Pozytywizm w badaniach literackich

Badania nad literaturą okresu pozytywizmu skierowane były:

1. Przeciw romantycznemu pojmowaniu literatury

2. Przeciw zasadom romantycznej krytyki i badań literackich.

Pozytywizm podejmował dwie istotne kwestie:

1. Walkę o odnowę i przebudowę społeczeństwa poprzez reformy dokonywane w atmosferze solidarności międzyludzkiej. Człowiek miał stać się istotą kierującą się rozumem, a nie emocjami.

2. Stąd należało poddać krytyce uznawane do tej pory wartości i przyjętą wiedzę o świecie czyli całą ówczesną naukę. Jednoczenie pozytywiści propagowali kult nauki, nauki która miała wynikać z dominacji rozumu nad mocjami.

Poruszone kwestie widać w filozofii pozytywistycznej, której kolebką była Francja i Anglia. Zajęli się tą kwestią A. Comte, J. Mill, J. Stuart Mill, H. Spencer, H.T. Buckle, L. Bourdeau.

Krytykowali oni nauki okresu mijającego czyli romantyzm, natomiast lansowali nauki okresu pozytywistycznego do których zaliczali:

1. Matematykę

2. Astronomię

3. Fizykę

4. Chemię

5. Biologię

6. Socjologię

Kult nauki rozpowszechnił się dzięki:

1. Narodzinom socjologii, która zapobiegła likwidacji dyscyplin humanistycznych

2. Rozkwitowi nauk ścisłych, eksperymentalnych i biologicznych

3. Odnowieniu niektórych nauk np. psychologii, która przekształciła się w fizjopsychologię – naukę zaliczaną do nauk ścisłych.

Powszechność kultu nauki doprowadziła do podporządkowania nauki i literaturze rygorom filozofii pozytywistycznej. W ten sposób do głosu doszły 2 tendencje:

1. Minimalistyczna – która żądała przekształcenia filozofii w metodologię

2. Tendencja przeciwko pierwszej, której celem było wykorzystywanie tez i hipotez wyprowadzonych na gruncie pojedynczych nauk dla ujęcia nimi i interpretacji całokształtu rzeczywistości.

Drugą tendencję wykorzystano w badaniach literackich, gdzie dzieło literackie poprzez poddanie go obcym jego naturze zabiegom badawczym upodobniło się do przedmiotu badań innej nauki, tracąc swoją specyfikę. Wykształciło się przekonanie że ostateczne poznanie dzieła literackiego osiągnie się przez ustalenie jego genezy przy jednoczesnym unikaniu oceny tegoż. Stąd propagowano stworzenie nowej teorii nauk. Podstawowe założenia pozytywistycznej teorii nauk:

1. Całkowite odcięcie nauki od koncepcji idealistycznych, metafizyki i treści religijnych.

2. Przedmiotem nauki miał być fakt realny. Starano się uogólnić ten fakt poprzez wyodrębnienie we wszystkich faktach cech wspólnych tworząc tym samym fakt typowy.

Przyznanie faktowi wyłączności jako przedmiotowi badań naukowych, doprowadziło do kolekcjonowania faktów, stąd wykształciło się edytorstwo - jako gałąź badań literackich. ( wcześniej edytorstwo było dyscypliną biologiczną). Z edytorstwa na teren samych badań literackich w historycznym procesie wyłoniły się kolejne aspekty badań: historia, fakty kulturowe, fakty społeczne. Kierunkiem, który zajął się tego typu badaniami literackimi nazywamy pozytywistycznym kierunkiem filologicznohistorycznym.

Kierunek filologicznohistoryczny reprezentowali:

Wilhelm Scherer i Erich Schmidt, teraz przedstawię ich poglądy oraz to czym się zajmowali.

Wilhelm Scherer

1. Jeden z twórców i organizatorów edytorstwa,

2. Przeciwnik romantycznej metodologii badań literackich, romantycznej teorii wcielania idei, teologicznego nastawienia badań historycznych,

3. Wniósł do teorii i historii języka niemieckiego zdobycze językoznawstwa ogólnego,

4. Umiejętnie szczególnego eksponował filologiczne oblicza dawnych utworów literackich,

5. Zwrot ku badaniom genetycznym – zrównanie badań literackich z naukami ścisłymi i przyrodniczymi,

6. Zwolennik ograniczenia oceny dzieła literackiego do oceny historycznej, traktowania dzieła jako dokumentu historycznego nie artystycznego; traktowania dzieła jako faktu społeczno – historycznego,

7. Przedmiotem badań historycznych jest przyczynowość, a nie same fakty –historia to „nieprzerwany łańcuch przyczyn i skutków”,

8. Metoda badań historyczno literackich polega na obieraniu za punkt wyjściowy informacji o losach jednostek oraz ich wnikliwej analizie w celu dotarcia do jakiegoś realnego zjawiska powszechnego, kierującego cechami indywidualnymi,

9. Filologia doży do tego, by być bezstronna- tak podsumował swoje poglądy.

Erich Schmidt

1. Autor rozprawy „Drogi i cele literatury niemieckiej”,

2. Wg niego; „Historia literatury powinna stanowić część historii rozwoju życia umysłowego narodu i zarazem nawiązać porównawczo do innych literatur narodowych. Rozpatruje ona stan istniejący nie jako całość, lecz jako proces i bada, podobnie jak nowsze nauki przyrodnicze, nierozerwalny i niekończący się łańcuch dziedziczenia, przystosowania i kolejnego dziedziczenia”,

3. Stąd literatura jest częścią produkcji umysłowego życia ludzkości,

4. Wyeksponował kulturę i sztukę jako przedmiot badań naukowych;

Przechodzimy teraz do kierunku socjolingwistycznego i jego rozgałęzień, który reprezentowali: Hypoltye Taine, H.M Posnett, G. Barndes, Marie Jean Guyau, M. Arnold, R.W. Emerson, w Polsce również kierunek socjolingwistyczny odegrał znaczącą rolę. Przybliżając sylwetki ww. badaczy oraz to czym się zajmowali, pozwoli nam zrozumieć czym zajmował się kierunek socjolingwistyczny.

Hypolite Taine:

1. Ukazał literaturę jako przedmiot badań socjologii, o której już wspominałam, że przejęła i odnowiła nauki humanistyczne,

2. Chciał aby nauka o literaturze odzyskała straconą pozycję. Prowadził badania literackie na podstawie tzw. teorii środowiskowej tj. badania literackie, historia to nauki ideograficzne, socjologia badać miała zjawiska typowe czyli fakty, stąd dzieło literackie poprzez badanie go na tle socjologii zyskiwało status faktu socjologicznego,

3. Aby poznać dzieło literackie, należy poznać jego przyczyny, które są fakatmi: (2 główne to:) stan powszechny umysłu i obyczajowość obowiązująca,

4. Stąd wniosek że, dzieło sztuki jest wykładnikiem 4 zmiennych (rasy, środowiska, ducha, epoki) oraz współczynnika specjalnego, którym są poglądy i uczucia własne każdego artysty,

5. Dla środowiska kształtującego artystę ważna jest „temperatura moralna”- czyli ogólnie mówiąc środowisko ma wpływ na artystę,

6. Poeta porównał do zwierzęcia –„zwierzę wyższego rzędu, które wytwarza poematy, podobnie jak jedwabnik swoje oprzędy, jak pszczoła swoje ule”. Porównał też analizę utworu literackiego do analizy procesy trawienia, stąd wniosek o zindywidualizowaniu dzieła literackiego,

7. Dzieło literackie ma za zadanie wyrazić charakter zasadniczy czy „uderzający” rzeczywistości pełniej i jaśniej, niż czyni to sama rzeczywistość, w tym celu artysta tworzy sobie ideę tego charakteru i wg przekształca „przedmiot rzeczywisty” w „przedmiot idealny”, czyli dzieło to proces indywidualizacji.

H. M. Posnett

1. Socjologiczne spojrzenie na literaturę doprowadziło do wykazania jej zależności od ustroju społecznego, od roli w nim poszczególnych warstw społecznych, od jego instytucji, od zachodzących w nim przemian – ten pogląd wyraził w swej książce pt. Literatura porównawcza,

2. Akcentował aspekt historyczny w badaniach porównawczych,

3. Porównywanie wg niego to zestawianie ze sobą różnych faktów dla wskazania pomiędzy nimi stosunku przyczyny i skutku,

4. Potępienie tradycyjnej kryteria wartościowania, względność i historyczność ocen, głosił natomiast względność historyczną ocen, które uzależniał od życia społecznego i fizycznego.

5. Głosił „Teorię wielkich ludzi” chciał pokazać linię rozwoju na przykładzie wszystkich ludzi, pomijając przy tym życiorysy wielkich ludzi,

6. Metodologia: badacz powinien uwzględnić społeczne fakty i stany rzeczy życia zbiorowego, aby zrozumieć i ustalić charakter literatury określonego etapu rozwojowego życia społecznego;

G. Barndes (koncepcja przeciwna do teorii wielkich ludzi)

1. Wysunął on cenny wniosek metodologiczny

2. Ukazał literaturę na tle różnych kręgów społeczno –politycznych

3. Jest autor monograficznych ujęć wielkich twórców literatury europejskiej i bohaterów historii;

4. Zafascynowany był wielkością osób, zdarzeń co wywodzi się jeszcze z romantyzmu, stąd uważał że mają wpływ na historię i literaturę.

5. Jego dzieło to Główne prądy literatury XIX wieku w którym przedstawił zwalczające się prądy romantyczny zacofany z pozytywistycznym postępowym.

6. Stąd historia jest tu dramatem opartym na konflikcie, a zjawiska literackie osadził w rzeczywistości społeczno – historycznej, która uwarunkowana jest przez jednostki o dynamice rewolucyjnej i postępowej.

Marie Jean Guyau

1. Inspirował się solidaryzmem –nauka o społeczeństwie jako o organizmie społecznym.

2. Wg niego dzieło literackie znajduje się na linii stosunków społecznych wiążących człowieka z człowiekiem, jest ich wykładnikiem i narzędziem ich kształtowania.

3. Sformułował swoją etykę– opartą na wewnętrznej sile i woli człowieka, skierowanej ku dobru życia społecznego. Powinność etyczna zrównał postawie altruistycznej, postawa ta obowiązuje badacza wobec twórcy i dzieła.

4. Krytyk musi się przystosować do wszystkich stosunków społecznych, aby zrozumieć musi odczuć.

5. Wprowadził kierunek badań literackich – kierunek społecznowychowawczy;

M. Arnold

1. Czołowy przedstawiciel kierunku społecznowychowawczego

2. Zinterpretował romantyczną estetykę: wartość dziełu literackiemu nadają przede wszystkim prawda i dobro, oraz piękno, które jest warunkiem skutecznego społecznie promieniowania prawdy i dobra. Dzieło literackie o zawartości intelektualnej i moralnej stanowi krytykę życia i życie to buduje.

3. Postulował filozofię utylitaryzmu – gdzie literatura miała być społecznie pożyteczna, a krytyk literacki miał być działaczem społecznym, a nie tylko wpatrzonym w przyszłość prorokiem jak to było w romantyzmie.

4. Istotą poezji jest piękno zawarte w jej społecznym sensie i działaniu poprzez prawdę i moralny ideał.

5. Postulował ścisły związek literatury z życiem społecznym. Widział funkcję wychowawczą literatury poprzez zawartą w niej prawdę o życiu i poprzez ideał moralny.

R. W. Emerson

1. Wg niego poeta – ma boską, wrodzoną potęgę, uzewnętrznia „duszę świata”, ma dar wieszczenia i tworzenia najwyższych wartości.

2. Apeluje aby literatura, jej teorii i krytyka były w patriotycznej służbie sprawie duchowej niepodległości Ameryki.

POLSKA

W tym okresie znajdowała się pod zaborami, w sposób naturalny powierzała literaturze i sztuce zadanie podtrzymania świadomości narodowej i woli wyzwolenia w społeczeństwie. ze względu na brak swobody, ze względu na politykę władz zaborczych literatura, krytyka i teoria badan literackich aby pełnić funkcje wychowawczą musiały działać pod kamuflażem, stąd pojawienie się wówczas w literaturze przykładów biograficznych, monografii polskich poetów i myślicieli, którzy spotęgowali wielkość swojej ojczyzny, którzy w okresie niedoli pokazywali jak cierpieć z godnością.

Polska prezentował rozgałęzienie społeczno – wychowawcze kierunku socjologicznego

Nurt przyrodniczy w badaniach literackich, jego kierunki i rozgałęzienia.

Patronem nurtu przyrodniczego jest H. Taine, który wskazywał na analogie pomiędzy nauką przyrodniczą a historią człowieka ze względu na podobieństwo materiału badawczego.

1. Operuje się naturalnymi grupami tj. jednostkami wspólnego typu , dającego się podzielić na rodziny, rodzaje i gatunki.

2. W jednej i drugiej przedmiotem badań jest żywy tzn. poddany przemianie spontanicznej i ciągłej

3. Forma pierwotna przedmiotu jest dziedziczna, forma nabyta jest przekazywana cząstkowo i powoli mocą dziedziczenia

Rozwojowi tych nauk sprzyjała koncepcja społeczeństwa jako organizmu, którą interesowała się socjologia i socjologiczne kierunki w badaniach nad literaturą. Stąd wprowadzono do badań nad literaturą prawa sformułowane w naukach biologicznych, np. prawo walki o byt, prawo wyniszczenia osobników i typów biologicznie słabszych przez osobniki i typy biologicznie silniejsze. Zaczerpnięto to od teorii ewolucji sformułowanej przez Darwina, a do literatury tj. nauki o literaturze i opartej na niej teorii literatury oraz metodologii badań literackich wprowadził to F. Brunatiere, który tym samym dał początek biologicznemu kierunkowi w badaniach literackich.

Rozgałęzienia i kierunki nurtu przyrodniczego:

1. Rozgałęzienie ewolucyjno – psychologiczne. Służy do badanie pewnego utworu od jego embrionalnego pomysłu po ostateczne wykończenie.

2. Kierunek antropologiczny – obiektem badań kierunku była jednostka – człowiek, a z drugiej strony była nim jednostka – dzieło w zbiorczych całościach poszczególnych sztuk.

3. Kierunek geograficzny – genetyczne określenie zjawisk literackich wskazujc na region jako na jedną z determinujących je przyczyn. Kierunek rozwiną się w 3 rozgałęzienia:

   • Geograficzno – historyczne – zakłada badanie literatury równolegle z dziejami kultury.

   • Geograficzno – nacojonalne –zakłada badanie literatury w powiązaniu z konkretną rasą bo literatura tak jak człowiek związana jest z konkretną ziemią tj. rejonem geograficznym. Warto dodać że to rozgałęzienie wiązało się z ideologią faszystkowską

   • Regionalistyczne zajmowało się wpływem literatury środowisk prowincjonalnych, regionalnych na całokształt literatury krajowej albo epokowej. Badał zależności, powiązania, wpływy ogólnonarodowej literatury na regionalną literaturę.