nie ludzie. Fragment ten pokazuje nam tu głównie negatywną postawę nadchodzącego tłumu. Nie znają oni Mendla ani jego rodziny, lecz dla nich liczy się tylko jego żydowskie pochodzenie. Nie ważne, że człowiek jest starcem czy dzieckiem dla nich Żyd to Żyd, bić go można. Jedyną pozytywną postawę w tym fragmencie przedstawia Janowa, która chce stanąć w obronie Mendla. Dodatkowo z całości utworu możemy zauważyć pozytywną postawę studenta wobec Żyda. Z odwagą staje on w obronie Mendla i Kubusia, podczas rzucania w nich i ich zakład kamieniami. Pomimo swojego młodego wieku wie, że takie zachowanie jest niewłaściwe. Czy to jest Żyd czy inny człowiek z innej mniejszości narodowej ma on takie samo prawo do życia jak Polak.

Utwór ten w ciekawy i poruszający sposób prezentuje nie tylko prześladowania mniejszości narodowych, ale również wyznawców innej religii. Nasz kraj jest nadal krajem zamkniętym. Boimy się obcych. Uważamy, że zabierają nam to, co powinno należeć do nas, choć tak naprawdę musieli oni ciężko pracować by mieć to co posiadają, tak jak Mendel. Jesteśmy krajem mało tolerancyjnym. Przeszkadza nam inna narodowość, inne wyznanie czy inny kolor skóry. Nie potrafimy przybrać postawy, która wyklucza dyskryminację ludzi, których sposób postępowania może różnić się od naszego. Cały czas pracujemy nad tolerancyjnością wobec innych. Pomimo starań zdarzają się jeszcze sytuacje dyskryminacji i prześladowań. Jako Polacy powinniśmy się wstydzić takiego zachowania. Powinniśmy być tolerancyjni wobec innych a nietolerancyjni na dyskryminacje, ponieważ tak naprawdę niczym się nie różnimy od takiego Żyda, murzyna czy Anglika.