PYTANIE 23. Sztuka magdaleńska jako system ideologiczny.
Sztuka magdaleńska to przede wszystkim malarstwo jaskiniowe. Leroi-Gourham uważa, że w określonych miejscach jaskini pojawiają się odpowiadające im namalowane układy zwierząt. W tematach malarskich tego okresu przeważają wizerunki konia (powiązanego z symboliką męską) i żubra (symbolika żeńska). Rysunki zwierząt uzupełnione są różnorodnymi znakami. Temat główny o charakterze mitologicznym to: żubr - znaki - koń. Znaki także dzielą się na grupy męskie/żeńskie. W malowidłach częste są przypadki łączenia znaków lub zwierząt z przeciwstawnych grup. Dzieła człowieka z górnego paleolitu łączą w sobie dwa sposoby ekspresji: realistyczny i abstrakcyjny. Dominuje więc w tym okresie symbolika związana z płcią, rozdzielenie kosmosu na dwa przeciwstawne pierwiastki. Przedstawione na malowidłach zwierzęta pełnią więc funkcję symboliczną, a nie przedstawieniową lub magiczną. Jaskinie były przeważnie sanktuariami, służyły obrzędom inicjacyjnym i szamanistycznym. Oprócz malowideł jednym z elementów obrzędowych były śpiewy i muzyka, jaskinie te posiadają akustykę potęgowaną wyżłobionymi stalaktytami, powodującymi wibrację dźwięku. Technika malarska - wydmuchiwanie przez rurkę barwnika wraz ze śliną na ścianę, obecna jest także we współczesnej kulturze Aborygenów. Prawdopodobnie rysunki paleolityczne tworzone były przez szamanów w celu wejścia w kontakt z innym świate. Wg Aborygenów rysunki naskalne, są odbiciem ciała przechodzącego do innego świata bóstwa lub przodka. Przedstawienia duchów - zarodków wokół bóstw są tworzona za pomocą rurek. Wiąże się z tym kompleks ideologiczny mówiący, że przodkowie/bogowie wydmuchiwali z rurek duchy ożywiając świat. Rytuały w pobliżu wizerunków są konsekwencją tego myślenia. Za pomocą rurki do malowania (maluk) czarownicy mogą zasysać i wydmuchiwać duchy. Malarstwo w świecie plemiennym nie jest realistyczne lecz symboliczne, odnosi się ono do wizji transów szamańskich (często do obrazów halucynacji). Malarstwo okresu górnego paleolitu nie ma charakteru przedstawiającego, jest plastycznym przedstawieniem wizji drugiego świata. Skalna ściana to strefa przejścia pomiędzy światem realnym, a duchowym.
16. Jaskinia paleolityczna jako sanktuarium.
Jaskinia w okresie paleolitu miała żeński charakter symboliczny. Utożsamiana była z kobiecym łonem (bezpiecznym i tajemniczym miejscem gdzie przebywa zarodek). Wyjście z jaskini oznacza narodziny, przebywanie w jej wnętrzu to kontakt z mocą sakralną. Jaskinia to także zaświaty, krainy podziemne, noc. Owalne obszary i wszelkie zagłębienia malowano ochrą symbolizującą krew menstruacyjną. Jako uzupełnienie kobiecej symboliki pojawiają się znaki męskie. Jaskinia jako miejsce święte wiąże się z kompleksem inicjacyjnym (ponowne narodziny, malowidła służące do przekazu treści ideologii plemiennej dla nowego pokolenia). Jaskinia jest także miejscem magii łowieckiej i rytuałów męskich grup myśliwskich. Jej symbolika odrodzenia wiąże się z rytuałami oczekiwania narodzin i rozmnożenia zwierzyny. Do najważniejszych przykładów paleolitycznych jaskiń-sanktuariów należą:
*Jaskinia Les Troi Feres (Trzej Bracia) - okres środkowomagdaleński: malowidła wskazujące na kultowe przeznaczenie świątyni. Prawdopodobnie służyły do inicjacji łowieckiej. Znajdują się tam: oryniacka Galeria Dłoni, Kaplica Lwicy (ołtarz), rysunek Wielkiego Czarownika (lub Pana Dzikiej Zwierzyny). Wielki Czarownik ma postać rogatej istoty z łapami wyciągniętymi przed siebie, patrzącej na wprost, składa się z elementów różnych zwierząt: rogi renifera, uszy wilka, oczy sowy, łapy niedźwiedzia, koński/psi ogon, genitalia kota. Postać jest "wypełniona" człowiekiem.
*Jaskinia Lascaux - okres solutrejski, początek magdaleńskiego: polichromia jaskini wskazuje na jej sakralne użytkowanie. Składa się ona z grot: Sali Byków, Sali Rytów i Galerii Malowideł (konie, byki, tury, jelenie, koziorożce). W Sali Rytów znajduje się naturalna studnia - Szyb Martwego Człowieka, która prowadzi do sanktuarium - tam znajduje się malowidło ptasiogłowego, ityfallicznego człowieka leżącego/padającego przed żubrem. Interpretuje się tę scenę jako polownie lub trans szamański (ptasia głowa= maska).
*Altamira - okres solutrejski i magdaleński: malowidła (homogeniczne) przyrównywane do Kaplicy Sykstyńskiej. Jest to niewątpliwie świątynie, sanktuarium życia i płodności, używana do ceremonii inicjacyjnych. Znajdujące się tam rysunki bizonów oznaczają "obfitość", są więc symbolami żeńskimi, dopełniają je przestawienia koni - symboli męskich.
50. Rola nieba w religiach pasterzy-koczowników.
Niebo dla pasterzy-koczowników jest jedynym elementem krajobrazu, który swą potęgę i sakralność objawia bezpośrednio. Już wpatrywanie się w bezmiar nieba na pustyni wzbudza przeżycia religijne. Tak więc najwyższe bóstwo pasterzy-koczowników zawsze związane jest z niebem. W takich właśnie warunkach może narodzić się monoteizm; ogrom i potęga niebios, trud życia na pustyni (palące słońce, niedostatek żywności) oraz (z reguły) patriarchalny system pokrewieństwa ugruntowują ten typ religijności. Bóstwo pasterzy jest często wszechwiedzące, bo patrząc na świat swymi oczami (słońce, księżyc, gwiazdy) i porywcze , gwałtowne w swych wyrokach (burza, gromy). Często jego siedzibą jest szczyt góry: Jahwe - Synaj, Ahura Mazda i Mitra - Hara Berezaiti, N'gai - wulkan L'engai na Kilimandżaro. Przykłady bóstw uranicznych pasterzy-koczowników:
1. N'gai, afrykańscy Masajowie. Jest bogiem wojowników i zdobywcą. Wiatr to oddech N'gai, piorun - błysk oka, grzmot - okrzyk radości, deszcz - łzy radości. Jest wszechwiedzący i wszechobecny (słońce - oko w dzień, gwiazdy - oczy w nocy, księżyc - małżonka, spadające gwiazdy - wysyła by przyjrzeć się sytuacji na ziemi). N'gai ma dwa aspekty: N'gai czerwony - zły i niszczący jak palące słońce i N'gai czarny - jak chmury burzowe, dobry i życiodajny.
2. Kwoth Nhial, afrykańscy Nuerowie. Jest przejawem nieba, mieści w sobie cały świat. Tak jak wiatr przejrzysty, niematerialny, niedotykalny. Jest wszechobecny, objawia się w zjawiskach przyrody. Kwoth Nhial jednocześnie znaczy duch i tchnienie. Wymyślił on i stworzył z niczego świat. Nuerowie nazywają go Dziadkiem, Ojcem, Całym Światem. Jego wola porusza świat, daje życie i śmierć, karze gromem. Ma niektóre cechy antropomorficzne: płeć, męską duszę, jest osobą, może kochać i nienawidzić. Ludzie w stosunku do boga są słabi i całkowicie od niego zależni. Bóg jest dobry, kiedy kogoś lub coś zabiera, może to czynić gdyż wszystko należy do niego. Częściej kara bogatych, współczuje biednym, wynagradza za prawość.
3.Tengri/Ulgen, Turcja, Mongolia. Jest stwórcą świata, wszechpotężny. Jest opiekunem człowieka na ziemi, dzierży los ludzi. Nikt nie zna jego wyglądu, jedynie szamani słyszeli jego głos dobiegający z najwyższego nieba. Jest mężem Matki-Ziemii (Jer-Su/Etugen), bogini dobrobytu, płodności i pogody. Jako Ulgen jest kwintesencją blasku, jako Chuche Munche Tengri jest Wiecznie Błękitnym Niebem, fizyczną stroną Najwyższej Istoty.
4.Deivos, Indoeuropejczycy. Jaśniejący władca dnia, zasiadający na niebiańskim tronie. Ojciec i Władca, stworzyciel zapładniający ziemię, która rodzi świat, jej małżonek. Często porównywany do byka lub ogiera za względu na swą siłę zapładniającą. Jest ojcem braci bliźniaków "Synów Nieba" i córki - Jutrzenki.
57. Zwierzęta w religiach rolników.
Dwa gatunki zwierząt są szczególnie ważne dla religijności rolnika: bydło (kozy, krowy) i świnia.
BYDŁO: pierwszym udomowionym zwierzęciem dającym żywność była koza, jest więc wiązana z obfitością (róg obfitości). Słynne, mityczne kozy to:
*Almatea - karmicielka Zeusa,
*Heidrun - karmicielka bogów w mitologii skandynawskiej,
*w Indiach koza jest symbolem Pramatki, jest też zwierzęciem boginii Kali,
*na kozie przedstawiana jest także grecka Afrodyta.
Podobne znaczenie jak kozi róg ma runo owcy (obfitość). Róg obfitości u wielu ludów jest rogiem byka. Jest to efekt przeniesienia koziej symboliki na bydło, jako konsekwencja przejęcia przez krowę funkcji karmicielki. Symbolika byka jest lunarno- akwatyczno- seksualna, często jednak byka przedstawia się z dyskiem solarnym pomiędzy rogami. W Catal Huyuk rogi byka lub jego głowa (bukarion) są wszechobecnym symbolem. Prawdopodobnie są to dary wotywne, byk jest bowiem wcieleniem kochanka Wielkiej Boginii Matki Catal Huyuk. Ofiarowanie go daje płodność polom uprawnym. Na Krecie, naczelne bóstwa: Boginii Matka i jej małżonek - król, także przyjmują postać krowy i byka. Z Krety rytuał ofiary z byka wędruje wzdłuż wybrzeży Europy wraz z kulturą megalitów. Rogi byka jako symbol boskiej mocy przedstawione są (jako ozdoby) na palecie Narmera. Innym zabytkiem jest sumeryjska głowa z Khafaje (z trójkątem z macicy perłowej). Symbolika byka jest związana z płodnością i dominowała w neolicie i epoce brązu. Idea ofiary z byka związana jest wtedy z kreacją kosmosu, którą poprzedzała (tauroktonia). Byk ozacza tutaj cielesność, realizację myśli Stwórcy. Z bykiem wiążą się dwa mity:
*egipski (set wcielony w byka Bata, Hathor, Nut)
*sumeryjski (Isztar prosi Anu o wezwanie byka na pomoc w zgładzeniu Gilgamesza).
Byk wiązany z początkiem świata obecny jest także w kulturze hebrajskiej: pierwsza litera alfabetu - aleph - oznacza głowę byka.
ŚWINIA: jest symbolicznym reprezentantem rzeczywistości myśliwskiej i rolniczej. Jest ona związana z symboliką żeńską, odpowiada Wielkiej Bogini Matce. Ośrodkiem jej kultu jest obszar Melanezji i Papuy Nowej Gwinei. Tam uznawana jest za najcenniejsze zwierze, a także członka rodziny. Roy Rappaport opisał "uczty świńskie" (kaiko), na przykładzie plemienia Cembaga. Kaiko związane są z cyklem wojny i pokoju. Dzięki niej działania wojenne stają się zrytualizowane, zmniejsza się agresja w czasie pokoju. Do czasu wojny świnie są tabu i rośnie ich pogłowie, ale zabijane są dzikie zwierzęta. Czas wojny pozwala im odbudować populację. Sama uczta jest komunią z przodkami. Czas pokoju rozpoczyna się zasadzeniem "drzewka pokoju" (rumbim), nie wolno wtedy walczyć i zabijać świń. Ich pogłowie wzrasta, ludzie tracą nad nimi kontrolę, rośnie konfliktowość w grupie. Wtedy mężczyźni przygotowują się do kaiko, wyrywają rumbim, szukają sojuszników. Organizuje się ucztę ze świń dla przodków, którzy pomogą w zamian na wojnie. Po walkach znów sadzi się rumbim. Ofiara ze świni jest ekwiwalentem ofiary z człowieka (podobieństwo budowy wewnętrznej i smaku mięsa). Częstym motywem mitologicznym jest powstanie świń z ludzi, świnia jest więc postacią człowieka. Świnię składa się w ofierze dla przodków, herosów i bogów (celtyckie mityczne świnie po zabiciu i zjedzeniu odżywały na nowo). Świnie są także symbolem bogactwa, mocy, płodności (liczne potomstwo). Świnie były składane w ofierze dla Wielkiej Boginii Matki, dla Artemidy - dziki, dla Izydy w Egipcie, Freyowi w Skandynawii. Świnie są nauczycielkami uprawy, w micie o Demeter, uczy ona ludzi orać na wzór świni ryjącej w błocie. Znak łba świni jest symbolem mocy i płodności. Dzik - jest zwierzęciem o symbolice żeńskiej, lunarnej (kształt kłów), wiązany z postacią węża. Dla neolitu charakterystyczny był kompleks mityczno- rytualny: księżyc- wąż-dzik (ze względu na ich moc regeneracyjną). Dzik u ludów indoeuropejskich był autorytetem duchowym - żywił się żołędziami - owocami świętych dębów i truflami, które według wierzeń rosły w miejscu uderzenia pioruna. W mitologii dzik odgrywa także rolę tego, który kastruje swoimi kłami herosów i kochanków Wielkiej Bogini Matki.