Izoglosy – linie wyznaczające na mapie zasięg jakiegoś zjawiska językowego, najczęściej cechy gwarowej: izofony ( cechy fonetyczne), izomorfy (cechy fleksyjne i słowotwórcze), izoleksy (granice występowania wyrazów). Okres rozwoju dialektów:1) od początków polskiej państwowości po wiek XVI;2) od lat trzydziestych XVI wieku po lata dwudzieste XX stulecia;3) lata 1925-1955;4) od lat sześćdziesiątych XX wieku po dzień dzisiejszy.
Podział wg Nitscha: Kaszuby, Wielkopolska i Krajna, Kujawy i ziemia chełmińsko – dobrzyńska, nowe dialekty niemazurzące, Śląsk, ziemia sieradzko – łęczycka, Małopolska, Mazowsze. Kwestie sporne: gwara łowicka (dialektu małopolskiego (Nitsch, Urbańczyk), mazowieckiego (Dejna, Kowalczyk), gwara mieszana (Strokowska, Marciniak), gwary kociewskie, malborskie, lubawskie i warmińskie (osobny zespół dialektalny, wielkopolski (Urbańczyk, Sobierajski), mazowieckiego (EJP, Kucała)Gwara mieszana: gwara, która rozwija tę samą cechę w jednych wyrazach zgodnie z gwarą A, zaś w innych zgodnie z gwarą B, np. gwary czadeckie (na pograniczu polsko – słowackim), np. pięta, jazyk. Gwara przejściowa: gwara, która rozwija daną cechę jednolicie wg typu dialektycznego A, inną zaś wg typu B, np. gwary laskie (na pograniczu polsko – czeskim), np. pol: brak iloczasu, akcent paroksytoniczny, czes: brak nosówek, brak przegłosu polskiego, zachowanie sonantów.
Dialekt za granicą: dialekt pólnocnokresowy (tereny Litwy i Białorusi (Wileńszczyzna i Grodzieńszczyzna): e ruchome, akanie (np.gadzina,dalary),mieszanie o i u (paciórek), nieudźwięczniająca fonetyka, ś,ć,dź,ź>s',c',dz',z'; zachowanie l'>lias,lialka; chy=chi>chitry; ń=n>słonce; podwajanie n>szkalnny,drewnianny, ale:lekki>leki; w 1 os.l.mn. Końcówka -mi>chcemi,wiemi; jest=są>czy jest bułki; w C. końcówka -u,żebraku; psiak>psiuk,koci>kociaczy,drożyzna>drogość; składnia dla + Dop., np. Dała to dla Jana;
Dialekt południowokresowy:tereny wsch. Ukrainy, część Podola, Pokucia,dawne woj.lwowskie,tarnopolskie,stanisławowskie,część Wołynia;cechy:e ruchome, e wstawne, np.pysek(pysk),labializacja>łulica;samogłoski akcentowane są przedłużane, a pozostałe zwężane; wtórne samogłoski,np.wiatyr; udźwięczniająca fonetyka; l'; kiępa,gięsty; pi=py>pywo;wi=wy>chwylka;mi=mni>mniód;ch bezdżwięcz, h-dżwięczne; rz=rż lub rsz; w=u przed spółgłoskami zabauny(zabawny); formy analityczne-zawsze z zaimkiem,np.ja myślał; nie istnieje kategoria niemęskoosobowości;
Dialek mazowiecki:zasięg- Mazowsze dalsze, Mazowsze bliższe, Podlasie, Suwalszczyzna,Kurpie, Mazury, Warmińskie, Ostródzkie, Lubawskie, Łowickie Cechy: akcent paroksytoniczny, dwie bardzo ważne: 1.fonetyk międzywyraz nieudźwięczniaj(sat Adama),2.mazurzenie(oprócz wsch część Podlasia i okolice Sejn; nie mazurzą gwary warmińskie,ostródzkie i lubawskie-tam jest jabłonkowanie; śledzikowanie (Białystok);SPÓŁGŁOSKI:1. asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych palatalnych (miękkich): p’, b’, m’, v’ : pjasek,wjara-Mazowsze bliższe i Podlasie. ;pśasek,wźara-Mazowsze dalsze i Kurpie 2. Redukcja spółgłoski wargowej: b’ały> bźały> źały, m’asto> mńasto> ńasto 3. Redukcja spirantu: kf’at> kfśat> kfat 4. Konsekwencje związane z wytworzeniem się grup polifonemicznych: 5. Redukcja spirantu i przejście w końcówce narzędnika l. mn. –mi> -my: palcamy 6. Zachowanie miękkości spółgłosek wargowych w wygłosie: karpś, gołompś 7. rozwój stp. grup śř, źř> śr, źr, np. środa, źródło, uźrał 8. stwardnienie stp. l’ nawet przed i, np. lypa, lyst 9. wargowa + ḷ’ + przedniojęzyk. twarda> ‘oł, np. wiołna, miołła, piołła 10. ustalenie się form typu sieli, leli analogicznie do miał, miała, mieli 11. wymowa ki, gi, chy> ky, gy, chi; stwardnienie w Narz. ami → amy (np. nogamy)SAMOGŁOSKI: 1. rozwój psł. *y> i: sin, dva ribi 2. rozwój samogłosek pochylonych (długich) *ā > a (Mazowsze dalsze, Podlasie, Lubawskie); *ā > å (Kurpie, Mazury pruskie, Warmia): nieråz, zagråł ;* ē > e (gwara łowicka, pogranicze białoruskie); *ē > ė (przeważająca część dialektu mazowieckiego); *i; ē > y, i (Mazowsze bliższe): koleybka, xlyv, mlyko; *ō > u: vuz 3. przednia artykulacja stp. ă: przejście ă> ae, np. prawdae. Konsekwencje:a)przejście nagłosowego ja-> je-, np. jepko, jegoda; b)przejście nagłosowego ra-> re-, np. rek, Reno; c)przejście śródgłosowego -ar-> -er-, np. poder, tertak 4. wymowa samogłosek nosowych a)ę > ęS (Mazowsze dalsze): ćęsko; b)ę > ąS (Mazowsze bliższe): ćąsko c) ǫ > ǫS (Mazowsze północno-zachodnie): vǫsk’i d) ǫ > ųS (Mazowsze południowo-zachodnie): vųsk’i 5. usunięcie ruchomego e, np. wiele żonk, do Snopk (tylko na terenie Mazur)6. brak przegłosu , np. powiedać, wiedomo. Cechy fleksyj i słowotwórcz: 1.brak ściągnięcia w czasownikach: bojać się, stojać; 2.zachowanie końcówek dawnej liczby podwójnej w znaczeniu liczby mnogiej: niesieta, ńieśliśta (ale grzecznościowe: Co niesiecie, babciu?);3.brak kategorii rodzaju męskoosobowego: te dobre chłopy kosiły/ baby poszły (Mazowsze bliższe),te dobre chłopy kosili/ baby poszli (Podlasie, Warmia, Mazury, Ostródzkie, Lubawskie),te dobre chłopy kosili/ baby poszły (Mazowsze dalsze)4. kontaminacja końcówek w C. l.poj. –owi oraz -u > -owiu: chłopakowiu> chłopakoju 5. usunięcie przyrostka –uję (-ować) w niektórych czasownikach, np. kupać, zajmać, wylatać6. szerzenie się przyrostka –ak, np. kurczak, źrebak, cielak7. zastępowanie przyrostka bezokolicznika –eć >-ić, np. siedzić 8. zastąpienie formy żeńskiej liczebnika dwie przez dwa, np. dwa kozi (dwie kozy). Regionalizmy: chaber, liszka, na poklep, otoknąć.
Dialekt małopolski: Zasięg: Pogranicze Mazowsza (tereny na północ od Opoczna-Radomia-Kazimierza),Pogranicze wschodnie starsze (Lubelszczyzna zach.);Pogranicze wschodnie młodsze (Rzeszowskie, Przemyskie, Zamojskie, Chełmskie);Małopolska środkowa (Kieleckie, Sandomierskie, gwara lasowska);Łęczycko-sieradzkie; Krakowskie; Pas Pogórza; Podhale (część górska oraz Orawa, Spisz i część Żywiecczyzny); na przedostatniej sylabie (paroksytoniczny), na Podhalu – na pierwszej sylabie (inicjalny); tzw. akcent krakowski (przeciąganie ostatniej samogłoski w wyrazie, np. Januusz)Cechy fonetyczne: 1.mazurzenie (bez Pogranicza wschodniego młodszego): capka; 2.fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca (bez pogranicza Mazowsza, Lubelskiego i Sandomierskiego): brad_Ali 3.przejście wygłosowego –ch w –k (na Spiszu:-f) : strak; słaba artykulacja ch i zastępowanie go w grupach spółgłoskowych przez k, f: kwila,4.różna wymowa samogłosek nosowych, ale w Małopolsce środkowej całkowity zanik nosowości: reka,5. zachowanie samogłosek pochylonych lub ich wąska artykulacja 6.przejście wygłosowego –aj> -ej: tutej, dej lub w –y, -i: dåwni (dawniej) 7.labializacja: łokno, 8.prejotacja: jewa, 9.rozszerzenie artykulacyjne y, i > e przed l, ł, m, n, ń (Małopolska północna i środkowa): chodzieli, 10.wymowa o>ó, e>y przez spółgłoskami półotwartymi: do dómu,osiym; 10.przejście eł > oł : pudełko;11. przejście –ił, -ył > -uł : robił, 12. metateza śr>rś, źr>rź (Małopolska północno-środkowa): rśoda, źródło; 13. przestawka w wyrazach kto, który, nikt : tko, tkóry, nitk; 14.podwajanie s, ś : do lassu (Małopolska północno-środkowa i część Pogórza)15. uproszczenia w grupach spółgłoskowych: czeba, ziarko, gupi;16. zanik zwarcia ń : pajski, kojski (m.in. gwara lasowska)17. wtórne ruchome e : we wodzie, ze sokiem, zesiniåł.18.upowszechnienie się form bez przegłosu: mietła. Cechy morfologiczne: 1.formy 1 os. l.mn. czasu teraźniejszego -my: niesimy, idymy (Małopolska południowa)-wa: niesiewa, idziewa (Małopolska środkowo-północna) -ma (my+wa): niesiema, idziema (Limanowa, Jasło)2. relikty aorystu: byłech, robiłech. 3. pomijanie przyrostka –nę-: dźwigła 4. zmiana rodzaju: ta litra, ten gorąc. 5. upowszechnienie się końcówki –ów w D. l. mn. r.ż.: myszów. 6. upowszechnienie się koncówki –ami: liściami.7. zanik r- w przedrostku roz-: łozlać 8. przysłówki i zaimki z przyrostkiem –ik, -ok: ktosik, dziesik 9. przedrostek noj-: nojmłodso, nojstarso 10. bezokolicznik z przyrostkiem –ować/-uwać: pokazować/pokazuwać 11. zachowanie form typu cielę,
Dialekt wielkopolski: zasięg- obejmuje Wielkopolskę właściwą oraz sąsiednie regiony takie jak: Krajna, Bory Tucholskie, Kociewie, Kujawy, ziemia chełmińsko - dobrzyńska, gwary malborskie. Cechy fonet :akcent paroksytoniczny, 1. Brak mazurzenia;2.Fonetyka międzywyraz udźwięczniaj:szeźarów;3.sporadyczne przejście w>ł,np.prało=prawo;4.pomieszanie nagłosowego wo- i ło-,łosk=wosk;5wyodrębnienie się j przed spółgł miękkimi:niejsiecie;6.zmiękczenie n,t,d przez poprzedzające je głoski przednie:wińo,drabińa;7. nasilona tendencja do uproszczeń: ść→ś, np.gryś; strz,zdrz,trz,drz→szcz, żdż, cz, dż, np. szczekać; rs rz→rz (ż), sz, np.stolaszki; kk → k, np. leki; szsz → sz, np.szur,; n → ŋ tylnojęzykowe przed k na granicy morfemów, np. skrzyjŋka;8.dysymilacja grup śr,źr:zdrzudło;9.zbliżenie do i lub dyftongizacja staropolskiego y,np.złyj,10.dyftongiczna wymowa samogł y,u,a,o:trałwa,złyj;11.przejście –aj w –ej w formach trybu rozkaz:czymej;12.samogł.pochylone:a>ao,o>ou,e>ey/i,brzeg,13.labializacja,np.łokno i przejście o>e, 14.wąska i asynchroniczna wymowa samogłosek nosowych,np.wszyndzie,15.przejście eł>ał,np.pałne;16.zachowanie dźwięczności w po bezdźwięcznych:twardyj;17.zachowanie oboczności ‘ew/ow,np.majewy,18.realizacja kt jako cht-nicht;19.archaiczne nieściągnięte formy czasowników graje, e ruchmoe. Cechy morfolog:1. D. l.poj rzecz rodzaj nijakiego:śniodanio.2. formy 1 os.l.mn czas.teraźn z końcówką –my lub –n,np.niesiym, 3.końcówka –ma w formach 1 os. L. Mn trybu rozkaz:,np. gońmy>gońma;4.wtórne pojawienie się twardej spółgłoski w temacie 1 os.l.mn:idemyj. 5.odmiana typu Melę,pelę; 6.utrzmanie przyrostka czasownikowego ować:obiecować;7.formy 2 os l Mn. Czas te raźniej z końcówką –ta.8. Cel.l.poj. -owiu, np. koniowiu, 9. Narz. -oma, np. konioma, 10. formy na -a, np. wujcia, 11. upowszechnienie przyrostków przymiotnikowych –ity, -aty, np. włełnityj, 12. rozpowszechnienie się sufiksu –yszek, np. kamyszek. Regionalizmy: kalki niemieckie, np. podobny komu [podobny do kogo]; słownictwo: bźdźiągwa [pluskwa], pyry [ziemniaki, sklep [piwnica].
Dialekt śląski:Zasięg: Śląsk pn(opolski),Śląsk środkowy(górny);Śląsk pd (cieszyński); Zróżnicowanie dialektu śląskiego:1.gwary południowoczadeckie:gwary czadeckie, cieszyńskie;2.gwary pogranicza śląsko-małopolskiego;3.gwary pólnocnośląskie:gwary gliwickie,strzeleckie,głogowiec kie,opolskie,dolnośląskie. Cechy fonet:akcent paroksytoniczny, a w gwarze jabłonkowskiej – inicjalny1.Fonetyka międzywyraz udźwięczniająca laz urus.2.mazurzenie(śląsk północny: gwary opolskie, kluczborskie, niemodlińskie); niemazurzenie(gwary prudnickie,gliwickie,cieszyńskie,pogranicze śląsko-laskie);jabłonkowanie-okolice Jabłonkowa-śląsk pn;3. Zachowanie samogł. pochylonych: ó>o/u,np.droużki;e>e/y,y,np.ubolywa;a>oł(Śląsk północny), o(na pozostałym obszarz),np. nasza>naszo; samogłoski jasne (a, o, e) przed spółgłoskami m,m’,n, n’, l, l’, r,rz ulegają zwężeniu artykulacyjnemu; zróżnicowana wymowa samogłosek nosowych ą-nosowe u lub un w wygłosie oum. ę- w śródgłosie; ę- w wygłosie; denazalizacja, np. na msza, już robia 4. Brak związku pomiędzy wymową samogłosek nosowych i połaczeń typu En, np. ciemny.5.przejście –aj>-ej w wygłosie tutej, 7.przejście jb(j+jer)>je, jegła; 8. Zachowanie i po historycznie miękkiej rz,np.trzi. 9.r frykatywne, np. strelić ;10. Uproszczenia grup spółgłoskowych typu szczelać, kraś (zamiast kraść), 11.rozpodobnienie w grupie śr,źr,np.strzoda,zdrzódło. Cechy morfolog:D.l.poj.r.m-a,np.śniega; D.l.poj.r.ż-e,np. z tej ziemie; C.l.poj.r.m-owi,np.kotowi;Msc.l.poj.np. o Domie;D.l.mn.-ów,np.kurów,N.l.mn-ami,np.dzieciami,formy lb podwójnej,np.oczama;zmiana rodzaju rzeczown, np.torta. cechy morfolog i skład:archaiczne formy zaimków:onego,jej,jejich(ich),archaiczny zaimek sam tu,tutaj;różnice w odmianie przymiotników:długszy,lekszy;archaiczne postacie liczebników trze,zachowanie form aorystu, np. byłech; odmiana czasownika iść w cz.przeszłym:on szoł;inny paradygmat odmienny:jo trzymie; zachowane e ruchome, nie = ni; weseli (wesele) i =e w r. nijakim; osłabienie ł, np. chop, gowa; chrz, chw, chc = krz, kw, kc; kto, który = fto, ftóry; w =we; spójniki: iże, coby (aby), zaczym (zanim), ale (element wzmacniający), przyimek do, np. film do dzieci