WYKŁAD V

Podział na jednostki klimatostratygraficzne – w ich wydzielaniu posługujemy się kryteriami:

1. Litostratygraficznymi – porządkowanie warstw i innych ciał skalnych wyodrębnionych na podst. cech litologicznych.

2. Biostratygraficznymi – porządkowanie na podst. szczątków org.

3. Chronostratygraficznymi – porządkowanie w jednostki mające własne nazwy odpowiadające przedziałom czasu geol.

4. Magnetostratygraficznymi – parametry dawnego pola mag. lub różnorodnych właściwości mag. skał.

5. Allostratygraficznymi – wykorzystujące jednostki będące ciałami skalnymi o genezie osadowej, które daję się identyfikować na podstawie nieciągłości.

6. Morfostratygraficzne – obecność kompleksów glacjalnych.

7. Palinostratygraficzne – obecność pyłków, na podstawie których wyróżniamy interglacjały i interstadiały.

Fauna i flora poszczególnych cykli glacjalno-interglacjalnych:

1. Stadium kriokratyczne:

   1. Flora:

      1. Pustynia lodowa – b. niskie T, susza mrozowa, niekorzystne gleby, krótki okres wegetacji. Wśród roślin wyróżniamy: odporne rośliny kwiatowe, porosty, mchy. Typowe rośliny: chrobotek reniferowy, widliczka ostrozębna.

      2. Tundra – chłodne lata i surowe zimy, wieloletnia zmarzlina, gleby mineralne oraz wzorzyste. Wśród roślin wyróżniamy: mchy, porosty, byliny, krzewinki, brzozy karłowate. Typowe rośliny: dębnik ośmiopłatkowy, wierzba żyłkowata. Od N graniczy z pustynią lodową, a od S z lasotundrą.

   2. Fauna – lisy polarne, niedźwiedzie, renifery, foki, piżmowoły, lemingi, mamuty, nosorozce włochate.

2. Stadium protokratyczne – zanik zmarzliny, początek sedymentacji jeziornej, wcinanie się koryt rzecznych, początki proc. eolicznych. Wśród flory wyróżniamy kompleksy:

   1. Tundra parkowa.

   2. Las szpilkowy borealny – klimat um. bardzo chłodny, z długą i mroźną zimą oraz z krótkim okresem wegetacji. Gleby ubogie, na wielu obszarach zalega zmarzlina. Wśród roślin dominują drzewa iglaste z niewielką domieszką drzew liściastych. Typowe rośliny: picea, albies, betula, populus, salix, larix.

3. Stadium mezokratyczne – rozwój sed. w jeziorach, przekształcanie bagien w torfowiska, powstawanie rzek meandrujących. Optimum interglacjału i jednoczesne zakończenie sukcesji progresywnej. Na S Europy występują stepy, a podczas holocenu początki wylesień i intensywny rozwój rolnictwa:

   1. Flora:

      1. Las liściasty (zrzucający liście na zimę) – wyraźna rytmika sezonowa i dość ubogi skład drzew (dąb, lipa, buk). Występuje w klimacie um. chłodnym i wilgotnym, związanym z glebami brunatnymi. Wśród lasów tych wyróżniamy:

         • Grądy – bogaty podszyt, dobre gleby.

         • Olsy – lasy terenów podmokłych.

         • Łęgi – zarośla krzaczasto-drzewiaste.

      2. Step – klimat um. kontynentalny z mroźną zimą i suchym, gorącym latem. Gleby są humusowe, typu czarnoziemów. Roślinność to trawy, dwuliścienne zioła, bylice i półkrzewy. Rytmika sezonowa jest bardzo wyraźnie zaznaczona.

   2. Fauna – bizony, tury, jelenie olbrzymie, tygrysy szablozębne, bobry, wombaty.

Do stadium mezokratycznego zaliczyć możemy holoceński okresa atlantycki, czyli optimum klimatyczne, podczas którego człowiek zaczął hodować zwierzęta, uprawiać rolę oraz budować osady.

1. Stadium telokratyczne – obniżenie T, roślinność przybiera char. regresyjny. Zaznacza się ekspansja gatunków zakwaszających środ., co powodowało bielicowanie gleb. Zbiorowiska leśne rzedną, a na ich miejsce wchodzą torfowiska i wrzosowiska. W okresie tym dochodzi do niszczenia i przebudowy naturalnych ekosystemów przez działalność człowieka (wycinanie lasów, uprawa roli). Jest to okres kończący interglacjalną sukcesję roślinności – podobnie jak stadium protokratyczne, ale o char. regresywnym.

Piętro – podstawowa jednostka chronostratygraficzna, ustalana na podstawie stratotypu globalnego – globalnego profilu i punktu stratotypowego. Granica piętra powinna być punktowo umiejscowiona („złoty gwóźdź”) w profilu osadów zasadniczo ciągłych.

WYKŁAD VI (POŁOWA)

Czwartorzęd to wg ICS i IUGS najmłodszy okres ery kenozoicznej. Zaczął się po neogenie i trwa do dziś. Stanowi samodzielną jednostkę chronostrat. w randze okresu. Dolna granica to 2,588 Ma, zgodna z GSSP (globalnym profilem i punktem stratotypowym) Monte San Nicola. Wahnięcia T podczas zlodowaceń to jednostki niższego rzędu. Przejście z glacjału do interglacjału zawsze było gwałtowne.

Człowiek w Q – ssak chodzący, rząd naczelnych. Nas interesują hominidy (człowiekowate). Hominidy to rodzina ssaków naczelnych o dużej inteligencji, tendencji do przyjmowania pozycji spionizowanej, dwunożnej postawy, potrafiące wytwarzać i używać narzędzia. Pochodzenie wspólnego przodka małp człekokształtnych oraz ludzi: 47 mln lat BP – kopalnia Messel koło Darmstadt lub 37 mln lat BP – Fajum, Egipt.

Pokoleniowe przekazywanie doświadczeń – dany gatunek przekształca się stopniowo w inny, nabywając kolejne doświadczenia, a następnie przekazuje je swoim potomkom, którzy przekazują tą wiedzę następnym itd. Modele przekazywania doświadczeń: wertykalny (nawiązujący do gradualizmu) oraz horyzontalny. Proces ten ujmuje zmiany jako coś epizodycznego, gatunki pozostają w istocie niezmienne, a nowe wyłaniają się z nich jako rezultat bezpośrednich kontaktów obcych grup naszych przodków i wymiana między sobą doświadczeń.

Pierolapithecus cotalaunicus - ostatni wspólny przodek człowieka i małp człekokształtnych (bez orangutanów). W okresie jego życia doszło do wykształcenia cech, które doprowadziły do powstania obecnej formy człowieka:

1. Powiększenie V mózgu.

2. Utrata chwytności stopy.

3. Pionowa postawa ciała – możliwość wykorzystywania rąk podczas używania narzędzi oraz lepsza regulacja T, obkupiona schorzeniami układu kostnego.

4. Długodystansowy bieg.

5. Delikatne uzębienie i recesywne kły.

6. Zmiana kośćca.

7. Przesunięcie V-kształtnej żuchwy ku tyłowi.

8. Urata owłosienia.

9. Wykształcenie kultury i zdolność porozumiewania się za pomocą języka i mowy.

WYKŁAD VII (NIE CAŁY)

Neandertalczycy – obecność genu MC1R zapewniała jasną skórę i rude włosy. Wydatny wał nadczołowy i cofnięte czoło nadawały twarzy marsowy wygląd, duża pojemność mózgoczaszki, środkowo część twarzy bardziej wysunięta do przodu, szerokie otwory nosowe. Byli oni nosicielami genu FOXP2, wiązanego z umiejętnością mowy.

Kultura mustierska – jedna z kultur archeologicznych środkowego paleolitu występujących na terenie Europy, także w Polsce. Nazwa pochodzi od miejscowości Le Moustier w departamencie Dordogne (Francja).

Kompleks jednostek kulturowych rozwijających się w okresie trwania środkowego paleolitu. Nazwa tego kompleksu pochodzi od eponimicznego stanowiska Le Moustier dep. Dordogne we Francji. Przemysł mustierski charakteryzuje się narzędziami wykonywanymi na odłupkach przy zastosowaniu technologii mustierskiej bądź lewaluaskiej. Kultura ta rozwijała się od ok. 300-200 tys. lat temu do ok. 40 tys. lat temu. Za twórcę tej kultury uznaje się człowieka neandertalskiego. Tradycja mikocka na terenie Półwyspu Iberyjskiego oraz terenów Chorwacji przetrwała do czasów późniejszych niż 30 tys. lat temu.

Kultury zaliczane do kompleksu mustierskiego w Europie Zachodniej zostały sklasyfikowane ze względu na obecność i częstotliwość różnych typów narzędzi, np. zgrzebeł, narzędzi zębatych, na kilka grup:

1. Przemysł szarencki – początek zjawisk kulturowych określanych jako przemysł szarencki wiąże się z datą ok. 170 tys. lat temu. Ze względu na specyficzne cechy typologiczne oraz technikę otrzymywania półsurowca w przemyśle szarenckim wydzielono dwa warianty:

   1. La Farrasie – nazwa tej odmiany pochodzi od stanowiska La Farrasie dep. Dordogne, facja znana jest z terenów północnej części Francji – stanowisko Biache-Saint-Vaast, Nadrenii – stanowisko Rheindalen, a także Turyngii – stanowisko Ehringsdorf. Przemysł kamienny tej facji charakteryzuje się techniką lewaluaską oraz przewagą zgrzebeł nad wszystkimi innymi typami narzędzi.

   2. La Quina – nazwa tego wariantu kultury szarenckiej pochodzi od stanowiska La Quina dep. Charente. Cechą charakterystyczną tego wariantu jest obecność dużej ilości zgrzebeł, brak natomiast śladów użytkowania techniki lewaluaskiej. Zespoły takich narzędzi spotykane są w zachodniej części Europy, m.in. stanowiska Tares i La Chalse (południowo-zachodnia Francja), stanowisko Bolomor – południowa Hiszpania, a także w Czechach – stanowisko Becov koło Pragi.

2. Klasyczny mustierien – obejmuje okres od ok. 120 do 30 tys. lat temu. Zespół zjawisk utożsamianych jako klasyczny mustierien obejmuje swym zasięgiem Półwysep Iberyjski – jaskinia Lezetxiki, jaskinie Morin, Axlor. Na stanowiskach tych poświadczone są przypadki intensyfikacji facji z narzędziami zębatymi i mustierienu typowego. Obecność klasycznego mustierienu na terenie Francji poświadczone jest na stanowiskach Le Moustier i nawisów Combe Grenal.

3. Mustierien z tradycją aszelską – charakterystycznym elementem tego przemysłu jest obecność pięściaków o kształcie sercowatym, cienkich i przeważnie o małych rozmiarach, oraz drapaczy. Formacja ta znana jest z terenów południowej i północnej Francji, jak i z obszarów Półwyspu Iberyjskiego, Bretanii; stanowisko – Kervouster.

4. Kultura mustierska typowa – charakteryzuje się średnim występowaniem zgrzebeł z retuszem zwykłym niewielką ilością narzędzi zębatych, brakiem tylców oraz pięściaków. Mustierien typowy znany jest z jaskini Vaufreya dep. Dordogne oraz stanowiska Maastricht-Belbedere w Holandii.

Mirów – jaskinia Stajnia – miejsce odkrycia w 2009 r. najstarszych w Polsce szczątków kostnych Homo sapiens neanderthalensis sprzed 80-100 ka.

Kultury środkowego paleolitu w Polsce:

1. Zespoły lewalualsko-mustierskie.

2. Zespoły wschodniomikockie.

3. Zespoły z ostrzami liściowatymi.

Najważniejsze stanowiska h. neanderthalensis otwarte w Polsce:

1. Kraków – Krowodrza, Piekary, Królowej Jadwigi, Zwierzyniec, Kopernika.

2. Oborzyska.

3. Przemyśl.

4. Racibórz-Studzienna.

5. Zwoleń k/Radomia.

6. Stanowiska jaskiniowe: Biśnik, Nietoperzowa, Dziadowa Skała, Okiennik, Koziarna, Raj.

Neandertalczycy wyginęli, ponieważ cechowała ich mniejsza niż homo sapiens sapiens inteligencja i nosili mniej ciepłe ubrania. Każdy z nas nosi około 4% genów neandertalczyków, więc można dojść do wniosku, że oba te gatunki krzyżowały się nawzajem.

Epoki prehistoryczne:

1. Paleolit (górny i schyłkowy; 40k-8k LT) - jedna z epok prahistorii, najstarszy i najdłuższy etap w dziejach rozwoju społeczności ludzkiej, zwany też starszą epoką kamienia. Rozpoczyna się z chwilą pojawienia form przedludzkich zdolnych do wytwarzania prymitywnych narzędzi (otoczaki, pięściaki i rozłupce). Podział:

   1. Paleolit górny - w paleolicie górnym pojawiły się neoantropy (Homo sapiens fossilis) odpowiadające zarówno pod względem budowy fizycznej, jak i potencjalnych możliwości umysłowych człowiekowi współczesnemu. Nastąpił wówczas gwałtowny rozwój technik krzemieniarskich, rozkwitł przemysł rogowy i kościany, rozpoczęto stosowanie wyszukanych strategii myśliwskich (m.in. zaczęto używać łuku do polowania) i nowych form budownictwa mieszkalnego. Powstała sztuka, plastyka figuralna, zdobnictwo i ornamentacja na narzędziach.

   2. Paleolit schyłkowy - ostatni etap paleolitu, ograniczony do Niżu Środkowoeuropejskiego i sąsiadującego z nim pasma wyżyn. Cofnięcie się lądolodu skandynawskiego pobudziło wówczas żyjące na tym obszarze grupy ludzi do ekspansji na obszary położone na nizinach. Doszło do wykształcenia nowych kultur: magdaleńskiej, kultura z tylczakami łukowymi, kultura hamburska, kultura z liściakami. Około 12 tys. lat temu dochodzi do udomowienia psa, 10 tys. lat temu zaczyna się rozwijać rolnictwo i hodowla zwierząt, a 8 tys. lat temu powstają pierwsze miasta, dając początek wielkim cywilizacjom, a tym samym kończąc prehistoryczny etap rozwoju ludzkości.

Stosowano narzędzia wiórowe osadzone w oprawach drewnianych lub kościanych, początki używania łuku do polowań, używanie węgla kamiennego jako paliwa. Pierwsze ślady intencjonalnego pochówku. Używano lampek do oświetlania jaskiń, używano oliwę oraz roślinne knoty. Na okres paleolitu przypada początek lecznictwa. Tworzono także kleje z gumy arabskiej i sproszkowanej ochry. Konstruowano młynki i żarna.

Kultury schyłkowego paleolitu:

1. Kompleks epigrawecki.

2. Kompleks magdaleński.

3. Kompleks świderski – przechodzi do kolejnej epoki – mezolitu.

4. Kultura hamburska.

Wyraźna specjalizacja obozowisk:

1. Stałe zwykle w jaskiniach i schroniskach, czasem zasiedlane wielokrotnie.

2. Ruchome – letnie albo stepowe, łowieckie, z miejscami na oprawienie. Czasem wielosezonowe.

Materia używany przez ludzi w paleolicie: krzemienie, rogi, kości, muszle, glina, skóry, włosia. Podczas paleolitu wykształciły się pierwsze wierzenia, kosmetologia, lecznictwo i górnictwo.

Podczas paleolitu żyło mało ludzi (kilka mln). Ze względu na kiepskie warunki przyrost naturalny był mały. Szata roślinna była zmieniana w niewielkim stopniu. Od górnego paleolitu dominuje homo sapiens sapiens.

1. Mezolit (10k-7k LT) – ta epoka jest wyróżniana tylko w niektórych rejonach (Europa N). Dalsza dominacja narzędzi kamiennych na bazie krzemienia. Dochodzi do zmniejszania wielkości narzędzi. Przykłady narzędzi: dzidy, siekiery, łuki. Zamieszkiwano szałasy, których konstrukcje pozostawiano na miejscach i z czasem wracano do nich. Kultury mezolitu w Polsce:

1. Świderska – kontynuowana od paleolitu. Duże obozowiska z mieszkalnymi obiektami w zagłębionym terenie.

2. Komornicka – Obowiska na wydmach i dolinach rzecznych.

3. Jakisławicka – osadnictwo jw., stanowiska grobowe w pozycji siedzącej.

4. Kundajska – mikrolityczne grociki, topory kościane, ozdobienia z kości.

Najbardziej char. dla tego okresu były ogromne zmiany klimatyczne i środowiskowe oraz mikrolityzacja narzędzi.

3. Neolit i eneolit (7k-4,3k LT) – epoka kamienia gładzonego – ostrza były bardziej precyzyjne. Pojawiają się pierwsze narzędzie metalowe, do prod. których wykorzystywano np.: spadające meteoryty. Początkowo ciągłość kultur mezolitycznych (kundajskiej, sanisławickiej). Kultury obejmujące Polskę i inne rejony:

   1. Kultura ceramiki wstęgowej.

   2. Kultura pucharów lejkowatych