1 zjazd 2h lekcyjne 06/10/2013
Praca własna na zaliczenie.
Obecność (2 nieobecności usprawiedliwione).
Prace
10 zagadnień z literaturoznawstwa:
Wyznaczniki literatury,
Zakres badań literackich,
Podstawy komunikacji pomocniczej,
Autor dzieła i odbiorca
Figury literackie
Związki czasowe
Dialog, monolog,
Styl i klasyfikacja
Żeromski – styl pisma
Okres romantyzmu, grozy i społeczno-obyczajowe style
19-20wiek
Teoria literatury:
Filologiczna szkoła
Klasycyzm
Poetycki
Ballady Romantyzm
Pozytywizm
Naturalistyczne
Psychologiczne
Poeci mistycy
Auto-pozytywizm
Ekpresjonizm
Psychosomatyczne
Markism (socjologia, ideologia)
Formalizm
Strukturalizm (czeski)
Semiotyka
Krytyka feministyczna
KAMPARYSTYKA, literatura porównawcza
Literatura:
M. Markiewicz „Zarys teorii literatury”
Zofia Mitosek „Teoria badań literatury” Burzyńska „Teoria literatury” |
|---|
G.Grzegorz
R. Pawellek
S. Warren
M. Pawłowski
M. Bachtin – problematyka poetyki Dostojewskiego
D. Lichachów
L. Timofiejew „Teoria literatury”
S. Skwarczyńska „Zagadnienia rodzajów literackich” – socjologia literatury
E. Czaplejewicz
POJĘCIE LITERATURY
Według Arystotelesa literatura była sposobem odtwarzania rzeczywistości. Każdy opis świata rzeczywistego tworzył świat analogiczny. Język i rzeczywistość to dwie odmienne płaszczyzny. Istnieją pojęcia, słowa, wyrażenia, które nie mają odniesienia w rzeczywistości, np. miłość, wolność itp. Zasada mimesis (imitatio) to naśladowanie rzeczywistości. Literatura nie jest rzeczywistością samą w sobie. Opisuje ogóły, uniwersalne prawdy o człowieku. Opisywaniem konkretnych, szczegółowych sytuacji, faktów zajmuje się historia.
HISTORIA LITERATURY, dziedzina wiedzy o literaturze (—» nauka o literaturze) badająca i porządkująca zjawiska literatury w układzie chronologicznym, w rozmaitych, wewnętrznych i zewnętrznych, związkach i zależnościach, przede wszystkim przyczynowo-genetycznych.
CZAS I PRZESTRZEŃ W LITERATURZE
Chronotyp - czas/ przestrzeń
Symultanizm - zatrzymanie czasu, aktywizacja przestrzeni, wielość przestrzeni
Czas, jako continuum i czas przeżywany (temporalność)
PRZESTRZEŃ
Przestrzeń w języku- shifters
Opozycje strukturalne (wysoki- niski, poziomy- pionowy, prawy- lewy, linearny- kolisty itp.)
WYOBRAŻENIA PRZESTRZENI
Kulturowe (męskie- żeńskie, swojskie - obce)
Religijne (sacrum - profanum)
Literackie (wyobrażeniowe - realne)
RODZAJ I GATUNEK LITERACKI A PRZESTRZEŃ
Epika- przestrzeń otwarta
Liryka- przestrzeń wewnętrzna/ zewnętrzna
Dramat- przestrzeń zamknięta- 24 godziny, teatr romantyczny podobnie jak wcześniej teatr średniowieczny burzy jedność miejsca i akcji
ŚRODKI STYLISTYCZNE, FIGURY RETORYCZNE
EPITET: wyraz modyfikujący znaczenie innego wyrazu, najczęściej przymiotnik modyfikujący znaczenie rzeczownika np. pieskie życie
METAFORA: wyrazy tworzące trop tracą swoje pierwotne znaczenie i tworzą nową, semantyczną całość. Wśród metafor wyróżniamy personifikacje, animizacje, metonimie, synekdochy, hiperbole i oksymorony.
OKSYMORON: (z gr. oksýmōron, od oksýs ostry i mōros głupi), antylogia, epitet sprzeczny, figura retoryczna. Tworzy się go poprzez zestawienie wyrazów o przeciwstawnych, kłócących ze sobą, np. czarne słońce, suchy ocean.
METONIMIA: (zamiennia) to w literaturze figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności. Z figury tej korzysta się także często w codziennym języku np. trzydzieści żagli stało w porcie. Jego żyłach płynie moja krew.
SYNEKDOCHA: odmiana metonimii, wyraźnie wskazująca na jakieś zjawisko przez użycie nazwy innego zjawiska, zawierającego to pierwsze lub zawierającego się w pierwszym np. włos mi się zjeżył na głowie (używamy liczby pojedynczej – włos zamiast liczby mnogiej – włosy), został głową rodziny (głowa jako element organicznej całości)
Według R. Jakobsona metafora jest właściwa dla poezji, natomiast metonimia dla prozy.
JĘZYK
Wg Ferdynanda de Saussuve'a - wybitnego językoznawcy, autora m. in. "Kursu językoznawstwa ogólnego" - biblii językoznawsta, język to:
LANGUAGE - sposób porozumiewania się
LANGUE - system znaków, reguły gramatyczne, słownik
PAROLE - aktualizacja systemu
O charekterze wypowiedzi decydują język i czynnki zewnętrzne.
R. Jakobson, "Retoryka w świetle językoznawstawa"
DYSKURS
Dyskurs to kontekstualizacja mowy. "Ja" mówi do kogoś w kontkretnym celu, na kontretny temat, konkretne są rónież czas i miejsce wypowiedzi. Pojęcie dyskursu wprowadził E. Beneviste.
ZNAK
(gr. semeion - objawy, symptom)
Znak to zjawisko kulturowe, umowne, przedstawienie czegoś. Każdy znak jest:
ARBITRALNY - nie ma związku między znakiem a jego odniesieniem
LINEARNY - ukierunkowany
SEKRETNY - każdy znak różni się od innego znaku
Wg. F. de Saussurea język jest systemem różnic. Tożsamość znaku wynika z jego odmienności względem innych znaków. Cokolwiek zostanie przedstione w jakimś języku, za pomocą znkaów, traci kontakt rzeczywistością.
ZNAK:
- SIGNIFIANT - forma akustyczna i graficzna znaku
- SIGNIFIE - treść znaku
FUNKCJE JĘZYKOWE
REFERENCYJNA - odnosi się do kontekstu
EKSPRESYWNA - wyrażanie samego siebie
IMPRESYWNA - nakierowana na odbiorcę w celu wywołania emocji, zachowań
FATYCZNA - nawiązanie i podtrzymywyanie kontaktu
METAJĘZYCZNA - wyjaśnienie funkcjonowania jezyka za pomocą metajęzyka
POETYCKA
SCHEMAT KOMUNIKACJI
nadawca -> KONTAKT, KOMUNIKAT, KONTEKST <- odbiorca
PODZIAŁ ZNAKÓ WG CHARLESA SAUDERSA PEIRCE'A
INDEKSY - wskaźniki bez intencji znakotwórczej
ZNAKI IKONICZNE - przedstawienie za pomocą obrazów
SYMBOLE - znaki w językach naturalnych
Znak zastępuje inną rzecz poprzez jej ewokowanie. Jest bodźcem zmysłowym, którego obraz zmysłowy jest kojarzony z obrazem innego bodźca.
2 zjazd 2h lekcyjne 20/10/2013
Praca zaliczeniowa wzór wykonania.
I-sza strona
Imię i nazwisko
Nr albumu
FIL.ROS. FRZ11
Praca zaliczeniowa ze wstępu do literaturoznawstwa
Temat:
Warszawa 2013
semestr zimowy
ostatnia strona
Bibliografia alfabetycznie
Minimum 3 cytaty autora
Także1 lub
M. Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, [przeł.] Natalia Modrzejewska, PIW, Warszawa, 1970, s.72
Także, s.48.
Ibit, (ibiden) s.38
M. Bachtin, Główne problemy o literaturze, PWN, Warszawa, s.145
M. Bachtin, d.2., s.13 op.cit., s 141
Praca z opisem bibliograficznym i przypisami
Przypisy od inicjałów
Bibliografie od nazwiska
Temat na zaliczenie:
(z 3 gatunków wybrać 2 gatunki literackie– cechy dystynktywne (I praca zaliczeniowa na 6 stron) (II praca zaliczeniowa - 1 gatunek ulubiony , 6 str.) |
|---|
TEORIA AKTÓW MOWY
Literatura stosowana (literatura użytkowa) – termin teoretycznoliteracki utworzony w 1932, potem upowszechniony, przez Stefanię Skwarczyńską.
Literatura stosowana w (wg definicji Stefanii Skwarczyńskiej), czyli dzieła artystyczne, tj. literatura piękna, oraz teksty użytkowe, tj. literatura stosowana, zachowane w formie pisanej lub w przekazie ustnym. "Dzieło literackie to każdy sensowny twór słowny" (pisany lub ustny)
Epika
Liryka 3 typy literatury określone przez Arystotelesa
Dramat
Akty mowy – wypowiedzenia przez nadawcę do odbiorcy celem jest przekazanie komunikatu za pomocą znaków językowych.
1 Faza –faza podstawowa – MÓWIENIE
2 Faza – faza zrozumienia słów wykonawcy
Twórcą teorii AKTÓW MOWY jest John Austin. Teoria ta była później rozwijana przez następców Austina, z których najbardziej znani są J. Searle i P. Grice. W Polsce została spopularyzowana przede wszystkim dzięki pracom A. Wierzbickiej i K. Pisarkowej.
Podstawę teorii Austina stanowi rozróżnienie między performatywami (aktami performatywnymi) i konstatacjami (stwierdzeniami). Różnica polega na tym, iż konstatacje podlegają kryterium prawdziwości; można ocenić, czy dana wypowiedź jest prawdziwa czy fałszywa. Natomiast performatywny temu kryterium nie podlegają, są one działaniami językowymi, które tworzą, kreują rzeczywistość. One więc podlegają kryterium skuteczności. Należą do nich takie akty jak: udzielanie ślubu, nadanie tytułu naukowego, orzeczenie sądowe, ale także obietnica, prośba, rozkaz itp. Podziałowi temu nie da się przypisać odpowiednich klas środków językowych (gramatycznych), dzięki którym można by owe dwa typy wypowiedzi rozróżnić. Nie jest to możliwe, gdyż wypowiedzenia o formalnej strukturze konstatacji (stwierdzenia), np. Tutaj jest wyjątkowo duszno, ze względu na intencję nadawcy może być prośbą (wyrażoną nie wprost) o otwarcie okna. Zdanie to, wbrew swej strukturze formalnej, bliższe jest performatywom niż konstatacjom. Tak więc nie gramatyczne i leksykalne środki są wyznacznikiem performatywności wypowiedzi.
Podstawą teorii Johna Austina jest konstatacją kryterium prawdziwości (np. Henryk Ibsen) czyli - Prawda czy Fałsz
Austin stwierdził, iż w każdym akcie mowy można wskazać trzy aspekty:
lokucję (aspekt lokucyjny) - to po prostu samo wypowiedzenie zdania i rozumienie treści zgodnie z systemem, bez odwołań do czynników zewnętrznych (sytuacji, kontekstu, nadawcy, odbiorcy);
illokucję (aspekt illokucyjny) - uwzględnia nadawcę, gdyż określa intencję, z jaką wypowiedzenie zostało wyprodukowane, illokucja jest mierzona poprzez swoją skuteczność (fortunność); można wyznaczyć pewne warunki fortunności illokucji;
perlokucji (aspekt perlokucyjny) - co z kolei oznacza nie do końca zamierzony skutek wypowiedzenia, taki jak np. zdenerwowanie, rozśmieszenie czy poczucie zlekceważenia u odbiorcy lub różne inne stany emocjonalne czy myślowe.
Jeden z następców Austina, J. Searle, zwrócił baczniejszą uwagę na odróżnienie aktów mowy, których znaczenia są odbierane przez odbiorcę bezpośrednio bez odwoływania się do elementów spoza kodu językowego, od takich, dla zrozumienia których niezbędne jest odwołanie się do szeroko rozumianej sytuacji. Pierwsze z nich nazwał aktami bezpośrednimi, drugie zaś pośrednimi. Wskazane wyżej zdanie: Tutaj jest wyjątkowo duszno, może być odebrane, jako prośba o otwarcie okna w specyficznej sytuacji, tzn. gdy np. otwarcie okna jest możliwe, ale wykonanie tego jest uzależnione od pozostałych osób znajdujących się w pomieszczeniu, nadawca więc nie może lub z jakichś powodów nie chce wykonać sam tej czynności. Wtedy takie wypowiedzenie jest traktowane, jako pośredni akt mowy.
Searle - wprowadził bardzo interesujący podział aktów mowy. Wedle przyjętych kryteriów, wśród których siła illokucji i perlokucji aktu mowy odgrywa pierwszorzędne znaczenie, akty mowy można podzielić na następujące typy:
asercje - wyrażanie sądów nadawcy o stanach, należą do nich choćby wątpliwości lub pewność,
dyrektywy - nakłanianie, czyli inaczej to, co ma spowodować odpowiednie działanie odbiorcy, więc głównie rozkazy, prośby, nakazy, zakazy,
komisywy - podejmowanie wobec odbiorcy pewnych zobowiązań przez nadawcę, np. obietnica, która jest dawana z intencją jej spełnienia,
ekspresywny - wyrażanie, okazywanie stanów psychicznych nadawcy; do najbardziej skonwencjonalizowanych należą kondolencje, jako wyrażanie żalu i gratulacje, jako wyrażanie radości,
deklaratywy - wywołanie dzięki wypowiedzeniu zmian w rzeczywistości, nowych stanów, kreowanie rzeczywistości, a więc mianowania i odwołania, nadania godności, tytułów i stopni, udzielenie ślubu, orzeczenie rozwodu czy nabycia spadku.
I wreszcie warto wspomnieć o propozycjach, jakie do teorii aktów mowy wniósł P. Grice. Jest on twórcą teorii implikatur konwersacyjnych. Jest to sposób opisu aktów pośrednich, wskazanie możliwości odczytywania intencji nadawcy niewyrażonej wprost. Teoria opiera się na założeniu, iż mówienie jest kooperacją rozmówców, działaniem, współpracą między nadawcą i odbiorcą. Zasada kooperacji Grice´a brzmi (cyt. za: D. Zdunkiewicz: Akty mowy. [w:] Współczesny język polski. Red. J. Bartmiński. Wrocław 1993, s. 263): "Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany".
Do teorii aktów mowy wprowadza się również elementy wiedzy o kulturze, bowiem skuteczność aktów mowy zależy w wielkiej mierze od pozajęzykowych czynników kulturowych. Odkrycie intencji nadawcy może czasem przynieść skutek w postaci niepowodzenia aktu, jeśli np. doprowadzi do obrażenia się rozmówcy (choćby w przypadku wypowiedzi ironicznych czy sarkastycznych). Z drugiej strony trzeba znać uwarunkowania kulturowe rozmówcy, by nie popełnić niezamierzonej gafy, która mogłaby doprowadzić do fiaska komunikacji.
Do elementy aktów mowy należą elementy kultury
Akt mowy Jest dziełem
Język (funkcja estetyczna: poznawczą, wychowawczą) literackim
Każda z epik literackich ma inne deklinacje (inklinacje)
Dzieła literackie – poznawczo-wychowacze (estetyczne), są kolorem piękna
Literatura: Richard Ochmann – teoria „Akty mowy a definicja literatury” Roland Barthes (krytyk literacki) „Światło obrazu”, „Kwestia prawdy w literaturze” (autobiograficzny) Bohdan Zalewski (szkoła Ukraińska) „Krytyka i prawda” Barthesa Henryk Markiewicz tom.2 „Współczesna teoria form literacka”. Marcel Proust - Krytyk literacki Zarys literatury Sławińskiego 1986 |
|---|
FORMY DZIEŁ LITERACKICH
Dzieło literackie – jest to twór językowy. Najważniejszą jego cechą jest funkcja estetyczna. Dzieło literackie może pełnić również inne funkcje na przykład : funkcję poznawczą ( gdy daje nam wiedzę o świecie) lub wychowawczą ( gdy przyczynia się do kształtowania postaw czytelników).
Każda wypowiedź zawiera dwa ważne aspekty:
to, o czym się mówi
to, jak się o tym mówi
Forma dzieła literackiego - określenie to ma dwojaki sens:
jest to utworzony na skutek procesu historycznoliterackiego wzór, według którego tworzone jest dzieło literackie
jest to również tworzywo dzieła literackiego, które zostało w odpowiedni sposób ukształtowane. Na skutek specjalnych działań, bazując na materiale językowym pisarz literat. Słownik terminów literackich tworzy język artystyczny. Forma ta nosi nazwę formy zewnętrznej ( jest to tzw. " szata słowna" utworu)
To, co nazywa się potocznie formą dzieła literackiego, jest jego podwójnym uporządkowaniem. W dziele mianowicie kształt (formę) uzyskuje zarówno jego tworzywo, a więc wykorzystane znaki językowe, ich brzmienia i znaczenia, jak i sfera przedstawionych zjawisk, a więc pewne zdarzenia, stan rzeczy, przeżycia, myśli, przekonania — czyli, zgodnie z potocznym rozumieniem, treść tego dzieła. Owo pierwsze uporządkowanie — językowe — to styl dzieła; drugie — to jego kompozycja.
Kompozycja - jest to układ elementów treściowych i formalnych dzieła dokonanych według określonych zasad konstrukcyjnych. Kompozycja organizuje treści dzieła, chociaż nie wszystkie jej składniki w równej mierze. Jakie są główne składniki treści? Pierwszy z nich to świat przedstawiony, a więc ogół działań, przeżyć, zdarzeń i rzeczy, o których mowa w utworze. Świat przedstawiony stanowi układ różnorodnych mniejszych jednostek, z których najbardziej elementarne określa się jako motywy. Motyw to najmniejsza jednostka kompozycyjna utworu. Wśród motywów wyróżnić można motywy dynamiczne, rozwijające świat przedstawiony w czasie (przede wszystkim zdarzenia) oraz motywy statyczne, rozbudowujące go w przestrzeni (przedmioty, cechy, wyglądy). Z rozmaitych połączeń motywów powstają w świecie przedstawionym dzieła całostki wyższego rzędu: postacie, przebiegi zdarzeń, tło. Zespół motywów zapewniający światu przedstawionemu jedność i spójność to temat utworu; może to być ciąg zdarzeń (wątek) — np. dzieje romansu Odrowąża i Salomei w Wiernej rzece Żeromskiego, intryga lub konflikt — np. spór o mur graniczny w Zemście Fredry, refleksja lub przeżycie — w utworach lirycznych.
Styl - określony sposób stosowania środków ekspresji językowej cechujący pisarza, kierunek, czy gatunek. Gatunek - zespół organizmów o podobnej budowie, wspólnym pochodzeniu, mogących się swobodnie krzyżować, dając płodne potomstwo. W procesie specjacji powstają nowe gatunki. Gatunek jest podstawową ... Sfera stylu ogarnia wszystkie językowe składniki wypowiedzi, a więc: układy głoskowe i prozodyjne (brzmieniową instrumentację i rytmizację), słownictwo, związki frazeologiczne, konstrukcje zdaniowe, a także duże jednostki wypowiedzeniowe, takie jak narracja, monolog liryczny, dialog oraz ich powiązania w nadrzędnej całości tekstu.
Pierwszy z nich to świat przedstawiony, a więc ogół działań, przeżyć, zdarzeń i rzeczy, o których mowa w utworze. Świat przedstawiony stanowi układ różnorodnych mniejszych jednostek, z których najbardziej elementarne określa się jako motywy. Motyw to najmniejsza jednostka kompozycyjna utworu. Wśród motywów wyróżnić można motywy dynamiczne, rozwijające świat przedstawiony w czasie (przede wszystkim zdarzenia) oraz motywy statyczne, rozbudowujące go w przestrzeni (przedmioty, cechy, wyglądy). Z rozmaitych połączeń motywów powstają w świecie przedstawionym dzieła całostki wyższego rzędu: postacie, przebiegi zdarzeń, tło. Zespół motywów zapewniający światu przedstawionemu jedność i spójność to temat utworu; może to być ciąg zdarzeń (wątek) — np. dzieje romansu Odrowąża i Salomei w Wiernej rzece Żeromskiego, intryga lub konflikt — np. spór o mur graniczny w Zemście Fredry, refleksja lub przeżycie — w utworach lirycznych.
Drugim podstawowym składnikiem treści jest podmiot literacki — ukształtowana w dziele fikcyjna osoba, z której wypowiedzi wyłania się świat przedstawiony: opowiadająca o nim lub go opisująca (w utworach narracyjnych), wyrażająca przeżycia lub snująca rozmyślania (w utworach lirycznych). Ów podmiot literacki (nie należy go mylić z pisarzem — twórcą dzieła) może być rozmaicie ujawniany, konkretyzowany i indywidualizowany. Najbardziej wyraziście uobecnia się w utworach liryki bezpośredniej, gdzie występuje jako „ja" — wprost komunikujące swoje uczucia lub myśli, a także w narracji pierwszoosobowej (pamiętnikarskiej), gdzie jest zarazem jej podmiotem i bohaterem. Przeciwieństwem takiej pełnej jawności podmiotu jest jego całkowite ukrycie poza światem przedstawionym i przypuszczalna jedynie obecność — z tym mamy najczęściej do czynienia w utworach dramatycznych. Pomiędzy tymi możliwościami skrajnymi mieści się wiele najrozmaitszych form upośrednionej obecności podmiotu literackiego w strukturze utworu. W każdym wypadku jego mowa jest osadzona w pewnej sytuacji: określa go wobec świata przedstawionego, wobec jakichś założonych odbiorców, a także wobec osoby pisarza.
Trzeci spośród głównych składników treści to zawartość ideowa dzieła, a więc ogół poglądów, mniemań, ocen i opinii, jakie pisarz usiłuje czytelnikom przekazać — zarówno wprost, jak też poprzez uporządkowanie świata przedstawionego i konstrukcję podmiotu. Ośrodkiem krystalizacji i zarazem czynnikiem wewnętrznie sprzęgającym całą tę strefę treści utworu pozostaje idea — myśl przewodnia dzieła, jego „wyższy sens", prawda stanowiąca jego przesłanie. Odgrywa tu ona rolę podobną do tej, jaką odgrywa temat w świecie przedstawionym. Idea może występować jako problem (moralny, filozoficzny, światopoglądowy itp.) pozostawiony czytelnikowi do samodzielnego rozstrzygnięcia bądź jako tendencja — gdy ma charakter tezy, której zadaniem jest przekonać go do określonej postawy lub poglądu.
Ustalony wzór literacki
Odpowiednie ukształtowanie
Język artystyczny
Dobór wyrazów
Morfologia
Kolejność
Postać gramatyczna dzieła literackiego ( związana jest ze zdaniem, jest to odpowiedni pod względem gramatycznym dobór wyrazów, ważna jest kolejność i wartość akcentowo-intonacyjna)
Umiejętność wydobycia, przy zastosowaniu różnych chwytów, muzyczności dzieła, jego plastyczności i ekspresywności
Składnia artystyczna- zdolność tworzenia z wyrazów pewnych układów zdaniowych
Zdolność wydajności wartości ekspresywnej, melodyjność (brzmieniową instrumentację i rytmizację)
Forma wewnętrzna dzieła literackiego. Z nią związane są dwa zagadnienia: a. struktura rodzajowa- związana jest ona nierozłącznie z konkretnym rodzajem i gatunkiem literackim
jakości estetyczne - środki artystycznego wyrazu tworzące liryzm utworu, bądź jego komizm, tragizm, patos itp.
Forma zewnętrzna – szata słowna
Forma wewnętrzna
Ważna jest więc nie tylko treść wypowiedzenia, ale także sposób jego przekazania.
Pisarz, tworząc dzieło literackie, pracuje na języku. To właśnie język stanowi tworzywo, dzięki któremu powstaje tekst. Język literacki ( lub inaczej artystyczny) powstaje poprzez wybór odpowiednich środków i przy wykorzystaniu odpowiednich zabiegów technicznych.
Kształtowanie tworzywa dzieła literackiego jest procesem skomplikowanym i przebiegającym na wielu poziomach.
Autotelizm - Wartość autoteliczna – wartość sama w sobie, naczelna, centralna, zajmujące najważniejsze miejsce w hierarchii wartości. Realizacja tych wartości jest dobrem samym w sobie. Wartości autotelicznej nie ocenia się z punktu widzenia prakseologii, ponieważ jest ona już wartością z powodu swego istnienia. Podwyższanie samooceny daje satysfakcję autoteliczną, sprawia nam przyjemność gdy inni nas chwalą, oklaskują.
Ja – jako podmiot fikcji literackiej
Barthes - szczególna szczerość wypowiedzi, moment fikcji literackiej (Miłosz, Nabokow)
Wpływ na teorie Barthesa – rewolucja romantyzmu
Écriture – określa akt w pełnie stylistyczny (L’écriture et la différence)
Krytyka – interpretacja słowa w literaturze
3 zjazd 2h lekcyjne 10/11/2013
TRADYCJA – TOPIKA – MOTYWY
Tematy – jako problemy poetyki
Komparatystyka – literaturoznawstwo w porównaniu.
Folklorystyka – bajki, ballady
Literatura: Włodzimierz Propp „Morfologia bajki” François Rabelais „Pantagruel” Ernest Robert Curtis „Analiza i interpretacja” Georges Poulet – belgijski, francuskojęzyczny historyk literatury i krytyk literacki Gustaw Bachleda Jean Paul Richard |
|---|
Semantyka – dział językoznawstwa, zajmujący się znaczeniem w języku, a także relacją formy znaku językowego do treści oznaczanej w ujęciu synchronicznym i diachronicznym. Semantyka bada ponadto relacje między znaczeniem podstawowym wyrazu, a jego znaczeniem w konkretnym wypowiedzeniu.
Odmiana gatunkowa – podgatunek, zespół reguł określających strukturę pewnych zespołów utworów funkcjonujących w obrębie gatunku literackiego. Odmiany gatunkowe kształtują się w toku rozwoju gatunków, różnicowania ich funkcji, tematyki, właściwości strukturalnych.
Kryteria umożliwiające wydzielanie odmian gatunkowych są rozmaite: tematyczne (np. powieść fantastyczna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna), morfologiczne (np. sonet francuski różniący się w układzie rymów dwu ostatnich strof od klasycznego sonetu włoskiego), historyczne (np. dramat romantyczny, naturalistyczny, surrealistyczny,). Kryteria owe z reguły krzyżują się, nie można w zasadzie wydzielić odmian gatunkowych, jeśli nie bierze się pod uwagę jakichś jej osobliwości morfologicznych. Stopień samodzielności poszczególnych odmian gatunkowych bywa rozmaity, czasem wyróżniają się one jedynie odmiennościami tematycznymi (np. elegia miłosna – wśród innych odmian elegii), niekiedy jednak dysponują możliwościami, które są niedostępne innym odmianom (np. powieść fantastyczna w zakresie motywacji w porównaniu z innymi odmianami powieści). Podział na odmiany gatunkowe w obrębie danego gatunku nie jest wyczerpujący i systematyczny, zależy w dużym stopniu od jego historycznych losów i uwarunkowany jest w dużym stopniu rozwojem gatunku literackiego.
Rozpoznawalność gatunku literackiego – z punktu widzenia czytelnika gatunek po prostu „jest”; nie każdy musi posiadać wiedzę teoretyczną z zakresu genologii, by wiedzieć, że czyta powieść. Wystarczy społeczne doświadczenie, uczestnictwo w kulturze. Rozpoznawalność gatunku jest warunkiem jego funkcjonalności. Gatunek jest zdany na czytelnika, istnieje tak długo dopóki jest rozpoznawalny, ale gatunek także projektuje czytelnika, czyli odbiorcę wirtualnego. Jednak nie pojedynczy utwór rozstrzyga o trwaniu gatunku, lecz zespół cech inwariantywnych. (Legeżyńska, Kaniewska)
W świadomości społecznej rodzaje nie są tak wyraziste, jak gatunki, będące swoistym „paktem” komunikacyjnym, zawieranym przez autora z czytelnikiem. Jeśli gatunek nie zostanie rozpoznany, to porozumienie przestaje być możliwe; dzieło trafia w odbiorczą próżnię.
Inwariant gatunkowy- są jedną z zasadniczych przesłanek historyczności gatunku, decydują o jego ciągłości i – jednocześnie – zakładają obecność zmian, przekształceń, wariacji. Jest elementem niezmiennym, może być nim wszystko, co utrwaliło się w ciągu dłuższego czasu jako zasadniczy czynnik identyfikowania tego gatunku. (Głowiński)
Sylwiczność - Osobliwością literatury drugiej połowy XX wieku jest jej sylwiczność. Nazwę (od łac. silva) upowszechnił w polskiej teorii literatury Ryszard Nycz na oznaczenie form otwartych w prozie współczesnej. Nawiązuje ona do silva rerum (dosł. „las rzeczy”); tak nazywa się zbiór utworów różnych autorów, a w kulturze staropolskiej – księgi domowe, w których zapisywano rozmaite wydarzenia, przepisy, porady itd. W prozie dwudziestowiecznej sylwiczność staje się nazwaniem form radykalnie otwartych wskutek utożsamienia bohatera i narratora z osoba realnego autora, zastąpienia fabuły – dyskursem oraz osłabienia mimetyczności. W sylwach współczesnych mamy do czynienia z eseizacją narracji, poetyką fragmentu i techniką montowania utworu z kawałków innych tekstów, nie zawsze literackich. Sylwy mogą wchłaniać gatunki paraliterackie (reportaż, felieton, esej) lub – dzięki niedomkniętej kompozycji – układać się w cykle prozatorskie.
Symultanizm – technika opierająca się na operowaniu czasem, ukazywaniu zdarzeń zachodzących w tym samym momencie w rozmaitych punktach przestrzeni.
Oniryczność – zastępowanie praw realnej czasoprzestrzeni logiką marzeń sennych.
Kolaż – polega na konstruowaniu części lub całości utworu z fragmentów pochodzących z innych tekstów – mogą to być cytaty dosłowne lub rzekome. Gatunek powieściowy powoli traci swoją wyrazistość, wchłaniając rozmaite sposoby literackiej wypowiedzi – zacierają się też granicę między prozą dokumentacyjną a fikcją. Nagromadzenie się powieściowych eksperymentów doprowadziło w drugiej połowie XX wieku do powstania tezy o wyczerpaniu się języka powieści.
Trzy poziomy w strukturze opowiadania według R. Barthesa
Tekst – powierzchnia dzieła literackiego, przedmiot postrzegalny wzrokiem, powiązany z pismem. Zapewnia w dziele trwałość rzeczy napisanej. Ma bronić dzieło przed zapomnieniem, przed działaniem czasu, przed wybiegami słowa.
Barthes uważa, że trzeba wielu prób, aby ustalić poziomy opowiadania. Poniższe, dają całość tymczasową, w wartości dydaktycznej: pozwalają rozmieścić i zgrupować problemy bez sprzeczności z dokonanymi analizami.
Barthes proponuje trzy poziomy opisu:
funkcja (w znaczeniu, jakie słowo to ma u Proppa i Bremonda)
działanie (w znaczeniu Greimasa, gdy mówi o postaciach jako o „akantach”)
narracja (poziom „wypowiedzi” u Todorova).
Poziomy są zintegrowane progresywnie: funkcja nabiera znaczenia tylko, gdy uczestniczy w ogólnym działaniu akanta, a działanie czerpie ostateczny sens z tego, że jest opowiedziane, powierzone wypowiedzi mającej własny kod.
NARRACJA
Narracja ((łac.) narratio – opowiadanie) – zbiór wszystkich elementów tekstu składających się na fabułę reguł przy pomocy których te elementy są łączone i zasad, według których elementy te generują u odbiorcy poczucie obcowania z fabułą. W tym rozumieniu narracja pozostaje w opozycji do dyskursu – stanowi niejęzykową warstwę tekstu (nie tylko literackiego, ale także filmowego, fotograficznego, komiksowego). Tak rozumiana narracja jest przedmiotem badań w narratologii. W tym przypadku wyraz ma liczbę mnogą (np. mówi się o "narracjach historycznych”, – czyli sposobach kształtowania fabuł historycznych). Synonimem tak rozumianej narracji jest opowiadanie (rozumiane szeroko, a nie jako gatunek) czy fabuła (rozumiana technicznie, a nie jako fikcja).
Sytuacja narracyjna
Sposób występowania narratora w utworze epickim, bardziej jawny, widoczny lub ukryty. Narrator ujawnia obecność poprzez sygnalizowanie swej wszechwiedzy o świecie przedstawionym, poprzez komentarz, aluzje do czynności tworzenia (autotematyzm). Jest ona szczególnie wyraźna w narracji w pierwszej osobie (epistolarnej, pamiętnikarskiej itp.) Wyróżnia się następujące sytuacje narracyjne:
auktorialna, w której narrator zajmuje pozycję nadrzędną wobec świata przedstawionego;
personalna, gdy narracja prowadzona jest z punktu widzenia postaci;
neutralna, gdy narrator ukrywa swą obecność, a czytelnik ma wrażenie bezpośredniego obcowania z rzeczywistością przedstawioną.
Dwuwymiarowa budowa dzieła literackiego wg R. Ingardena.
Według Ingardena każde dzieło literackie składa się z 4 warstw:
Brzmień słownych i tworów brzmieniowych wyższego rzędu
Jednostek znaczeniowych
Uschematyzowanych wyglądów, dzięki którym pojawiają się przedmioty przedstawione
Przedmiotów przedstawionych, wyznaczonych przez sensy zdań.
Warstwowość dzieła literackiego dopełniona jest przez jego fazowość, czyli następstwo treści. Te dwa wymiary tworzą dzieło literackie.
Ingarden ujmuje dzieło sztuki na gruncie fenomenologii. Postrzega je jako przedmiot czysto intencjonalny, istniejący dzięki aktom wytwórczym autora oraz percepcji czytelnika. Istotą dzieła jest dwuwymiarowość, tj. budowa wielowarstwowa (współwystępowanie warstw – różnorodnych składników) oraz fazowy charakter (następstwo faz – części dzieła po sobie). Wymiary te są do siebie przynależne. W artykule „Stepy akermańskie” są przykładem dzieła sztuki literackiej, na którym chce pokazać zasadniczy rys jego budowy.
Ingarden twierdzi, że dzieło literackie jest tworem zbudowanym z kilku różnorodnych warstw:
Warstwy brzmień słownych i budujących się na nich językowych tworów brzmieniowych wyższego rzędu – w szczególności brzmienie słowa.
Warstwę jednostek lub części znaczeniowych różnego rzędu – znaczenie słowa.
Warstwę wygładów uschematyzowanych i ciągów lub szeregów wglądowych – to, o czym w dziele mowa, przedmiot przedstawiony w dziele.
Warstwę przedmiotów przedstawionych w dziele i ich losów – pewien wygląd, w którym przejawia się w sposób naoczny odpowiedni przedmiot przedstawiony.
Konstrukcja wielowarstwowa nie wyczerpuje w sposób pełny istoty dzieła literackiego. Dopiero dostrzeżenie innego momentu strukturalnego, jakim jest fazowy charakter dzieła wraz z wielowarstwowością. Stanowi on podstawę dwuwymiarowej rozpiętości dzieła literackiego. Fazowy układ, w równym stopniu jak budowa warstwowa, decyduje o konstrukcji przedmiotów przedstawionych. Z ich pełną postacią można mieć do czynienia po zakończeniu lektury utworu.
Czterowarstwowość jest minimum, które musi występować w dziele, żeby było ono dziełem sztuki literackiej. Zdarza się, że ilość warstw pomnaża się: zachodzi to wszędzie tam, gdzie w tekście utworu przytacza się słowa wypowiedziane przez osobę przedstawioną w dziele.
Rodzaje i gatunki literackie
EPIKA
świat przedstawiony epiki zawiera wszystkie zdarzenia i elementy rzeczywistości odnoszące się do bohaterów utworów, narracja to wypowiedź narratora, może być trzecioosobowa (narrator poza światem przedstawionym) lub pierwszoosobowa (narrator jest częścią świata przedstawionego),o świecie przedstawionym w utworze opowiada narrator, czyli fikcyjna osoba.
Gatunki epickie:
nowela
opowiadanie
powieść
anegdota
bajka
epopeja
legenda
LIRYKA
świat przedstawiony wyłania się z monologu lirycznego, jest to świat wewnętrznych przeżyć, uczuć i refleksji, monolog liryczny to samodzielna wypowiedź podmiotu lirycznego podmiot liryczny (inaczej \"ja\" liryczne) to osoba fikcyjna wypowiadająca swoje przeżycia i doznania, nadawca monologu wewnętrznego.
Gatunki liryczne:
elegia
fraszka
hymn
oda
pieśń
sonet
tren
DRAMAT
świat przedstawiony tworzą bohaterowie swoimi wypowiedziami i działaniami, głównym składnikiem tego świata jest akcja-dialog jest obok monologu podstawową formą wypowiedzi w utworze dramatycznym, monolog jest dłuższą wypowiedzią jednej postaci, ograniczona rola podmiotu literackiego, bohaterowie wypowiadają się w sposób bezpośredni, brak pośrednika między autorem a odbiorcą.
Gatunki dramatyczne:
dramat właściwy
komedia
tragedia
Gatunki mieszane to gatunki te łączą cechy różnych rodzajów literackich:
ballada
dramat romantyczny
satyra
poemat dygresyjny
poemat heroikomiczny
powieść poetycka
Praprzodkiem współczesnej powieści był średniowieczny epos rycerski i romans. Pierwsze dzieła powieściowe zaczęły powstawać w XVI w.
Najbardziej popularna postać powieści, zwana powieścią klasyczną powstała w drugiej połowie XIX wieku.
Powieść do dzisiaj stanowi najbardziej popularny gatunek literacki, z którego w dużym stopniu wywodzi się film fabularny.
Klasyczna powieść jest pisana prozą, w której występują liczne dialogi, opisy akcji i natury i często jest podzielona na rozdziały liczące od kilku do kilkudziesięciu stron.
POWIEŚĆ XVIII, XIX I XX WIEKU
Wiek XVIII rozpoczął ewolucję form powieściowych, dlatego właśnie za początek historii nowożytnej powieści uznajemy wiek XVIII. Nie przypadkiem Gyorgy Lukacs nazwał powieść „epopeją mieszczańską” – akcentując z jednej strony przynależność do tradycji epickiej, z drugiej : związek z klasą mieszczańską. Ta ostatnia cecha wyraża się w dwóch aspektach – pierwszy to społeczny kontekst genezy formy powieściowej. Jej narodziny Ian Watt wiąże ściśle z rozwojem i wzbogaceniem się klasy mieszczańskiej jako grupy potencjalnych czytelników ale i znaczącej siły społecznej, dążącej do stworzenia „własnej” literatury. Miała ona stanowić odbicie codziennego życia tej grupy społecznej, jej problemów, lecz nade wszystko – i to jest ów drugi aspekt – hierarchii wartości. Wyrazem tej potrzeby była choćby niesłychana popularność powieści Samuela Richardsona Pamela (1741) i Klarysa (1748), dowodzących słuszności zasad moralnych purytańskiego społeczeństwa XVII – wiecznej Anglii.
Taka silna zależność pomiędzy powieściowym światopoglądem a etyką społeczną będzie istotnym elementem rozwoju gatunku w XIX.
Charakterystyczną cechą powieści XVIII stulecia była konwencja prawdopodobieństwa: pisarze często sięgali po formę powieści w listach (Richardson), powieści – pamiętnika (Defoe), maskując swoją rolę autorską – formy wczesnego realizmu. Inną cecha powieści tego czasu było przekonanie o dydaktycznej formie tego gatunku, uważanego wówczas za gatunek „niski”. Ciekawą propozycją tego czasu są utwory Lawrence’a Sterne’a np. Podróż sentymentalna. Sterne fabułę potraktował pretekstowo, głównym nośnikiem sensu czyniąc narrację, przede wszystkim zaś – silnie rozbudowaną sieć dygresji. Powieść Sternowska swobodnie mieszała rozmaite płaszczyzny czasowe, lekceważyła spójność fabularną i logikę wywodu, a pierwszoosobowy narrator ujawniał iluzję tworzonego przez siebie świata żonglując rolami autora, narratora i bohatera, wykazując niezwykłą jak na owe czasy świadomość fikcji. Kompozycje sternowską podjął Denis Diderot w Kubusiu Fataliście. – jednak było to nurtem pobocznym, rozwinęło się dopiero w XXwieku.
Powieść w XIX wieku – Powieść realistyczna w kanonicznej postaci (Balzak, Prus), posługuje się zasadą prawdopodobieństwa, logika przyczynowo-skutkowa. Tematem stało się życie zwykłego człowieka, zanurzone w określonych relacjach społecznych i historycznych. Postaci – dotyczy to zwłaszcza bohaterów pierwszoplanowych – motywowane są dwojako: społecznie – jako reprezentanci określonego typu, psychologicznie – jako indywidualiści. Narrator usuwa się w cień, jest wszechwiedzący, komentujący – jest autorytetem. Język neutralny, pozbawiony popisów stylistycznych, nastawiony na informację oraz zgodność narratora z powszechnie przyjętymi normami/wartościami. Proza miała pełnić charakter poznawczy – mówić o świecie, jaki jest.
Kolejnym z symptomów powieściowych przemian było ukazanie się powieści Pani Bovary. Nowatorska metoda Flauberta polega na tym, że przedstawił on historię życia Emmy z jej punktu widzenia. Trzecioosobowy narrator nie weryfikował przekonań postaci, jej osąd pozostawiając czytelnikowi. Kolejnym nowatorskim utworem była polifoniczna (technika punktów widzenia) powieść Dostojewskiego – ani narratorowi, ani żadnemu z bohaterów nie przyznając rangi autorytetu. Dużo różnych stanowisk, powieść okazuje się terenem dialogu. Twórczość obu panów zapowiada radykalny zwrot w powieści, która zakwestionowała możliwość obiektywnego poznania rzeczywistości. Tzw. kryzys formy powieściowej.
Powieść XX wieku – Dominuje narracja auktorialna. Sytuacja personalna pojawia się w powieści XX wieku za sprawą amerykańskiego pisarza Henry Jamesa. Zastosował on w swoich utworach relację z punktu widzenia bohatera, ograniczając wiedzę narratora do poziomu wiedzy postaci. Zastosowanie mowy pozornie zależnej, znoszącej wyraźną granicę pomiędzy światem przedstawionym a narratorem. Wpływ Freuda na literaturę – przeświadczenie o mrocznej i zagadkowej naturze ludzkiej, rozwój psychologizmu. U progu stulecia pojawiły się dwa wielkie dzieła, które zmieniły bieg historii powieści – W poszukiwaniu utraconego czasu Prousta i Ulisses Joyce’a. Proust ukazywał głebię czasu poprzez eksplorację psychiki, ewokowanie wspomnień. Z kolei Joyce w szczególny sposób zagospodarował powieściową przestrzeń, zmieniając Dublin – poprzez zabiegi mityzacyjne – w obszar zjawisk uniwersalnych współczesnego Odyseusza – Leopolda Blooma. Joyce rozpoczyna także powieściową karierę monologu wewnętrznego. Pojawił się autotematyzm w powieści – Mimesis wytworu została zastąpiona przez mimesis procesu – powieść naśladuje nie rzeczywistość pozaliteracką, lecz proces własnego powstawania. Pojawiła się alternacja form osobowych- przechodzenie od pierwszej do trzeciej osoby, zmieniające się perspektywy narracyjne.
Nowa powieść francuska – Fabuła przestaje być ośrodkiem, wokół którego konstruuje się powieść – wydarzenia istnieją często w sposób fragmentaryczny, nie składając się w logiczną całość. Wzrasta waga czasu i przestrzeni w powieści – wcześniej najwyżej była fabuła.
GATUNKI POWIEŚCI:
młodzieżowa
przygodowa
społeczno-obyczajowa
psychologiczna
historyczna
fantastyczna
fantastyczno-naukowa
sentymentalna
kryminalna
sensacyjna
Powieść przygodowa jedna z głównych odmian gatunkowych powieści w wieku XVIII (wywodziła się z opisów i dzienników podróży). Fabułę stanowiły przede wszystkim przygody, zdarzenia, rozgrywające się w czasie podróży do nieznanych często egzotycznych krain, ich celem było dostarczenie odbiorcy rozrywki oraz przekazanie stosownej światopoglądowej nauki moralnej.
Powieść społeczno-obyczajowa najważniejsza odmiana powieści realistycznej, reprezentowana przez najwybitniejsze osiągnięcia klasyki powieściowej XIX wieku (m.in. większość powieści Balzaca, Anna Karenina Lwa Tołstoja, Lalka Bolesława Prusa). Powieść społeczno-obyczajowa czerpała tematy ze współczesnego życia codziennego, działania bohaterów motywowała nie tylko psychologicznie, lecz także poprzez czynniki społeczno-historyczne. Właściwy jej był narrator wszechwiedzący oraz fabuła o charakterze zamkniętym. Stanowiła jeden z najistotniejszych momentów w ewolucji gatunku powieściowego.
Powieść fantastyczno-naukowa (science fiction) to powieść, w której podstawą wątku jest wpływ rozwoju nauki i techniki na społeczeństwo lub daną osobę. Akcja powieści rozgrywa się w przyszłości, bohaterami są często naukowcy, roboty lub genetycznie modyfikowane stwory.
Powieść historyczna to jedna z odmian powieści, którego powstanie w nowożytnej formie datuje się na początek XIX w. Jednak jej korzenie, według niektórych badaczy, sięgają starożytności (Iliada), a przede wszystkim - średniowiecznych romansów rycerskich, czy późniejszych XVI czy XVII w. romansów awanturniczych. Powieść historyczna jest tworem dymorficznym, powstałym na dwóch podstawowych płaszczyznach konstrukcji fabuły - historycznej i literackiej, przy czym w zależności od obowiązujących nurtów czy prądów literackich, zdolności pisarskich twórców i oczekiwań czytelniczych, wzajemny stosunek tych dwóch płaszczyzn w trakcie ewolucji gatunku ulegał zmianie.
Powieść kryminalna to gatunek powieści traktujący o zbrodni i metodach jej wykrycia.
Odmiany:
Współcześnie określić można cztery podstawowe odmiany powieści kryminalnej:
*Odmiana sensacyjno-awanturnicza (kryminalna sensu stricto), gdzie oprócz motywów przestępstwa występują również niezwykłe przygody bohaterów. Powieści tego typu powstały I połowie XX w. we Francji, oraz Anglii. W Polsce typ tej literatury zapoczątkowany został w dwudziestoleciu międzywojennym.
*Odmiana detektywistyczna, która charakteryzuje się problematyką psychologiczną, której głównym bohaterem jest detektyw prowadzący śledztwo.
*Odmiana zwana czarnym kryminałem amerykańskim, z której wywodzi się powieść gangsterska.
*Odmiana milicyjna rozwijająca się wyłącznie w krajach obozu socjalistycznego. Łączyła ona elementy kryminału sensacyjnego, detyktywistycznego, oraz pewne cechy socrealistycznej powieści tendencyjnej.
Powieść psychologiczna nurt w twórczości powieściowej XX wieku, skupiająca uwagę na przeżyciach wewnętrznych bohatera, jego doznaniach, emocjach, sposobie patrzenia na świat. Celem powieści psychologicznej jest ukazanie różnorodnych postaw moralnych, próba określenia motywów, które kierują działaniami bohatera, badanie jego stanów psychicznych i relacji z innymi ludźmi. P. p. powstała w na bazie powieści sentymentalnej i utworów romantycznych. Do wieku XX p.p nie funkcjonowała jako samodzielny gatunek, ale była połączona z powieścią obyczajową lub społeczno-obyczajową. Od XX wieku gatunek samodzielny. Punktem zwrotnym w ewolucji powieści psychologicznej było dzieło Prousta "W poszukiwaniu straconego czasu". Powieść psychologiczna wypracowała swoje własne techniki, udoskonaliła posługiwanie się mową pozornie zależną, w jej obrębie ukształtował się monolog wewnętrzny.Na p.p. oddziaływują koncepcje psychologiczne wypracowane przez naukę w XXw., zwłaszcza freudyzm i psychologię głębi.
Powieść młodzieżowa, w której na plan pierwszy wysunięto problemy pokolenia nastolatków. Fabuła rozgrywa się w świecie młodzieżowym: w szkole, na podwórku, w domu. Stylistyka tej powieści także często nawiązuje do gwary młodzieżowej.
Jakie rodzaje i gatunki występują w literaturze oświecenia. Jakie są ich źródła i czemu zawdzięczały popularność?
W oświeceniu popularne były gatunki o bogatej tradycji, powstałe już w starożytności: bajka, satyra, poemat heroikomiczny, komedia. Klasycyści preferowali ody, hymny, a sentymentaliści - sielanki. O ważnych sprawach mówiono często z uśmiechem, stąd popularność komedii politycznej (np. "Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza), poematu heroikomicznego ("Myszeidos", "Monachomachia, czyli Wojna mnichów" Ignacego Krasickiego). Powstały również nowe formy: powieść nowożytna, krótkie wypowiedzi publicystyczne: felieton, esej.
Najwięksi artyści epoki, np. Ignacy Krasicki wykorzystywali w swojej twórczości wszystkie wskazane powyżej gatunki. Inni pozostawali wierni jednej formie, mistrzowsko realizując jej założenia (np. sielanki Karpińskiego).
BAJKA
Gatunek ten był bardzo popularny, ponieważ umożliwiał wypowiedzi na ważne tematy i w swobodnej, zaszyfrowanej formie zawierał przesłania dydaktyczno-moralizatorskie. W jednej z oktaw "Myszeidy" napisał Ignacy Krasicki: "Bajka częstokroć sens moralny mieści". I rzeczywiście poruszał dzięki niej aktualne problemy społeczne, polityczne, ale i uniwersalne prawdy o ludzkiej naturze, opisywał ludzki świat.
Gatunek ma długa genealogię. Powstał jeszcze w starożytności. Za jej twórcę uważa się żyjącego VI w. p.n.e. niewolnika Ezopa Fryga. Jemu przypisuje się stworzenie tzw. bajki zwierzęcej (apolog), gdzie pod postaciami przedstawicieli fauny kryją się ludzkie postawy, wady, mechanizmy działania. Znanym rzymskim bajkopisarzem jest żyjący w I w. n.e. Fedrus. Najważniejszym dla rozwoju nowożytnej bajki momentem byłą twórczość francuskiego poety Jeana de La Fontainea.
W XVII-wiecznej literaturze bajka oznaczała gatunek literacki, ale i zmyśloną opowieść, o czym pisze Ignacy Krasicki we "Wstępie do bajek": "- A cóż to jest za bajka? Wszystko to być może!"
Gatunek nazywany również przypowieścią, powieścią, alegorią łączy cechy epickie liryczne. Może mieć formę epigramatyczną (zwięzłą i krótką) lub narracyjna (fabularną). Najważniejszym wyznacznikiem bajki jest jej alegoryczność (alegoria - utrwalony w szeroko rozumianej kulturze motyw, obraz oznaczający pewne ukryte treści). W bajce zwierzęcej lis oznacza przebiegłość, chytrość, spryt, wilk - agresję, siłę, zło, lew - odwagę; sowa - mądrość, itp.
W zwięzłej formie znajdują się wyrażone prostym językiem, często w formie aforyzmu - uniwersalne, lecz łatwe do zapamiętania przesłania moralne, np. "I ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi" ("Groch przy drodze"). Krasicki wyraził zadanie bajki słowami: "myśl dowcipną zwięźle obwieścić".
Poza Krasickim, autorem wydanych w 1779 roku "Bajek i przypowieści" (107 utworów) i "Bajek nowych" z roku 1779 (72 utwory) gatunek uprawiali m. in. Trembecki, Naruszewicz, Niemcewicz.
W polskiej literaturze oświeceniowej, szczególnie okresu Sejmu Wielkiego dużą popularnością cieszyła się bajka polityczna.
SATYRA
Po raz pierwszy pojawiła się ona w twórczości starożytnego poety Horacjusza, do którego nawiązywali późniejsi rzymscy satyrycy,. Uprawiali ją również grecki Arystofanes i Mennippos z Gadany. Starożytni twórcy stworzyli kanon gatunku, a następnie wprowadzali różne odmiany: gawędziarską satyrę obyczajowa, filozoficzno-moralną, polityczną, społeczną.
Oświeceniową satyrę polską poprzedziła twórczość Krzysztofa Opalińskiego. Największymi satyrykami czasów stanisławowskich byli Ignacy Krasicki i Adam Naruszewicz.
Polska odmiana satyry jest szczególna ze względu na swoją krytykę bezimienną, jak pisał Dmochowski w „Sztuce rymotwórczej”: „Satyra, w ścisłej z cnotą zostając przyjaźni, Błędy ludzkie wytyka, lecz ludzi nie drażni”.
Ten prawdziwy duch satyr, ta pierwszej treść próby: „Szydzić z wad, karcić błędy, oszczędzać osoby."
Polska satyra atakowała różne wady: sarmatyzm, kosmopolityzm ("Żona modna"), ludzkie wady ("Pijaństwo"), moralny upadek ("Świat zepsuty").
Polska satyra pojawiła się już w średniowieczu w anonimowym wierszu "Satyra na leniwych chłopów" i jest z powodzeniem uprawiana do dzisiaj.
POEMAT HEROIKOMICZNY
Początki gatunku sięgają V w p.n.e., kiedy to powstała słynną "Batrachomiomachia", czyli grecki poemat o wojnie żab z myszami, parodiujący "Iliadę" Homera. I właśnie parodia jest główną cechą gatunku.
Żartobliwy, a częściej satyryczny poemat heroikomiczny łamie antyczną zasadę decorum (zgodność formy i treści). O treściach błahych pisze się tutaj podniosłym, patetycznym stylem, zachowując zasady klasycznej retoryki i bogactwo środków stylistycznych.
Poza pisanymi oktawą poematami Krasickiego: "Myszeidą", "Monachomachią" i "Antymonachomachią" znane były w czasach stanisławowskich również "Organy" Tomasza Kajetana.
"Myszeida" - opiewa wojnę myszy i kotów; "Monachomachia" - bitwę zwaśnionych zakonów. Opublikowanie "Monachomachii" było - co oczywiste - skandalem obyczajowym. Biskup warmiński publicznie ośmiesza wady swojego stanu, ale w jej treściach dopatrywano się również "igraszki wesołej myśli", "wesołego dowcipu" na temat wychowania i kształcenia zakonnego.
Humor, dowcip językowy, mistrzowskie puenty - to wszystko wpływa na ciągłe zainteresowanie poematem.
POWIEŚĆ
Za pierwowzór powieści uważa się starożytny epos, fabularną opowieść o przełomowych dla danej społeczności wydarzeniach ("Iliada", "Odyseja" Homera).
Dostrzega się również jej związki z romansem, chociaż w takim wydaniu jej artyzm jest daleki od doskonałości. Wybitni twórcy epoki sięgali po ten gatunek, by przedstawić swoje tezy społecznej. Widoczny wpływ na powstanie gatunku miały również średniowieczne kroniki, żywoty świętych, legendy. Jest to utwór fabularny, wielowątkowy, najczęściej obszerny, poruszający ważne zagadnienia społeczne, polityczne, obyczajowe, itp. Łączy w sobie realizm, literacką fikcję, naturalizm (zależnie od rodzaju), wprowadza bohaterów (głównych, pobocznych, epizodycznych). Akcja, temat jako zbiór wątków i motywów, wyraźna narracja (1- lub 3-osobowa), opisy, dialogi bohaterów- to podstawowe jej cechy. Fabuła powieści ma zamknięty charakter. Początek i zakończenia, ważne, węzłowe momenty.
Oświecenie to szczególny okres dla rozwoju gatunku. Właśnie wtedy w roku 1776 został wydana przez Grolla I polska powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Później powstają "Pan Podstoli" Krasickiego, utwory Michała Krajewskiego. Utwory te maja charakter dydaktyczny, fabuła i wszystkie elementy świata przedstawionego pełnią tutaj zadania dydaktyczne. Np. w "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach" przedstawił Krasicki ideał obywatela, jego wychowanie, rozwój, parenetyczne cnoty obywatelskie.
Zainteresowanie sentymentalistów jednostką, jej wnętrzem, światem ludzkich uczuć doprowadziło do powstania szczególnej odmiany powieści - powieści sentymentalnej. Jej twórcą jest Jan Jakub Rousseau, autor "Nowej Heloizy". W swoim głośnym, pisanym w formie listów, opartym na romansie średniowiecznym dziele - opisuje miłość mieszczki Heloizy i teologa Abelarda. Opis w powieści sentymentalnej służy przede wszystkim ukazaniu ludzkiego wnętrza, obrazowaniu i analizowaniu uczuć.
KOMEDIA POLITYCZNA
Komedia powstała z pieśni ludowych śpiewanych podczas Dionizji Małych . W starożytności była znacznie mniej ceniona niż tragedia, co odnaleźć można w wypowiedziach Arystotelesa w "Poetyce". Jej antycznym twórcą był Arystofanes, autor "Chmur". W czasach nowożytnych święci tryumfy. W wesołej, zabawnej formie, bez patosu - ukazuje ludzkie życie, jego zawiłości i uniwersalne problemy.
Najwybitniejszym komediopisarzem jest na pewno francuski Molier, autor m.in. Świętoszka", "Skąpca", "Mizantropa". Uprawiał on z powodzeniem komedię "charakterologiczną" ("Mizantrop", Świętoszek") i farsę ("Szelmostwa Skapena").
W polskim oświeceniu rozwinęła się rodzima odmiana gatunku - komedia polityczna. Dzięki niej autorzy mogli piętnować społeczne wady, propagując jednocześnie obywatelskie cnoty i sejmowe reformy (Sejm Wielki).Taki cel przyświeca np. "Powrotowi posła" Juliana Ursyna Niemcewicza. Inny komediopisarz, Franciszek Zabłockiego wykorzystywał w swojej twórczości komedię dell'arte. To on propagował w Polsce komedie Moliera i Diderota.
Gatunek ten zachowywał w zasadzie wszelkie cechy komedii antycznej. Respektując zasadę trzech jedności prowadził zabawną intrygę do szczęśliwego zakończenia. Najważniejsze było jednak w tym gatunku ośmieszanie postaw przeciwników politycznych, napiętnowanie negatywnych zjawisk społecznych czy schematów zachowań.
ODA
Jest jednym z najpopularniejszych i najwyżej w oświeceniu cenionych gatunków. Za jej twórcę uważa się starogreckiego poetę Pindara, autora uroczystych, pochwalnych utworów na cześć zwycięzców olimpijskich.
Jej odrodzenie w nowożytności rozpoczęło się w klasycystycznej, XVII wiecznej Francji. Retoryka i uroczysta oracja, - to podstawowe cechy gatunku, które ustalił w "Sztuce poetyckiej" Boileau. Odę powinien cechować "niepoorządek liryczny", który jest odbiciem wewnętrznego wzburzenia uczuciowego twórcy. Pokrewne odzie, często z nią utożsamiane gatunki to: hymn, najczęściej o tematyce religijnej czy politycznej i elegia. W starożytności oda miała różnorodne formy : dytyrambu (na cześć Dioniozosa), peanu (na cześć Apollina), carmen (horacjańskie pieśni, w jednej z nich zawarł poeta motyw non omnis moriar).
Oświeceniowe ody pisali A. Naruszewicz ("Oda do Króla jego Mości"), St. Trembecki , G. Piramowicz, F. Zabłocki, F. D. Kniaźnin ("Do Piotra Borzeckiego", "Do róży", "Do Franciszka Karpińskiego". "Do nocy", "Do księżyca"). Adresatami oświeceniowej ody mogli być król, ważne osoby, ale i… kominek ("Do kominka" A. Naruszewicza) lub wąsy. Franciszek Dionizy Kniaźnin w swojej odzie "Do wąsów" pisze: "Ozdobo twarzy, Wąsy pokrętne! Powstaje na was ród zniewieściały"
SIELANKA
Za twórcę gatunku uznaje się żyjącego w III wieku p. n.e. greckiego poetę Teokryta . Pisał on bukoliki (scenki z życia pasterskiego - sielanki pasterskie, idylle). Jego pierwszym naśladowcą był rzymski poeta Wergiliusz, twórca eklog (sielanki o tematyce wiejskiej).
Jest to utwór poetycki przedstawiający życie na wsi. Wyróżniamy dwa rodzaje gatunku:
Sielankę realistyczną - przedstawiającą realny opis wiejskiego życia (np. "Żeńcy" Szymona Szymonowica)
Sielankę konwencjonalną (umowną) - jej bohaterami są najczęściej pasterze, ukazuje idyllę wiejskiego życia, ma beztroski, pogodny nastrój, często mówi o miłości. Do tej drugiej formy nawiązywali polscy sentymentaliści z Franciszkiem Karpińskim, autorem "Laury i Filona" na czele. Charakterystyczne dla oświecenia gatunki literackie są wykorzystywane przez poetów, pisarzy do dzisiaj. Halina Poświatowska napisała np. "Odę do rąk", a Czesław Miłosz - "Do Jonathana Swiffa".
c.d.