ODPOWIEDZIALNOŚĆ MORALNA A DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA
Rzeszów 2010
Ostatnie stulecie ukazało, że jednym z obszarów generujących najpoważniejsze problemy okazała się sfera działalności gospodarczej, a to głównie z powodu ogromnej złożoności procesów gospodarczych, jak i coraz silniej ujawniającej się tendencji do globalizacji. Każda zmiana warunków pociąga za sobą niezbędną zmianę w wykorzystywanych przez człowieka środkach, w jego zwyczajach i praktykach, stwarzając nowe problemy społeczne. Jednakże niewielu ekonomistów rozumie, iż zmiany te wymagają wypracowania adekwatnej do nich etyki. Etyka odpowiedzialności zatrzymuje się raczej na treści działania moralnego. Problematykę odpowiedzialności moralnej można rozpatrywać według schematu: kto? - wobec kogo? - za co? odpowiada.
Podmiotem odpowiedzialności moralnej jest najpierw jednostkowy człowiek - osoba ludzka jako sprawca danego czynu, jeśli tylko w momencie działania przysługiwała mu świadomość (zdolność rozeznania moralnego) i wolność. Jest nim również ktoś działający wspólnie z innymi. Oczywiście, wspólne przedsięwzięcia jakiegoś zespołu (np. członków Stowarzyszenia Polskich Brokerów Ubezpieczeniowych) i ich efekty nie obciążają w całości konta poszczególnych jednostek, ale też nie mogą się one zupełnie od nich dystansować. Jeśli tylko udział we wspólnym działaniu nie był wymuszony, jednostki współuczestniczą w dobru lub złu moralnym tego, do czego przyłożyli rękę. Ponoszą więc także współodpowiedzialność. Każdorazowe określenie stopnia i zakresu tej wspólnej (podzielonej) odpowiedzialności nie jest proste, zależy od wielu czynników. Jej wielkość na pewno nie jest mechanicznym ułamkiem, w którego mianowniku znajduje się ilość osób zaangażowanych we wspólnym działaniu, ale fakt jej ponoszenia nie budzi wątpliwości.
Najbardziej kontrowersyjna w odpowiedzi na pytanie "kto?" (ponosi odpowiedzialność) jest supozycja, że także grupa, wspólnota, kolektyw, np. firma, może być podmiotem odpowiedzialności moralnej.
Wielu ekonomistów i menedżerów akceptując odpowiedzialność prawną i finansową firmy nie chce uznać jej odpowiedzialności moralnej. Niektórzy nawet całkowicie odrzucają możliwość egzekwowania tego rodzaju odpowiedzialności.
Opinia społeczna coraz częściej oczekuje od firm etycznego postępowania, traktując je jako podmioty zdolne do odpowiedzialności moralnej. Nawet jeśli firma nie chce przyjąć na siebie odpowiedzialności za swoje działania, to opinia społeczna (najczęściej są to klienci) i tak wymusza na niej tę odpowiedzialność, co niewątpliwie zmusza wielu menedżerów do refleksji nad własnym postępowaniem.
Uznanie firm za podmioty odpowiedzialne w sensie moralnym, a nie tylko prawnym, wydaje się - w obecnej sytuacji gospodarczej i cywilizacyjnej - niezwykle istotne, i to nie tylko ze względu na konieczność uporządkowania wielu problemów życia gospodarczego, ale także, o czym zapominają przeciwnicy odpowiedzialności firmy, dla „utrzymania” odpowiedzialności indywidualnej. Nie ponoszenie odpowiedzialności przez firmę osłabia postawę etyczną jej pracowników. Najczęściej ceną za brak odpowiedzialności firmy jest poczucie bezkarności u pracowników i obniżenie jakości ich pracy. A zatem cenę płaci również ten, kto sprawuje władzę bez odpowiedzialności, a więc sama firma.
Przeciwnicy uznania firmy za podmiot zdolny do ponoszenia odpowiedzialności moralnej zapominają, że jej odpowiedzialność wynika logicznie z wcześniejszego przyznania jej prawa do wolności. Jeśli firmy roszczą sobie uzasadnione prawo do wolności i autonomii, to muszą pamiętać, że są to zarazem prawa moralne.
Wielu ekonomistów nie chce jednak uznać odpowiedzialności firmy, gdyż jest dla nich rzeczą oczywistą, że najważniejszym celem działania firmy jest zysk, wszystko zatem, co firma czyni, powinno być temu celowi podporządkowane. Jeśli firma napotyka jakieś przeszkody czy ograniczenia w realizacji tego celu, powinna te przeszkody i ograniczenia usunąć. Jedyną odpowiedzialnością jest tu odpowiedzialność za takie użytkowanie zasobów, aby przynosiły one jak największe zyski. Uzasadnienie takiego ujęcia celu firmy i wynikająca z tego odpowiedzialność zasadza się na podobnym jak w przypadku podmiotu jednostkowego postrzeganiu działalności firmy z perspektywy pełnionych przez nią ról. Zadaniem firmy w jej roli zasadniczej (produkcyjnej, handlowej czy usługowej) jest przynoszenie zysku. Przyznanie firmie roli społecznej (jako instytucji koordynującej np. prace pewnej grupy ludzi) wyznacza inny zakres jej zobowiązań. Coraz częściej stosowany podział działalności firmy na zobowiązania zewnętrzne i wewnętrzne określa w konsekwencji odpowiadające im rodzaje odpowiedzialności: odpowiedzialność wewnętrzną i zewnętrzną. W przypadku ich rozłączności powstaje, podobnie jak w przypadku odpowiedzialności jednostkowej, problem ustalenia hierarchii zobowiązań i cały szereg dylematów w rodzaju: czy firma jest najpierw odpowiedzialna wobec akcjonariuszy, czy wobec własnych pracowników; wobec dostawców czy wobec klientów itd. Różne role pociągają za sobą różne obowiązki i prowadzą wielokrotnie do sytuacji konfliktowych. Dlatego też firmy najczęściej uciekają się do pewnych sposobów, zwalniających je z odpowiedzialności.
Działalności firmy nie można rozpatrywać jako zespołu ról niezależnie od siebie pełnionych - roli gospodarczej osobno, roli uczestnika społeczności lokalnej osobno, roli instytucjonalnej osobno itd. Sztuczne przeniesienie teorii roli z socjologii do rozważań z zakresu etyki biznesu i budowanie na tej teorii koncepcji odpowiedzialności wydaje się chybione, gdyż w socjologicznej koncepcji roli nie ma zazwyczaj miejsca na analizę etyczną.
Przyjęcie tezy o odpowiedzialności moralnej firmy za podejmowane działania wiąże się z wyborem właściwej struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa, gdyż istnieje silna zależność pomiędzy strukturą organizacji firmy a jej odpowiedzialnością. Jeśli struktura ta ma charakter monologowy, a zarządzanie opiera się na autorytarnym stylu kierowania, to z samej istoty tych relacji dochodzi do zawężenia obszaru odpowiedzialności. Pozostaje ona zależna od przypadkowego - w kontekście działania firmy - zespołu wartości, jaki prezentuje najwyższa władza przedsiębiorstwa. Jeśli natomiast struktura ma charakter dialogowy, a zarządzanie nakierowane jest nie tylko na wynik, ale także na porozumienie, wówczas otwiera się obszar odpowiedzialności, i to zarówno prawnej, jak i społecznej (moralnej).
Zarządzanie nakierowane otwiera drogę przed etosem firmy, rozumianym jako społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Przyjęcie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa w systemie wolnorynkowym równoważy przerost interesów jednostkowych. Podjęcie przez firmy tej odpowiedzialności stanowi zatem „uzupełnienie funkcji koordynacyjnej systemu cen, z uwagi na wewnętrzny pokój społeczny”.
Literatura:
J.P.Pratley, Etyka w biznesie. Postawy zarządzania, Wyd. Gebethner i Ska, Warszawa 1998
J.Jackson, Biznes i moralność, Warszawa 2001
J.P.Pratley, Etyka w biznesie. Postawy zarządzania, Wyd. Gebethner i Ska, Warszawa 1998
B.Pogonowska, Elementy gospodarki rynkowej, PWE, Warszawa 2004, s.51
J.Jackson, Biznes i moralność, Warszawa 2001, s.26
J.P.Pratley, Etyka w biznesie. Postawy zarządzania, Wyd. Gebethner i Ska, Warszawa 1998, s. 38
J.Jackson, Biznes i moralność, Warszawa 2001, s.57
J.P.Pratley, Etyka w biznesie. Postawy zarządzania, Wyd. Gebethner i Ska, Warszawa 1998, s. 45
J.P.Pratley, Etyka w biznesie. Postawy zarządzania, Wyd. Gebethner i Ska, Warszawa 1998, s. 52