Nowy system emerytalny w Polsce opiera się na koncepcji tzw. systemu filarów, która po raz pierwszy zaistniała w Wielkiej Brytanii w 1942 roku, w tzw. planie Beveridge’a. Jego konstrukcja miała umożliwić zróżnicowanie i powiększenie dochodów na starość, wynikających dotychczas tylko z zagwarantowanych państwowo minimalnych świadczeń, w dodatku słabo powiązanych z pracą (system repartycyjny) poprzez dodatkowe możliwości doubezpieczenia się o charakterze ubezpieczeniowym i ścisłego powiązania ze stażem pracy i wysokością zarobków1. Cechą charakterystyczną nowego systemu jest nie tylko wielofilarowość ale także to, że wysokość świadczenia jest uzależniona wyłącznie od wysokości wpłacanych składek – jest więc to system o zdefiniowanej składce. Polski system emerytalny składa się z trzech różnych filarów, których najważniejsze cechy przedstawia tabela 4.
Funkcjonowanie obecnego systemu w Polsce regulują – prócz wcześniej wymienionych – następujące ustawy:
Z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych,
Z dnia 20 kwietnia 2004 roku o pracowniczych programach emerytalnych,
Z dnia 20 kwietnia 2004 roku o indywidualnych kontach emerytalnych,
Z dnia 21 listopada 2008 roku o emeryturach kapitałowych,
Z dnia 19 grudnia 2008 roku o emeryturach pomostowych.
Tabela 4. Konstrukcja polskiego trójfilarowego systemu emerytalnego
| Wyszczególnienie | Filar pierwszy | Filar drugi | Filar trzeci |
|---|---|---|---|
| Charakter | bazowy (podstawowy) publiczny |
bazowy (podstawowy) publiczny |
dodatkowy prywatny |
| Inicjatywa | państwo | państwo | pracodawca*, ubezpieczony** |
| Uczestnictwo | obowiązkowe | obowiązkowe | dobrowolne |
| Źródło finansowania | składka ubezpieczonego i pracodawcy | składka ubezpieczonego | składka pracodawcy i ewentualnie ubezpieczonego*, wpłata ubezpieczonego** |
| System finansowania | repartycja | kapitałowy | kapitałowy |
| Świadczenie | emerytura podstawowa | emerytura podstawowa | emerytura dodatkowa |
| Gwarancja państwa | dot. kwoty minimalnej świadczenia (w sumie) | brak | |
| Administracja | państwowa | prywatne towarzystwa | prywatne towarzystwa lub pracodawca*, prywatne podmioty** |
| Wymiar świadczenia | system zdefiniowanej składki | system zdefiniowanej składki | kwota jednorazowa lub miesięczne raty |
| Nadzór państwa | ścisły | finansowy | finansowy |
* - w PPE; ** - w IKE
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie Społeczne. Tom 2: Ubezpieczenie rentowe. Ubezpieczenie emerytalne, wyd. LexisNexis, Warszawa 2003, s. 90.
W odróżnieniu od klasycznej konstrukcji systemu, w której tylko pierwszy filar stanowi część obowiązkową ubezpieczenia emerytalnego, natomiast pozostałe dwa są dobrowolnymi formami dodatkowego zabezpieczenia się na przyszłość, na obowiązkową część w polskim systemie składa się zarówno pierwszy oraz drugi filar, z którego wypłacane jest jedno wspólne świadczenie.
Emerytura z pierwszego filaru jest finansowana metodą repartycyjną, podobnie jak w starym systemie, z tą różnicą że jej wysokość ustalana jest według systemu zdefiniowanej składki. Wyróżnić tutaj należy dwie najważniejsze instytucje, a mianowicie wcześniej wspomniany Zakład Ubezpieczeń Społecznych i będący w jego dyspozycji Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. Składka pobierana przez ZUS w jej repartycyjnej części (12,22%) jest zapisywana każdorazowo na indywidualnym koncie ubezpieczonego a następnie odprowadzana do funduszu emerytalnego w ramach FUS, skąd na bieżąco zostaje użyta w celu sfinansowania wypłat bieżących świadczeń. Wypłata świadczenia następuje na bieżąco ze środków zgromadzonych w funduszu emerytalnym na podstawie zarejestrowanych wpłat w postaci składek oraz kapitału początkowego (jego istota zostanie omówiona w dalszej części pracy), z uwzględnieniem waloryzacji o wskaźnik wzrostu cen dóbr i usług2.
Z kolei drugi filar wykorzystuje już kapitałowy system finansowania, który do tej pory nie występował w Polsce. Podstawą jego funkcjonowania stanowią Otwarte Fundusze Emerytalne, których zasady tworzenia i działalności reguluje ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. OFE stanowią odrębne podmioty mające osobowość prawną, zarządzane i reprezentowane przez Powszechne Towarzystwa Emerytalne (PTE), które są podmiotami prywatnymi, działającymi w formie spółki akcyjnej. Zasadniczo każde PTE może zarządzać tylko jednym OFE, których na rynku jest obecnie czternaście3 – dopuszcza się jednak możliwość łączenia lub nabywania funduszy przez inne towarzystwa emerytalne, np. w przypadku upadłości PTE4.
Zgodnie z Art. 2 ust. 2 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, „przedmiotem działalności funduszu jest gromadzenie środków pieniężnych, ich lokowanie, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego”5. W związku z czym wysokość przyszłego świadczenia zależy od dwóch czynników: wysokości odprowadzanej składki oraz wyniku z inwestycji zgromadzonych środków w instrumenty rynku kapitałowego. Rodzaje instrumentów, w które fundusz może lokować swoje aktywa szczegółowo reguluje ustawa, jednak jego politykę lokacyjną ograniczają limity inwestycyjne co do rodzaju papierów wartościowych, w które mogą być dokonywane inwestycje, oraz ograniczenia ilościowe co do udziału środków w poszczególne rodzaje lokat. Wyjątkami od reguły są jedynie obligacje Skarbu Państwa, bony skarbowe oraz papiery wartościowe emitowane przez Narodowy Bank Polski6. Jeden z projektów nowelizacji ustawy o OFE zapowiada jednak zmiany co do polityki inwestycyjnej funduszy. Zgodnie z jego założeniami miałyby powstać subfundusze, które charakteryzowałyby się odmienną strategią inwestycyjną i tym samym zróżnicowanym poziomem dywersyfikacji ryzyka, adekwatnym do wieku ubezpieczonego – im bliżej do wieku emerytalnego, tym mniejszy udział papierów wartościowych o wysokim ryzyku w portfelu7. Wypłatą świadczeń do końca 2013 roku będą zajmowały się same fundusze emerytalne, natomiast od 2014 roku kompetencje przejmą specjalnie wyodrębnione do tej roli zakłady emerytalne (ZE). Gwarancję bezpieczeństwa wypłat wówczas będzie stanowić tzw. Fundusz Annuitetowy, którego zadaniem będzie zapewnienie wypłacalności ZE szczególnie w przypadku niedoboru środków8.
PTE jako instytucja zarządzająca OFE może pobierać opłaty, które obciążają bezpośrednio członków jego funduszu i przyjmować dwie formy. Należy do nich m.in. opłata dystrybucyjna, potrącana z każdej wpływającej składki jeszcze przed przeliczeniem jej na jednostki rozrachunkowe w maksymalnej wysokości 7%, jednak od 2010 roku ma ona zostać obniżona o połowę do 3,5%9. Ponadto PTE pobiera opłatę związaną z zarządzaniem powierzonym kapitałem oraz tzw. opłatę transferową w przypadku zmiany funduszu przez ubezpieczonego w czasie krótszym niż 24 miesiące od momentu otwarcia rachunku w dotychczasowym OFE.
Członkostwo w OFE jest obowiązkowe na mocy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dla osób urodzonych po 31 grudnia 1968 roku. Ubezpieczony ma prawo jednak wybrać dowolny fundusz, w którym chce otworzyć rachunek. Jeśli jednak nie dokona tego z własnej inicjatywy, wówczas zostanie mu przyznany „odgórnie” w drodze losowania przez ZUS, po uprzednim wysłaniu wezwania do niezwłocznego zawarcia umowy. Warto jednak przeanalizować wyniki inwestycyjne osiągane przez OFE i samodzielnie dokonać wyboru, bowiem w losowaniu brane są pod uwagę tylko te fundusze, które w ciągu ostatnich dwóch okresów rozliczeniowych miały lepsze wyniki finansowe niż średnia ważona stopy zwrotu wyliczana dwa razy do roku przez Komisję Nadzoru Finansowego, oraz których udział w rynku nie przekracza 10%. W związku z czym osoba taka może trafić jedynie na jeden z „mniejszych” funduszy emerytalnych osiągający dobre wyniki inwestycyjne10.
Ostatni, trzeci filar jest dodatkowym, całkowicie dobrowolnym elementem w nowym systemie emerytalnym. Jest zarządzany wyłącznie przez prywatne podmioty a świadczenia są finansowane metodą kapitałową. Ze względu na jego nieprzymusowy charakter, wysokość składki nie jest ustawowo regulowana i może zależeć od wielu czynników. Jednak przepisy tych aktów prawnych z kolei określają korzyści podatkowe, jakie są możliwe do osiągnięcia przez ubezpieczonego, będące formą zachęty do tej formy oszczędzania. W ramach tego filaru możemy wyróżnić dwie formy oszczędzania:
zbiorową, za pośrednictwem Pracowniczych Programów Emerytalnych (PPE),
indywidualną, występującą w formie tzw. Indywidualnych Kont Emerytalnych (IKE)11.
Ustawa o PPE z 2004 roku przewiduje prowadzenie programu emerytalnego w jednej z czterech form: funduszu emerytalnego, umowy z funduszem inwestycyjnym, umowy grupowego ubezpieczenia na życie pracowników z zakładem ubezpieczeń oraz zarządzania zagranicznego.
Zasady funkcjonowania pracowniczego funduszu emerytalnego są bardzo zbliżone do OFE, a więc jest to gromadzenie i lokowanie środków a następnie wypłata zakumulowanego kapitału członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego, z uwzględnieniem wyniku na działalności inwestycyjnej. Podstawową różnicą jest fakt, że towarzystwo zarządzające pracowniczym funduszem jest instytucją non-profit w przeciwieństwie do OFE, które są mimo wszystko nastawione na osiąganie zysku12.
Drugą formą oszczędzania w ramach trzeciego filaru są Indywidualne Konta Emerytalne. Ta prywatna możliwość gromadzenia środków na emeryturę powstała w 2004 roku wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 20 września 2004 roku o indywidualnych kontach emerytalnych. IKE jest rodzajem planu emerytalnego, który zgodnie z treścią powyższej ustawy, może być prowadzony przez jedną z czterech rodzajów instytucji finansowych a mianowicie banku, towarzystwie funduszy inwestycyjnych, biurze maklerskim lub towarzystwie ubezpieczeń na życie, w którym to ubezpieczony otwiera odpowiedni rachunek13.
Przepisy pozwalają gromadzić oszczędności tylko w jednej formie jednocześnie w wybranej instytucji finansowej. Nie ma jednak żadnych ograniczeń co do liczby opcji inwestycyjnych w ramach jednego rachunku w danym towarzystwie. Kolejnym atutem tej formy oszczędzania jest możliwość nieregularnych wpłat na konto – możemy wpłacać środki tylko wtedy, kiedy mamy taką możliwość, bez żadnych konsekwencji. Najistotniejszym bodźcem skłaniającym do wyboru IKE są jednak ulgi podatkowe. Kapitał zgromadzony na indywidualnym koncie jest zwolniony z 19% podatku od dochodów kapitałowych pod warunkiem ukończenia przez oszczędzającego wieku 60 lat lub 55 lat, jeżeli jednocześnie ubezpieczony uzyskał uprawnienia do wcześniejszej emerytury oraz dokonywał wpłat na konto przez okres co najmniej 5 lat kalendarzowych. Niespełnienie tych wymogów nie oznacza jednak, że zgromadzone środki nie mogą zostać wypłacone wcześniej – jest to możliwe, z tym że potrącony zostanie wówczas podatek od uzyskanych zysków14.
Istnieje również ograniczenie co do łącznej rocznej wysokości wpłat środków na IKE. Od 2009 roku, na mocy nowelizacji ustawy o indywidualnych kontach emerytalnych, jest to trzykrotność przeciętnego prognozowanego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej na dany rok, w poprzednich latach była to półtorakrotność15.
I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje…, op.cit., s. 204.↩
T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne…, op.cit., s. 250.↩
Stan na maj 2009 roku.↩
Rynki, instrumenty i instytucje finansowe, J. Czekaj (red.), wyd. PWN, Warszawa 2008, s. 305-306.↩
Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 159, poz. 1667 z późn. zm.).↩
Rynki, instrumenty…, J. Czekaj (red.), op.cit, s. 305.↩
Ostrowska K., Zmiany w prawie o OFE zmniejszą ryzyko strat, „Rzeczpospolita” 2008, Nr 250, s. B4↩
Rola rynku ubezpieczeniowego w realizacji reformy systemu emerytalnego, T. Szumlicz (red.), „Biblioteka Ubezpieczeniowa”, marzec 2008, s. 40-41.↩
Jak zwiększyć emerytury, „Gazeta Wyborcza” 2009, nr 71, s. 24.↩
http://www.bankier.pl/wiadomosci/multiarticle.html/1056366,7,poradnik.html↩
K. Rubel, Pracownicze Programy Emerytalne i Indywidualne Konta Emerytalne, [w:] System ubezpieczeń…, op.cit, s. 203-204.↩
Ibidem, s. 205, 210.↩
Ibidem, s. 223.↩
M. Rogala, Otwarte Fundusze Inwestycyjne, wyd. Helion, Gliwice 2006, s. 183-184.↩
W. Rezner, IKE życie po życiu, „Gazeta Ubezpieczeniowa” 2009, nr 3, s. 20.↩