Narodziny absolutyzmu (1600-1700)

W wielu państwach europejskich XVII wiek zakończył długi proces zmian w sposobie zarządzania państwem. Późnośredniowieczny model monarchii stanowej, w której władcę ograniczała konieczność porozumienia się z przedstawicielami stanów zgromadzonymi w parlamencie, okazał się krępujący dla obu stron. W efekcie — w zależności od realnej siły króla i społeczeństwa — uformowały się 2 nowe modele rządów: monarchie absolutna i parlamentarna.

W krajach, w których przeobrażenia gospodarcze wzmocniły średnie warstwy społeczeństwa, a władca nie chciał bądź nie potrafił porozumieć się z reprezentantami poddanych, doszło do buntów i konfrontacji. Takie, w wielkim uproszczeniu, były przyczyny rewolucji w Niderlandach (1566-81) i w Anglii (1640-60), które zakończyły się ograniczeniem władzy królewskiej.

Rewolucja w Niderlandach rozpoczęła się, gdy stosunkowo niedawno nabyta przez hiszpańskich Habsburgów prowincja próbowała porozumieć się ze swym władcą w sprawie reform kościelnych. Filip II wyśmiał prośby protestantów, a przysłani przez niego namiestnicy topili opór we krwi. Po kilkunastu latach walk nastąpił rozłam: prowincje pd., czyli dzisiejsza Belgia, przyjęły warunki Hiszpanii i odzyskały dawne swobody; prowincje pn., czyli współczesna Holandia, postanowiły dalej walczyć o niepodległość (1579). Buntownicy zdetronizowali króla (1581) i utworzyli federację, wspieraną początkowo przez Francję i Anglię. Na czele Zjednoczonych Prowincji stanęli książęta z domu orańskiego (Nassau-Orange). Władcy Hiszpanii nie przyjęli tego faktu do wiadomości i konflikt trwał, ale świetny rozwój gospodarczy umacniał niezależność Holandii. Dopiero podpisanie rozejmu (1609) oznaczało formalne uznanie Zjednoczonych Prowincji przez Hiszpanię.

Na Wyspach Brytyjskich przyczyny konfliktu były bardziej złożone. Królowie z dynastii Stuartów, Jakub I i Karol I, próbowali narzucić społeczeństwu swe pozaparlamentarne decyzje. W efekcie zatarg między szkockimi prezbiterianami (kalwinistami) i zwolennikami kościoła anglikańskiego splótł się z ang. walką między królem i parlamentem. W obu przypadkach Karol I występował przeciw większości. Gdy parlament nie uchwalił podatków (1640), a Stuart — po realizacji części postulatów opozycji — odmówił spełnienia dalszych żądań, doszło do konfrontacji. Nastąpiła wojna domowa. Po kilku latach walk króla uwięziono i stracono (1649), a Anglia została ogłoszona republiką. Najpierw faktyczną władzę sprawował przywódca rewolucji, Oliver Cromwell 
, po jego śmierci przywrócono jednak monarchię (1660). Stuartowie ponownie objęli tron, ale konflikty nie ustały. W końcu Jakub II został zdetronizowany (1688). Rządy następców, Wilhelma Orańskiego i Marii Stuart 
obwarowano Billem o prawach (1689), który rozgraniczył kompetencje monarchy i parlamentu, wyraźnie przyznając pierwszeństwo parlamentowi.

W tej samej epoce zupełnie inaczej kształtowała się władza królów francuskich. Wynika to jednak z innych relacji między Burbonami a ich poddanymi. Po kryzysie autorytetu monarchy w czasie wojen religijnych w 2. połowie XVI w., panowanie Henryka IV (1589-1610) przyniosło wzrost powagi tronu, głównie dzięki sukcesom, jakimi było zakończenie konfliktów wewnętrznych i wojny z Hiszpanią. Także sposób rządzenia — dbałość o rozwój rolnictwa, gospodarki pozarolniczej i handlu, gromadzenie finansów, centralizacja administracji i oparcie jej na mieszczanach — nie budził sprzeciwów. Ten sposób działania kontynuowali pierwsi ministrowie następców Henryka IV, kardynałowie Richelieu i Mazarin. Rozbudowa floty, aktywność w kolonizowaniu Nowego Świata, reforma wojskowa, aktywna dyplomacja i zwycięski udział w końcowej fazie wojny trzydziestoletniej, nawet stłumienie buntu arystokracji i części mieszczaństwa (Fronda) — wszystko to wzmacniało monarchię. Gdy w 1661 Ludwik XIV objął rządy, system kierowania państwem się nie zmienił. Król osobiście podejmował decyzje (ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze), a państwowe organy centralne miały głos doradczy. Wobec poddanych, podstawą władzy była „łaska królewska” — od niej zależała osobista kariera, urzędy i dochody. Monarchia absolutna nie tolerowała poglądów odmiennych — ani politycznych (ponurą sławę zdobyła Bastylia), ani religijnych. Ludwik XIV odwołał edykt tolerancyjny Henryka IV (1685) i zmusił setki tysięcy hugenotów do emigracji. Prowadził wojny z Hiszpanią, Holandią i państwami Rzeszy. Zagarniał cudze terytoria i zmuszał do uznania tych zaborów. W efekcie tej polityki zmobilizował przeciw sobie całą Europę Zachodnią.

Głównym problemem politycznym Europy Środk. i Wsch. 2. połowy stulecia okazała się natomiast agresja turecka. Państwo Osmanów, które w XIV w. rozpoczęło podbój Półwyspu Bałkańskiego, a w połowie XV w. zdobyło Konstantynopol (zwany odtąd Stambułem), stopniowo rozszerzało swój stan posiadania w Europie. Po dużych zdobyczach z przełomem XV i XVI w. aktywność państwa tureckiego skierowała się gł. na tereny Azji. Dopiero w poł. XVII w. cała potęga turecka ponownie zwróciła się przeciw Europie. Zdobyto wenecką Kretę (1669), pol. Podole z częścią Ukrainy (1672), zaatakowano Rosję (1677) i Austrię (1683). Zwycięstwo wojsk Rzeszy i pol. pod Wiedniem złamało siłę ofensywną armii tureckiej, ale nie zakończyło wojny. Austria, Rzeczpospolita, Wenecja, Państwo Kościelne i Rosja utworzyły, więc koalicję, która pokonała Imperium Osmańskie. Sukcesy sprzymierzonych zmusiły Turcję do podpisania pokoju karłowickiego (1699), w którym zrzekła się ona znacznej części europejskiego terytorium.

---