W celu dokładnego określenia czasu starożytni stosowali zegary słoneczne ( gnomon, polos), których rolę w Egipcie spełniały obeliski. Grecy zapoznali się ze sposobem mierzenia czasu i określania pory roku przy pomocy zegara słonecznego w drugiej połowie VI wieku p.n.e. Wyliczenia te jednak nie mogły być miarodajne, ponieważ wyznaczane dzięki tej zasadzie godziny nie były równe w ciągu całego roku, gdyż w okresie zimowym były krótsze,
a w miesiącach letnich dłuższe. Zegar słoneczny podaje dokładnie czas tylko
w miejscowościach o tej samej szerokości geograficznej, w której został zrobiony.
„ ... czas poznajemy wtedy, gdy potrafimy określić ruch posłużywszy się do tego celu wyrazami „przed” i „po”.
Arystoteles
Czas odmierzano również przy pomocy zegarów wodnych hydroskopowych lub klepsydr (klepto – kradnę, hydor – woda). Urządzenie to opiera się na zasadzie, że pewna ilość wody w ustalonych odstępach czasu przecieka z jednego naczynia do drugiego. Prymitywne klepsydry udoskonalił Ktesibios z Aleksandrii w II wieku p.n.e., który znalazł sposób usunięcia różnic ilości wody w zależności od pory roku.
Według Witruwiusza to właśnie Ktesibios jako pierwszy skonstruował machiny hydrauliczne, wyzyskał ciśnienie wody, zbudował machiny, automaty
i inne przyrządy służące do uprzyjemniania życia, a między innymi skonstruował też zegary wodne. Najpierw sporządził ujście z kawałka złota lub z przewierconego szlachetnego kamienia, ponieważ nie
ulegają zniszczeniu pod działaniem wody ani też nie zatrzymują
zamulającego osadu. Drążki i bębny zaopatrzone w ząbki, jedną i tą samą siłą
w ruch wprawione, wywołują różne ruchy: poruszają się stożki, spadają kuleczki albo jajka, grają trąby itp. Przy tego rodzaju zegarach godziny są naznaczone na kolumnie albo na filarze, a wyłaniająca się od spodu figurka przez cały dzień wskazuje je laseczką. Skracanie albo wydłużanie godzin należało regulować
z dnia na dzień i z miesiąca na miesiąc przez wkładanie i wyjmowanie klinów. Należało oznaczyć na kolumnie ukośne godziny i wykreślić na niej linie miesięczne. W późniejszym czasie pojawiały się zegary o bardziej skomplikowanej budowie. Obok figurki wskazującej godziny pojawiało się kilka ruchomych figurek, które tańczyły, walczyły ze sobą itp.
Znano też zegar, który na zasadzie ciśnienia wody wydawał gwizd
w regularnych odstępach. Witruwiusz wymienia również zegary zimowe (anaforika), w których tarcza obracała się wprawiona w ruch siłą wody i piasku odpowiadającego jej ciężarem.
Około 40 r. p. n. e. w ateńskiej dzielnicy Monastiraki, na agorze powstał Zegar Wodny projektu Andronikosa z Kyrhos. Andronikos (łac. Andronicus) był greckim architektem działającym w II połowie I w. p. n. e. Pochodził
z Kyrhos lecz pracował w Atenach, gdzie właśnie wybudował Zegar Wodny. Pierwszą wzmiankę o nim podaje Warron (Res rusticae II, 5 17) w 37 r. p. n. e. Wieża wiatrów (horologion) pozostaje do tej pory w niemal nienaruszonym stanie. Używana była jako zegar miejski oraz wiatrowskaz. Nie ulega wątpliwość, ze była to budowla użyteczności publicznej o dużym znaczeniu. Świadczy o tym fakt, iż została umieszczona w ważnym i ruchliwym punkcie miasta, na placu handlowym – rynku, który musiał odgrywać niemałą rolę skoro właśnie na tym placu wzniesiono portyk z dedykacją Cezara i Augusta. Wieżę Wiatrów zbudowano na placyku 100 x 50 m, na wschód od tzw. rzymskiej agory, z którą łączył się propylon. Od południowej strony wieży istniało skrzyżowanie z ulicą.
Każda spośród ścian zegara jest przypisana do boga jednego z wiatrów. Na nich ulokowano 8 zegarów słonecznych, a wewnątrz była klepsydra wodna, napędzana wodą z Akropolu. Ma 12 metrów wysokości, a każda z jej ścian ma 3,20 metra szerokości. Wznosi się na trzech stopniach i wybudowana jest
z całkowicie pentelickiego marmuru. W górze każdej z 8 ścian znajduje się płaskorzeźbiona płyta ukazująca poziomo lecącą postać męska. Reliefy
te symbolizują wiatry, a każda ze ścian wskazuje 8 głównych kierunków kompasu Zwieńczona jest 8 metrowym wskaźnikiem kierunku wiatru.
Na szczycie piramidalnie ukształtowanego dachu znajduje się , według opisu Pliniusza, ruchomy posążek Trytona, wskazujący trójzębem. kierunek wiatru. Ośmiu głównych bogów wiatru to Boreasz (wiatr północny), Kaikias (północno-wschodni), Euros (wschodni), Apeliotes (południowo-wschodni), Notos (południowy), Lips (południowo-zachodni), Zefir (zachodni) i Skiron (północno-zachodni) — wieża ma też dziewięć zegarów słonecznych. W okresie wczesnochrześcijańskim wieża była używana jako dzwonnica kościoła
o obrządku bizantyjskim. Wieża została całkowicie odkopana w XIX wieku przez Greckie Towarzystwo Archeologiczne.
Rzut z góry – Wieża Wiatrów
Elewacja – Wieża Wiatrów
Mówiono, że wiatry są boskiego pochodzenia, lecz nie wszyscy byli zgodni w podaniach o ich rodzicach i miejscu zamieszkania. Boreasz, Notos, Zefir i Euros bogowie czterech głównych wiatrów: północnego, południowego, wschodniego i zachodniego - uchodzili za synów Astrajosa i bogini jutrzenki Eos.
Borasz, bóg wiatru północnego, jest przedstawiony w Wieży Wiatrów jako uskrzydlony mężczyzna z brodą, w krótkiej, plisowanej tunice. Boreasz pochodził z Tracji, regionu słynącego z ludzi pełnych temperamentu. Porwał królewnę ateńską Orejtyję, córkę Erechteusza (dlatego Ateńczycy uważali go za swojego szwagra i wierzyli, że przyszedł im z pomocą podczas wojen perskich, zatapiając okręty wrogów), z którą miał dwóch synów: Kalaisa i Zetesa
(zw. Boreadami). Przedstawiano go jako skrzydlatego, brodatego mężczyznę
w krótkim chitonie lub jako demona z wężami zamiast nóg.
Kaikias, bóg wiatru północno wschodniego jest przedstawiany na reliefie Wieży Wiatrów jako brodaty mężczyzna trzymający tarczę pełną gradu. Jego imię pochodzi od greckiego „kakia”, co oznacza podłość.
Euros, bóg wiatru wschodniego. Kult jego był rozpowszechniony wśród żeglarzy i rolników. Składano mu w ofierze czarnego barana, koguta.
W panteonie helleńskim nie odgrywał on większej roli, w mitach pojawiał się sporadycznie. Zwykle wyobrażany jest w postaci uskrzydlonego, starszego mężczyzny.
Apeliotes lub Apeliotus, jest bogiem południowo-wschodniego wiatru, korzystnym dla rolników, ponieważ przynosi deszcz. Był przedstawiany jako młody człowiek, z kręconymi włosami.
Notos, bóg wiatru południowego, według starożytnych Greków był bóstwem ściśle związanym z letnią porą. Uosabiał gorący, wilgotny, silny wiatr, wiejący z kierunku południowego. W starożytnej Grecji jego imieniem oznaczano – południe – jedną ze stron świata. Był identyfikowany z rzymskim Austerem. Zwykle był przedstawiany w postaci uskrzydlonego mężczyzny,
z naczyniem na wodę.
Lips, bóg i uosobienie wiatru południowo-zachodniego. Według starożytnych Greków był bóstwem związanym z porami wiosenną i letnią. Uosabiał ciepły, suchy wiatr, wiejący z kierunku południowo-zachodniego.
Zwykle wyobrażany był w postaci uskrzydlonego mężczyzny z rufą.
Zefir, bóg i uosobienie wiatru zachodniego, zwiastun wiosny. Według starożytnych Greków był bóstwem ściśle związanym z wiosenną porą. Uosabiał ciepły, wilgotny i łagodny wiatr, wiejący z kierunku zachodniego. W starożytnej Grecji jego imieniem oznaczano – zachód – jedną ze stron świata. Zwykle wyobrażany był w postaci uskrzydlonego mężczyzny, lekko ubranego
(lub nagiego), z kwiatami, najczęściej w towarzystwie nimfy Chloris.
Skiron lub Skeiron, bóg i uosobienie wiatru północno-zachodniego. Zwykle wyobrażany był jako brodaty mężczyzna, symbol nadejścia zimy.
Literatura:
Janusz A. Ostrowski – „Słownik artystów starożytności”, Książnica 2006
Wilfried Koch – „Style w architekturze”, Świat Książki, 1996
Emily Cole – „Architektura – style i detale”, Arkady 2008
Witruwiusz – „O architekturze ksiąg dziesięć”, Prószyński i S-ka 1999
Maria Ludwika Bernhard – „Sztuka hellenistyczna”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1980
Wanda Bogusz – „Zarys historii architektury”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1996