Co to jest mit?
Pochodzi od greckiego słowa mythos i oznacza słowo , opowieść.
Jest to opowieść o wierzeniach starożytnej społeczności.
Mówi o pochodzeniu , naturze świata i człowieka.
Zbiór mitów nazywa się mitologia.
Mity pełniły funkcje:
-Poznawczą do człowieka
-Sakralną do Bogów
-światopoglądy kształtujące ideały wartości człowieka
Mity dzielimy na:
Teogeniczne -Boga
Antrypogeczne –człowieka
Kospogeniczne -świata
Genelogiczne –pochodzenia rodów
| Związek frazeologiczny | Sens frazeologiczny | Sens dosłowny |
|---|---|---|
| Stajnia Augiasza | Zaległy i trudny do posprzątania bałagan, brud ,brak ładu | Jedna z prac heraklesa. Była to stajnia w której Augiasz trzymał konie. Nie była czyszczona od 30 lat. |
| Pięta Achillesa | Słaby Punkt, czułe miejsce | Kąpiąc Achillesa w wodach Styksu , matka trzymała go za stopę. Była to jedyna część ciała którą można zranić |
| Koń Trojański | Podstęp, ukryte niebezpieczeństwo. | Koń w którym ukryli się wojownicy aby podbić Troje. |
| Ikaryjski lot | Postawa marzycielska, nieprzemyślana decyzja | Lot który wykonał Ikar |
| Puszka pandory | Nie szczęście ,lęki ,źródło niekończących się kłopotów | Tajemniczy pojemnik który Został podarowany Pandorze |
| Koszula Dejoniry | Rzecz niszcząca, sprawiająca cierpienie | Koszula wyprana w krwi centaura |
| Prace Heraklesa | Zajęcie nie zwykle ciężkie | 12 prac które musiał wykonać herakles w ramach pokuty |
| Nić Ariadny | Nie oczekiwana pomoc, dobra rada | Nić którą otrzymał Tezeusz od Ariadny |
| Jabłko niezgody | Powód kłótni | Jabłko rzucone przez Eris z napisem "dla najpiękniejszej" między boginie |
| Wierna Penelopa | Osoba bardzo wierna | Penelopa czekała 20 lat na Odyseusz |
Mit o narodzinach świata:
Świat powstał z Chaosu złożonego z ziemi, ognia, wody i powietrza. Z chaosu wyłoniły się dwa potężne bóstwa Gaja (Ziemia) i Uranos (Niebo). Ich dziećmi byli: Tyfon, Gigantowie, Sturęcy, Cyklopi , Tytani i Kronos. Uranos strącił ich do Tartaru za wyjątkiem jednak Kronosa, który uknuł spisek z matką i strącił ojca z tronu, a z krwi Uranosa powstały trzy boginie zemsty Erynie. Rządy rozpoczął Kronos z Reją. Ojciec przeklął Kronosa: w przyszłości jego dzieci miały odebrać mu władzę. Aby tego uniknąć kolejno pożerał swoje dzieci, a miał ich sześcioro. Reja ostanie swoje dziecko - Dzeusa, ukryła na ziemi, a mężowi dała do pożarcia kamień zawinięty w pieluchę. Dzeusem opiekowały się nimfy górskie a karmiła koza Amalteja (z jej złamanego rogu powstał róg obfitości, a ze skóry tarcza). Gdy Zeus dorósł postanowił pokonać ojca. Poprosił matkę by dała mu środek wymiotny, a ten zwrócił połknięte dzieci. Po 10 latach walk ostatecznie Dzeus pokonał ojca piorunami, a potem rządził wraz z rodzeństwem: Hades, Posejdon, Hestia, Hera, Demeter. Dzeus dokonał także podziału władzy, sobie przydzielił niebo i ziemię wraz z Olimpem, Hadesowi podziemia, a Posejdonowi morza.
Prometeusz był jednym z tytanów. Ulepił z gliny zmieszanej ze łzami figurę, dał jej duszę z ognia niebiańskiego wykradzionego rydwanu słońca. Człowiek był jednak słaby, nagi i bezbronny. Prometeusz więc aby polepszyć los ludzkości, którą bardzo ukochał wykradł bogom ogień olimpijski i zniósł go na ziemię. Widząc bezbronność ludzi zszedł na ziemię i nauczył ich posługiwać się ogniem. Po tym bogowie zesłali na ziemię Pandorę , gdyż była darem dla ludzi od wszystkich bogów. Była piękną kobietą, którą każdy z bogów obdarzył jakąś wartością. W posagu otrzymała szczelnie zamkniętą puszkę. Hermes zaprowadził Pandorę pod drzwi Prometeusza, ten jednak czując podstęp odprawił ją. Pandorę przygarnął brat Prometeusza, Epimetusz który mimo ostrzeżeń brata otworzył puszkę, która przyniosła ze sobą wszystkie troski, smutki i choroby. Prometeusz także postanowił pokonać bogów podstępem. Zabił wołu i podzielił go na części. Jedną stanowiło mięso owinięte skórą, a drugą kości z tłuszczem. Zeus miał wybrać, który worek będzie dla niego składany w ofierze - wybrał ten z tłuszczem. Od tego czasu mięso było dla ludzi, a tłuszcz i kości przekazywano bogom w ofierze. Bóg strasznie się rozzłościł i kazał go przykuć do skał Kaukazu i codziennie zgłodniały orzeł wyjadał mu wątrobę, która stale odrastała. Po tym wszystkim ludzie stali się źli i podstępni, a Dzeus ukarał ludzi potopem. Ocaleli jedynie Deukalion i Pyra, którzy rzucając za siebie kamienie odbudowali rodzaj ludzki, ponieważ z kamieni powstawali mężczyźnie i kobiety. Prometeusza ocalił Herakles podczas jednej z 12 prac.
Mit o Dionizosie:
Dionizos (Bachus) był synem Zeusa i Semele. Bogiem wina i płodnych sił natury. Wychowany przez nimfy na górze Nysa. Walczył w wojnie z gigantami jako lew. Pewnego razu został porwany przez piratów, ale bardzo szybko się uwolnił. Jako pierwszy z bogów żył na ziemi. Lubiły go zwierzęta gdyż był dobry i łagodny. Nauczył Egipcjan uprawiać rolę. Przedstawiano go jako młodego prawie nagiego mężczyznę o złocistych włosach i łagodnych oczach. W pochodzie, który go otaczał szli: kozłowie( różki na głowie, ogonek, czasami brodaci, kosmate nogi), bachantki, menadry, centaurzy, syleny i satyrzy. Grając i śpiewając robili bardzo wiele hałasu. Powóz Dionizosa ciągnęły dwie pantery i dwa lwy. Dwa razy do roku odbywały się święta ku czci boga Dionizosa. Miejsca gdzie odbywały się dionizja zostały teatrami.
Król Krety - Minos zatrudnił Dedala - znanego budowniczego i twórcę wielu pożytecznych wynalazków do zbudowania labiryntu dla swego syna, potwora Minotaura (pół byk, pół człowiek). Po zakończeniu budowy władca nie chciał odesłać utalentowanego Dedala do domu (Ateny za którymi bardzo tęsknił). Ojciec i syn byli uwięzieni na wyspie. Aby się z niej wydostać Dedal skonstruował skrzydła z wosku i piór. Gdy uciekali Ikar (syn) wzbił się zbyt blisko słońca, w skutek czego spadł do morz i utonął. Ojciec ostrzegał wcześniej syna, by ten nie leciał zbyt blisko słońca, gdyż wosk może się stopić ani zbyt nisko, gdyż pióra mogą nasiąknąć wilgocią.
Pewien władca Koryntu - Syzyf był lubiany przez bogów toteż często gościł na Olimpie. Okazało się jednak, że jest plotkarzem i zdradza ludziom boskie tajemnice. Pewnego razu zdradził ważną tajemnicą Zeusa, a ten w zemście wysłał do niego boga śmierci Tanatosa, który miał go zabrać. Syzyfowi udało się uwięzić Tanatosa, co spowodowało, że ludzie przestali umierać. Na pomoc śmierci wysłano Aresa, a Prometeusz musiał umrzeć. Przed śmiercią nakazał jednak żonie, aby nie grzebała jego zwłok. Jego dusza błądziła po świecie i głośno narzekała na złą żonę. Nie świadom niczego Pluton pozwolił mu wrócić na trzy dni na ziemię i ukarać żonę. Po tym czasie miał wrócić do Hadesu ale tak się jednak nie stało. O uciekinierze Tanatos przypomniał sobie dopiero po upływie wielu lat. Syzyfa dosięgła w końcu sroga kara: skazano go na wieczne wtaczanie głazu pod górę. Gdy głaz osiągał szczyt kamień spadał i praca zaczynała się od nowa. Mamy tu do czynienia z symbolem ciężkiej niekończącej się pracy, z ogromnym ale bezskutecznym wysiłkiem, który do dziś dnia nosi miano syzyfowej pracy.
Mit o Heraklesie:
Herakles był herosem, który narodził się ze związku Zeusa i królowej Alkmeny. Wyróżniała go wielka siła, bohaterstwo, odwaga, śmiałość i męstwo. Ojciec Heraklesa chciał by był nieśmiertelny więc przysunął go do piersi śpiącej Hery, ta jednak odtrąciła dziecko i zaczęła mścić się na Heraklesie. Gdy miał 10 miesięcy wysłała do niego węże, które Herakles z łatwością udusił. Herakles nie wykazywał zdolności do nauki. Już od najmłodszych lat jednak uwielbiał zapasy, strzelanie z łuku i rzucanie oszczepem. Przyszedł z pomocą w walce królowi tebańskiemu, a w nagrodę otrzymał za żonę córkę króla. Hera kontynuując swoją zemstę po latach zesłała na Heraklesa szaleństwo, w którego przypływie zabił ukochaną żonę i własne dzieci. Za karę, zgodnie z przepowiednią wyroczni zaciągnął się na służbę do króla Eurystesa i wykonał dla niego 12 bardzo niebezpiecznych prac: zabicie lwa z Nemei, zabicie hydry lernejskiej, schwytanie łanie ceryntyjskiej, upolowanie dzika erymantejskiego, oczyszczenie stajni Augiasza, nie czyszczonej przez 30 lat (Herakles wykopał kanał i skierował nim rzekę prosto przez stajnię)zabić ptaki z żelaznymi dziobami, ujarzmić byka z Krety, porwać rumaki Diomedesa, zdobyć pas Hipolity, porwać woły Gerionesa, zdobyć złote jabłko z sadu Hesperyd, porwać Cerbera. Polecenia miały na celu uwolnienie ludzi od grożących im niebezpieczeństw. Jakiś czas później chciał panowanie się ożenić jednak sprzeciwili się temu bracia dziewczyny. Herakles zabił więc jednego z nich, a w ramach kary miał służyć trzy lata u królowej Omfalii pracując w kobiecych szatach na krosnach. Następnie ożenił się z królewną Dejanirą, którą porwał centaur Nessos. Herakles zabił go z łuku, ale przed śmiercią centaur zdążył ofiarować Dejanirze swoją krew, która jakoby miała jej zapewnić wieczną miłość męża. Dejanira wyprała więc koszulę w krwi, która strasznie paliła Heraklesa i wżerała się w jego ciało. Dejanira powiesiła się z rozpaczy, po śmierci męża, który skrócił swe męki paląc się na stosie. Bogowie uczynili Heraklesa nieśmiertelnym, a Zeus, zabrał go na Olimp. Ostatnią żoną Heraklesa była Hekabe, bogini młodości, córka Hery, która zapomniała o swoich urazach. Z mitu bierze swój początek określenie "stajnia Augiasza" jako miejsce bardzo brudne oraz koszula Dejaniry jako symbol męki i tortur.
Mit o Hefajstosie:
Hefajstos był synem Zeusa i Hery, bóg ognia, mistrz rzemieślników, sztuki kowalskiej i złotniczej. Był kulawy z winy swojego ojca, który strącił go z Olimpu. Po wypadku przez dziesięć lat opiekowała się nim Tetyda, to właśnie w tym czasie zajął się kowalstwem, był szczęśliwy i nie chciał już wracać na Olimp. Do powrotu próbował go nakłonić Dionizos, jednak Hefajstos nie chciał dobrowolnie wracać, więc pewnego razu upił Hefajstosa i podstępem zaprowadził go na Olimp. Zeus chcąc zrekompensować synowi wyrządzoną krzywdę, oddał mu za żonę najpiękniejszą boginię - Afrodytę. Hefajstos jednak nie ucieszył się z nowej żony, gdyż sądził, że jest ona szyderstwem z jego kalectwa. Zamieszkał w wulkanie Etna i ponownie zaczął unikać bogów. Mimo to przez cały czas bardzo chętnie wykonywał dla nich ozdoby, broń, wykuwał pioruny dla Zeusa, wykonał też wóz boga słońca Heliosa, zbroję Achillesa, tarczę egidę oraz strzały Erosa.
Król Tantalos był Herosem i przyjacielem bogów, często przebywał więc na Olimpie. Oszukiwał jednak bogów wykradając nektar i ambrozję dla ludzi. Tantal chciał sprawdzić czy bogowie są faktycznie bosy, więc zaprosił ich na ucztę. Jednej potrawy jednak nikt nie tknął, gdyż bogowie zorientowali się, że podano im ludzkie mięso. Potrawę sporządzono z mięsa syna Tantala - Pelopsa, którego Zeus przywróć do życia, a dla Tantala wyznaczył straszną karę. Strącono go do Taratu, gdzie przez wieki cierpiał głód i cierpienie. Widział wodę w źródle i jedzenie, ale za każdym razem gdy próbował ich sięgnąć one oddalały się od niego. Do dziś używane jest przysłowie "męki Tantala", które oznacza straszliwe męki.
Tezeusz był synem króla Aten. To on jako jedyny wyszedł żywy z labiryntu Minotaura - zabił go. Minotaur był potworem, któremu corocznie składano w ofierze 7 chłopców i 7 dziewcząt. Tezeusz wchodząc do labiryntu rozwijał nić Ariadny, którą w drodze powrotnej zwinął, co umożliwiło mu wyjście z labiryntu. Mit ma swoje symboliczne znaczenie: życie to wielki labirynt, w którym błądzimy ale zawsze znajdzie się ktoś kto poda nam rękę (nić).
Niobe była córką Tantala, żoną Amfiona, który był królem Teb z którym miała 14 dzieci. Bardzo zależało jej na czciło ją więcej ludzi niż Latonę, która miała tylko dwoje dzieci: Apolla i Artemidę. Dzieci Latony zabiły z łuku wszystkie dzieci Niobe. Po tej tragedii Niobe powrócił do Sipylos, gdzie stale opłakiwał niesłuszną śmierć dzieci. Bogowie zamienili ją w kamień ale nawet wtedy nie przestała rozpaczać i z kamienia wciąż płynęły łzy
Orfeusz był młodym śpiewakiem, synem muzy Kaliope, cudownie grał i był bardzo piękny. Jego żoną była Eurydyka, po której śmierci bardzo cierpiał. Z rozpaczy przestał grać i śpiewać, błąkał się po łąkach ciągle wołając imię ukochanej. Był zdesperowany do tego stopnia, że wybrał się do Hadesu. Charon przewiózł go na drugi brzeg Styksu, gdzie wzruszył wszystkich swoim śpiewem i oddano mu żonę. Wychodząc z krainy ciemności Orfeusz nie miał oglądać się za siebie. Jednak nie wytrzymał i spojrzał na Eurydykę, w tym momencie stracił ją na zawsze. Orfeusz sam wrócił na ziemię, gdzie błąkał się bez celu tak długo aż natrafił na pochód Dionizosa, w których szły brachtanki - kobiety zabiły go rozszarpując. Mit opowiada o wielkiej miłości małżeńskiej.
Demeter była boginią pól i urodzajów. Często przechadzała się po łąkach wraz z córkę Korą i orszakiem nimf, śpiewały przy tym i zbierały kwiaty. Demeter zabraniała swojej córce Persefonie zrywania na łące narcyzów, które są poświęcone bogom podziemi. Historia powstania tego kwiatu wiązała się z mitem o narcyzie. Dziewczyna nie wytrzymała i zerwała jeden kwiat. Za karę porwano ją do podziemi, a tam została żoną Hadesa. Demeter rozpaczała po stracie córki a wraz z nią cierpiała przyroda, która więdła a ptaki przestawały śpiewać. Była tak zła, że przeklęła ziemię, która przestała rodzic owoce. Na rozkaz Zeusa Hades miał wypuścić żonę ale zanim to uczynił związał ją na zawsze ze sobą, częstując ją ziarnami granatu (jedzenie umarłych). W efekcie Kora spędzał część roku z Hadesem, (nazywano ją w podziemiach Persefoną) a cześć z matką. Kiedy Persefona przebywa z matką, ta cieszy się i wszystko na ziemi kwitnie i się zieleni. Jednakże gdy wraca na 3 miesiące do męża popada w rozpacz a przyroda zamiera.
Opowiada o pięknym chłopcu, który nachyliwszy się nad źródłem zobaczył w nim swoje odbicie i zakochał się. Nie mogąc odwzajemnić miłości stale spoglądał w źródło aż w końcu umarł z tęsknoty. Gdy zmarł jego ciało przemieniło się w kwiat, który nazwano narcyzem. Młodzieńca ukarała w ten sposób Afrodyta, za to że odrzucił zaloty nimfy Echo, która z rozpaczy straciła głos. Narcyz do dziś pozostaje symbolem człowieka zakochanego w sobie.
Odpowiadają o tragicznych losach potomków Kadmosa, który założył miasto Teby. Opowiadają o życiu Semele, Akteona, Niobe, Lajosa, Edypa i Antygony. Najtragiczniejsze były losy Edypa, który mimo usilnych starań nie uniknął przeznaczenia. Jego córka - Antygona zginęła broniąc honoru rodziny, o czym opowiada utwór zatytułowany imieniem głównej bohaterki.
Pewnego dnia Lajosowi, synowi Labdakosa wyrocznia Delficka przepowiedziała (w następstwie gniewu Bogów) ,że zabije go własny syn, który następnie poślubi swoją matkę. Gdy zatem Lajosowi i Jokaście urodził się syn, ojciec skazał go na śmierć poprzez porzucenie dziecka na górskim pastwisku. Sługa Polibos wyznaczony do tego czynu zlitował się nad niemowlakiem i usynowił go wraz z żoną Merope, nadali mu imię Edyp, wychowali w nieświadomości pochodzenia. Edyp jako dorosły mężczyzna udał się do wyroczni, by rozwiała wątpliwości co do jego pochodzenia. Dowiedział się, że zabije ojca i poślubi matkę. Postanowił nie wracać do rodzinnego miasta, wędrował po Grecji, gdzie w górach spotkał Lajosa, pokłócił się z nim i zabił. Wypełnia się pierwsza cześć przepowiedni. Następinie Edyp uwolnił Teby od Sfinksa, za co otrzymał nagrodę w postaci ręki królowej Jokasty ,czyli poślubił matkę. Ich rządy były bardzo szczęśliwe, mieli czworo dzieci. Edyp domyślał się, że sam jest mordercą, gdy prawda wyszła na jaw Jokasta popełniła samobójstwo. Edyp okaleczył się wykuwając sobie oczy. Udał się na tułaczkę i zmarł w Kolonos. Bracia walczyli o władzę. W boju przeciwko Tebą polegi obaj synowie edypa. Władcą Teb został Kreo-tu.
Bogini morska Tetyda była wyjątkowo piękną kobietą. Wielu bogów walczyło o jej względy. Nawet sam Zeus chciał, żeby została jego żoną. Niestety zapał zalotników ostygł w momencie, gdy przypomniano przepowiednię głoszącą, że piękna bogini pocznie syna, który przewyższy swojego ojca. Żaden z bogów nie chciał mieć tak silnego potomstwa.
Tetydę postanowiono wydać za śmiertelnika. Kandydatem na jej męża został książę Peleus. Zakochał się on w bogince i nie zrażał się jej początkową niechęcią. Wreszcie doszło do ich ślubu.
Wesele było wspaniałe. Bawili się na nim prawie wszyscy bogowie i boginki. Nie zaproszono jednak bogini niezgody. Urażona Eris postanowiła się zemścić. Miedzy bawiących się na weselnym przyjęciu gości rzuciła jabłko z napisem ,,dla najpiękniejszej". Od razu obecne na przyjęciu kobiety zaczęły o nie walczyć. Każda właśnie siebie uważała za największą piękność. Najgłośniej krzyczały trzy boginie: Afrodyta, Hera i Atena.
Kłótnia między nimi stał się nie do zniesienia, dlatego Zeus zarządził sąd. Młody pasterz Parys miał rozstrzygnąć spór. Każda z boginek próbowała przekupić chłopca. Atena, w zamian za jabłko, obiecała mu wielka mądrość; Hera - olbrzymie bogactwo a Afrodyta - najpiękniejszą spośród śmiertelniczek. Ani bogactwo, ani mądrość nie skusiły młodego mężczyzny. Tylko obiecana kobieta stała się łakomym kąskiem. Dlatego też Parys podarował jabłko Afrodycie.
Sam sędzia nie był tez zwykłym pasterzem. Pochodził z królewskiego rodu, ale jego rodzice obawiali się klątwy, która nad nim ciążyła. Miał on zgubić własne miasto. Dlatego, zaraz po urodzeniu, dziecko oddano pasterzom, aby ci pozbyli się malca zostawiając go w górach. Posłuszni woli króla słudzy tak tez zrobili. Jednak Parys cudownie ocalał. Wykarmiła go niedźwiedzica, a pasterz, który to zobaczył, wziął niemowlę ze sobą i wychował, nie mówiąc nikomu nic o jego pochodzeniu.
Po latach Parys przybył do Troi na igrzyska. Jako zwycięzca dostąpił zaszczyt wizyty na królewskim dworze. Wtedy to odkryto prawdę i król Troi Priam z powrotem przyjął syna pod swój dach.
Jako królewski syn Parys ruszył do Sparty na dwór Menelaosa. Tam właśnie mieszkała obiecana mu przez Afrodytę najpiękniejsza kobieta - Helena. Parys szybko zaskarbił sobie sympatie gospodarza i podstępem uprowadził piękną kobietę. Złość Menelaosa była ogromna. Zażądał on wydania Heleny, ale gdy prośby nie poskutkowały, postanowił odebrać żonę siłą.
Wojska Menelaosa szykowały się już do wojny, ale nie można było na nią wyruszyć bez syna Tetydy Achillesa. Przepowiednia głosiła, że bez niego Spartanie nie zwyciężą. Tymczasem bogini bała się o swojego jedynaka. Co prawda kąpała go w świętej rzece i w ten sposób uczyniła jego ciało odpornym na ciosy, ale podczas obmywania trzymała dziecko za pietę i właśnie ta część ciała stanowiła słaby punkt młodego wojownika. Ukryła więc syna między królewskimi córkami. Wierzyła, ze nikt go tam nie odszuka. Niestety podstęp wykryto i Achilles dołączył wreszcie do przygotowanych do wojny wojsk.
Oblężenie troi trwało dziesięć lat. Podczas nich szala zwycięstwa przechylała się to na jedną, to na drugą stronę. W wojnę włączyli się też bogowie. To ich interwencja nie pozwalała na ostateczne rozstrzygnięcie sporu.
Jednak w pewnym momencie wydawało się, że zwycięstwo Trojan jest bardzo blisko. Obrażony na Agamemnona Achilles odmówił udziału w walce. Bez niego Trojanie łatwo pokonywali wrogów. Dopiero śmierć Patroklesa, przyjaciela obrażonego wojownika, spowodowała, że Achilles wrócił na pole walki i zabił Hektora.
Któregoś dnia Trojanie z przerażeniem odkryli, że wrogowie ukradli święty posąg z świątyni Ateny. Wiedzieli, że bez niego miasto skazane jest na zagładę. Ale ku ich wielkiemu zaskoczeniu zauważyli, że Spartanie odpłynęli. W miejscu, gdzie były ich namioty stał tylko olbrzymi, drewniany koń. Uznali go za dar od pokonanych wrogów i ,mimo ostrzeżeń wieszczki Kasandry, wciągnęli do miasta. Następnie Trojanie zorganizowali wielka ucztę. W ten sposób chcieli uczcić zwycięstwo i koniec długiej wojny. Wszyscy wojownicy trojańscy opili się i usnęli. Wtedy ze znajdującego się w środku miasta konia wyszedł Odyseusz i kilku jego towarzyszy. Bez trudu pokonali oni nieczujną straż i otworzyli bramy miasta dla pozostałych żołnierzy, którzy nie odpłynęli, a tylko schowali się za cyplem. Spartanie szybko rozprawili się z pijanymi mieszkańcami Troi i zniszczyli miasto.
Sam Menelaos chciał zemścić się na niewiernej żonie, ale jak tylko zobaczył Helenę na nowo zapragnął dzielić z nią życie. Helena również chętnie wróciła do męża.