Wykład IV - 28.10.

Klimat Ameryki Północnej

Dzięki położeniu geograficznemu na kontynencie północnoamerykańskim występują wszystkie strefy klimatyczne: od surowego klimatu polarnego na północy, przez klimat umiarkowanykontynentalny, o dużym zróżnicowaniu temperatur latem i zimą; klimat górski Kordylierów, klimat podzwrotnikowy morski Kaliforniii Florydy, aż po klimat podzwrotnikowy suchy Arizony i Nowego Meksyku.

Na zróżnicowanie temperatur i opadów wpływ ma:  szerokość geograficzna, wysokość nad poziom morza, ukształtowanie powierzchni i odległość od morza. Modyfikująco działają również prądy morskie.

Na kontynencie północnoamerykańskim brak równoleżnikowych barier orograficznych (górskich) umożliwa szybkie przemieszczanie się mas powietrza z południa na północ i odwrotnie. Zimny północny wiatr ("blizzard") powoduje spadek temperatury i burze śnieżne daleko na południu, często nad Zatoką Meksykańską. Zderzenie zimnych i tropikalnych mas powietrza powoduje obfite opady, powstanie niszczycielskich trąb powietrznych, huraganów.

Średnie temperatury powietrza kontynentu amerykańskiego są bardzo zróżnicowane. Najniższe wartości uzyskują w styczniu w Grenlandii, gdzie spadają do -49°C, z kolei najwyższymi wartościami charakteryzuje się wybrzeże Zatoki Kalifornijskiej, gdzie w lipcu notuje się +33°C. Jednak najgorętszym obszarem w Ameryce Północnej, a zarazem na świecie jest Dolina Śmierci, w której latem temperatury dochodzą do +57°C.

Największe opady to ponad 2000 mm/rok, które występują u zachodnich wybrzezy Kanady, gdzie występuje ciepły prąd Alaski oraz na południe od Meksyku.

Dolina Śmierci

• Obszar bezodpływowej depresji na pustyni Mojave w południowej części stanu Kalifornia,

• Najniżej położony punkt znajduje się 86 m p.p.m., stanowiąc największą depresję w Ameryce Północnej oraz drugą (po Laguna del Carbon) na półkuli zachodniej,

• Klimat zwrotnikowy, suchy, z opadami nie przekraczającymi 50 mm rocznie,

• Najbardziej suche miejsce Ameryki i jedno z najgorętszych miejsc na Ziemi, gdzie 10 lipca 1913 roku temperatura osiągnęła 56,7 °C,

• Długość doliny: 225 km, szerokość: do 24 km,

• Jest to kotlina tektoniczna, która powstawanie zaczęło się ok miliona lat temu. Całe dno to dno po byłym jeziorze, które wyschło ok 3 tys. lat temu. Jezioro to miało dość silne zasolenie wody, przez co dzisiaj dolina pokryta jest połaciem solnym, tzw. badwater.

• Znajdują się tu: wędrujące kamienie (Racetrack Playa „tor wyścigowy na plaży”) -  Ślady mogą być długości dziesiątek, a nawet setek stóp, szerokie na 8-30 cm i głębokości nie mniej niż 25 mm.  Dolina Śmierci należy nie tylko do najsuchszych, ale też do najbardziej wietrznych miejsc na świecie. Jeśli w tym czasie, dno jeziora jest błotniste, kamienie nie powinny mieć problemów z poruszaniem się. Do zajścia zjawiska, jak się okazało, konieczny jest rzadka kombinacja warunków:

  • dno doliny musi być pokryte warstwą wody głęboką na kilka centymetrów, tak aby możliwe było utworzenie się pływającej warstwy lodu, ale aby woda nie zakrywała całkowicie kamieni;

  • w mroźną noc na powierzchni musi wytworzyć się warstwa lodu o odpowiedniej grubości,

  • za dnia słońce musi ogrzać lód tak, by pękł on tworząc duże pływające po powierzchni wody płaty

W takich warunkach nawet stosunkowo słaby wiatr wystarczy, by wprawić w ruch płaty lodu, a te będą popychać ze sobą kamienie. 

Hydrografia

Wyróżniamy 3 zlewiska:

• Ocean Atlantycki 75% (rzeki obszerne i spokojne),

• Ocean Spokojny 18% (rzelki rwące, rzeźbiące kaniony),

• Pozostałe obszary bezodpływowe 7 %

Rzeki:

Najdłuższymi rzekami kontynentu są: system Missisipi z Missouri, Rzeka Mazkenzie, Jukon, Św. Wawrzyńca, Rio Grande, Nelson, Kolorado i Kolumbia. Na terytorium Ameryki znajdują się także rozległe jeziora, z których największe to: Górne, Huron, Michigan, Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, Wielkie Jezioro Niewolnicze, Erie, Winnipeg, Ontario i Nikaragua.

Rzeka Missisipi (Wielka Rzeka) - Jej długość wynosi 3778 km (od źródeł jej dopływu Missouri5969 km). Jest to najdłuższa rzeka Ameryki Północnej i jedna z czterech najdłuższych rzek świata (obok Nilu, Amazonkii Jangcy). Powierzchnia jej dorzecza wynosi 3,2 mln km². Za początek rzeki uznawany jest jej wypływ z jezioraItasca w północnej części stanu Minnesota (wzniesienie 450 m n.p.m.). Rzeka niesie ogromne ilości materiału, tworząc u ujścia rozległą deltę, która uchodzi do Zatoki Meksykańskiejdeltą o trzech głównych ramionach, któtre mają 36 tys. km², a najwięcej wody odprowadza najmłodsza odnoga tej delty tzw. „ptasia noga”.  Wysokie stany wód występują tu wiosną, w czasie topnienia śniegów oraz latem, gdy spadają duże deszcze. Jej szerokość w górnym biegu może osiągać szerokość 10 km, zaś w przy ujściu nawet do 100 km. Średnie przepływy to ok. 60 tys. m³/s.

Większe miasta mieszczące się nad rzeką:

• Minneapolis,

• St. Paul,

• Devenport,

• St. Louis,

• Memphis,

• Baton Rouge,

• Nowy Orlean.

Rzeka Kolorado -Długość Kolorado to 2330 kilometrów, a powierzchnia dorzecza wynosi 632 tysięcy km². Kończy się w Zatoce Kalifornijskiej i należy do zlewiska Oceanu Spokojnego. Źródła rzeki znajdują się w Górach Skalistych, a ujście wZatoce Kalifornijskiej, gdzie tworzy deltę. Jej główne dopływy to San Juan, Małe Kolorado, Gila River,Green. Średni roczny przepływ wody w rzece to 637 m³/s.

Jest znana z malowniczegoWielkiego Kanionu Kolorado, który rzeka utworzyła przecinającWyżynę Kolorado. Najbardziej malownicza część Wielkiego Kanionu o długości ok. 170 km stanowi od 1919 r. Park Narodowy Wielkiego Kanionu. Najwęży punkt kanionu to Toroweap Poin o szerokości 800m, zaś najszersz punkt dochodzi do 29 km szer.

„Skywalk” - 28 marca 2007 dokonano otwarcia szklanego pomostu nad zachodnią częścią Wielkiego Kanionu. To "najwyższy balkon" na świecie. Usytuowany jest on na wysokości 1219 m nad ziemią. ma kształt podkowy wystającej na ponad 20 metrów od krawędzi urwiska, które opada pionowo w dół na głębokość 1220 metrów. Znajduje się 144 km na zachód od Parku Narodowego Wielkiego Kanionu, na terenach rezerwatu Indian Hualapai w Arizonie.

Jeziora:

Większość jezior Ameryki Północnej to jeziora pochodzenia polodowocowego, powstałe na obszarze zlodowacenia laurentyńskiego. Są to jeziora tektoniczno – lodowcowe leżące na tarczy Kanadyjskiej.

Największe ich zgrupowanie, Wielkie Jeziora Północnoamerykańskie, to największy na Ziemi zbiornik słodkiej wody. 

Wodospad amerykański – Niagara: wodospad na rzece Niagara, na granicy Kanady, prowincja Ontario iUSA, stan Nowy Jork.Rzeka Niagara o dł. 55 km, wypływająca z jeziora Erie i płynąca dojeziora Ontario, musi pokonać prawie 100-metrową różnicę poziomów. U ujścia rzeka rozwidla się i spada dwiema około 50-metrowymikaskadami.

Jednaczęść "amerykańska" leży na terytorium USA w stanie Nowy Jork. Jej kaskady to: American Falls(Wodospad Amerykański) i Bridal Veil Falls (Wodospad Ślubny Welon); 50-60 m wysokości z powodu gigantycznych głazów u jego podstawy oraz 320 m szerokości. Rozdzielone są małą wyspą Luna Island (Księżycowa Wyspa). Druga część "kanadyjska" w prowincji Ontario, to Horseshoe Falls(Wodospad Podkowa); do 40 m wysokości i 900 m szerokości.

Oddzielona jest od dwóch mniejszych, amerykańskich kaskad wyspą Goat Island (Kozią Wyspą) połączoną z lądem dwoma mostami.

Pod względem geologicznym jest to dość młody wodospad powstały po ostatnim lądolodzie. Ulega on cały czas erozji eworsyjnej, czyli cały czas się cofa naruszając na dnie lżejsze i bardziej podane materiały na erozję.

Wielkie Jeziora Północnoamerykańskie - system pięciu jezior pochodzenia tektoniczno-polodowcowego wAmeryce Północnej, na pograniczu Kanady i USA. W skład systemu wchodzą następujące jeziora:

• Górne, powierzchnia lustra wody 82 100 km²,

• Huron, 57 800 km²,

• Michigan, 59 600 km²,

• Erie, 25 700 km²,

• Ontario, 18 960 km²

Lustra wody w poszczególnych jeziorach położone są na różnych wysokościach, przy czym różnica między poziomem wody Jeziora Górnego i jeziora Ontario wynosi 108 m. Wyjątek stanowią jeziora Michigan i Huron, połączone cieśniną Mackinac i hydrologicznie stanowiące jeden zbiornik wodny. Sumaryczna objętość Wielkich Jezior tworzy drugi (po j. Bajkał) największy zbiornik wody słodkiejna kuli ziemskiej.

Wielkie Jezioro Słone -  bezodpływowe, słone jezioro w zachodniej części USA(stan Utah), w Wielkiej Kotlinie, nieopodal pasma górskiegoWasatch(część gór Skalistych). Jezioro ma około 120 km długości, 45 km szerokości i średnią powierzchnię około 4400 km. Pomimo znacznych rozmiarów jest stosunkowo płytkie, jego maksymalna głębokość wynosi zaledwie około 10,5 metra.Zasolenie jeziora jest od 3 do 5 razy większe (do 270‰) niż zasolenie wody w oceanach- jest ono po Morzu Martwym drugim najbardziej słonym akwenem świata.

Roślinność:

Roślinność Ameryki Północnej jest uwarunkowana strefowością klimatyczną. Zwężenie kontynentu na południu oraz wpływ oceanu powoduje przesunięcie się granic stref roślinnych na północ, zwłaszcza w części wschodniej (poza strefa równikową).

Obszary arktyczne na dalekiej północy są pozbawione szaty roślinnej (zajmują je pustynie arktyczne zwane barrens) lub porasta skąpa tundra (mchy, porosty, turzyce, niskie krzewinki).

W strefie umiarkowanej chłodnej naturalną formacją roślinną jest borealny las iglasty (tajga kanadyjska) porastający znaczne połacie półwyspu Labradorskiego, Niziny Hudsona oraz niższe pięta Kordylierów Północnych. Charakterystycznymi gatunkami drzew są tutaj: sosna, jodła, świerk biały i czarny, modrzew, tuja oraz kilka gatunków brzóz. Dość często formacjom leśnym towarzyszą bagna i torfowiska. 

W strefie umiarkowanej ciepłej występują różnorodne lasy mieszane i liściaste, z bukami, klonami, choiną kanadyjską, przechodzące na obszarach o suchszym klimacie w lasostepy (prerie), suche stepy i formacje półpustynne. Pod roślinnością trawiastą wytworzyły się między innymi najżyźniejsze gleby Ameryki Północnej, zwaneczarnoziemami stepowymi.

Nad Oceanem Spokojnym występują lasy iglaste z sekwojami, żywotnikami i jedlicami.

• Mamutowiec olbrzymi - gatunek drzew iglastych, wyróżniających się potężnymi rozmiarami. Osiągają wiek 2000-3500 lat. Współczesne drzewa dorastają do 95 m wysokości i 10 m średnicy.

• W środkowej części Kalifornii znajduje się  Park Narodowy Sekwoi. Jest to drugi P.N. powstały w 1890 roku.

• Największe drzewo tego typu to drzewo generała Szermana o wysokości 84 m wysokości i średnicy 8 m (drewno w drzewie odpowiada kubaturze świerków na powierzchni 1 ha).

Typową roślinnością strefy podzwrotnikowej jest roślinność twardolistna występująca tylko w zachodniej części kontynentu, część środkową porastają formacje trawiaste, a najwilgotniejszą - wschodnią - wieczne zielone lasy liściaste.

Głównymi formacjami strefy zwrotnikowej są pustynie i półpustynie ze skrajnie suchoroślowymi krzewami (głównie krzew kreozotowy), kaktusami, np. opuncje oraz niskimi drzewkami, np. jukka występujące na zachodzie.

Natomiast w części wschodniej dominują suche i ubogie świetliste lasy zwrotnikowe.

W strefie podrównikowej, znajdującej się pod wpływem wilgotnego powietrza morskiego, praktycznie brak typowej formacji sawannowej, w miejsce której pojawiają się okresowo wilgotne lasy. Obszary strefy równikowej porasta wilgotny las równikowy.

Roślinność górska Kordylierów ma układ piętrowy, związany z wysokością nad poziomem morza oraz ekspozycją stoków w stosunku do wilgotnych wiatrów i usłonecznienia. Większość pasm górskich jest porośnięta lasem iglastym, a w kotlinach śródgórskich, gdzie opady są sporadyczne, wytworzyły się pustynie i półpustynie.

• Jukka krótkolistna – Drzewo Jozuego

• Chaparral – Kalifornia –wtórna formacja roślinna, która zastąpiła roślinność zimnozielonych dębów. Sucholubne krzewy, które zawierają wiele olejków eterycznych, które są łatwopalne (podobne do śródziemnomorskiej makii).

Zwierzęta:

• Wół piżmowy (Kanada),

• Kozioł śnieżny (Koldyliery),

• Widłorogi (Prerie),

• Jeleń wirginijski,

• Urson – igłozwierz,

• Indyk

• Heloderma (jaszczurka jadowita – jedyna na świecie),

• Grizzly

• Baribal (niedźwiedź czarny),

• Karibu

• Bizon

Początki obecności człowieka na terenie Ameryki:

Najpopularniejszą hipotezą dotyczącą pojawienia się pierwszych ludzi w Ameryce Północnej jest koncepcja iż przeszli oni w epoce zlodowacenia z Azji do Ameryki po wynurzonej cieśninieBeringia14-12 tys. lat temu, podczas ostatnich zlodowaceń. W tym czasie cieśnina była terenem bezwodnym i bez problemu było można przemieścić się wzdłuż niej do Ameryki. Rdzenna ludność tego kontynentu to rasa żółta (nazwana czerwoną).

Plemiona zamieszkujące Amerykę:

1. Zbierackie – plemię zajmujące się zbieractwem, polowaniem na mała zwierzęta, np. plemie Pomos (Kalifornia),

2. Rybacko – myśliwskie – północna część kontynentu tzw. eskimosi, a formalnie nazywani Inuitami,

3. Myśliwskie:

   1. Plemiona lasów – budowali wigwany,

   2. Plemiona preri – budowali tipi, np. Komancze

4. Myśliwsko – rolnicze np. Irokezi,

5. Rolnicze – zamieszkiwali dorzecza rzek np. na terenie Rio Grande, Kolorado czy w Meksyku. Budowali najlepiej rozwinięte stałe osiedla, Pueblo – „wioski” te zbudowane były z podstawowego tuż obok drewna i kamienia materiału budowlanego tzw. adobe, czyli z cegły, która suszona była na słońcu i nie była dodakowo wypalana. Otrzymywana była z gliny, iłu lub mułu wymieszanego z trawą lub słomą, ukształtowana najczęściej w prostopadłościan.

Aztekowie

Plemie zamieszkujące Tenochtitlan, który oznacza „Miejsce Owocu Kaktusa” lub „Kaktusowa Skała” – miejsce to było stolicą państwa Azteków, założona około 1325 roku na brzegu jeziora Texcoco.Zbudowano w niej sieć kanałów i groble łączące miasto ze stałym lądem. Poziom wody był regulowany przy pomocy tam. Woda pitna dostarczana była z pobliskich gór przy pomocy akweduktów.Tenochtitlan z czasem stał się najbardziej znaczącym miastem regionu. Prowadziły przezeń liczne szlaki handlowe wiodące do Zatoki Meksykańskiej i Oceanu Spokojnego.

Na początku XVI wieku w Tenochtitlan mieszkało ponad 200 tysięcy ludzi, co czyniło je jednym z największych miast świata. Pierwsza próba zdobycia miasta przez hiszpańskiego konkwistadora Hernána Cortésa w 1519 roku zakończyła się niepowodzeniem. Ruiny miasta mieszczą się na terenie miasta Meksyku.