Wykład 19 Niezmysłowe nerwy czaszkowe
Nerwy mięśni gałkoruchowych.
Nerwy łuków skrzelowych.
Nerw mięśni języka.
Nerwy mięśni gałkoruchowych.
Do nerwów mięśni gałkoruchowych zalicza się 3 nerwy: III (oculomotorius), IV (trochlearis) i VI (abducens). Wszystkie one wiodą włókna ruchowe typu GSE, a nerw III ponadto włókna parasympatyczne typu GVE. Nerwy te przebiegają w dole środkowym czaszki - w obrębie zatoki jamistej i przez szczelinę oczodołową górną wstępu-ją do oczodołu. Dwa z nich, tj. III i VI przebiegają przez pierścień ścięgnisty wspólny (anulus tendineus commu-nis), a nerw bloczkowy poza nim. Nerw okoruchowy zaopatruje wszystkie (z wyjątkiem dwóch) mięśnie gałki ocznej:
~ dźwigacz powieki górnej (m. levator palpebrae superioris),
~ m. skośny dolny (m. obliguus superior),
~ 3 mięśnie proste: górny, przyśrodkowy i dolny.
Parasympatyczne włókna przedzwojowe nerwu III zasilają zwój rzęskowy (ganglion ciliare), a po przełączeniu się w nim na pozazwojowe, przebiegają w obrębie nerwów rzęskowych krótkich (nn. ciliares breves)i zaopatrują 2 mięśnie gładkie: zwieracz źrenicy (m. sphincter pupillae) i m. rzęskowy (m. ciliaris). Droga parasympatyczna związana z nerwem III to droga ruchowa do 2 mięśni gładkich: zwieracza źrenicy i m. rzęskowego. Nerw IV i nerw VI zaopatruje tylko po jednym mięśniu: nerw bloczkowy unerwia m. skośny górny, a nerw odwodzący - m. prosty boczny.
Nerwy łuków skrzelowych.
Zalicza się tutaj 5 nerwów czaszkowych: V (trigeminus), VII (facialis) z VIIa (intermedius), IX (glossopharyn-geus), X (vagus) i XI (accesorius). Nerw V jest nerwem I łuku skrzelowego, nerw VII i VIIa - II łuku skrz., nerw IX - III łuku skrz., a nerwy X i XI - IV i pozostałych łuków skrz. Nerw VII zawiera wyłącznie włókna ruchowe SVE, a nerw VIIa włókna smakowe SVA i włókna parasympatyczne GVE. Nerw twarzowy i pośredni przebiega-ją przez dół tylny czaszki, a następnie przez kanał nerwu twarzowego. Nerw VII podczas przebiegu w kanale kostnym oddaje nerw strzemiączkowy (n. stapedius)(dla m. strzemiączkowego) i tuż po wyjściu przez otwór rylcowo-sutkowy dzieli się na swe gałęzie końcowe: nerw uszny tylny (n. auricularis post.)(dla mięśni małżowi-ny usznej i m. potylicznego) oraz gęsią stopkę większą (pes anserinus major)(dla wszystkich mięśni mimicznych twarzy). Gałęzie tej stopy przeszywają przyusznicę [stąd pochodzi nazwa topograficzna - splot przyuszniczy (plexus parotideus)] i przebiegają promieniście wytwarzając wachlarz nerwowy. Tworzą go gałęzie skroniowe, gałęzie jarzmowe, gałęzie policzkowe, gałąź brzeżna żuchwy i gałąź szyjna.
Nerw VII zawiera włókna smakowe i włókna wydzielnicze. Włókna smakowe rozpoczynają się na brodawkach grzybowatych w 2/3 przednich języka. Przebiegają tranzytem przez parasympatyczny zwój podżuchwowy (gan-glion submandibulare) budując część smakową struny bębenkowej (chorda tympani). Przebiegają one najpierw z nerwem językowym, po czym struna bębenkowa, przez szczelinę skalisto-bębenkową, przeszywa jamę bębenko-wą i dostaje się do kanału nerwu twarzowego, gdzie jej włókna smakowe przedzwojowe przełączają się w zwoju kolanka na włókna pozazwojowe, które droga nerwu pośredniego docierają do jądra pasma samotnego. Kompo-nent czuciowy nerwu VIIa tworzy zatem drogę smakową z brodawek grzybowatych. Komponent parasympatycz-ny nerwu VIIa w okolicy zwoju kolanka oddaje nerw skalisty większy, a pozostałe wszystkie włókna parasympa-tyczne wchodzą w skład struny bębenkowej. Droga parasympatyczna związana z nerwem pośrednim w okolicy zwoju kolanka rozwidla się na drogę związaną z nerwem skalistym większym i na drogę związaną ze struną bę-benkową. Nerw skalisty większy jest korzeniem parasympatycznym zwoju skrzydłowo-podniebiennego. Przebie-ga on najpierw po powierzchni przedniej piramidy, a potem w kanale skrzydłowym. Nerw skalisty większy prze-łącza się na włókna pozazwojowe w zwoju skrzydłowo-podniebiennym, które potem przebiegają w zwojach nosowych tylnych i nerwach podniebiennych, zaopatrując gruczoły nosowe i gruczoły podneibienne. Od zwoju skrzydłowo-podniebiennego zaczyna się również włókno paraympatyczne pozazwojowe, które przebiega z ner-wami skrzydłowo-podniebiennymi, pniem nerwu szczękowego, a potem z nerwem jarzmowym, by wspiąć się wreszcie na nerw łzowy i dojść do gruczołu łzowego. Druga z dróg parasympatycznych nerwu twarzowego, po-przez strunę bębenkową, która jest korzeniem parasympatycznym, zasila zwój podżuchwowy. Przełącza się w nim na włókna pozazwojowe, które zaopatrują ślinianki: podżuchwową i podjęzykową.
Nerw VIIa składa się zatem z trzech dróg: smakowej (z brodawek grzybowatych) i dwóch wydzielniczych : związanej z nerwem skroniowym większym (dla gruczołu łzowego, gruczołów nosowych i podniebiennych) oraz związanej ze struną bębenkową (dla ślinianki podżuchwowej i podjęzykowej).
Nerw IX (glossopharyngeus) zawiera 4 rodzaje włókien: ruchowe SVE, smakowe SVA, czucia powierzchow-nego GSA oraz parasympatyczne GVE. Od swego początku, aż do zwoju dolnego włókna te przebiegają wspól-nie. Na wysokości parasympatycznego zwoju dolnego przedzwojowe włókna parasympatyczne odłączają się i tworzą długą drogę zwaną zespoleniem Jacobsona. Włókno to, jako nerw bębenkowy, przebiega w kanaliku bę-benkowym przez jamę bębenkową, a po przejściu na ścianę przednią piramidy przyjmuje nazwę nerwu skalistego mniejszego, który przebija chrząstkozrost klinowo-skalisty i zstępuje do dołu podskroniowego, gdzie przełącza się w zwoju usznym. Skomplikowany przebieg tego włókna wiąże się z faktem unerwienia przez nerw bębenko-wy jamy bębenkowej i poprzez odruchowe przełknięcie śliny dochodzi do przewietrzania jamy bębenkowej. Przedzwojowe włókna parasympatyczne nerwy skalistego większego przełączają się na pozazwojowe w zwoju usznym i zaopatrują wydzielniczo przyusznicę. Część włókien parasympatycznych przełącza się już w zwoju dol-nym i włókna te, jako poza-zwojowe, zaopatrują gruczoły policzkowe i gruczoły twarzowe. Po oddzieleniu się od nerwu IX włókien parasympatycznych, pozostałe włókna przebiegają w zasadzie razem: ruchowo zaopatrują zwieracz górny gardła i m. rylcowo-gardłowy, smakowo brodawki liściaste i okolone w 1/3 tylnej części języka, a czuciowo błonę śluzową tylnej części języka, migdałków podniebiennych oraz tzw. zatokę szyjną.
Nerw X prowadzi 3 rodzaje włókien: ruchowe SVE, czucia powierzchownego GSA i parasympatyczne GVE. Wszystkie te rodzaje włókien wyprowadza on wspólnie na podstawę czaszki przez otwór żyły szyjnej do przes-trzeni przygardłowej. [Jedna tylko gałąź - oponowa - oddziela się wcześniej]. Tuż po wyjściu z czaszki oddaje on gałąź skórną, tzw. g. uszną, która przebiega przez kanalik sutkowy i zaopatruje błonę bębenkową (jest to jedyna gałąź skórna nerwu błędnego). W otworze żyły szyjnej nerw nerw błędny tworzy zwój górny, który daje mu wszystkie włókna czuciowe, a nieco niżej parasympatyczny zwój dolny, w którym przełączają się tylko nieliczne włókna parasympatyczne. Zaraz w przestrzeni przygardłowej oddzielają się włókna ruchowe, które jako gałęzie gardłowe unerwiają zwieracz środkowy i dolny gardła i jako nerw krtaniowy górny zaopatrują mięsień pierścien-no-tarczowy. Pozostałe mięśnie krtani unerwia nerw krtaniowy dolny, który jest przedłużeniem nerwy krtaniowe-go wstecznego. Nerwy krtaniowe wsteczne odchodzą od nerwu błędnego już w klatce piersiowej: lewy pod łu-kiem aorty, a prawy dopiero pod tętnicą podobojczykową prawą. Po oddzieleniu się włókien ruchowych od ner-wu X, pozostają już tylko włókna parasympatyczne, które przebiegają z włóknami czuciowymi. Włókna para-sympatyczne na głowie nic nie zaopatrują, ale za to zaopatrują parasympatycznie wszystkie narządy szyi, klatki piersiowej i brzucha. Nerw X zasila parasympatycznie 2 wielkie sploty autonomiczne: sercowy i trzewny.
Nerw XI zawiera dwojakie włókna ruchowe: SVE i GSE. Włókna SVE pochodzą z części dolne jądra dwu-znacznego, a GSE z neuromerów szyjnych rdzenia kręgowego. Włókna SVE tworzą korzenie czaszkowe, a włók-na GSE korzenie rdzeniowe. Po ich krótkim zbliżeniu się powstaje pień, który dzieli się na gałąź wewnętrzną i zewnętrzną. Gałąź wewnętrzna ma włókna SVE, które wkrótce dołączają do nerwu X, a włókna GSE tworzą ga-łąź zewnętrzną. Zaopatruje ona wraz ze splotem szyjnym 2 mięśnie: czworoboczny i mostkowo-obojczykowo-sutkowy. Są to jedyne dwa mięśnie, które mają podwójne unerwienie - czaszkowo-rdzeniowe (działają na 2 sta-wy szczytowo-obrotowe poruszając głową).
Nerw mięśni języka.
Nerwem wszystkich mięśni języka jest nerw podjęzykowy, który prowadzi włókna ruchowe GSE. Nerw ten pierwotnie powstał na szyi, ale wyemigrował do czaszki. Nerw XII na pewnym odcinku przebiega z ramieniem górnym, czyli zstępującym, pętli szyjnej (ansa cervicalis).
Język unerwia 5 rodzajów włókien nerwowych: ruchowe, czucia bólu i temperatury, smakowe, sympatyczne i parasympatyczne. Wszystkie włókna ruchowe dla mięśni języka wywodzą się z nerwu XII. Włókna czucia bólu i temperatury wywodzą się z trzech nerwów: w 2/3 przednich z nerwu językowego (V3), w 1/3 tylnej z nerwu IX, a także z nerwu krtaniowego górnego (on n. X). Włókna smakowe dla 2/3 przednich języka, tj. brodawek grzybo-watych wywodzą się ze struny bębenkowej (VIIa), a dla 1/3 tylnej języka (brodawki liściaste i okolone-zaw. grucz.EBNERA ) z nerwu IX. Włókna sympatyczne dla mięśniówki gładkiej naczyń języka wywodzą się z ośrodka rdzeniowo-rzęskowego, przełączają się w zwoju szyjnym górnym i tworzą splot okołotętniczy na tętnicy językowej. Włókna parasympatyczne na języku zaopatrują gruczoły językowe: w 2/3 przednich pochodzą ze struny bębenkowej, a w 1/3 tylnej z nerwu językowo-gardłowego. Gruczoły językowe tylne są czysto surowicze i znajdują się w rowku okalającym brodawki okolone.
[ Nerw IX zaopatruje surowiczo gruczoły czysto wydzielnicze - przyusznicę, gruczoł Ebnera.]