15id938

15. Problematyka fikcji literackiej: pojęcie fikcyjności, typy fikcji literackiej

Markiewicz:

Fikcja - świat wytworzony przez autora, w pełni autonomiczny. Najłatwiej

zaobserwować ją w prozie. Rozpatruje się ją na poziomie kreacji podmiotu lirycznego w

poezji. Fikcja literacka nie do wszystkich komunikatów językowych daje się odnieść,

np. do reportażu, biografistyki, pamiętnikarstwa, poematów dydaktycznych,

opisowych, ars poetica.

. FIKCJA W UJĘCIU MARKIEWICZA

Łac. fictio - tworzenie, kształtowanie; od fingo: kształtować, tworzyć, przedstawiać, budować, układać, porządkować, zmyślać; w antycznej retoryce = użycie w dowodzeniu przykładu lub założenia nierzeczywistego; w literaturze fikcja = zmyślenie; źródła użycia terminu:

Hans Vainhinger (p.XXw.) do fikcji zaliczyła, nie tylko świadomie przyjęte fałszywe założenia, hipostazy, typy idealne i pojęcia matematyczne, ale także wszystkie prawa i pojęcia naukowe

Kleiner - fikcja {2 różne poglądy w różnych sprawach)

- to, co jest różne od tego, co dane w doświadczeniu

-przeciwieństwo rzeczywistości empirycznej

Konstanty Troczyński (1928)- jako pierwszy wyeksponował dzieło, uznał jednak za :' zbędne definiowanie terminu, uważając jego znaczenie za oczywiste

Słownik terminów literackich Timofieiewa i Wiengrowa: fikcja jest to' wszystko co zostało stworzone przez wyobraźnię pisarza; wyobraźnia - podstawa nie tylko twórczości artystyczne, ale i naukowej

Na Zachodzie termin ten nie ma większego zastosowania: proza fabularna w przeciwstawieniu do poezji i prozy naukowej; funkcje teoretyczna nadali mu

dopiero niedawno przedstawiciele semantycznego kierunku w badaniach

literackich, a także Wellek. traktujący fikcje jako podstawowy wyznacznik

„literackości"

Goraiasz: „tragedia jest oszukaństwem, ale oszukaństwem takim, w którym

oszukujący jest uczciwszy od nieoszukującego, a oszukany mędrszy od nie

oszukanego"; w tym ujęciu mimesis - złuda, „udawanie" rzeczywistości, a nie

odtworzenie rzeczywistości przez fikcją

Poetyka Arystotelesa: literatura pełni funkcje poznawcze jakby pośrednie między

historią a filozofią; przedstawia, jak historia, postacie i wydarzenia jednostkowe,

ale - jak filozofia - stwarza uogólnienia; to, co jednostkowe jest fikcyjne; to, co

ogólne - zgodne z ogólna wiedzą o rzeczywistości

Alexius Meinong: fikcja - przeżycia pośrednie między przedstawieniami a sądami,

pozbawione mementu przekonania, a występujące np. przy kształtowaniu

świadomie fałszywych założeń, w marzeniach, grze aktorskiej itp.

I. A. Richards - zdania w utworze literackim nie są w ogóle zdaniami w sensie

logicznym lub są to zdania fałszywe (2 sprzeczne stanowiska)

Nowsi semantycy wyróżniają:

-zdania sprawozdawcze o przedmiotach rzeczywistych

- zdania fikcjonalne o przedmiotach nie istniejących

- zdania ogólne (refleksje, komentarze)

Ingarden umieścił quasi - sądy (tj. zdania na pozór twierdzące) dzieła literackiego pośrodku między „czystym zdaniem orzekającym" (supozycją) i sądem

Jerzy Pelc: podział dychotomiczny na zdania prawdziwe i fałszywe; uwydatnia przy tym konieczność rozróżnienia między wartością logiczna zdań a ich charakterem asertywnym (tj. przysługiwaniem im albo nieprzysługiwaniem asercji)

H. Markiewicz: fikcja literacka – rzeczywistość przedstawiona, wyznaczona przez zdania, które z domniemanej perspektywy autora nie są zdaniami prawdziwymi bądź mocno uzasadnionymi hipotezami, a zarazem pozwalają rozpoznać swą nieasertoryczność (tzn. nie są w ogóle sądami, wyrazem przekonań autora): nie mogą być więc traktowane jako sądy fałszywe bądź nieuzasadnione hipotezy

Asertoryczność- własność sądów przekazywanych z przekonaniem: jestem pewien, że: przekonanie, przeświadczenie, które towarzyszy sądom, ale nie równa się prawdziwość, szczerość: autor pretenduje do tego, by jego wypowiedź była traktowana jako wyraz postawy przekonaniowej

Markiewicz oddzielnie rozpatruje utwory narracyjne i liryczne: dramat postanawia traktować jako swoisty zapis utworu narracyjnego.

W tekście literackim wyróżnia następujące typy zdań:

  1. Prawdziwość ich nie ulega wątpliwości

  2. Wysoce prawdopodobne zdania

  3. Zdania niepozbawione prawdopodobieństwa ale nieuzasadnione lepiej niż ich negacja

  4. Zdania znacznie mniej prawdopodobne niż ich negacja

  5. Zdania o fałszywości ustalonej, pozornie prawdopodobne

  6. Zdania o fałszywości ustalonej, pozornie nieprawdopodobne

  7. Zdanie, w których fałszywość wynika z praw nauk empirycznych

  8. Zdania zawierające nieprzekładalne wyrażenia przenośne

  9. Zdania, w których prawdziwość jest wyłączona ze względu na występowanie w nich postaci nieistniejących- fikcyjnych

Zdania te różnią się stopniem prawdopodobieństwa- gradacja aż do zdań ewidentnie fałszywych. Czynniki oceny prawdziwości tych zdań:

-Źródła historyczne

-wiedza empiryczna

Zdania 3-9 tworzą fikcję literacką w obrębie tekstu uznawanego za „literacki”. Jeśli w utworach zdania1,2 a sporadycznie 3,4- ich asertoryczność nie budzi wątpliwości, np. tekst naukowy-odmiana niefikcyjna.

Typy postaci/ przedmiotów fikcyjnych:

W jednym tekście mogą być wystąpić oba typy postaci.

Typy wypowiedzi postaci w utworze:

Postacie rzeczywiste wprowadzone do utworu zdania autentyczne, o niepewnej autentyczności lub zmyślone

Postacie fikcyjne wypowiedzi zawsze zmyślone, ale co do treści mogą być prawdziwe, fałszywe lub odnosić się do postaci fikcyjnych.

Kwestia fikcji w liryce

Liryka bezpośrednia, gdzie „ja” liryczne nie zostało wprawdzie określone żadną nazwą, ale też nie została zaznaczona jego odrębność w stosunku do autora. W romantyzmie traktowano takie utwory jako asertoryczne; potem zwracano uwagę na fikcyjność „ja”.

W liryce osobistej asertoryczność nigdy nie jest wyłączona, ale zawsze jest osłabiona, tzn. założeniem jest „szczerość” tylko przybliżona choćby ze względu na stosowanie pewnych konwencji lir., nazywanych dawniej fictiones liricae. Kto pisał treny, ten chciał okazać swój żal po zmarłym(choć czasem udawał ów żal), nie sugerując wszakże, że utwór stanowi jakiś protokolarny zapis jego przeżyć czy rozmyślań..

Asertoryczność była i jest silniejsza w liryce filozoficznej, religijnej czy patriotycznej i społecznej. Przeświadczenia zawarte w utworach nie są najczęściej sądami jednoznacznymi i uzasadnionymi; nie powód to jednak by nazwać je quasi-sądami, bo w takim razie termin ten trzeba by rozciągnąć na większość naszych wypowiedzi w życiu praktycznym

Trudniej niż w liryce stwierdzić asercję autora wobec zdań ogólnych zawartych w wypowiedziach postaci utworów narracyjnych czy dramatycznych. Można o niej wnioskować na podstawie autorytetu moralnego czy intelektualnego danej postaci lub też przez konfrontacje jej wypowiedzi z sensem ideowym całości utworu

W literaturze funkcja poznawcza jest spełniona przez zdania prawdziwe, fikcjonalne, nieasertoryczne zdania fałszywe o przedmiotach rzeczywistych. Wyznaczają one lub sugerują wyższe układy znaczeniowe(postacie, przedmioty, zdarzenia, procesy i stany, związki przyczynowe i funkcjonalne), które to pretendują do reprezentowania pewnych dziedzin świata realnego-są ich znakowymi modelami.

Rodzaje reprezentacji:

Dzieło może reprezentować świat realny, ale też rz. nadprzyrodzoną, dotyczyć pewnych postulatów. Nie istnieje żadna jednolita reguła, określająca, jak należy rozumieć stosunek dzieł literackich do rzeczywistości obiektywnej

Fikcja-niezbędny warunek reprezentacji symbolicznej o charakterze fantastycznym, ponieważ cała fantastyka mieści się w granicach fikcji. Bez fikcji może obejść się reprezentacja analogiczna- np. pamiętnik, reportaż literacki, fikcja jednak pozwala nadać tej reprezentacji szczególną dobitność.

Głównie przez fikcję występują w literaturze treści poznawcze.

. FIKCJA W LIRYCE

W liryce jak i w pozostałych rodzajach występuje fikcja literacka, ale przejawia się ona w innych formach. Wyraża się głównie w konstrukcji podmiotu lirycznego. Jednak nie we wszystkich epokach zwracano uwagę na fikcjonalność utworów lirycznych – romantyzm szczególnie traktował ją jako bezpośrednią wypowiedź twórcy.

Fikcjonalność w utworze lirycznym wyraża się w uogólnieniu przeżyć indywidualnych, w tworzeniu typu przeżywania. Podmiot liryczny jest tym, który kształtuje i przekazuje model przeżywania – utrwalając go w języku.

Wzorzec liryczny występuje we wszelkich formach liryki. Jego postać zależy od wielu czynników.

  1. od osobowości autora

  2. od sytuacji historycznej i osobistej autora

  3. od poglądów epoki, np. klasycyzm – poeci starali się aby ich osobowość zaznaczała się w stopniu minimalnym, podporządkowywali wzorzec liryczny tendencjom dydaktycznym; poeci sentymentalni dążyli zaś do nadawania wierszom ściśle osobistego charakteru

Ważnym elementem w kształtowaniu wzorca lirycznego jest norma intymności

Każda epoka dopuszcza w utworze lirycznym inny typ przeżyć i inne ich nasilenie.

Jedne gatunki dążą do zobiektywizowania w liryce emocji, w innych wyrażane uczucia mają charakter intymny.

Norma intymności – to zjawisko społeczne, uzależniona jest od przyjętych w dany okresie konwencji moralnych, obyczajowych.

Poprzez konstrukcję wzorca lirycznego poeta kształtuje społeczną kulturę przeżywania. Przy percepcji utworu lirycznego przez odbiorcę ważne jest nastawienie – od asymilacji wyrażanych w liryce treści do traktowania ich jako własnych przeżyć. Często odbiorca traktuje występujące w wierszu „ja” nie jako odpowiednik autora, lecz jako kogoś, kto wyraża intymne treści aktualnego odbiorcy, np. wpływ liryki Mickiewicza na pokolenie jego rówieśników – uogólniał kształtowanym przez siebie wzorcu lirycznym sposób odczuwania całego pokolenia. Uogólnienia takiego poeta może dokonać w następujący sposób:

  1. podmiot liryczny jest porte parole autora

  2. pod. lir. jest bezpośrednim odpowiednikiem autora. Fikcja jest tu utajona.

Występuje zupełne otwarcie w utworze, gdzie podmiot lir. nie jest bezpośrednim odpowiednikiem autora:

liryka roli – podmiot w ogóle nie da się identyfikować z twórcą

FIKCJA W DZIELE EPICKIM

Markiewicz

Rzeczywistość przedstawiona wyznaczona przez zdania, które z domniemanej perspektywy autora nie są sądami prawdziwymi ani hipotezami mocno uzasadnionymi, a zarazem pozwalają rozpoznać swą nieasertoryczność(nie są w ogóle sądami autora), nie mogą być traktowane jako sądy fałszywe lub nieuzasadnione hipotezy

Fikcja-odwzorowanie: budowanie pewnego modelu rzeczywistości subiektywnej autora: byt przedstawiony przez język ma wartość poznawczą

Ingarden

Słowo- intencjonalne stany rzeczy

Quasi-sądy –nie odnosi się do rzeczywistości pozaliterackiej: nie orzeka się tez o ich prawdziwości lub fałszywości, bo mówią o rzeczywistości intencjonalnej: są intencjonalnymi odpowiednikami stanów rzeczy

Typologia fikcji

Markiewicz-ze względu na konstr. świata przedstawionego:

  1. werystyczna- możliwie wierne przedstawienie poj. Przedmiotu np. powieść eksperymentalna

  2. realistyczna – przedst. relacji między przedmiotami, wrażenie pełni świata

  3. baśniowa- oparta na przedstawieniu relacji między przedmiotami, ale uproszczone: w uporządkowany świat wchodzi chwilowy element cudowności

  4. kreacyjna – rezultat kszt. świata jako wewnętrznie niespójnego, gdzie mieszają się zasady znane z empirii i takie, które niezrozumiałe

Głowiński—stosunek narrator świat przedstawiony, konstr świata przedst.:

  1. mityczna- nadawca = odbiorca, np. powieść z tezą

  2. paraboliczna – dwupiętrowość konstr, drugi sens

  3. mimetyczna – realizm, konstr. przyczynowo-skutkowa, neutralny stosunek narrator świat

groteskowa –ironiczna stosunek narratora do świata; iluzja = f. kreacyjna


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
1 15id 8328 Nieznany (2)
9
9
9
20131205120956 15id 28384
str8 9
9
II CSK@9

więcej podobnych podstron