Folklor i folkloryzm

T

ermin „folklor” wprowadził do nauk humanistycznych angielski uczony William Thomas, który w 1846 roku napisał list do redakcji czasopisma „The Atheneum” z propozycją, aby „prawdziwie anglosaski wyraz złożony folklor (czyli wiedza ludu) zajął miejsce dotychczas przyjętych określeń, takich jak „starożytności ludowe”, „literatura ludowa””.

Terminem tym określił szeroko pojętą „wiedzę” i „umiejętności” zwykłych ludzi, takie jak „zwyczaje, obrzędy, obyczaje (sposób życia), zabobony, ballady, przysłowia oraz tym podobne zjawiska.

Znany wszystkim termin folklor zakorzenił się w języku potocznym jako wyraz obiegowy. Dość dowolne rozumienie pojęcia folklor pojawiło się w codziennej praktyce językowej najczęściej jako symbol „wiejskości”, chłopskiej kultury duchowej i materialnej, a także wyrwanej z korzeni, nieautentycznej stylizacji artystycznej opartej na motywach ludowych. Dla niektórych folklorem będzie oglądany występ zespołu folklorystycznego, dla innych wyroby pamiętnikarskie „Cepelii” czy wnętrze restauracji stylizowane w duchu starej karczmy lub przekazywana od pradziadów bajka, podanie lokalne lub melodia zagrana przez wiejską kapelę.

Powyższe przykłady pragmatycznego rozumienia folkloru świadczą o powszechności terminu i heterogeniczności tego pojęcia.

Dzieje naukowych zainteresowań folklorem wskazują na brak w przeszłości semantycznego ujednolicenia terminu „folklor” co doprowadziło do zróżnicowanego pojmowania samego zjawiska.

W Polsce długo utrzymywała się tradycja etnograficznego pojmowania terminu „folklor”. Pojęcie to obejmowało zjawiska określane również mianem kultury duchowej, społecznej i materialnej głównie w odniesieniu do kultury chłopskiej. Tradycja ta wywodzi się od monumentalnego zbioru folklorystycznego Oskara Kolberga (1814 - 1890),zatytułowanego „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa podania, przysłowia, obrzędy, gusta, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”. Autor tego dzieła dokonał zapisów ustnej twórczości ludowej, opisał zwyczaje i obrzędy rodzinne i doroczne, a także stroje, zabawy, muzykę i tańce dziewiętnastowiecznego chłopstwa polskiego. Definicja kolbergowska miała charakter zbieracki i sięgała do pierwocin polskiej folklorystyki naukowej.

Szerokie pojmowanie terminu „folklor” zaproponował Julian Krzyżanowski w swym „Słowniku folkloru polskiego”: „Materiał, nazywany folklorem, obejmuje zjawiska z dziedziny ustalonych zwyczajów ogólnych, powszechnych nie jednostkowych, zwłaszcza zwyczajów o charakterze obrzędowym; następnie zjawiska z dziedziny wierzeń demonologicznych, meteorologicznych, medycznych, zawodowych i wszelkich innych; wreszcie zjawiska z dziedziny kultury artystycznej, muzyczno słownej, z grubsza odpowiadającej pojęciu literatury ustnej”.

W latach powojennych badaniem folkloru pieśniowego zajmowali się polscy etnomuzykolodzy, M. i J. Sobiescy. Polski folklor zdefiniowali następująco: „Folklorem nazywamy te dziedziny twórczości ludowej, które nie przejawiają się w konkretnym materiale, uchwytnym kształcie i nie pozostawiają po sobie trwałego śladu w postaci realnych przedmiotów, jak to ma miejsce w zakresie plastyki ludowej. Tworzywem folkloru jest dźwięk, niepisane słowo, gest (ruch taneczny), a efektem ludowa muzyka wokalna i instrumentalna, ludowa literatura i tańce ludowe, które przeniknęły się wzajemnie jak najściślej.

Nasuwające się z powyższego krótkiego przeglądu definicji wnioski dowodzą, że ich wspólna cechą jest to, iż pojęcie „folkloru” traktowane jest podobnie, jedynie z niewielkimi różnicami, choć w różny sposób ujmują ten problem.

Rozbieżności w interpretowaniu pojęcia różniły wraz z rozwojem wiedzy o folklorze nie tylko poszczególne kraje i reprezentowane przez nich szkoły badawcze, ale i specjalistów jednego kraju. Przykładem tego stwierdzenia może być cytowany w wielu pracach wydany w latach 1949 - 1950 pod red. Marii Leach „Standard Dictionary of Folklore, Mythology and Legend”, w którym pod hasłem „folklor” można znaleźć dwadzieścia jeden definicji sformułowanych przez amerykańskich uczonych, zajmujących się ówcześnie folklorem.

Wiedza o tzw. tradycyjnym folklorze z konieczności jest ograniczona głównie do folkloru chłopskiego, gdyż ten był przedmiotem zainteresowań i opisów większości folklorystów. Tradycyjny folklor chłopski i tradycyjna kultura ludowa ulęgają powolnej, stopniowej niwelacji przez dynamiczny rozwój cywilizacji i postęp techniczny w wiejskim środowisku. Poprzez te zmiany folklor wiejski staje się poniekąd kategorią historyczną.

Przeciętny obserwator życia kulturalnego spotyka się na co dzień z „folklorem” lansowanym przez wyspecjalizowane instytucje (domy kultury, muzea, środki masowego przekazu) z festiwalami i konkursami folkloru, ludowymi zespołami pieśni i tańca, obchodami dożynkowymi, „cepeliami” itp. Wszystkie tego typu zjawiska potocznie określa się mianem folkloru zarówno przez organizatorów, jak i uczestników, obserwatorów i komentatorów.

Zjawiska te jednak dość daleko odbiegają od pojęcia folkloru „in crudo” - autentycznego, bezpośrednio utrzymywanego w świadomości członków danej społeczności, tworzonego i przekazywanego w kontekście życia tej społeczności na własny użytek, zgodnie z określoną wiedzą oraz umiejętnościami twórczymi tej grupy. Można to określić jako działalność społeczno - kulturalną, która wprowadza do wielu dziedzin życia współczesnego folklor wtórny w treści i formie przekształconej, stylizowanej i inspirowanej przez czynniki propagandowe, komercyjne lub inne, wypływające spoza naturalnego środowiska.

Przeniesienie folkloru z jego naturalnego środowiska , gdzie nie ma podziału na twórców, odtwórców i odbiorców, zmieniło jego funkcję i znaczenie.

Badacze kultury ludowej próbują odpowiedzieć na pytanie, co jeszcze zachowało się z dawnych tradycji ludowych, zasługujących na miano folkloru.

Większość folklorystów jest zdania, że obecnie mamy do czynienia raczej z folkloryzmem, niż z folklorem autentycznym, który stopniowo zanika. Istnieją gatunki twórczości ludowej, które żyją i nadal się rozwijają (np. rzemiosło).

W nauce europejskiej termin „folkloryzm” pojawił się w latach sześćdziesiątych niemal równocześnie na gruncie amerykańskim jako „fake - lore”, niemieckim jako „folklorimus”, a w Polsce jako „folkloryzacja”. Ten ostatni termin zaproponował w 1965 roku Józef Burszta.

Kilka lat później w wyniku międzynarodowej dyskusji przyjęto ostatecznie termin „folkloryzm”, którego istotne cechy treściowe scharakteryzował J. Burszta następująco:

• wydobywanie z zasobu tradycyjnej kultury ludowej, historycznej lub aktualnej elementów, które z określonych powodów stają się atrakcyjne z racji np. swej artystycznej formy czy emocjonalnej treści;

• prezentowanie odbiorcom treści w postaci mniej lub bardziej autentyzowanej lub przetworzonej, ewentualnie łączonej z elementami tym treściom obcymi dla zaspokojenia potrzeb estetycznych i innych;

• występowanie tych elementów w pewnych tylko sytuacjach specjalnie odmiennych od ich autentycznego występowania.

Elementy folkloru wchodzące w obręb folkloryzm zostają oderwane od swych naturalnych nosicieli i środowiska, w którym powstały. Powołane są do wtórnego, sztucznego życia na forum znacznie szerszym.

Folklor widowiskowy jest szczególna odmianą folkloryzmu. Według J. Burszty będą to „te wszystkie formy i treści wokalne, wokalno - taneczne i muzyczne, wykazujące motoryczny związek z kulturą tradycyjną odnośnego zakresu, które są manifestowane indywidualnie bądź zespołowo w odpowiednich sytuacjach na zasadzie wyuczonego pokazu”.

Najkrócej zdefiniował pojęcie folkloryzmu H. Baussinger pisząc, że „folkloryzm to dziś użyta kultura ludowa z wczoraj”.

Węgierski badacz folkloryzmu, Vilmos Voigt, opowiedział się za istnieniem dwustronnej korelacji między folklorem i zjawiskami folklorystycznymi. Według niego folkloryzm zaczyna się od folkloru i przechodzi do sfery niefolkloru, podczas gdy folkloryzacja bierze swój początek od niefolkloru i kieruje się ku folklorowi.

Voigt jest zdania, że folkloryzm może występować w różnorodnych formach (muzyka, wierzenia, strój, pożywienie, zwyczaje, literatura itp.) i być popularyzowany w postaci niefolkloru. Ta myśl umożliwiła dokonanie podziału na folkloryzm tradycyjny (estetyka romantyczna, ewolucja artystyczna) i nowy folkloryzm (awangarda estetyczna, rewolucja artystyczna - radykalnie nowa sztuka).

Folkloryzm w przeciwieństwie do tradycyjnego folkloru nie ma ograniczonych możliwości życia i rozwoju. Poprzez folkloryzacja zjawiska folkloru mają szansę funkcjonowania nadal w życiu nowoczesnych społeczeństw.

Opracowanie:

Beata Wiczyńska

V. Krawczyk - Wasilewska: Współczesna wiedza o folklorze, Warszawa 1986, s. 9.

Tamże, s. 13.

Tamże, s. 18.

J. Krzyżanowski: Słownik folkloru polskiego. Warszawa 1965, s. 106.

J. I M. Sobiescy: Polska muzyka ludowa i jej problemy, Warszawa 1972, s. 571.

Por.: V. Krawczyk - Wasilewska: Współczesna wiedza o folklorze, op. cit. s. 13.

Tamże, s. 50.

Tamże, s. 50.

J. Burszta: Chłopskie źródła kultury, Warszawa 1985, s. 322.

M. Piotrowski: Zespół folklorystyczny w życiu kulturalnym wsi współczesnej, Warszawa 1986, s.21.

V. Krawczyk - Wasilewska: Współczesna wiedza o folklorze, op. cit., s. 52.

Folklor i folkloryzm - opracowanie Beata Wiczyńska

4

folkloryzm

folkloryzacja

folklor

niefolklor

---