Prawo spadkowe - gałąź prawa cywilnego regulująca przejście praw i obowiązków majątkowych po śmierci ich właściciela. Także stosunki cywilno-prawne istniejące w chwili śmierci z reguły przechodzą na inny podmiot, a nie wygasają. Ze względu na przedmiot regulacji przepisy prawa spadkowego mają charakter bezwzględnie obowiązujący ius cogens.
W Polsce kwestie związane z prawem spadkowym reguluje księga czwarta kodeksu cywilnego - spadki.
Podstawowe pojęcia związane z prawem spadkowym to:
Spadek - ogół praw i obowiązków należących do spadkodawcy w chwili jego śmierci i przechodzących na jego następców prawnych (spadkobierców) w drodze dziedziczenia. Za elementy spadku są uznawane także stany faktyczne wpływające na sytuację prawną osoby, tj. np. posiadanie rzeczy, ekspektatywy nabycia praw.
Zgodnie z Kodeksem cywilnym [1] w skład spadku wchodzą prawa i obowiązki o charakterze prywatnoprawnym i majątkowym, z wyjątkiem tych, które są ściśle związane z osobą zmarłego oraz tych, które przechodzą z chwilą śmierci spadkodawcy na określone osoby nawet jeśli nie są one spadkobiercami.
Przykładowe prawa wchodzące w skład spadkuedytuj
prawa rzeczowe: własność, użytkowanie wieczyste, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, zastaw, hipoteka.
posiadanie (zob. zwłaszcza art. 176 § 2 Kodeksu cywilnego).
zobowiązania: wierzytelności z umów i z bezpodstawnego wzbogacenia; stosunki zobowiązaniowe, których podmiotem był spadkodawca nie wygasają w chwili jego śmierci; roszczenia odszkodowawcze wchodzą do spadku również gdy wynikają ze szkody na osobie, z wyjątkiem prawa do renty, roszczenia o wyłożenie z góry sumy potrzebnej na leczenie i innych podobnych roszczeń ściśle związanych z osobą spadkodawcy.
Obowiązki wchodzące w skład spadku [edytuj]
W skład spadku wchodzą obowiązki majątkowe, które określa się jako długi spadkowe lub pasywa spadku. Można je podzielić na:
obowiązki, których podmiotem był spadkodawca,
obowiązki związane z dziedziczeniem [2].
Prawa i obowiązki wyłączone ze spadku [edytuj]
W skład spadku nie wchodzą następujące rodzaje praw i obowiązków:
nie mające charakteru prywatnoprawnego,
nie mające charakteru majątkowego,
ściśle związane z osobą spadkodawcy (np. roszczenie o alimenty, z wyjątkiem zaległych rat alimentacyjnych),
przechodzące na określone osoby niezależnie od tego czy są one spadkobiercami (tzw. sukcesja syngularna):
suma pieniężna zgromadzona na rachunku bankowym — jeżeli posiadacz rachunku wskazał jakąś osobę [3]
stosunek najmu lokalu mieszkalnego — na rzecz osób najbliższych [4],
udziały spółdzielcze — jeżeli członek spółdzielni wskazał jakąś osobę [5],
inne, przewidziane przez ustawy.
Testament – rozrządzenie własnym majątkiem na wypadek śmierci. W Polsce kwestie związane ze sporządzaniem testamentów reguluje Kodeks cywilny wraz z przepisami szczegółowymi.
Zasady ogólne [edytuj]
Testament może obejmować rozrządzenie majątkiem tylko jednego spadkodawcy, nie można więc sporządzać testamentów wspólnych. Spadkodawca może w każdym czasie odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Testament może sporządzić i odwołać jedynie osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Testament nie może zostać ani spisany, ani odwołany przez przedstawiciela.
W przypadku testamentów, polskie prawo przewiduje nieco odmienne zasady stosowania wad oświadczeń woli niż w przypadku pozostałych czynności prawnych. Nieważność testamentu zachodzi w przypadku, gdy został on dotknięty następującymi wadami oświadczeń woli:
w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
pod wpływem groźby.
Testament można odwołać przez sporządzenie nowego testamentu, bądź w zamiarze odwołania zniszczy się go lub pozbawi cech, od których zależy jego ważność, bądź też dokona się w nim takich zmian, z których wynika wola jego odwołania.
W przypadku, gdy spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.
Testament powinien być tłumaczony w sposób zapewniający możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. W przypadku, gdy testament może być tłumaczony na kilka sposobów, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwoli utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i jednocześnie nadać im rozsądną treść.
Testamenty dzielą się na zwykłe i szczególne.
Testamenty zwykłe to:
testament własnoręczny (holograficzny) – jest to testament napisany w całości pismem ręcznym, własnoręcznie podpisany i opatrzony datą.
testament notarialny – jest to testament sporządzony przez notariusza w formie aktu notarialnego.
testament allograficzny - sporządzony poprzez ustne oświadczenie ostatniej woli w obecności dwóch świadków wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez:
spadkodawcę,
osobę, wobec której wola została oświadczona,
świadków.
W przypadku gdy spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole oraz wskazać przyczyny braku podpisu. Testamentu opisanego w pkt. 3 nie mogą sporządzić osoby głuche lub nieme.
Testamenty szczególne
Przepisy dotyczące świadków testamentu [edytuj]
Świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie może być:
osoba bez pełnej zdolności do czynności prawnych;
niewidomy, głuchy lub niemy;
osoba, która nie może czytać i pisać;
osoba, która nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie może być także osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
W przypadku, gdy świadkiem była jedna z osób wymienionych powyżej, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.
Forma testamentu a prawo prywatne międzynarodowe
Zgodnie z konwencją w przedmiocie formy rozporządzeń[1] testamentowych sporządzoną w Hadze dnia 5 października 1961 r. formę testamentu należy uznawać za dochowaną, jeżeli jest ona zgodna z prawem:
miejsca, w którym spadkodawca dokonał rozporządzenia, albo
obowiązującym w państwie, którego obywatelem był spadkodawca bądź w chwili dokonywania rozporządzenia, bądź w chwili śmierci, albo
miejsca, w którym spadkodawca miał miejsce zamieszkania bądź w chwili dokonywania rozporządzenia, bądź w chwili śmierci, albo
miejsca, w którym spadkodawca miał miejsce zwykłego pobytu bądź w chwili dokonywania rozporządzenia, bądź w chwili śmierci, albo
w odniesieniu do nieruchomości - miejsca ich położenia.
Postanowienia te stosuje się do obywatela polskiego, choćby sporządził testament wedle powyższych reguł w formie przewidzianej przez państwo, które nie jest stroną konwencji.(brak wymogu wzajemności)
Polecenie - wyrażone zostało w art. 982 k.c. i ma na celu złożenie na spadkobiercę lub na zapisobiorcę obowiązek pewnego działania, np.: zobowiązuje go do zorganizowania wystawnego pogrzebu.
Zapis - rozrządzenie testamentowe, mocą którego spadkodawca zobowiązuje swego spadkobiercę testamentowego lub ustawowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby - zapisobiercy (art. 968 kodeksu cywilnego). Z chwilą otwarcia spadku powstaje stosunek zobowiązaniowy, w którym zapisobierca jest wierzycielem, a spadkobierca lub zapisobierca - dłużnikiem. Zapis może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
Spadkodawca może obciążyć zapisem także zapisobiercę. Zapisobierca obciążony obowiązkiem wykonania dalszego zapisu może zwolnić się od tego obowiązku także w ten sposób, że dokona bezpłatnie na rzecz dalszego zapisobiercy przeniesienia praw otrzymanych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia o jego wykonanie.
Zapisobierca nie nabywa przeznaczonego mu prawa bezpośrednio, a jedynie może żądać jego wykonania od obciążonego zapisem spadkobiercy. W braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Jednakże zapisobierca obciążony dalszym zapisem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę.
Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, zapis obciąża ich w stosunku do wielkości ich udziałów spadkowych, chyba że spadkodawca postanowił inaczej. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszego zapisu.
Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis, nie chce lub nie może być zapisobiercą, obciążony zapisem zostaje zwolniony od obowiązku jego wykonania, powinien jednak w braku odmiennej woli spadkodawcy wykonać dalsze zapisy.
Roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu.
Zachowek - forma ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy, którym przysługuje roszczenie względem spadkobierców powołanych do dziedziczenia o zapłatę określonej sumy pieniężnej zwanej zachowkiem. Obowiązek ten powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych. Ratio legis polega tu na wyjściu z założenia, że każdy człowiek w razie śmierci ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swym najbliższym, a może się zdarzyć, że spadkodawca sporządzając testament pominie takie osoby. Zachowek zabezpiecza interesy osób najbliższych pominiętych przez spadkodawcę w testamencie.
Uprawnieni do zachowku [edytuj]
Podmioty uprawnione:
zstępni
małżonek
rodzice spadkodawcy jeśli byliby powołani do spadku z ustawy.
Wyłączenia:
osoby uznane za niegodne
osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub odrzuciły spadek przysługujący im z mocy ustawy
małżonek wyłączony od dziedziczenia w trybie artykułu 940 kc
osoby wydziedziczone przez spadkodawcę
osoby z pkt. 1 i 2 są traktowane jakby nie dożyły otwarcia spadku
Spadkobiercy uprawnieni do zachowku: W sytuacji kiedy ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku.
Powstanie roszczenia: Roszczenie powstaje gdy uprawniony nie otrzymał go w innej postaci niż powołanie do dziedziczenia.
Zobowiązani z tytułu zachowku
spadkobiercy powołani do dziedziczenia
obdarowani darowizną doliczoną do spadku
Wysokość zachowku
Wysokość zawsze określa się w oznaczonej kwocie pieniężnej, która zależy od:
wartości całego spadku
wielkości udziału spadkowego, który przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym
czy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy
czy uprawniony zstępny spadkodawcy jest osobą małoletnią
Uprawnionemu, który jest trwale niezdolny do pracy oraz małoletniemu zstępnemu należy się 2/3 udziału spadkowego, który przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym. Wszystkim pozostałym należy się 1/2 udziału spadkowego, który przypadałby im przy dziedziczeniu ustawowym.
Zagadnienia szczegółowe
Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku:
za zachowek - zawsze ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek
za zapisy i polecenia - gdy uprawniony jest powołany do dziedziczenia wtedy jego odpowiedzialność za zapisy i polecenia ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku.
Zmniejszenie zapisów i poleceń:
Spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń.
Jeżeli spadkodawca nie zostawił żadnych wskazówek w testamencie to zapisy i polecenia zostaną zmniejszone w stosunku do ich wartości.
Dalszy zapis i polecenie również podlegają stosunkowemu zmniejszeniu.
Spadkodawca - to wyłącznie osoba fizyczna, po której spadek z chwilą jej śmierci przechodzi na spadkobierców. Natomiast w razie ustania bytu osoby prawnej los jej majątku normują przepisy odnoszące się do tej osoby prawnej.
Spadkodawca może wyrazić swoją wolę przez testament. Jeśli nie pozostawi testamentu krąg spadkobierców zostanie ustalony na podstawie ustawy - dziedziczenie ustawowe.
Spadkodawca może zawrzeć z przyszłym spadkobiercą ustawowym umowę w formie aktu notarialnego, w której ten zrzeknie się dziedziczenia po nim.
Spadkobierca - podmiot, na który przechodzi ogół praw i obowiązków osoby zmarłej.
Spadkobierca testamentowy - powołana do spadku na podstawie testamentu osoba fizyczna lub osoba prawna albo też dziecko poczęte nie urodzone w chwili otwarcia spadku pod warunkiem, że urodzi się żywe.
Spadkobierca ustawowy - podmiot powołany do spadku na mocy odpowiednich ustaw, w przypadku gdy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu, albo gdy osoby powołane do spadku nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami.
Spadkobiercami ustawowymi są:
małżonek
zstępni – dzieci, wnuki, prawnuki, etc.
wstępni - rodzice, dziadkowie, pradziadkowie, etc.
rodzeństwo i zstępni rodzeństwa
gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy (tzw. otwarcie spadku). Spadkobierca może spadek przyjąć wprost bądź z dobrodziejstwem inwentarza albo odrzucić, składając w tej kwestii odpowiednie oświadczenie przed sądem lub notariuszem w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, iż został do spadku powołany.
W razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia.
W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku.
Spadkobiercą nie może być:
osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku
wyj. nasciturus
osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje
wyj. fundacja ustanowiona w testamencie, gdy zostanie wpisana do rejestru w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu
Spadkobierca niegodny - taki, który:
dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu,
podstępem lub groźbą przeszkodził w sporządzeniu lub odwołaniu testamentu,
umyślnie ukrył, zniszczył, podrobił, przerobił testament,
świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę przerobionego lub podrobionego.
Spadkobierca niegodny jest wyłączony od dziedziczenia tak jakby nie dożył. Nie może być spadkobierca uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył.
Dziedziczenie - wejście spadkobiercy lub kilku spadkobierców (będące skutkiem zdarzenia prawnego - śmierci osoby fizycznej) w sytuację prawną spadkodawcy polegającą w szczególności na nabyciu praw i obowiązków majątkowych, których podmiotem był spadkodawca.
Krąg spadkobierców wyznacza wola spadkodawcy przy dziedziczeniu testamentowym lub przepis ustawy przy dziedziczeniu ustawowym.
Dziedziczenie ustawowe – dziedziczenie wg przepisów ustawy (głównie przepisów kodeksu cywilnego) mające miejsce gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub testament jest nieważny albo gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami. Dziedziczenie ustawowe może odnosić się do całego spadku albo do jego części. Reguły dziedziczenia ustawowego opierają się na stosunku pokrewieństwa, małżeństwa lub przysposobienia.
Krąg spadkobierców [edytuj]
Kodeks cywilny zalicza do spadkobierców ustawowych: zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.
Grupy dziedziczenia [edytuj]
Polskie prawo spadkowe dzieli spadkobierców ustawowych na dwie grupy kolejno powoływane do spadku.
Do pierwszej grupy należą zstępni i małżonek spadkodawcy (art. 931 kc),
Do drugiej grupy zalicza się małżonka, rodziców, rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy (art. 932-934 oraz 935 kc).
Kolejność dziedziczenia [edytuj]
W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w zasadzie w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.
Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadł, przypada jego dzieciom (jako wnukom spadkodawcy) w częściach równych (art.931§2 kc).
W braku zstępnych spadkodawcy do spadku powołani są z ustawy spadkobiercy drugiej grupy tzn. małżonek, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa spadkodawcy (art. 932§1kc).
Udział spadkowy małżonka dziedziczącego w zbiegu z innymi spadkobiercami drugiej grupy wynosi zawsze połowę spadku, bez względu na liczbę innych spadkobierców (art. 932§2 kc) (Ponadto małżonek nie dziedziczy po spadkodawcy jeżeli ten wystąpił za życia o orzeczenie rozwodu lub separacji a żądania te były uzasadnione. Małżonek nie może dziedziczyć na podstawie ustawy także wtedy gdy pozostawał w separacji ze spadkodawcą. Natomiast w braku wszystkich innych spadkobierców grupy drugiej małżonkowi przypada cały spadek (art. 935§1kc).
Część spadku przeznaczona dla rodzeństwa jest zmienna i zależy od tego, czy rodzeństwo dziedziczy w zbiegu z małżonkiem i rodzicami spadkodawcy. Jeżeli do spadku powołane jest tylko rodzeństwo, cały spadek dzieli się między nie w częściach równych. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą część tego, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu spadkodawcy.
W braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a w przypadku, gdy nie da się go ustalić - Skarbowi Państwa (art. 935§3kc).
Gmina albo Skarb Państwa są zatem spadkobiercami ustawowymi powołanymi do spadku w ostatniej kolejności.