ANTYCZNA GRECJA

HISTORIA:

Cechą charakterystyczną dla Grecji było olbrzymie rozbicie, którego wyrazem było ukształtowanie się typowego jedynie dla świata greckiego tzw. polis czyli miasta-państwa. Polis wzięło swój początek w Azji Mniejszej, a następnie te formy ustrojowe pojawiły się we wschodniej części Grecji. Polis musiało mieć swobodę w polityce wewnętrznej oraz zagranicznej. Obywatel myślał tylko w kategoriach swego miasta, stąd brak tendencji zjednoczeniowych w świecie greckim. W tym okresie zaczęły też powstawać mające religijny charakter amfiktionie, czyli związki miast lub plemion połączone kultem jakiegoś boga, które urządzały wspólne igrzyska czy zebrania. Największe znaczenie odgrywała amfiktionia delficka skupiająca Ateny, Spartę oraz Tesalię a opiekująca się świątynią Apollina w Delfach.

Na skutek deficytu ziemi i wywoływanych przez to napięć społecznych arystokracja grecka rozpoczęła w ósmym wieku trwającą do szóstego wieku p.n.e. kolonizację. Zajęli Grecy cieśniny Bosfor i Hellespont, wybrzeża Azji Mniejszej, Korkyrę, południową Italię oraz Sycylię. Założono tam takie kolonie jak Kyme, Tarent, Mesynę, Naksos. Kolonizacja grecka dotarła tez do Francji a nawet Hiszpanii. Wszędzie na nowych terytoriach zaprowadzano ustrój w postaci polis. Było to przyczyną słabości Grecji podzielonej i rozbitej na liczne, małe jednostki polityczne, mające małe szanse obrony przed dobrze zorganizowanym napastnikiem. Kolonie dostarczały Grekom surowce, drzewo, zboże, skóry i niewolników. Rozwinął się znacząco grecki handel morski, pod kontrolą Greków znalazło się Morze Śródziemne. Na konkurencję ze strony Kartaginy napotkali Grecy na Korsyce i Sycylii. Był to m.in. czynnik, który zadecydował o zakończeniu kolonizacji w szóstym wieku p.n.e.

W dobie Wielkiej Kolonizacji coraz ostrzej rysował się podział w społeczeństwie greckim na arystokrację uznającą siebie za dobrych i pięknych oraz ludność chłopską. Chłopi coraz częściej zaczęli wysuwać hasła podziału ziemi oraz zniesienia niewoli za długi. W czasie zaostrzających się napięć wewnętrznych w niektórych miastach władzę zaczęli przejmować wybitni arystokraci, by sprawować ją samodzielnie, byli to tzw. tyrani. Za pierwszego tyrana uznaje się Trazybula z Jonii. Tyrani dbali o rozwój gospodarczy swych polis, prawdopodobnie jako pierwsi wprowadzili podatki, wynajmowali artystów. Przeciwko sobie mieli jednak arystokrację, stąd słabość ich pozycji. Ich władza została usunięta około 500 roku p.n.e., a rządy przejęła arystokracja zaprowadzając ustrój oligarchiczny.

W Atenach arystokracja dostrzegła możliwość odniesienia dużych zysków z uprawy oliwek i winnej latorośli, wystarczyło jedynie zwiększyć skalę uprawy, co wiązało się z próbami odbierania ziemi chłopom. Arystokraci zaczęli ich od siebie uzależniać tak, że w skrajnych przypadkach chłop stawał się własnością możnego. W 634 roku p.n.e. Kylon próbował obwołać się tyranem Aten. Arystokraci udaremnili jego zamiar, jednak poszli na ustępstwa i zgodzili się na kodyfikację obowiązującego prawa, której dokonał w 612 roku p.n.e. Drakon. Nie wygasiła ona jednak nastrojów buntowniczych pośród ateńskiego chłopstwa. W tej sytuacji arystokraci zgodzili się na dalsze ustępstwa i reformy Solona. Zaprowadził on tzw. strząśnięcie długów, czyli zlikwidował niewolę za długi, sprzedanych zagranicę chłopów miano wykupić i sprowadzić z powrotem do Aten, zakazano zaciągania długów pod zastaw osoby. Nie posunął się jednak do podziału ziemi między chłopów. Zaprowadził Solon zasadę, iż o piastowaniu urzędów decydował majątek a nie pochodzenie. Wprowadził on też nowe jednostki wagi, zakazał wywożenia zboża poza Attykę, nakazał rzemieślnikom uczenia zawodu swoich synów oraz wprowadził możliwość zapisywania majątku w testamencie. Społeczeństwo ateńskie podzieliło się na zwolenników i przeciwników reform Solona. W 561 roku p.n.e. Pizystrat dokonał zamachu stanu i objął władzę tyrana w Atenach. Dbał Pizystrat o rozwój handlu i rzemiosła, przeprowadził podział ziemi, wprowadził podatki a, by uniknąć przenoszenia się chłopów ze wsi do miasta stworzył urząd objazdowych sędziów, którzy rozstrzygali sprawy na miejscu. Po Pizystracie władzę w Atenach sprawowali jego synowie - Hiparch i Hippiasz. Tyrania Hippiasza została jednak obalona w 510 roku p.n.e. przez siły Sparty a do władzy w Atenach powróciła arystokracja. Jednak nie na długo, ponieważ archont Klistenes postanowił przeprowadzić reformy odbierające władzę arystokracji. Zastąpił podział na wspólnoty rodowe podziałem terytorialnym. Attykę podzielono na wybrzeże, miasto i centrum kraju oraz na dziesięć jednostek terytorialnych. Reforma nazwisk spowodowała, że nazwisko składało się z imienia i nazwy gminy pochodzenia bez imienia ojca, by znieść różnice pomiędzy arystokracją a resztą społeczeństwa. Nową instytucją stała się Rada Pięciuset oraz dziesięciu strategów zarządzających wojskiem w poszczególnych jednostkach terytorialnych. Prawdopodobnie to Klistenes był tez twórcą ostracyzmu. Reformy Klistenesa zdecydowanie osłabiły pozycję arystokracji.

W 564 roku p.n.e. kolonie greckie w Azji Mniejszej podbiła najpierw Lidia a następnie Persowie, którzy zaprowadzili rządy tyranów. W rezultacie wyprawy Dariusza przeciwko Scytom w 512 roku p.n.e. Persowie powiększyli swe nabytki o dalsze kolonie greckie m.in. o Bizancjum.

W 499 roku p.n.e., gdy w Milecie a potem w wielu innych miastach obalono tyranię doszło do wybuchu powstań na terenie Jonii przeciwko władzy Persów. Rozpoczęły one okres wojen persko-greckich. Wzmocnieni przez posiłki z Aten i Eretrii Jonowie zajęli Sardes będące stolicą Lidii. Do powstańców przyłączyli się Karowie i Eolowie oraz Cypr tak, że Persowie dopiero w 494 roku p.n.e. zdołali pokonać Milet. Brakowało powstańcom dobrego dowództwa oraz planu działania, nie otrzymali też większej pomocy i wsparcia z samej Grecji nie licząc kilkunastu okrętów przysłanych przez Ateny i Eretrię, W 492 roku p.n.e. Persowie rozciągnęli swą zwierzchność na Trację, a w 490 roku p.n.e. zorganizowali wyprawę przeciwko sojusznikom Jonów. Wojsko perskie pod dowództwem Datysa i Artafernesa szybko zdobyło i zniszczyło Eretrię. Gdy Persowie wylądowali w Attyce w okolicach Maratonu za radą Miltiadesa 10-tysięczne siły ateńskie ruszyły na ich spotkanie. Ostatecznie Ateńczycy zwyciężyli Persów w bitwie pod Maratonem i pospieszyli z powrotem do Aten, by bronić się przed ewentualnym atakiem wojsk perskich przybyłych na statkach w okolice portu w Faleronie. Persowie jednak po klęsce pod Maratonem zrezygnowali z dalszej akcji i odpłynęli. Zwycięstwo Aten pod Maratonem nie miało większego znaczenia strategicznego, ponieważ była to bitwa jedynie z małą częścią sił perskich, natomiast zdecydowanie wpłynęło na morale Ateńczyków. Tymczasem Persowie planowali podbój całej Grecji, co było dużym niebezpieczeństwem dla Aten, które w tym czasie walczyły na morzu z Eginą. Wybrany na przełomie 482 i 481 roku p.n.e. strategiem Temistokles stworzył plan budowy floty, którą zbudowano na przestrzeni półtora roku. Do wyprawy przygotowywali się też Persowie, którzy zgromadzili flotę liczącą ponad 1200 okrętów oraz około stutysięczną armię lądową. W kierunku Grecji Persowie wyruszyli w 480 roku p.n.e. przez Hellespont. Dla obrony przed atakiem perskim Grecy utworzyli Związek Panhelleński. W jego skład weszły jedynie Ateny, Beocja, Tesalia i przybrzeżne wyspy, a przywództwo oddano Sparcie. Nie opracowano jednak żadnego konkretnego planu walki z Persami, Sparta od początku nie chciała działać poza Peloponezem, a Ateny dążyły do przejęcia przywództwa Związku. W obliczu realnego zagrożenia ze strony Persów postanowiono bronić północnej części Grecji. Wojska spartańskie wycofały się jednak oddając Persom bez walki Tesalię. Dopiero pod naciskiem Aten i Teb Sparta wysłała trzystuosobowy oddział dowodzony przez króla Leonidasa i wzmocniony przez posiłki Związku Panhelleńskiego, który miał bronić wąwozu termopilskiego prowadzącego z północnej do środkowej Grecji. Persowie nie byli w stanie pokonać wojsk greckich i dopiero okrążenie i dostanie się na tyły Greków przesądziło o ich zwycięstwie. Leonidas odesłał wojska greckie, natomiast sam ze Spartanami walczył do samego końca zgodnie z kodeksem honorowym Sparty. Zwycięstwo pod Termopilami umożliwiło zajęcie Persom całej środkowej Grecji. Mimo tego ich flotę u wybrzeży Tesalii pokonała burza zadając olbrzymie straty. Z kolei flota grecka na wieść o klęsce pod Termopilami zmieniła pozycję i z Artemizjonu przepłynęła do Salaminy. Na rozkaz Temistoklesa ludność Aten ewakuowano na Peloponez i Salaminę. Persowie zdobyli opuszczone miasto i spalili Akropol. Kserksesowi wydawało się, że wystarczy pokonać flotę grecką, by zająć resztę Grecji. Do bitwy morskiej doszło w 480 roku p.n.e. pod Salaminą, w której Persowie ponieśli porażkę. Bitwa pod Salaminą nie rozstrzygnęła losów całej wojny grecko-perskiej. Mimo, że Kserkses musiał powrócić do Persji, by stłumić powstanie w Babilonii pozostawił w Grecji większość wojsk perskich. Dowodzący siłami perskimi Mardoniusz chciał przeciągnąć Ateńczyków na stronę Persji. Gdy zamiar ten się nie powiódł przeszedł ze swymi wojskami z Attyki do Beocji i rozłożył obóz pod Platejami, gdzie w 479 roku p.n.e. doszło do bitwy z siłami Związku Panhelleńskiego dowodzonymi przez regenta spartańskiego Pauzaniasza. Zwycięstwo strona grecka zawdzięczała głównie siłom spartańskim, w walce zginął Mardoniusz a wojska perskie zostały rozbite. Zdobyto obóz perski i wyparto w rezultacie Persów z Grecji. W tym samym czasie, gdy na lądzie toczyła się bitwa pod Platejami flota grecka pokonała flotę perską pod Mykale i zdobyła jej obóz. Po bitwach pod Platejami i pod Mykale Grecy zaczęli stopniowo usuwać Persów z Macedonii, Tracji, Cypru. Zdobycie Bizancjum w 478 roku p.n.e. kończyło wspólne działanie Greków w ramach Związku Panhelleńskiego. Na przełomie 478 i 477 roku p.n.e. Ateńczycy oraz Jonowie założyli na wyspie Delos Związek Morski zwany też Delijskim. Jego celem była wspólna obrona przez niebezpieczeństwem perskim a także dalsze wyzwalanie terenów greckich pozostających pod władzą Persów. Miasta tworzące Związek Morski musiały płacić na jego rzecz specjalną daninę lub dostarczać okręty. Ateny zdobyły sobie od początku w Związku pozycję dominującą. Powodowało to konkurencję dla dominującej w Grecji Sparty, która od tego czasu straciła zainteresowanie dla wojny z Persją. Do konfrontacji między Atenami a Spartą doszło trakcie trwającej w latach 431-404 p.n.e. wojny peloponeskiej. Zwycięsko wyszła z niej Sparta m.in. na skutek finansowej pomocy udzielonej jej przez królewicza perskiego Cyrusa Młodszego. Był on satrapą w Azji Mniejszej i planował przy wykorzystaniu Greków zdobyć tron perski dla siebie. Po zakończeniu wojny peloponeskiej najął on trzynaście tysięcy żołnierzy greckich i ruszył z nimi przeciwko swemu starszemu bratu a królowi perskiemu Artakserksesowi II. W 401 roku p.n.e. doszło do bitwy pod Kunaksą w okolicach Babilonu, w której gdyby nie śmierć Cyrusa i ucieczka jego wojsk oddziały greckie odniosłyby zwycięstwo. Pod przywództwem Ksenofonta oddziały greckie ruszyły z powrotem do Grecji. Cała wyprawa ukazała słabość monarchii perskiej. Ponadto Persja zaczęła nalegać na Spartę, by ta oddała jej miasta Azji Mniejszej na mocy umowy z 412 roku p.n.e. W 401 roku p.n.e. Sparta wypowiedziała Persom wojnę. Wyprawa króla spartańskiego Agezylaosa podjęta do Azji Mniejszej w 396 roku p.n.e. ukazała ogromną przewagę armii Sparty nad Persami. W takiej sytuacji Artakserkses II postanowił przenieść rozgrywkę na morze i zmontować w samej Grecji sojusz antyspartański z udziałem Aten, Koryntu, Teb i Argos. W wyniku porażki Spartan pod Haliartos w 395 roku p.n.e. Agezylaos powrócił z Azji Mniejszej, co dało tam Persom wolną rękę. Wielkie zwycięstwo odnieśli też Persowie w bitwie morskiej pod Knidos w 394 roku p.n.e. Ze względu na odbudowę floty ateńskiej, która zaczęła operować na Morzu Egejskim jak i na fakt, że Ateny wsparły Salaminę w walce z Persją na przełomie 387 i 386 roku p.n.e. doszło do zawarcia porozumienia spartańsko-perskiego zwanego pokojem Antalkidasa. Sparta musiała ostatecznie zrezygnować z miast małoazjatyckich, ale w zamian za to zyskiwała przywództwo Związku Peloponeskiego i z ramienia Persji stawała się stróżem pokoju wprowadzonego w całej Grecji. Persja wykorzystała, więc animozje i konflikty między miastami greckimi dla własnych celów pogłębiając jeszcze bardziej podziały w Grecji. W wyniku wojny z Persją Sparta z kolei zyskała pozycję hegemona w świecie greckim. Szybko jednak podjęto próbę osłabienia jej pozycji poprzez stworzenie w 378 roku p.n.e. tzw. II Związku Morskiego przez Ateny i Teby. Wkrótce jednak ze względu na umocnienie pozycji Teb Ateny weszły w alians ze Spartą. Sparcie nie udało się pokonać Teb i w bitwie pod Leuktrami Spartianie ponieśli wielką klęskę. W ten sposób palma pierwszeństwa na terenie Grecji przeszłą z rąk Sparty w ręce Teb. Podstawy hegemonii Teb były jednak zbyt słabe, by miasto to mogło zatrzymać swą pozycję na dłużej. Ostatecznie Teby zrezygnowały z dążenia do utrzymania swej dominującej pozycji w świecie greckim i zmęczone ciągłą rywalizacją i walkami miasta greckie zawarły powszechny pokój, którego respektować nie chciała jedynie Sparta.

W ówczesnej Grecji większą siłę prezentowały dalej Ateny. Na skutek jednak ich zapędów do zdominowania Związku Morskiego doszło w latach 357-355 p.n.e. do wojny ze sprzymierzeńcami. W wojnie tej Ateny poniosły porażkę. Jednocześnie Fokejczycy napadli na Delfy, złupili je i narazili się na zarzut świętokradztwa. Wydarzenia te odzwierciedliły panujący w ówczesnej Grecji chaos. Zagrożeniem było też coraz bardziej rosnące w siłę państwo macedońskie.

Macedonia sąsiadowała z Grecją. Panował w niej ustrój militarnej monarchii, a władzę dzierżyła arystokracja. Bezpośrednio królowi macedońskiemu podlegała tzw. Dolna Macedonia, natomiast państewka Górnej Macedonii jedynie uznawały jego władzę. Trudności nastręcza określenie pochodzenia etnicznego Macedończyków, prawdopodobnie należeli oni do tej samej grupy językowej co Grecy. Od szóstego wieku p.n.e. Macedonia była uzależniona od Persów. Zależność tą zrzuciła w wyniku wojen grecko-perskich. Rządzący pod koniec piątego wieku p.n.e. Archelaos nadał chłopom ziemię oraz utworzył z nich piechotę tzw. pedzetairów. Później Macedonia znalazła się w trudnej sytuacji, słaba, wciąż zagrożona atakami z zewnątrz, uzależniona od Teb na tyle, że musiała oddać jako zakładnika królewicza Filipa będącego bratem panującego Perdikkasa. Po śmierci Perdikkasa Filipowi, który zbiegł z niewoli z Teb udało się przejąć władzę w Macedonii. I to właśnie Filip II był twórcą potęgi państwa macedońskiego a nie jak się powszechnie uważa Aleksander Macedoński. Tron królewski objął Filip II w 359 roku p.n.e. Stworzył znakomitą macedońską armię, na którą obok falangi składała się świetna jazda, będącą podstawą przyszłych sukcesów Aleksandra Wielkiego. Ponadto doprowadził do tego, że Macedonia stała się państwem w miarę jednolitym w przeciwieństwie do rozbitej na wiele polis Grecji. Na przestrzeni trzech lat 357-354 p.n.e. udało mu się zająć greckie kolonie na wybrzeżu Macedonii torując swemu państwu dostęp do morza. Ateny zbyt słabe nie były w stanie przeciwstawić się Macedończykom. Po zagarnięciu kopalń złota w Tracji zaczął Filip bić złote monety. Pretekstu do interwencji w sprawy greckie dostarczyła wojna Greków z Fokejczykami, którzy w 356 roku p.n.e. zajęli Delfy. Ateny nie były w stanie sobie z nimi poradzić. Filip na wezwanie Tesalii pokonał wojska Fokejczyków w 352 roku p.n.e. W ten sposób podporządkował sobie Tesalię. W 348 roku p.n.e. zdobył i zniszczył Olint będący grecką kolonią na Półwyspie Chalkidyckim. Reakcją na zdobycie Olintu były mowy olintyjskie głoszone przez mówcę ateńskiego - Demostenesa mające zmobilizować Ateny do interwencji przeciwko działaniom Filipa. Ostatecznie Ateny zawarły z Filipem w 346 roku p.n.e. pokój zwany pokojem Filokratesa, sankcjonujący nabytki Filipa. Ponadto Amfiktionia (luźny związek miast stworzony wokół kultu boga lub bóstwa) delficka w miejsce Fokejczyków przyjęła do swego grona Macedonię Filipa, co oznaczało, że został on uznany za Greka. Potencjalne niebezpieczeństwo jakim dla miast greckich stał się Filip dostrzegał przede wszystkim Demostenes, który w swych mowach zwanych filipikami ostrzegał przed władcą macedońskim. Pośród Greków działało jednak silne stronnictwo promacedońskie na czele z Isokratesem, które propagowało ideę uderzenia pod dowództwem Filipa na Azję Mniejszą. Filip nie brał jednak pod uwagę takiego rozwiązania ze względu na znaczną potęgę ówczesnej Persji. Zawarł z Artakserksesem III układ na mocy, którego w zamian za rezygnację z nabytków w Azji Mniejszej zyskiwał swobodę manewru w Grecji. Wkrótce zajął Trację i zaatakował Bizancjum. W odpowiedzi atak na Filipa przypuścił Demostenes i ostatecznie doprowadził do wypowiedzenia mu wojny przez Ateny. W wyniku akcji floty ateńskiej zmuszono Filipa do odstąpienia od oblężenia Bizancjum. Szybko jednak przygotował nowy akcję i tym razem zaatakował bezpośrednio Ateny i Teby. Filip II zdołał w 338 roku p.n.e. pod Cheroneą pokonać Tebańczyków i Ateńczyków w ten sposób podporządkowując sobie Greków. W zwycięstwie dużą rolę odegrała jazda dowodzona przez Aleksandra. Kolejnym celem Filipa stało się pokonanie Persów. Grecy widzieli w Persji konglomerat wielu terytoriów nękany ciągłymi konfliktami wewnętrznymi z tego powodu też tracący swa siłę. Urzeczywistnienie podbicia Persji niosło za sobą możliwość zdobycia bogatych łupów, zwłaszcza, że sytuacja państwa macedońskiego była fatalna, skarbiec królewski był pusty, a władca zadłużony. Podjęcie wojny z Persją możliwe było jednak tylko w sojuszu z Grekami, samodzielnie bowiem Macedonia byłaby zbyt słaba. Ponadto Filip II zdawał sobie sprawę z konieczności zabezpieczenia tyłów poprzez pozyskanie przyjaźni Greków. Filip II zamierzeń podbicia Persji już jednak nie zdołał zrealizować. Jego plany kontynuował Aleksander Macedoński, który podbił znaczną cześć Azji i tworzył olbrzymia monarchię hellenistyczną. Po śmierci Aleksandra państwem zarządzali tzw. diadochowie, będący jego zaufanymi towarzyszami i doradcami. Formalnie władza została podzielona pomiędzy syna Aleksandra i Roksany, który narodził się już po jego śmierci a przyrodniego brata Aleksandra- Arridaiosa. Faktycznie rządzili diadochowie, Seleukos zarządzał Babilonią, Lizymach Tracją, Antygonos Frygią, a Ptolemeusz Egiptem. Diadochowie Macedończyków uczynili grupą rządzącą, a podbite tereny miały służyć jedynie Macedonii jako zaplecze. Pośród diadochów istniały spory co do przyszłości monarchii, część z nich chciała zachowania jej jedności, cześć podziału. Ostatecznie w wyniku licznych wojen pomiędzy diadochami w 306 i 305 roku p.n.e. przyjęli oni tytuł królów, co oznaczało koniec jedności imperium Aleksandra. Około 280 roku p.n.e. doszło ostatecznie do powstania czterech państw hellenistycznych - Lagidzi rządzili w Egipcie, Palestynie, Fenicji i na Cyprze, Kassander w Macedonii i Grecji, Lizymach w Tracji i zachodniej Azji Mniejszej, zaś Seleukos w pozostałej części Azji Mniejszej, Syrii, Babilonii i Iranie. Po śmierci Lizymacha w trakcie wojny z Seleukosem w 281 roku p.n.e. ten ostatni stał się najpotężniejszym diadochem. Gdy jednak chciał zawładnąć też Macedonią został zamordowany. Po śmierci wszystkich diadochów ukształtowały się trzy główne dynastie - Antygonidów w Macedonii, Lagidów w Egipcie oraz Seleucydów w Azji. Antygonidzi uważali Grecję za swoją strefę wpływów. W Grecji w tym okresie powstały dwa związki. Związek Eolski powstał przed 367 rokiem p.n.e. i skupiał plemiona zachodniej Grecji. Zdołał odeprzeć zapędy Macedonii do Etolii oraz Celtów. Związek Achajski powstały w 280 roku p.n.e. skupiał plemiona północnego Peloponezu, umożliwił Atenom zrzucenie zależności od Macedonii. Mimo, że obydwa Związki były nastawione do siebie antagonistycznie obydwa były ustosunkowane wrogo do Macedonii. Szczególnie swego stosunku zależności względem Macedonii nie mogła znieść Sparta, która kilkakrotnie próbowała go zrzucić. Gdy jej władca Kleomenes III rozpoczął podboje kosztem Związku Achajskiego, ten wezwał na pomoc Macedonię. W 222 roku p.n.e. Kleomenes przegrał bitwę pod Sellazją i zbiegł do Egiptu. Odtąd jedynie Związek Etolski nie uznawał w Grecji dominacji Macedonii.

W latach 215-205 p.n.e. toczyła się tzw. I wojna macedońska, w której władca Macedonii Filip V sprzymierzył się z Hannibalem i Kartaginą, by poczynić podboje w Grecji. Jednak Rzym przeciwdziałał tym poczynaniom wraz ze Związkiem Etolskim. Przeciwko Związkowi Achajskiemu wystąpiła Sparta. W trakcie II wojny macedońskiej w latach 200-197 p.n.e. Rzym walczył z Macedonią wraz ze Związkiem Achajskim i Etolskim. Filipowi V pozostała jedynie Macedonia a resztę państw greckich w 196 roku p.n.e. Rzym ogłosił wolnymi. Macedonia została pokonana przez Rzymian w III wojnie macedońskiej w latach 171-168 p.n.e. i podzielona na cztery republiki, a po stłumieniu powstania Andriskosa w 148 roku p.n.e. Macedonia stała się rzymską prowincją. W wyniku wystąpień antyrzymskich Grecję podporządkowano władzy namiestnika rzymskiego w Macedonii.

USTRÓJ:

Na początku istnienia Aten rządził nimi król. Potem jego władzę uszczuplano na rzecz wywodzących się z arystokracji archontów. Na początku było ich trzech, jeden zajmował się sprawami kultu, drugi administracją państwa, a trzeci kwestiami wojskowymi. W VI wieku p.n.e. archontów było już dziesięciu. Obok nich istniała rada starszych tzw. Areopag zbierający się na Wzgórzu Aresa. Od końca VI wieku Ateny stały się polis demokratyczną. Podstawą demokratycznego ustroju Aten było Zgromadzenie Ludowe wszystkich obywateli zbierające się nawet kilkadziesiąt razy do roku bądź na rynku czyli agorze bądź na jednym z wzgórz ateńskich. Kworum stanowiło sześć tysięcy osób. Każdemu przysługiwało prawo głosu i prawo do zaproponowania uchwały, nad którą następnie szczegółowo debatowano w Radzie. Rada ta składała się z pięciuset osób, miała przygotowywać posiedzenia Zgromadzenia, ale też pracowała pomiędzy jego obradami, nadzorowała urzędników. Decyzje i postanowienia Rady oraz Zgromadzenia realizowali wybierani na jednoroczną kadencję urzędnicy. Jedynie strategowie zajmujący się dowodzeniem wojskiem i prowadzeniem wojny mogli być wybierani na odnawialne kadencje. Sędziów również wybierano poprzez losowanie rok rocznie do sądzących sprawy prywatne i publiczne trybunałów. Raz na rok odbywał się tzw. sąd skorupkowy. Zgromadzenie na skorupkach wypisywało nazwisko obywatela, który w uznaniu uczestników zagrażał demokratycznemu ustrojowi Aten. Osoba, która otrzymała najwięcej głosów musiała opuści polis na dziesięć lat.

SPOŁECZEŃSTWO:

W demokratycznych Atenach obywatelstwo przysługiwało osobom, których oboje rodzice byli Ateńczykami. Obywatelami polis ateńskiego nie było, więc wielu zamieszkujących ją cudzoziemców i niewolników. Nie wszyscy obywatele dysponowali prawami politycznymi dającymi m.in. możliwość udziału w obradach Zgromadzenia Ludowego. Korzystali z nich jedynie mężczyźni posiadający obywatelstwo ateńskie. Cudzoziemcy tzw. metojkowie nie posiadali obywatelstwa ateńskiego, nie mogli być właścicielami ziemi, w zamian za oddawanie daniny i obowiązek służby wojskowej mogli zajmować się rzemiosłem, handlem, bankierstwem. Niewolnicy zatrudniani byli przede wszystkim przy wydobyciu surowców, a więc w kopalniach, kamieniołomach a także w warsztatach rzemieślniczych, raczej rzadko na roli. Niektórzy niewolnicy pełnili funkcje państwowe jako dozorcy więzień czy policja.

RELIGIA:

Grecy wyznawali politeizm. Wierzyli w istnienie całego mnóstwa bogów, bóstw i herosów przyjmujących postać ludzką. Na czele panteonu bogów greckich, których siedzibą był Olimp stał Zeus sprawujący opiekę nad władcami, prowadzący wojsko do walki. Światem zmarłych zarządzał Hades i Persefona. Boginią płodności była Demeter. Posejdon sprawował władzę nad rzekami, morzami i oceanami. Hermes opiekował się pasterzami, podróżnymi. Afrodyta sprawowała pieczę nad miłością, Apollo nad sztuką i poezją. Bóg wina Dionizos kontrolował dzikie siły natury, zsyłał ludziom ekstazę, uniesienie, szał.

W świątyniach umieszczano posągi bogów, wierni nie mieli do nich wstępu, zbierali się na placach przed świątyniami wokół ustawionych tam ołtarzy. Od siódmego wieku p.n.e. świątynie budowano na wzgórzach świątynnych - akropolach, agorach a dla bóstw morskich na przylądkach. Kapłani musieli dbać o świątynie, zajmowali się kultem i składaniem ofiar. W stosunku do bóstw żeńskich taką samą rolę odgrywały kapłanki. Jedynie w Delfach, w świątyni Apollina, gdzie działała wyrocznia powstało kolegium kapłanów.

WYCHOWANIE:

Z faktu, iż Sparta była państwem militarnym, wojowniczym wynikał charakter wychowania młodych Spartan. Było to wychowanie przede wszystkim militarne, wprowadzające od najmłodszych lat w rzemiosło wojskowe. Jego celem było ukształtowanie żołnierza-szeregowca ślepo poświęconego państwu. Państwo - polis było, bowiem dla obywateli wszystkim, stąd też niezwykle silne poczucie wspólnoty łączące jego mieszkańców. Z tego też względu spartańskie wychowanie nie dążyło do wyodrębnienia indywidualności, jednostki, ale do ukształtowania całej społeczności wojowników gotowych poświęcić życie dla ojczyzny. Nadzór nad wychowaniem przyszłych hoplitów tworzących typową dla Sparty ciężką piechotę, ale i strażników dominującej w państwie spartańskim grupy podbitych hellotów, leżał w gestii państwa. Odbycie agogi (wychowania) było niezbędnym warunkiem dającym możliwość korzystania z praw obywatelskich. Cały proces rozpoczynał się tuż po narodzinach, kiedy dziecko pokazywano komitetowi starców. Decydował on czy dziecko jest wystarczająco silne i prawidłowo rozwinięte, by mogło stać się w przyszłości pożytecznym obywatelem - hoplitą. Niemowlęta wątłe i ułomne, które nie przeszły tego testu były porzucane w górach na pewną śmierć. Do 7 roku życia państwo zezwalało na pozostawanie dziecka pod opieką rodziny. Do momentu siódmych urodzin w ogóle nie było mowy o wychowaniu a jedynie o "hodowli". Następnie młody Spartanin przechodził pod opiekę państwa i był jego własnością i na jego usługach do swej śmierci.

Właściwe wychowanie miało miejsce między siódmym a dwudziestym rokiem życia i wciąż pozostawało pod kontrolą urzędnika - pajdonomosa. Najpierw chłopcy włączani byli do oddziałów (ile) organizacji młodzieżowych dowodzonych przez dorosłych młodzieńców zwanych portejraj. Przez pierwsze cztery lata zbierali się tylko na wspólne zabawy i ćwiczenia. Gdy ukończyli dwunasty rok życia stawali się chłopcami - pampajs, opuszczali dom rodzinny na rzecz koszar, których opuścić nie mogli przed ukończeniem trzydziestu lat. Wszystko koncentrowano na wyszkoleniu wojskowym stąd rozwój i wychowanie umysłowe ograniczono jedynie do nauki pisania i czytania oraz umiejętności zwięzłego wysławiania się. Nie interesowano się poezją, literaturą czy sztuką. Z dziedziny muzyki doceniano jedynie chóralne pieśni sławiące wielkość Sparty, jej przeszłość i poległych za nią wojowników. Nacisk położny na rozwój i sprawność fizyczną był posunięty do granic możliwości. Uczono władania bronią, posługiwania się oszczepem, szermierki, ruchów w ściśniętym szeregu. Podstawową cnotą było posłuszeństwo, dlatego małemu chłopcu wciąż towarzyszył mastigoforoj - "nosiciel bicza" gotowy użyć go w każdej chwili. Poza tym posłusznym należało być wobec każdego przypadkowo spotkanego na drodze dorosłego mężczyzny. Dążono do wyrobienia ogromnej wytrzymałości na ból, niewygody, głód, strach. Chłopcom golono głowy, lekko ubierano, pozbawiano obuwia, nakazywano spać na posłaniu z trzciny dodatkowo wypychanej w zimie ostami. Kąpiel dostępna była dla nich tylko raz w roku, podobnie jak możliwość natarcia ciała olejkami. W celu sprawdzenia wyników zabiegów wychowawczych młodego chłopca poddawano próbom. Najpierw musiał znieść w całkowitym milczeniu chłostę przed ołtarzem Artemidy. Następnie tuż przed ukończeniem dwudziestego roku życia i przejściem do grupy eirenów, przechodził tzw. krypteię. Opuszczał miasto i przez rok krył się, by nie zostać zauważonym, wędrował po górach, mało spał, bo wciąż musiał czuwać, by nikt go nie zaskoczył. Chłopców wysyłano na tą próbę oddzielnie bez ubrania i żywności. Żywili się jedynie tym, co znaleźli, upolowali lub ukradli. Po pomyślnym przejściu kryptei i ukończeniu dwudziestego roku życia ejreni tworzyli oddziały "dorosłych" rozpoczynając tym samym właściwą służbę wojskową. Otrzymywali od państwa działkę razem z helotami, mogli też odtąd brać udział we wspólnych posiłkach mężczyzn. Spartiata żenił się późno, bo około trzydziestego roku życia, nie przebywał jednak w domu z żoną i rodziną, ale cały czas spędzał w koszarach opuszczając je jedynie przy okazji przepustek. Dopiero po ukończeniu czterdziestu lat mógł przenieść się do domu i mieszkać z bliskimi.

Surowe wychowanie spartańskie dotyczyło także dziewcząt, które poddawane były przede wszystkim ćwiczeniom fizycznym. Celem głównym było ukształtowanie kobiety, która powinna rodzić zdrowe i silne dzieci. By kobiety spartańskie zahartować, rozwinąć ich siłę fizyczną a pozbawić delikatności i wrażliwości nakazywano im np. pokazywać się nago w święta i w czasie obrzędów. Nie uczono ich tańca i śpiewu, gdyż były to umiejętności uznawane za nieprzydatne przy wydawaniu na świat przyszłych hoplitów.

Zupełnie odmiennie wyglądał proces wychowania młodzieży w starożytnych Atenach. Narodziny chłopca obwieszczano przystrajając drzwi domu gałązkami oliwki, dziewczynki - zawieszając wełniane wstążki. Obrzęd podniesienia dziecka z ziemi był jednoznaczny z uznaniem go przez ojca. Następnie niemowlę było obnoszone na sicie wokół ogniska domowego. Rozsypane w czasie tego rytuału ziarna zbóż, groch i sól miały chronić dziecko przed złymi siłami i niebezpieczeństwem. W przypadku nieuznania dziecka przez ojca wyrzucano je na śmietnik.

W dziesiątym dniu życia niemowlę otrzymywało imię, a po roku ojciec zgłaszał syna do fratrii, co było tożsame z zarejestrowaniem go jako obywatela polis. Do ukończenia siedmiu lat dzieci pozostawały pod opieką matki i niańki, potem chłopcy przechodzili pod opiekę ojca. Platon zalecał tworzenie swoistego rodzaju przedszkoli, gdzie zgromadzone pod kuratelą opiekunek dzieci miały spędzać czas na wspólnej zabawie.

Chłopiec pozostający pod opieką ojca uczył się używania broni, ale także muzyki i tańca, które to umiejętności wykorzystywane były w trakcie uroczystości i obrzędów religijnych. Ponadto poznawał jak prowadzić gospodarstwo czy to pracując na roli czy też w winnicy.

Inaczej niż w Sparcie w Atenach obok rozwoju fizycznego bardzo duży nacisk kładziono na wychowanie umysłowe. W ten sposób dążono i osiągano stan kalokaghatii, a więc równowagi ciała i ducha. Ten typ wychowania miał na celu wykształcenie wszechstronnego, wartościowego i przede wszystkim pięknego duchem obywatela. Chłopcy nauczani byli pisania, czytania, gramatyki i podstaw matematyki przez gramatystę. Dzieci pisały rylcem na powleczonych woskiem drewnianych tabliczkach. Po opanowaniu umiejętności pisania i czytania rozpoczynano poznawanie dzieł literackich i pieśni ku czci bogów. Kitarysta nauczał sztuki gry na instrumentach - gitarze lub kitarze, a paidotryba był nauczycielem wychowania fizycznego. Ćwiczenia fizyczne miały na celu przygotowanie chłopców do udziału w zawodach sportowych, zwłaszcza zaś w olimpiadzie a także do służby wojskowej. Rozpoczynała się ona około 16 roku życia w instytucji zwanej efebią. Przebywający tam cztery lata młodzieńcy trenowani byli przez paidotrybę, natomiast didaskalos przeprowadzał szkolenie wojskowe. Dalej uczono poezji i muzyki. W epoce hellenistycznej efebia zmieniła swój charakter, nie była już obowiązkowa, stała się za to instygują elitarną, do której dobrowolnie wstępowali synowie najzamożniejszych rodów. Zwiększano nacisk na wychowanie intelektualne, a nauczanie efebów odbywało się w gimnazjonach pełniących funkcje dawnej agory. Po opuszczeniu efebii do czterdziestego roku życia mężczyźni przynależeli do tzw. "neoi"- - "młodych". Mogli oni wspólnie zwracać się ze swymi sprawami czy postulatami do cesarza lub innych władz.

Szkoły, w których nauczali filozofowie zapoczątkowały szkoły wyższe w Atenach. Do najpopularniejszych szkół filozoficznych należała ta prowadzona przez Platona w gaju herosa Akademosa oraz jego ucznia Arytstotelesa mająca swą siedzibę w ogrodach Lykejonu.

Dziewczynki po ukończeniu siódmego roku zapoznawane były z typowo kobiecymi obowiązkami, a więc prowadzeniem domu, tkactwem, przędzeniem. Uczono je także pisać i czytać, chociaż nie w szkołach a w domach. Oczywiście w związku z udziałem w uroczystościach religijnych musiały umieć śpiewać i tańczyć. Za mąż wychodziły wcześnie, bo już około czternastego roku życia za mężczyznę wskazanego przez ojca.

Cały proces wychowania w Atenach był związany z życiem państwowym. Wychowanie fizyczne przygotowywało, bowiem do obrony polis, natomiast intelektualne poprzez uczestnictwo w obrzędach do życia obywatelskiego.

TEATR:

Rozwój teatru w Grecji wiąże się z obchodami świąt ku czci boga wina i winnej latorośli Dionizosa. Święta te obchodzono kilka razy do roku, jednak najważniejsze były tzw. Wielkie Dionizje. Trwały sześć dni, pierwszego składano Dionizosowi kozła jako ofiarę przy akompaniamencie chóralnych pieśni - dytyrambów. Posąg Dionizosa przenoszono ze świątyni na Akropolu do gaju Akademosa, cały czas przy chóralnym śpiewie, a po zmroku umieszczano posag na orchestrze, a więc miejscu przeznaczonym na tańce. Pozostały czas przeznaczony był na konkursy dramatyczne, wystawiano tragedie, komedie i dramat satyrowy, a wyniki ogłaszano ostatniego dnia.

W teatrze znajdowała się okrągła orchestra, gdzie tańczono, a na środku był ołtarz poświęcony Dionizosowi. Na samym początku widzowie siedzieli na ziemi, potem zaczęto ustawiać na stoku wzgórza ławy, tak, by widzowie mieli dobrą widoczność, a ostatecznie siedzenia zaczęto wykuwać w skale.

Pierwszego aktora do tragedii greckiej wprowadził w szóstym wieku p.n.e. Tespis, drugiego- Ajschylos autor Oresteji i Persów , a trzeciego- Sofokles. Ograniczono dzięki temu partie chóru, a poszerzono dialogi. Aktorzy na początku grali wraz z chórem na orchestrze. Skład rekwizytów oraz garderoba znajdowały się w budynku zwanym skene. Frontowa ściana skene służyła jak scenografia dla sztuk. Z czasem wzniesiono przed skene tzw. proskenion czyli właściwą scenę, gdzie występowali aktorzy, natomiast chór pozostał na orchestrze. Eurypides będący autorem Medei i Ifigenii jako pierwszy wprowadził do swej sztuki wątek miłosny. Komedie zawierały najczęściej odniesienia do aktualnej sytuacji politycznej. Najwybitniejszym autorem greckich komedii był Arystofanes, twórca Żab, Chmur, Acharnejczyków, Rycerzy i os, Pokoju, Lizystraty. Sympatyzował z ubogimi chłopami, nie wahał się przed atakowaniem Sokratesa, Peryklesa,

Pierwszy kamienny teatr powstał w czwartym wieku p.n.e. w Atenach, przeznaczony był na siedemnaście tysięcy widzów, ale w rzeczywistości mieścił prawie dwa razy więcej. Widownia zasiadła na kamiennych siedzeniach. W pierwszym rzędzie widowiska podziwiali dostojnicy, kapłani, jurorzy, posłowie zagraniczni.

Dekoracje wprowadzono do teatru greckiego około piątego wieku p.n.e. Bardzo dbano o doskonałą akustykę.

W Grecji budowano też tzw. odeony, czyli kamienne budowle kryte dachem, w których odbywały się konkursy muzyczne.

O tym, który autor wystawi swoje sztuki decydował głównie archont-eponymos. Wybrany pisarz otrzymywał chór. Zwykle do konkursu dopuszczano trzech komediopisarzy oraz trzech pisarzy wystawiających tzw. tetralogię czyli trzy tragedie i jeden dramat satyrowy. Archont przydzielał też twórcy choregosa, czyli osobę finansującą przedsięwzięcie a w ten sposób opłacającą swoje zobowiązania wobec państwa. Choregos sponsorował przede wszystkim chór złożony z dwunastu bądź piętnastu osób, utrzymywał go przez cały okres prób, zapewniał muzyków.

Aktorów wybierał początkowo poeta, a następnie wybierało ich państwo. Grali oni we wszystkich sztukach danego autora, a także w dramatach pozostałych poetów stających do konkursu. Ze względu na fakt, iż w sztukach mogło grać tylko trzech aktorów, każdy z nich grał kilka ról w czasie jednego przedstawienia.

Sędziów oceniających konkurs teatralny losowano. Nagrody przyznawano najlepszemu autorowi, aktorowi oraz choregosowi.

Aktor występował w długim jaskrawym chitonie, obuwiu z koturnami, by wydawał się wyższy oraz w masce. Maska zasłaniała twarz oraz tył głowy, zawiązywano ją pod brodą. Kobiece maski malowane były na biało, męskie na ciemno. Miały one otwory na oczy oraz szeroki uśmiech, który miał wzmacniać głos aktora. Nie tylko różniły się maski dla kobiet i mężczyzn, ale także dla poszczególnych zawodów, bogów, herosów. Dopiero w okresie hellenistycznym powstały zawodowe zespoły aktorów.

Do teatru greckiego wstęp mieli zarówno ludzie wolni jak i niewolnicy. Tylko na przedstawienia komediowe nie dopuszczano kobiet i młodzieży. O ile na początku wstęp był wolny potem ze względu na dużą popularność zaczęto pobierać opłatę za bilet w wysokości dwóch oboli. Dla najuboższych Perykles wprowadził nawet zasiłki, by mogli korzystać z przedstawień teatralnych.

Publiczność nagradzała grę aktorską oklaskami i domagała się bisów, gdy jednak źle oceniała aktorów gwizdała, obrzucała ich kamieniami i orzechami.

ŚWIĘTA:

Bardzo ważnym świętem były Panatenaje ku czci Ateny obchodzone co cztery lata. Procesja udawała się do Erechtejonu, gdzie składano Atenie ofiarę w postaci bogato haftowanego peplos, a następnie dokonywano rzezi wołów i odbywano wspólną ucztę. W kolejnych dniach Panatej odbywały się zawody sportowe, muzyczne, recytatorskie. W programie obchodów z czasem znalazł się taniec w zbroi oraz bieg z pochodniami. Po bitwie pod Salaminą wydłużono Panateje o jeden dzień, w którym organizowano wyścigi okrętów ateńskich.

Swoje święto miały też Demeter i Kora, a były to tzw. Wielkie Misteria Eleuzyńskie, które z czasem stały się świętem ogólnopaństwowym. Cechą tych uroczystości była tajemniczość, a żeby można było brać w nich udział trzeba było posiąść pewien stopień wtajemniczenia, stać się tzw. mystami. Elementem obchodów była kąpiel w morzu, procesja nocna do Eleusis, na czele której kroczył kapłan. Po drodze zatrzymywano się i modlono w miejscach związanych z kultem Demeter. Wtajemniczeni mogli brać udział w naczelnych obrzędach odbywających się w świątyni, gdzie przedstawiano sceny mitu o Demeter i Korze.

Bardzo wesołymi były święta ku czci boga Kronosa tzw. Kronia. Obchodzono też tzw. Asklepiaia na cześć Asklepiosa. Celebrowano także święta związane z wydarzeniami politycznymi, jak np. dla uczczenia zwycięstwa pod Maratonem czy Platejami.

RODZINA:

W Grecji panował patriarchalny model rodziny. Małżeństwo miało dostarczyć państwu obywateli zdolnych do jego obrony, przedłużyć ród oraz zapewnić kontynuację obrzędów kultowych. Osoby nie zawierające małżeństwa cieszyły się mniejszym szacunkiem a w Sparcie nawet traciły cześć, np. w zimie musieli nago obchodzić agorę śpiewając specjalnie ułożone piosenki. Męża wybierał córce ojciec spośród zaproszonych do domu kandydatów, którzy przyjeżdżali z prezentami i dla gospodarza i dla swej wybranki. Narzeczonym ojciec nadawał posag, który podlegał zwrotowi na wypadek rozwodu. Małżeństwo z mocy prawa zawrzeć mógł mężczyzna posiadający obywatelstwo i córka wolnego obywatela. Dziewczęta miały po piętnaście, dwanaście lat, chociaż Platon uważał, że powinny mieć ukończone lat szesnaście, nie przeszkadzało pokrewieństwo między narzeczonymi. Zawarcie małżeństwa poprzedzone było zaręczynami, w trakcie których ustalano wysokość posagu. Otrzymywały go od państwa nawet sieroty oraz dziewczęta ubogie. Gdyby zawarto małżeństwo bez zaręczyn dzieci z takiego związku nie otrzymałaby obywatelstwa. W dniu ślubu dom panny młodej dekorowano kwiatami a ona sama brała kąpiel w wodzie ze świętego źródła. Najpierw składano ofiary bogom, następnie odbywał się akt oddania córki zięciowi a potem goście bawili się na przyjęciu suto zakrapianym winem. Na zakończenie uroczysty pochód odprowadzał pannę młodą do domu męża przy śpiewach pieśni weselnych ku czci boga Hymenajosa. Młoda żona wnoszona była do domu przez męża i obsypywana daktylami, orzechami i figami, co miało zapewnić jej dostatek. Młodzi małżonkowie po zapaleniu płomienia na ognisku domowym pochodnią niesioną przez matkę panny młodej najpierw musieli złożyć ofiary bogom, a następnie spożywali wspólnie chleb i owoce. Uczta przenosiła się do domu młodej pary, a po jej zakończeniu wprowadzano małżonków przy akompaniamencie śpiewów do sypialni. W następnym dniu odbywało się kolejne przyjęcie i wręczanie młodym prezentów. Panna młoda występowała już bez welonu.

Kobiety uzależnione były od mężczyzn. Zajmowały się domem, tkaniem i najmłodszymi dziećmi. Publicznie pokazywać mogły się już raczej w starszym wieku, z zasłoniętą twarzą i w towarzystwie niewolnicy.

Platon zalecał małżeństwom, które w ciągu dziesięciu lat nie doczekały się potomstwa rozwód. Mąż chcąc rozwodu odsyłał po prostu żonę do domu jej ojca, natomiast żona występowała o rozwód na piśmie do archonta przedstawiając powody swej decyzji. Jeśli mąż nie stawiał przeszkód dochodziło do separacji, jeżeli natomiast zgłaszał obiekcje następowała rozprawa sądowa.

Kobieta w czasie ciąży nie korzystała z opieki lekarza, najczęściej pomocą służyła położna lub niewolnica. Często zdarzały się zgony przy porodach zarówno kobiet jak i dzieci.

MEDYCYNA:

Greckiej medycynie patronowali Asklepios, Apollo i Artemida. Apollo ojciec Asklepiosa przekazał mu wiedzę medyczną, a ziołolecznictwa dzięki któremu mógł przywracać ludzi do życia nauczył go Cheiron. Zeus bojąc się o skutki wiedzy Asklepiosa pozbawił go życia i uczynił gwiazdą w konstelacji Wężownika, stąd wąż jest symbolem farmacji.

Medycyna grecka początki swoje wiąże ze świątyniami, gdzie leczono ludzi. Asklepios leczył w świątyniach zwanych asklepiejonami wraz z kapłanami-lekarzami, np. w Epidauros. Stosowano tam technikę leczenia we śnie, kiedy to pacjent miał zostać uzdrowiony lub miano stosować się do wskazówek zawartych w jego snach. Być może sen wywoływany był hipnozą. Medycyna przyświątynna rozwinęła się zwłaszcza w piątym wieku p.n.e. Asklepiejon znajdował się też w Atenach, w Knidos, a także na wyspie Kos, gdzie leczył słynny Hipokrates. Jego przysięga obowiązuje lekarzy do dzisiaj, zakazuje podawania pacjentom środków trujących oraz poronnych, nakazuje zachowanie tajemnicy zawodowej. Hipokrates dążył przede wszystkim do postawienia właściwej diagnozy, wykluczał z medycyny przesądy i zabobony, szeroko stosował leki. Zaczęto zwracać uwagę na higienę, dietę, stosować masaże, rozwinięto anatomię, przeprowadzano sekcje zwłok. Kobiety mogły w dziedzinie medycyny zajmować się jedynie położnictwem. Nie mogły być pacjentkami lekarzy. Agnodike miała w przebraniu męskim nauczyć się sztuki lekarskiej, jednak po wyjściu na jaw jej tajemnicy została potępiona przez środowisko lekarzy. W końcu zezwolono kobietom na naukę i praktykę lekarską, jednak nie było żadnej sławnej kobiety lekarki w Grecji na tyle, by o niej pamiętano. Równolegle z rozwojem nauki medycznej dalej wierzono w działanie ziół oraz wody z niektórych źródeł. Odbicie wody ze świętych źródeł w lusterkach miało dać odpowiedź na temat rokowania co do choroby pacjenta. W źródłach świątynnych dokonywano też obmycia, które nabierało charakteru kultowego oczyszczenia.

IGRZYSKA OLIMPIJSKIE:

W antycznej Grecji szczególnie dbano o kondycję fizyczną, stąd zainteresowanie sportem. W wychowaniu młodzieży ogromny nacisk kładziono na rozwój fizyczny. Młodzi mężczyźni ćwiczyć mogli na terenach sportowych zwanych gimnazjonami. Organizowano liczne zawody sportowe przy okazji świąt ku czci bogów. Igrzyska gromadziły liczną publiczność, a zwycięzca ofiarowywał swój triumf bogom. Od 776 roku p.n.e. najważniejsze igrzyska były organizowane co cztery lata w Olimpii, stąd nazwa igrzyska olimpijskie czy olimpiada. Nagrodą dla zwycięzcy był zwykle wieniec laurowy lub oliwny. Liczyło się tylko i wyłącznie zwycięstwo, nikt nie pamiętał o zdobywcach drugich czy trzecich miejsc. Rywalizowano w sportach lekkoatletycznych - biegach, rzucie oszczepem lub dyskiem, zapasach, wyścigach wozów konnych. Zmaganiom sportowym towarzyszyły konkursy artystyczne, literackie, muzyczne.

KULTURA:

Starożytna Grecja wniosła olbrzymi wkład w rozwój światowej kultury. "Iliada" i "Odyseja" autorstwa Homera otwierają drzwi dla rozwoju literatury greckiej. Licznie powstawały utwory poetyckie wykonywane z akompaniamentem liry czy fletu zwłaszcza przy okazji spotkań towarzyskich. W V wieku p.n.e. nastąpił rozkwit dramatu greckiego. Cieszące się popularnością komedie i tragedie wystawiano na scenie z towarzyszeniem chóru. Aktorzy byli profesjonalistami szkolonymi w specjalnych szkołach i wyłącznie mężczyznami. Role kobiece odgrywali w maskach. W IV wieku p.n.e. zaczęto budować kamienne teatry z doskonałą akustyką. Ponadczasową sławę zdobyli tacy autorzy tragedii jak Sofokles, Eurypides czy Ajschylos, komediami zasłynął zaś zwłaszcza Arystofanes.

Zupełnie wyjątkowym osiągnięciem Greków jest filozofia. Jej początki wiążą się z działalnością filozofów z Jonii, którzy za podstawę wszechświata uznawali jakiś pierwiastek i tak np. Tales z Miletu, uważał wodę za podstawę wszechświata. Anaksymander z Miletu za podstawowy element uznał apeiron, z którego miał powstać świat, czynnikiem, który wpłynąć miał decydującą na powstanie istot żywych, w tym człowieka była według niego wilgoć. Anaksymenes za podstawowy pierwiastek uznał powietrze, z którego miał powstać zarówno człowiek jak i ogień czy woda. Dla Heraklita z Efezu, wszystko brało początek od ognia, on to zauważył jak wszystko jest zmienne i ujął w powiedzeniu "Panta rei". Zajmował się też zgłębianiem tajników duszy ludzkiej.

Przeciwnym do materialistycznego nurtu filozofii jońskiej była idealistyczna filozofia powstała głównie w południowej Italii. Jej reprezentantem był Pitagoras, który głosił tezę o doskonaleniu się dusz w trakcie ich pośmiertnych wędrówek. Ogromne zasługi Pitagoras i jego uczniowie ponieśli dla matematyki, konstruując liczne prawa m.in. słynne twierdzenie Pitagorasa. Pitagorejczycy twierdzili, że Ziemia oraz słońce są kulami oraz, że Ziemia krąży wokół jakiegoś ośrodka, w wyniku czego powstaje muzyka. Szkoła Elatów z Ksenofanesem, Zenonem z Elei, Parmenidesem utrzymywała tezę o niezmienności wszechświata.

Trzy najbardziej znane nazwiska greckich filozofów to Sokrates, Platon i Arystoteles. Sokrates przekazywał swoje poglądy na drodze rozmów z uczniami i słuchaczami. Chciał przede wszystkim ukształtować odpowiedzialnego, świadomego, prawego obywatela. Odrzucał relatywizm, prawda według niego była tylko jedna. Nie nauczał za pieniądze jak sofiści, nie spisał swych poglądów. Uczestniczył aktywnie w życiu państwowym Aten, chociaż przez swoją bezkompromisową postawę miał wielu wrogów. Wytoczony z powodów politycznych proces zakończył się skazaniem Sokratesa na śmierć w 399 roku p.n.e. Oskarżano go o demoralizowanie młodzieży ale także o poglądy wrogie demokracji. Dzieło Sokratesa kontynuował jego uczeń Platon, który założył swoją szkołę zwaną od gaju Akademosa Akademią. Platon swoje poglądy filozoficzne przedstawiał głównie w dialogach np. Uczta, Fedon. Podstawą filozofii Platona była teza o realnie istniejących ideach, które odbijały się jedynie w materialnej rzeczywistości. Swoje poglądy w kwestiach ustrojowych wyłożył w dziele O państwie. Z kolei uczeń Platona - Arystoteles nauczał w Liceum, w gajach Likejonu, był nauczycielem Aleksandra Macedońskiego. Z czasem zanegował poglądy Platona dotyczące idei oraz koncepcje polityczne. Wyznawał materialistyczny pogląd dotyczący budowy świata, podkreślał rolę doświadczenia we wszystkich aspektach życia. Uchodzi Arystoteles za propagatora zasady złotego środka, stąd w kwestii ustroju odrzucał zarówno monarchię jak i demokrację, a był zwolennikiem umiarkowanej oligarchii. Uznawał naturalną przynależność obywateli greckich do polis, akceptował niewolnictwo. Zajmował się on wraz ze swymi uczniami nie tylko filozofią ale licznymi dziedzinami nauki, przyczyniając się do ich rozwoju. Założył bibliotekę, był autorem Polityki, Etyki Nikomachejskiej, Metafizyki.

Charakterystyczne dla Aten były szkoły sofistów, którzy za opłatą uczyli zwłaszcza sztuki wymowy potrzebnej młodym ludziom w życiu publicznym a także przekazywali wiadomości z różnych dziedzin nauki. Na gruncie filozofii skupili się tylko i wyłącznie na człowieku. Protagoras z Abdery dowodził względności prawdy.

W piątym wieku p.n.e. za sprawą Herodota z Halikarnasu narodziła się w Grecji historiografia. Herodot w swych Dziejach przedstawił historię wojen persko-greckich, starał się docierać do przyczyn i faktów, chociaż w wyjaśnianiu zdarzeń nie uniknął tez o interwencji bogów. Tukidydes opisał wojnę peloponeską.

Osiągnięcia Greków wyraźnie widoczne są też na gruncie sztuki. Od siódmego wieku p.n.e. zaczęli używać w budownictwie kamienia. Na przestrzeni wieków wykształcili trzy porządki architektoniczne rozpoznawane głównie po cechach kolumn - dorycki, joński i koryncki. W porządku doryckim kolumna stała wprost na ziemi, była prosta i skromna. W stylu jońskim kapitel był w kształcie ślimacznicy a kolumna miała bazę. Przykładem tego stylu jest świątynia Apolla w Efezie. Porządek koryncki był najbardziej ozdobny, kolumny były żłobkowane, kapitele rzeźbiono bogato w kształcie chociażby liści akantów. Wspaniałe świątynie wznoszono bogom, w samych Atenach zgromadzono je na Akropolu a najsłynniejsze z nich to Partenon poświęcony Atenie Partenon i Erechtejon.

Grecy są autorami wielu znanych rzeźb, których cechą charakterystyczną było przedstawianie postaci nago. Początkowo tworzono je w drewnie, potem głównie w marmurze. Fidiasz rzeźbiący głównie bogów zdobił swe dzieła złotem i kością słoniową, zasłynął monumentalnymi rzeźbami Ateny Partenon i Zeusa Olimpijskiego. Od piątego wieku p.n.e. starano się uchwycić ruch, doskonale został on przedstawiony przez Myrona w "Dyskobolu". Wybitny rzeźbiarz Poliklet przykładający wagę do proporcji ludzkiego ciała jest autorem "Doryforosa" ("Niosącego włócznię"), nieznany autor wyrzeźbił słynną "Wenus z Milo". Grecy wytwarzali też przepiękne malowane naczynia ceramiczne.

W wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego i połączenia tradycji Grecji i Wschodu powstała charakterystyczna dla okresu hellenizmu kultura. Jej elementem był wspólny język używany przez Greków na Wschodzie, w którym powstawała liczna literatura. Grecy w każdym większym mieście wznosili gimnazjum i teatr. Jednak nie tylko oni narzucali swoje obyczaje czy elementy kultury. Wpływom Wschodu ulegli zwłaszcza w dziedzinie religii, w której najpierw zaczęli utożsamiać greckich bogów z bogami wschodnimi - Izydą, Sarapisem, Mardukiem, a następnie stawali się ich wyznawcami.

Filozofia w okresie hellenistycznym w dalszym ciągu rozwijała się głównie w Atenach, a jej głównym obiektem stał się człowiek. Cynicy uważali, że najważniejsza jest cnota, która osiągnąć może zarówno niewolnik jak i człowiek wolny. Stoicy na czele z Zenonem z Kition również cnotę uważali za najwyższe dobro, w dążeniu do osiągnięcia którego wszyscy ludzie byli według nich równi. Nakazywali pogodzenie się z istniejącymi stosunkami i zgodne życie w ramach pastwa światowego. Epikurejczycy z Epikurem z Samos zalecali odsunięcie się od spraw państwowych na rzecz życia prywatnego, cieszenia się nim i korzystania z jego uroków.

W okresie hellenizmu doszło do ogromnego rozwoju wielu dziedzin nauk. W Aleksandrii założono tzw. Muzaion będący akademią nauk. Ściągani zewsząd uczeni utrzymywani przez króla zajmowali się działalnością naukową, korzystali z istniejącej tam bogatej biblioteki oraz obserwatorium astronomicznego. Innymi ośrodkami nauki była Antiochia, Pergamon, Rodos. W dziedzinie matematyki podręcznik geometrii ułożył Euklides z Aleksandrii. Archimedes z Syrakuz odkrył liczbę π, stworzył mechanikę, znał różniczkowanie.

Na polu geografii wybitnie zapisał się Eratostenes z Cyreny, który stworzył podręcznik do geografii, wyliczył obwód Ziemi, twierdził, że płynąc na Zachód można dotrzeć do Indii. Arystarch z Samos jako pierwszy wysunął tezę, iż planety i księżyc krążą wokół Słońca.

Teofrast stworzył obowiązujący przez długi czas podręcznik botaniki. Medycyna znalazła dobry grunt dla swego rozwoju w Aleksandrii, gdzie poznano dokładnie anatomię ludzkiego ciała, dokonywano sekcji zwłok, a nawet wiwisekcji.

W nowo zakładanych miastach na Wschodzie Grecy wykorzystywali znane im wzorce. Ulice przecinały się pod kątem prostym, budowano systemy wodociągowe i kanalizacyjne. Wznoszono wspaniałe świątynie jak np. świątynia Apollina w okolicach Miletu a także budynki świeckie - pełne przepychu pałace, termy, teatry, gimnazja, domy mieszkalne. Rozwojowi uległa także rzeźba, posągi władców ustawiano w miejscach publicznych, na rynkach, placach. Zapanowała moda na posiadanie domowych kolekcji rzeźb i posągów. Ich obiektami nie są już jednak bogowie, ale ludzie zwłaszcza władcy. Starano wyrażać się ekspresje i emocje. Istniały liczne szkoły rzeźbiarskie, najsłynniejsze na Rodos, gdzie powstała słynna "Nike z Samotraki" oraz "Grupa Laokoona" i w Pergamonie, skąd pochodzą przedstawienia umierających Galatów oraz Wielki Ołtarz Pergameński z drugiego wieku p.n.e.

SYSTEM MONETARNY

Początkowo w Grecji panował handel wymienny. Później zaczęto rozliczać się sztabkami jakiegoś kruszcu, oceniając ich wartość według wagi. Pierwsze monety z tzw. elektronu czyli stopu złota i srebra pojawiły się około 700 roku p.n.e. w Lidii i koloniach małoazjatyckich. Moneta złota pojawiła się pierwszy raz w Lidii. Niemal ile państw greckich tyle systemów monetarnych. Powszechnie w użyciu była moneta z Aten, zwłaszcza srebrna - drachma dzieląca się na obole, złotą był tzw. stater, w piątym wieku p.n.e. pojawiła się moneta żelazna. Na monetach umieszczano symbole bogów np. w Atenach Ateny, rośliny, zwierzęta, od czasów Aleksandra Macedońskiego wizerunki władców. Egina była pierwszą polis, gdzie powstała mennica. Szybko zaczęto fałszować monetę, zmniejszając w niej zawartość szlachetnego kruszcu.

KOMUNIKACJA I ŁĄCZNOŚĆ

Różne były powody wypraw Greków poza granice swych polis - wojny, poszukiwania nowych kolonii i surowców, handel. Częste podróże podejmowali filozofowie ściągani na dwory różnych władców. Zagraniczne wyprawy pokonywano głównie drogą morską. W celach handlowych wyprawiano się do dzisiejszej Hiszpanii, Francji, Libii. Z mieszkańcami Libii handlowano w ten sposób, że po dopłynięciu do brzegu wykładano towar i wracano na statek, po czym tubylcy przychodzili i kładli złoto, odchodzili a Grecy sprawdzali jego ilość, jeśli była wystarczająca zabierali i odpływali, jeśli nie czekali na dalszą ilość.

Początkowo pływano na łodziach pozbawionych pokładu, pojawił się on dopiero w siódmym wieku p.n.e. z grupą pięćdziesięciu wioślarzy. Potem skonstruowano dwu i trójrzędowce odpowiednio z dwoma i trzema rzędami wioseł. Trójrzędowce zwane trierami wyposażono w taran w postaci długiej belki z ostrym zakończeniem, który miał zadać zniszczenia przeciwnikom w razie bitwy morskiej. Z czasem zwiększano powierzchnię pokładu ale także długość wioseł tak, że pracowało przy nich nawet i piętnastu wioślarzy. Statki kunsztownie ozdabiano i wykańczano. Wioślarzami dowodził keleustes a rytm wiosłowaniu nadawał muzyk, który grał na aulosie. Wioślarzami byli zazwyczaj niewolnicy i ludzie ubodzy.

Gorzej Grekom podróżowało się po własnym kraju, ponieważ nie dysponowali dobrymi drogami. Zdarzały się drogi brukowane, najczęściej jednak po prostu żłobiono koleiny dla wozów. Najczęściej podróże odbywano na piechotę w towarzystwie niewolników objuczonych bagażami, wozami podróżowali głównie starcy, kobiety i dzieci. Ze względu na małą szerokość dróg greckich trudno było się na nich wyminąć dwóm wozom a nawet wozowi i pieszemu. Wozy ciągnęły konie lub muły, były lekkie z wysokim podwoziem. W okresie hellenistycznym modnym było w Grecji korzystanie na wzór perski z lektyki. W czasie podróży zatrzymywano się u znajomych lub jeśli miasta połączone były proksenią opiekował się podróżnymi proksenos. Zajazdy i gospody nie były zanadto wygodne, brakowało w nich wystarczających zapasów żywności tak, że podróżny sam często kupował jedzenie i przynosił do gospody, by mu je przyrządzono.

W kwestii poczty Greków wyprzedzili zdecydowanie Persowie. Początkowo korespondencja w Grecji przenoszona była przez pieszych posłańców lub gońców, którzy musieli być młodzi i dysponować odpowiednią formą fizyczną. Inaczej niż w Persji w Grecji gońcy nie zmieniali się i wiadomość przyniosła ta sama osoba, która ją odbierała od nadawcy. Aleksandrowi Macedońskiemu nie udało się wprowadzić takiego systemu pocztowego jaki istniał w Persji i dopiero w państwie egipskim powstałym po rozpadzie jego imperium pojawił się taki a nawet udoskonalony system. Punktem zbiorczym było Memfis, urzędnicy rozdzielali tam pocztę a doręczyciele zmieniający się na stacjach roznosili ją do Górnego i Dolnego Egiptu. Jeśli odległość była znaczna jeździli na wielbłądach, w bliższe okolice udawali się pieszo.