„Ustawicznie myślę, jak ten kraj ratować” - wypowiedź S. Staszica motywem przewodnim życia i twórczości pisarzy oświecenia.
II połowa XVIII w. w Polsce była widownią dramatycznych wydarzeń historycznych. Rozpadowi państwa, ujawniającemu się w następujących po sobie rozbiorach, towarzyszyły wysiłki narodu zmierzające do jego ratowania i naprawy. W kraju osłabionym przez rządy Sasów, gdzie o polski tron toczyły się gorszące boje, gdzie prawo omijało najbogatszych, a sejmy zrywano jednym głosem sprzeciwu, żyli ludzie duszą i sercem oddani ojczyźnie i jej obywatelom. Czynem i piórem dowodzili swej miłości i oddania temu ginącemu krajowi, w którym trzeba było się urodzić, by go pokochać.
Po wielu latach faktycznego bezkrólewia na tronie osiadł Stanisław August Poniatowski. On wraz z grupą najbliższych mu przyjaciół - reformatorów próbował przywrócić Polsce godną pozycję w Europie. Za jego czasów zmogły się tendencje odrodzeniowe i śmielej poczęto radzić nad naprawą ustroju.
Oświecenie polskie wydało wielu pisarzy i poetów, uczonych i publicystów oddanych bez reszty Polsce.
Pierwsze głosy reformatorów państwa i ustroju pochodzą już z lat trzydziestych XVIII w. Wtedy rozpoczyna swą działalność prekursor oświecenia - St. Konarski - człowiek rozumny, który czynem i piórem torował drogę przodującym ideom nadchodzącej epoki, i na którego cześć król kazał wybić medal z napisem: „ sapere auso”. Ten odważny reformator , żyjąc w czasach saskich i obserwując ciągłe intrygi i spory, doszedł do wniosku, że bez ukrócenia anarchii szlacheckiej, a w szczególności jej „ źrenicy oka”- Liberum veto- Polska nigdy nie podniesie się z upadku.
W swoim najwybitniejszym dziele, 4 - tomowym traktacie „ O skutecznym rad sposobie”, porwał się do walki z panującym w Polsce systemem władzy, zwrócił uwagę na szkody wynikające ze zrywania obrad sejmowych; wyśmiewał głupotę szlachty, krytykował niedostatki polskiego prawa: „ Prawo, choćby najświętsze, prawem być przestaje, kiedy szczęściu ojczyzny przeciwnym się staje”. Konarski związany był z osoba króla Stanisława Leszczyńskiego, równie światłego i mądrego człowieka, autora traktatu politycznego „ Głos wolny wolność ubezpieczający”, w którym ten wybitny obywatel rozwinął program reform równie postępowy jak program S. Konarskiego.
Dzieło reform zapoczątkowane przez tych wielkich polityków oddziałało na dalszy rozwój myśli społeczno - politycznej XVIII w.
W II połowie stulecia zaczynają działalność Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj - najwybitniejsi pisarze polityczni polskiego Oświecenia.
S. Staszic - człowiek o niespożytej energii, który całe życie poświęcił dla dobra ojczyzny - poglądy swe rozwinął w dwu najznakomitszych dziełach: „Uwaga nad życiem J. Zamoyskiego” i w „Przestrogach dla Polski”. Wielki uczony starał się wykazać to, co już przed nim postulowali S. Leszczyński i S. Konarski, a mianowicie, że bez przeprowadzenia podstawowych reform społeczno - politycznych nie da się uchronić Polski przed grożącą jej katastrofą. Pisarz starał się poruszyć serce i umysły współczesnych, których nawoływał do opamiętania, a szczególnie tych, którzy odpowiedzialni byli za ówczesną sytuację kraju. Ostrzegał szlachtę i magnatów przed samobójczą polityką wobec chłopów i mieszczan. Apelował o sprawiedliwość prawa, krytykował sejmy, atakował prywatę, brak patriotyzmu, zdradę, bo widział w tym źródło upadku Polski.
Duszą wszystkich poczynań reformatorskich był Hugo Kołłątaj, przyjaciel ludu i symbol patriotyzmu. Od początku związany był z postępowym obozem Królewskim i Konstytucją 3 Maja, do której powstania przyczynił się ogromnie. Najbardziej istotne problemy państwa polskiego porusza w swym najwybitniejszym dziele, które urosło do rangi programu stronnictwa patriotycznego na Sejmie Czteroletnim, a mianowicie „Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego... Anonima listów kilka”. Występuje więc z projektem stworzenia silnej armii, z projektem zmiany systemu podatkowego, postuluje utworzenie stałego sejmu, skupiającego władzę ustawodawczą.
Wiele uwagi poświęca też kwestii chłopskiej, domaga się mianowicie wolności osobistej dla ciemiężonego chłopa. W sprawie mieszczan apeluje Kołłątaj o nadanie temu stanowi prawd obywatelskich i o ich przedstawicielstwo w sejmie i senacie. W ostatniej części „ Listów ...”, która nosi tytuł „ Prawo polityczne narodu polskiego” poprzedzone słynnym manifestem „Do prześwietnej Deputacji”, ten znakomity ideolog oświecenia stara się nakreślić główne kierunki przemian ustrojowych. Pragnie wprowadzić silną dziedziczną władzę królewską, stały sejm, reprezentujący wolę całego narodu i sprawiedliwe prawo.
Podobnie jak publicyści, tak również poeci w swych utworach wyrażali troskę o losy kraju, o to, jak ten kraj ratować.
Spośród najwybitniejszych twórców literatury pięknej wymienić należy Juliana Ursyna Niemcewicza, Franciszka Zabłockiego , Ignacego Krasickiego. O ile I. Krasicki stronił od tematów politycznych i w utworach nasyconych często dydaktyzmem piętnował wady ludzkie, o tyle Zabłocki i Niemcewicz literaturę nasycili treścią polityczną, dowiedli, że może ona odzwierciedlać bieżące problemy kraju i stanowić ideową broń w walce politycznej.
F. Zabłocki, wychowany w duch patriotycznym, od młodych lat całym sercem związany był z obozem postępu i reform.
W utworach drwi z wrogów ojczyzny, z niemych, zacofanych, sprzedajnych obywateli. Szydzi z wad, odsłania nieludzki stosunek panów do chłopów. Do najwybitniejszych komedii Zabłockiego należą: „ Fircyk w zalotach”, „ Zabobonnik”, „Sarmatyzm”, które - poza zawartą w nich aktualną problematyką społeczną - miały bawić i uczyć zarazem. W burzliwych dniach Sejmu Wielkiego Zabłocki ostrze swej satyry kieruje już nie tylko w sarmatyzm, obyczaje szlacheckie, ale atakuje on teraz wprost zdrajców narodu. Anonimowe pamflety Zabłockiego, krążące w odpisach, stały się orężem w walce politycznej.
Dla J. U. Niemcewicza dobro Polski było zawsze celem najwyższym. Bronił programu reform zarówno słowem na sejmie, jak i piórem. W czasie trwania Sejmu Czteroletniego powstaje wiele satyr, bajek, pamfletów, a także utworów scenicznych z najsłynniejszą komedią polityczną „ Powrotem Posła”. Utwór ten powstał w gorącej atmosferze walki sejmowej i stał się bronią w rękach patriotów, gdyż zręcznie wyśmiewał obóz konserwatywny i wszelkie objawy kosmopolityzmu.
Mniej radykalnie, mniej ostro problemy kraju podejmował najwybitniejszy polski poeta okresu oświecenia - Ignacy Krasicki. W swoich bajkach, satyrach, poematach heroikomicznych, powieściach ośmiesza wady i przywary ludzkie alarmuje przy tym, że mogą doprowadzić one do zguby Rzeczypospolitej. W satyrze „ Do króla” Krasicki oskarża Polaków o brak orientacji politycznej, o głupotę, zarozumialstwo i pychę, broni jednocześnie majestat królewski, podkreśla zalety jego osobowości. Ta wyraźnie polityczna w swej wymowie satyra, a także inne utwory odsłaniają żywe zainteresowanie księcia poetów problematyką aktualną: narodową, społeczną, polityczną.
Wszyscy twórcy doby oświecenia - poeci, komediopisarze, twórcy poematów, znani i anonimowi przysłużyli się swoimi dziełami Rzeczypospolitej. Ten najdramatyczniejszy w dziejach Polski wiek dzięki takim właśnie ludziom udowodnił, że Polakom nie był obojętny los ich ojczyzny, że „ ustawicznie myśleli, jak ten kraj ratować”.