LAMENTACJE JEREMIASZA

Wstęp do Lamentacji Jeremiasza.

Lm 1. WINA I KARA.. Smutek po klęsce. Skarga Jerozolimy.

Lm 2. KARZĄCA RĘKA BOGA.. Miasto i kraj w gruzach. Ból dotkniętego klęską. Przyczyna i następstwa klęski. Nawoływanie.

Lm 3. SKARGA I POCIECHA.. Pod ręką Bożą. Jeszcze jest nadzieja. Polegać na Bogu. Wyznanie grzechów.. Skarga. Prośby wysłuchane. Prośba obecna.

Lm 4. PONIŻENIE JEROZOLIMY.. Bolesne zmiany. Skutki głodu. Gniew Boży. Wodzowie duchowi. Fałszywa ufność. Ucieczka króla. O karę na Edomitów..

Lm 5. SKARGA UKARANYCH.. Opis niedoli. Prośba.

Wstęp do Lamentacji Jeremiasza

Lamentacje, zwane w Biblii hebrajskiej Eka, od pierwszego słowa, lub Qina, ze względu na użytą metrykę - w języku greckim noszą nazwę Threnoi, co Wlg przetłumaczyła Threni lub Lamentationes. Jest ich pięć, z czego cztery mają budowę akrostychiczną, to znaczy każda strofa zaczyna się od nowej litery alfabetu hebrajskiego. W przekładzie zaznacza się to na marginesie. Piąta Lamentacja składa się z dwudziestu dwu wierszy, tylu, ile liczył alfabet hebrajski. Kunsztowną budowę Lamentacji można oddać tylko w przybliżeniu, ze względu na inny charakter naszego języka.

Qina, jak wskazuje źródłosłów, jest właściwie elegią, trenem, lamentem opłakującym klęskę królestwa judzkiego w okresie najazdu Babilończyków w roku 587/6. Punktem kulminacyjnym było tutaj zburzenie Jerozolimy i niewola babilońska. Autor nie opisuje wypadków szczegółowo, lecz tylko snuje refleksje na ich tle, wylewa uczucia żalu z przebłyskiem nadziei na przyszłość. Niektóre motywy się powtarzają, inne natomiast się uzupełniają. Elegie te są indywidualne lub społeczne; wpleciono w nie także motywy zaczerpnięte z pokrewnych gatunków literackich, jak prośba, wyznanie, upomnienia pod adresem jednostki, rozważania mędrców nad sensem cierpienia, nadzieja wysłuchania i pewność otrzymania ratunku ze strony Boga. Nie brak tam i twardych złorzeczeń pod adresem wrogów. Jednostka przemawia na podstawie własnego doświadczenia i stawia siebie za przykład ludowi.

Ostatnio zwraca się uwagę na jedność autora tych pieśni, wyodrębnionych spośród innych, z pieśniami o podobnej im tematyce, np. z Ps 74[73],1 i Ps 79[78],1. Wskazuje na to nuta teologiczna i tendencja wychowawcza przewijająca się przez wszystkie pięć pieśni. Urywek Jr 4,17-20 może być autentycznym przeżyciem autora, który należał do tych, którzy wierzyli do końca w uratowanie Jerozolimy i uciekli wraz z królem z oblężonego miasta. Także styl wskazuje na kogoś z wyższych warstw społecznych. Z treści jednakże nie wynika, jakoby sam autor był uprowadzony do Babilonu. Raczej pozostał on razem z Godoliaszem w kraju.

Autor był dobrze obeznany z ideologią prorocką. Tradycja żydowska w przekładzie greckim LXX i Wlg wskazują tu na proroka Jeremiasza, co jednak dziś jest ogólnie odrzucane.

Znaczenie religijne tego utworu może być ocenione tylko po wzięciu pod uwagę ogromu klęski, jaka spadła na naród w roku 587/6. Upadła wówczas dynastia Dawida, zburzono świątynię, jedyne miejsce kultu prawdziwego Boga, i w gruzach legło święte miasto, Jeruzalem. Wówczas wielu odstępowało od religii Jahwe, aby czcić bogów zwycięskiego narodu. Przeciw temu występował autor Lamentacji. Chcąc nawrócić swój naród, podkreślał on, że klęska była karą za grzechy odstępstwa narodu od Boga. Nie traci jednak nadziei w przyszłe odrodzenie. Jako wniosek wysuwa konieczność powrotu do Boga, celem uzyskania przebaczenia grzechów i usunięcia cierpienia.

Kościół uznaje Lamentacje za najodpowiedniejszy środek wyrażania dramatu Męki Pańskiej - ogromu cierpień Zbawiciela. Liturgia stawia przed oczy przymioty Boga, skutki niewierności ludzkiej i owoc cierpień Sługi Pańskiego.

Lm 1

WINA I KARA

Smutek po klęsce

1 Alef Ach! Jakże zostało samotne miasto tak ludne, jak gdyby wdową się stała przodująca wśród ludów; władczyni nad okręgami trudzi się pod przymusem. Ba 4,12

1,1-22 Poeta przedstawia opłakany stan Jerozolimy. Upersonifikowany Syjon zabiera głos w w. 9 i dalej — w w. 11, by wyrazić skargę (w. 12-16), następnie zaś modlitwę (w. 18n), która równocześnie jest wyznaniem, wyrazem nadziei i przekleństwem. — W grec. i Wulgacie włączono tu następujące wprowadzenie: „Zdarzyło się po popadnięciu Izraela w niewolę i po spustoszeniu Jeruzalem, że prorok Jeremiasz usiadł płacząc; wypowiedział tę lamentację nad Jeruzalem i rzekł”.

1,1. Akrostych. Akrostych jest środkiem literackim, w którym pierwsze litery kolejnych wierszy tekstu tworzą pewien schemat. W akrostychu alfabetycznym schematem tym jest szereg kolejnych liter alfabetu (pierwsza linijka rozpoczyna się pierwszą literą alfabetu, druga - drugą itd.). W innych formach akrostychu układ tekstu może podsuwać określone przesłanie lub imię (na przykład, wielbionego w nim bóstwa). Wiele starożytnych akrostychów znaleźć można w Księdze Psalmów. Najbardziej rozbudowany jest Ps 119, w którym każdej literze hebrajskiego alfabetu odpowiada osiem kolejnych wierszy tekstu. Wszystkie hebrajskie akrostychy z Biblii są akrostychami alfabetycznymi. W Lamentacjach również pierwsze cztery rozdziały mają formę akrostychu alfabetycznego. W pierwszym i drugim rozdziale każdy werset rozpoczyna się odpowiednią literą i składa z dwóch wierszy. Rozdział piąty posiada liczbę wersetów stosowną do utworzenia akrostychu, lecz ta forma literacka w nim nie występuje. Siedem przykładów akrostychu z literatury mezopotamskiej, datowanych ogólnie na 1 poł. I tysiąclecia przed Chr., to akrostychy dające imię/zdanie (język akadyjski jest językiem sylabicznym, nie ma w nim alfabetu, a więc i akrostychu alfabetycznego). Przykłady egipskie dają szereg numeryczny lub przesłanie złożone, z użyciem schematów poziomych i pionowych. Akrostychy egipskie są mocniej uzależnione od gry słów, osiągają dzięki niej swój cel stylistyczny. Ponieważ akrostychy wymagały zapisania, nie mogły być komponowane w formie ustnej. Już w zamyśle miały być odczytywane, a nie jedynie wysłuchiwane, bowiem ważnym czynnikiem jest w nich element wizualny. Widać to szczególnie wyraźnie w przykładach babilońskich, gdzie każdy znak przyjmował inną wartość w utworze poetyckim, inną zaś w akrostychu. W niektórych przykładach babilońskich schemat akrostychu tworzą również ostatnie litery poszczególnych wierszy tekstu. Inną odmianą akrostychu jest taka, w której w kolejnych zwrotkach powtarza się identyczny układ tekstu.

2 Bet Płacze, płacze wśród nocy, na policzkach jej łzy, a nikt jej nie pociesza spośród wszystkich przyjaciół; zdradzili ją wszyscy najbliżsi i stali się wrogami. Lm 2,18; Jr 9,17 Ps 69,21; Jr 30,14 J 13,18

1,2 przyjaciół. BJ: „kochanków”. Mowa o dawnych sprzymierzeńcach Judy (por. Jr 4,30; 30,14; Ez 16,37-40; 23,22-29).

3 Gimel Judę wygnano wśród nędzy i strasznej udręki; mieszka wśród obcych narodów, nie zaznał spoczynku; dosięgli go wszyscy prześladowcy pośród ucisku.

1,3 nie zaznał. BJ: „nie zaznała”. Inaczej niż zazwyczaj, Juda jest tu personifikowany jako rodz. ż.

1,3. Chronologia. Chociaż deportacja mieszkańców Judy rozpoczęła się dziesięć lat wcześniej, tematem tej księgi jest zniszczenie świątyni i miasta Jerozolimy oraz wielka deportacja z 586 przed Chr.

4 Dalet Drogi na Syjon w żałobie, nikt nie śpieszy na jego święta; wszystkie jego bramy opustoszałe, kapłani wzdychają, znękane [są] dziewice, on sam pogrążony w goryczy. Jr 14,2 Iz 3,26

1,4. Święta pielgrzymie. W kalendarzu liturgicznym Izraelitów były trzy święta pielgrzymie: Święto Przaśników, Święto Tygodni i Święto Namiotów. Drogi pełne były wówczas pielgrzymów zmierzających ku Jerozolimie. Święta te dostarczały okazji do radości i obchodów. W niespokojnych czasach niewielu odważało się jednak na podjęcie ryzyka podróży, nie było już też świątyni ani miasta, do których można się było udać.

5 He Wszyscy jego ciemięzcy są górą, szczęśliwi są jego wrogowie, albowiem zasmucił go Pan za mnóstwo jego grzechów, dzieci poszły w niewolę [gnane] przed ciemięzcą. Lm 2,17; Pwt 28,25; Ps 89,43

6 Waw Opuściło Córę Syjonu całe jej dostojeństwo; przywódcy jej niby jelenie, co paszy nie mają i bez sił uchodzą przed ścigającym. Ez 10,18n; Ez 11,22n

7 Zain Jerozolima wspomina w dniach tułaczki i biedy wszystkie cenne dobra dawniej posiadane; gdy naród wpadł w ręce wroga, i nikt mu nie pomógł, ciemięzcy, patrząc, szydzili z jej zniszczenia.

1,7 Stych trzeci i czwarty za tekstem hebr. W BJ pominięte jako glosa łamiąca rytm.

8 Chet Jerozolima ciężko zgrzeszyła, stąd budzi odrazę. Wszyscy, co ją czcili, nią gardzą, bo widzą jej nagość; ona również wzdycha i wstecz się odwraca. Ez 16,37; Iz 47,3

9 Tet W fałdach jej sukni plugastwo: nie pamiętała o przyszłości; wielce ją poniżono, nikt nie śpieszy z pociechą: Spojrzyj na nędzę mą, Panie, bo wróg zatriumfował. Lm 1,2

10 Jod Ciemięzca rękę wyciągnął po wszystkie jej skarby, a ona patrzyła na pogan, jak do świątyni wtargnęli, choć im zakazałeś wchodzić do Twego zgromadzenia. 2Krl 24,13 Pwt 23,4; Ez 44,7-9; Dz 21,28

1,10 W drugim stychu chodzi o skarby świątyni (por. Joz 6,24; 1 Krl 14,26; 2 Krl 24,13), a niewątpliwie także o prywatne zasoby, które w niej złożono (por. 2 Krl 24,13n).

1,10. Poganie w świątyni. Istniały bardzo surowe przepisy dotyczące wstępu nie-Izraelitów na dziedzińce świątyni (zob. Pwt 23). Jedynie kapłani mieli dostęp do właściwego przybytku, a i to ograniczony. Pomimo wielkiej troski o utrzymanie świętości miejsca Bożego zamieszkania, zostało ono zbezczeszczone.

11 Kaf Jęczy cały jej lud, szukając chleba, na żywność swoje skarby wydali, by odzyskać siły: Wejrzyj, przypatrz się, Panie, jak mnie znieważono. Pwt 28,51n

Skarga Jerozolimy

12 Lamed Wszyscy zdążający drogą przyjrzyjcie się, patrzcie, czy jest boleść podobna do tej, co mnie przytłacza, którą doświadczył mnie Pan, gdy gniewem wybuchnął. Dn 9,12; Dn 12,1; Mt 24,21

1,12 Wszyscy. BJ: „Wy wszyscy”. Za Wulgatą. Tekst hebr.: „Nie dla was”.

13 Mem Zesłał ogień z wysoka, kazał mu wejść w moje kości; zastawił sieć na me nogi, sprawił, że się cofnęłam; uczynił mnie spustoszoną, cierpiącą dzień cały.

14 Nun Ciężkie brzemię mych grzechów ręką Jego związanych przygniata mi szyję, mocą moją chwieje. Pan wydał mnie w ręce, którym nie zdołam się wymknąć. Pwt 28,48

1,14 BJ: „Wyśledził me zbrodnie: / przywiązał mnie swą ręką, / Jego jarzmo na mej szyi, / sprawia, że maleje moja siła. / Pan wydał mnie na ich łaskę, / już nie mogę wytrzymać!”. Wiersz poprawiony za Wulgatą, grec. według recenzji Lucjana i przekładem syr. Tekst hebr. jest skażony, a w dosł. tłumaczeniu brzmiałby następująco: „Związane jest, jarzmo moich zbrodni, w jego ręku się łączą, weszły mi na szyję, sprawia on, że gnie się moja siła. Pan wydał mnie na łaskę... nie mogę wytrzymać”.

— Tu i w kilku miejscach dalej „Pan” to masorecki sposób czytania świętego imienia „Jahwe” (wymawianego Adonaj, dosł.: „mój Pan”), który przeszedł do tekstu pisanego na miejsce samego imienia. Pierwotny sposób zapisu, YHWH, zachował się w niektórych rkpsach.

15 Samek Odtrącił Pan ode mnie wszystkich walecznych, zgromadzenie przeciwko mnie zwołał, by zniszczyć moją młodzież; Pan jak w tłoczni podeptał Dziewicę, Córę Judy. Iz 63,3; Jl 4,13

16 Ain Oto dlaczego płaczę, oko me łzy wylewa; Pocieszyciel daleko ode mnie, Ten, co by mi życie przywrócił; straceni są moi synowie, gdyż wróg był potężny. Lm 1,2

1,16 oko me. BJ: „oczy me”. Dosł.: „moje oko, moje oko...”. Powtórzenie może być zabiegiem stylistycznym (por. tamże Lm 3,20), lecz może też po prostu wyrażać 1. mn.

17 Pe Wyciągnął Syjon swe ręce – nikt go nie pociesza; Pan nasłał na Jakuba sąsiadów ciemięzców. Stała się Jerozolima ohydą w ich rękach. Lm 1,8

18 Sade Sprawiedliwy okazał się Pan, gdyż wzgardziłam Jego słowami – słuchajcie, wszystkie narody, na ból mój popatrzcie – dziewice i moi młodzieńcy poszli w niewolę.

19 Kof Wzywałam swoich przyjaciół, a oni mnie zdradzili; moi kapłani i starsi zginęli w mieście, kiedy szukali żywności, by życie ratować. Lm 1,2 Lm 1,11

20 Resz Spójrz, Panie, bo jestem w ucisku, drgają me trzewia, ściska się we mnie serce, bo byłam oporna. Na ulicy miecz się sroży, a w domu – śmierć. Jr 4,19 Pwt 32,25; Jr 9,20

21 Szin Słyszano, że wzdycham, lecz nikt nie pociesza; wszyscy wrogowie na wieść o nieszczęściu cieszą się, żeś Ty to uczynił. Sprowadź dzień zapowiedziany, by los mój ich spotkał. Am 5,18+

1,21 Słyszano. BJ: „Wysłuchaj”, za przekładem syr. Tekst hebr.: „oni usłyszeli”.

— Sprowadź. Za przekładem syr. Tekst hebr.: „sprowadziłeś”. — Dzień Jahwe, katastrofalny dla Izraela w optyce przedwygnaniowej (por. Am 5,18; So 1,14), stanie się taki i dla innych narodów (por. Jl 3,4). 2,1-22 Po opisaniu klęski królów, kapłanów, proroków, starców i dzieci (w. 1-12) poeta zwraca się do Syjonu (w. 13-17) przypominając mu kłamstwa fałszywych proroków oraz zapraszając do lamentacji (w. 18-22).

22 Taw Cała ich złość niech stanie przed Tobą, racz z nimi postąpić podobnie, jak ze mną postąpiłeś za wszystkie me grzechy; bo liczne są moje udręki, i serce me ustaje. Jr 51,35

Lm 2

KARZĄCA RĘKA BOGA

Miasto i kraj w gruzach

1 Alef Ach! Gniew Pana wtrącił w mrok Córę Syjonu, zrzucił z nieba na ziemię chwałę Izraela, na podnóżek swych stóp nie wspomniał w dzień swego gniewu. Ez 43,7

2,1 podnóżek swych stóp. Jest nim świątynia (por. Ez 43,7; Ps 99,5; 132,7).

2,1. Podnóżek. Podnóżkiem tronu Bożego była czczona przez Izraelitów Arka Przymierza (zob. komentarz do 1 Krn 28,2). Jako najświętsza relikwia ich wiary, miała być zazdrośnie chroniona przez Jahwe. Jeśli nawet na nią nie zważał, nic nie było bezpieczne przed Jego gniewem.

2 Bet Zburzył Pan bez litości wszystkie siedziby Jakuba; wywrócił w swej zapalczywości warownie Córy Judy, rzucił o ziemię, zbezcześcił królestwo i możnych. Pwt 28,52

3 Gimel Złamał w przypływie gniewu wszelką moc Izraela, cofnął swoją prawicę od nieprzyjaciela; w Jakubie rozniecił pożar, co [wszystko] wokół trawi. Ps 75,5+ Lm 4,11

2,3. Róg. Rogi symbolizowały moc, były też znakiem przywództwa. Drugie ze znaczeń lepiej pasuje do końca wersetu 2. W Mezopotamii królowie i bóstwa nosili korony posiadające rogi. Czasami rogi umieszczano warstwami jedne na drugich. Skrzydlaty lew z pałacu Asurnasirpala ma na swojej ludzkiej głowie stożkową koronę z trzema parami ułożonych warstwowo rogów. W sumeryjskim utworze Lamentacje nad zniszczeniem Ur opisano m.in. zniszczenie tronu bóstwa: „Jego potężne cielce z lśniącymi rogami zostały zabrane, rogi odcięte”.

4 Dalet Jak wróg swój łuk naciągnął, prawicę umocnił i zabił jak nieprzyjaciel wszystkich, co oczy radują; na namiot Córy Syjonu gniew swój wylał jak ogień. Jr 21,5; Jr 21,6

2,4 Jak w Jr 12,7; 30,14 Jahwe jest tu przedstawiony w sposób tragiczny jako nieprzyjaciel swego ludu.

5 He Pan był jakby wrogiem, zburzył Izraela, zburzył wszystkie pałace, poburzył baszty, namnożył u Córy Judy skargi za skargami.

6 Waw Zniszczył swój namiot jak ogród, przybytek swój zburzył. Na Syjonie Pan skazał na niepamięć zgromadzenie i szabat; w karzącym gniewie odtrącił kapłana i króla. 2Krn 36,19; Jr 52,13 Lm 1,4; Oz 2,13; Iz 1,13; So 3,18

2,6 Zamiast „jak ogród” (gan) pierwotnie czytano być może „jak złodziej” (gannab), co zostało poprawione ze względu na szacunek wobec Boga.

7 Zain Pan odrzucił swój ołtarz, pozbawił czci świątynię, wydał w ręce nieprzyjaciół mury jej warowni. Podnieśli krzyk w domu Pańskim jak w dzień uroczysty. Ez 24,21

2,7 W dwu końcowych stychach chodzi jednakże o nieprzyjacielskie okrzyki wojenne.

8 Chet Postanowił Pan wywrócić szańce Córy Syjonu, przeciągnął sznur [mierniczy], nie cofnął ręki przed zniszczeniem, przedmurze i mur pogrążył w żałobie: pospołu one padają. Jr 5,10 2Krl 21,13; Iz 34,11

2,8. Wytyczenie linii zniszczenia. Lina miernicza używana była do wyznaczania granic posiadłości ziemskich należących do określonego właściciela (osoby prywatnej lub miasta), nie tłumaczy to jednak powiązania tej czynności z murami ani wałami obronnymi miasta. Ze sposobu zastosowania tej metafory w 2 Krl 21,13 i Iz 34,11 można wysnuć wniosek, że było to typowe działanie w następstwie militarnego podboju. Ponieważ wojska oblegające nie miały czasu na przeprowadzenie takiego pomiaru podczas bitwy, musiał być dokonany w fazie celowego rujnowania miasta. Mury miasta rzadko niszczono całkowicie. Z Księgi Nehemiasza wiemy, że również murów Jerozolimy nie zrównano z ziemią. Jednak wiele odcinków murów zostało uszkodzonych przez machiny oblężnicze, tarany i podkopy czynione przez oblegających. Pionu używano do określenia, które fragmenty muru utraciły stabilność, zaś liny mierniczej - do wyznaczenia odcinków muru, które powinny zostać zburzone.

9 Tet Bramy runęły na ziemię; połamał, pokruszył zawory; jej król i książęta u pogan, nie ma już Prawa, nawet prorocy nie mają widzenia od Pana. Pwt 28,36; 2Krl 25,7; Pwt 4,6; Pwt 4,8; Ez 7,26; Ps 74,9

2,9. Bramy i zawory. W lamentacjach sumeryjskich opisano zburzone bramy i zawory świątyni jako element ich zbezczeszczenia. Tutaj zniszczono bramy i „zawory miasta”. Na temat szerszego omówienia roli zaworów w konstrukcji bramy zob. komentarz do Sdz 16,3.

10 Jod Usiedli na ziemi w milczeniu starsi Córy Syjonu, prochem głowy posypali, przywdziali wory; skłoniły głowy ku ziemi dziewice jerozolimskie. Jr 6,26

Ból dotkniętego klęską

11 Kaf Wzrok utraciłem od płaczu, drgają me trzewia, żółć się wylała na ziemię wskutek klęski Córy mego ludu, gdy słabły niemowlęta i dzieci na placach miasta.

12 Lamed Do matek swoich mówiły: Gdzie jedzenie i wino? Padały jak ciężko ranione na placach miasta, gdy uchodziło z nich życie na łonie ich matek. Lm 1,11

2,12 (i wino). Za tekstem hebr. W BJ pominięte.

13 Mem Jak cię pocieszyć? Z czym porównać, Córo Jeruzalem? Z czym cię porównać, by cię pocieszyć, Dziewico, Córo Syjonu? Gdyż zagłada twoja wielka jak morze. Któż cię uleczy? Lm 1,12 Jr 30,12

2,13 Jak cię pocieszyć? BJ: „Z czym cię porównać”, według Wulgaty. Tekst hebr.: „co świadczyć będę o tobie”.

— Z czym cię porównać, by cię pocieszyć. Za tekstem hebr. BJ: „kto będzie mógł cię uratować i pocieszyć”, według grec.

Przyczyna i następstwa klęski

14 Nun Prorocy twoi miewali dla ciebie widzenia próżne i marne, nie odsłonili twojej złości, by od wygnania cię ustrzec; miewali dla ciebie widzenia zwodnicze i próżne. Jr 5,31; Jr 29,8; Ez 13,10

2,14 marne. Dosł.: „z tynku, z farby”. Aluzja do Ez 13,10.

— Czwarty stych w BJ: „by zmienić twój los”, to wyrażenie częste u Jeremiasza, które jest równoważne z: „sprawić, że wrócą jeńcy”.

— miewali dla ciebie. Dosł.: „Widzieli dla ciebie”.

15 Samek W dłonie klaszczą nad tobą wszyscy, co drogą przechodzą, gwiżdżą i kiwają głowami nad Córą Jeruzalem: Więc to ma być Miasto, cud piękna, radość całego świata? Jr 19,8; Mt 27,39p

2,15. Klaskanie w dłonie. Gesty i język ciała mają różne znaczenie w różnych kulturach. We współczesnej kulturze zachodniej klaskanie w dłonie oznacza wyraz uznania, jest sygnałem wzywającym podwładnych lub dzieci, sposobem zwrócenia uwagi, akompaniamentem towarzyszącym muzyce lub wyrazem frustracji (jedno klaśnięcie). W świecie starożytnym klaskanie mogło również wyrażać chwalenie (Ps 47,2) lub aplauz (2 Krl 11,12), lecz w tych wersetach użyto innego czasownika hebrajskiego. Słowo to sygnalizuje gest gniewu lub szyderstwa (Lb 24,20; Hi 27,23). Różnice mogą się też uwidaczniać w ruchach rąk. Dla porównania, w kulturze zachodniej: (1) uderzamy obiema dłońmi w płaszczyźnie poziomej, równolegle do linii ciała, wyrażając aplauz; (2) klaszczemy w dłonie ruchem pionowym, wyrażając frustrację i (3) uderzamy dłońmi na przemian, prostopadle do linii ciała, poruszając nimi tak, by u góry znajdowała się raz jedna, raz druga (np. podczas strzepywania kurzu z rąk). Nie wiadomo dokładnie, o jakie ruchy tutaj chodzi.

STAROŻYTNE LAMENTACJE Z POWODU UPADKU MIAST. Podobnie jak upadek Jerozolimy stał się centralnym elementem w dziejach, teologii i literaturze Izraela, upadek Ur (w wyniku inwazji armii ze wschodu) pod koniec panowania dynastii Ur III (około 2000 przed Chr.) pełnił na Bliskim Wschodzie rolę ilustracji porzucenia miasta przez bogów, w rezultacie czego doprowadzili do jego zniszczenia. Lamentacje pojawiające się w literaturze obydwu krajów zawierają opis opłakiwania miasta oraz refleksje teologiczne. Upadek Ur upamiętniają dwa odrębne utwory lamentacyjne (Lamentacja nad zniszczeniem Ur oraz Lamentacja nad zniszczeniem Sumeru i Ur). Inne lamentacje nad losem starożytnych miast łączą się z Nippur, Uruk, Eridu i Ekimar (chociaż te, które dotyczą ostatnich trzech, mają charakter fragmentaryczny), a datuje się je na XII w. przed Chr. W przeciwieństwie do biblijnych Lamentacji jednym z ich celów jest legitymizacja nowej dynastii panującej.

Głównym tematem owych utworów jest ubolewanie, że bogowie porzucili miasto, wydając je w ten sposób w ręce wroga. W poetycki sposób opisują niedolę mieszkańców - utratę ziemi i domów, śmierć ukochanych, wygnanie i niewolę. Rozpacz znajduje odzwierciedlenie w pytaniu, dlaczego zostali potraktowani w taki sposób przez bogów i jak długo stan ten będzie się utrzymywał. W wyjaśnieniu nie łączy się upadku miasta z jakimś przewinieniem, lecz zwyczajnie wskazuje, że był on odzwierciedleniem nieuchronnej zmiany w układzie politycznym.

16 Pe Rozwarli na ciebie swe usta wszyscy twoi wrogowie; gwizdali, zgrzytali zębami. Pochłonęliśmy je – rzekli – oto jest dzień upragniony. Osiągnęliśmy go, widzimy. Am 5,18

17 Ain Uczynił Pan, co postanowił, wypełnił swą groźbę zapowiedzianą w dniach dawnych; bez litości obalił, rozweselił wroga nad tobą, wywyższył moc twych ciemięzców. Pwt 28,15

Nawoływanie

18 Sade Wołaj sercem do Pana, Dziewico, Córo Syjonu; niech łzy twe płyną jak rzeka we dnie i w nocy; nie dawaj sobie wytchnienia, niech źrenica oka nie zazna spoczynku! Lm 1,2

2,18 Wołaj sercem. W BJ: „Wołajże”, caaqî lak, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: caaq libbam, „niech ich serce woła”.

— Dziewico. BJ: „ostojo”. Obraz ostoi nie jest — jak się zdaje — spójny z dalszym ciągiem wiersza, skąd niekiedy propozycje odczytania: „wzdychaj, córko Syjonu” (hemî zamiast chômat), lecz ten domysł nie znajduje oparcia w tekście.

19 Kof Powstań, wołaj po nocy przy zmianach straży, wylewaj swe serce jak wodę przed obliczem Pana, wznoś do Niego swe ręce o życie twoich niemowląt, które padały z głodu na rogach wszystkich ulic.

2,19 Dwa ostatnie stychy, łamiące rytm, są dodatkiem inspirowanym w. 11, znajdującym się także w grec.

2,19. Wylewaj swe serce jak wodę. Nieprzyjaciele klaszczą w ręce (spq kappayim, w. 15), zaś Izrael wylewa jak wodę (shpk kammayim) swoje serce. Wylewanie wody było aktem czci (przy ofierze płynnej).

20 Resz Spojrzyj, Panie, i rozważ, komuś tak kiedy uczynił: Czy kobiety mają jeść owoc swego łona – pieszczone niemowlęta? Czy w świątyni Pańskiej ma się zabijać kapłana i proroka? Lm 4,10; Pwt 28,53; Jr 19,9

2,20. Kanibalizm. Kanibalizm jest typowym elementem przekleństw pojawiających się w asyryjskich traktatach z VII w. przed Chr. W obliczu śmierci głodowej była to ostatnia deska ratunku. Tak niewyobrażalna desperacja mogła się pojawić tylko w okresie wielkiego głodu (dowodem epos Atrachasis) lub w rezultacie oblężenia (np. podczas oblężenia Babilonu przez Asurbanipala ok. 650 przed Chr.), kiedy wyczerpały się zapasy żywności, jak przepowiedziano w tekstach traktatowych. Wojna oblężnicza była taktyką powszechnie stosowaną w świecie starożytnym, sytuacja ta nie było więc tak rzadka, jak można by dziś sądzić.

21 Szin Legli w prochu ulicy chłopiec i starzec, moje dziewice i moi młodzieńcy padli od miecza; zabiłeś ich w dniu swego gniewu, zgładziłeś bez litości.

22 Taw Zwołałeś jak gdyby na święto wszystkie me trwogi zewsząd. Nikt się w dniu gniewu Pańskiego nie ostał, nie umknął; tych, co pieściłam, chowałam, wróg mój wyniszczył. Jr 20,10+

2,22 me trwogi. Za tekstem hebr. W BJ: „trwogi”, na zasadzie domysłu.

Lm 3

SKARGA I POCIECHA

Pod ręką Bożą

1 Alef Jam mąż, co zaznał boleści pod rózgą Jego gniewu;

3,1-66 Poemat analogiczny do wielu psalmów, w których lamentacja indywidualna przechodzi w zbiorową (w. 40-47). W dość ogólnych rozważaniach w. 22-39 są podjęte pewne tematy literatury mądrościowej.

2 On mnie prowadził, iść kazał w ciemnościach, a nie w świetle, 3 przeciwko mnie jednemu cały dzień zwracał swą rękę. J 8,12+

4 Bet Zniszczył me ciało i skórę, połamał moje kości, Hi 30,30

5 otoczył mnie dokoła goryczą i mozołem;

3,5 BJ: „Wzniósł przeciw mnie budowle, / otoczył mą głowę udręką”, „mą głowę udręką”, ro’szî tela’ah, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: ro’sz utela’ah, „goryczą i udręką”.

— Wiersz trudny. Po wspomnieniu choroby chodzi — jak się wydaje — o obraz miasta, przeciw któremu wznosi się machiny oblężnicze, lecz tekst jest niepewny.

6 ciemność mi dał na mieszkanie, tak jak umarłym na wieki.

7 Gimel Opasał mnie murem – nie wyjdę, obciążył moje kajdany. Hi 3,23; Hi 19,8

8 Nawet gdy krzyczę i wołam, On tłumi moje błaganie; 9 głazami zagrodził mi drogi, a ścieżki moje poplątał.

10 Dalet On dla mnie niedźwiedziem na czatach i lwem w kryjówce; Hi 10,16

11 sprowadził mnie z drogi i zmiażdżył, porzucił mnie w nędzy; 

12 łuk swój napiął i uczynił ze mnie cel dla swej strzały. Hi 16,12-13

13 He Sprawił, że tkwią w moich nerkach strzały Jego kołczanu; 

14 drwią ze mnie wszystkie narody, jam stale treścią ich pieśni, Pwt 28,37; Ps 69,12n; Jr 20,7; Hi 30,9

3,14 wszystkie narody. Za licznymi rkpsami hebr. i przekładem syr., co wskazuje na lekcję późniejszą, utożsamiającą człowieka z w. 1 z Izraelem. BJ: „cały mój lud”, za tekstem masoreckim.

15 On mnie nasycił goryczą, piołunem napoił. Jr 23,15; Ps 69,22

3,15. Gorzkie zioła i piołun. Piołun wytwarzany z gorzkich liści pewnego krzewu używany był w celach leczniczych, niekiedy przyrządzano też z niego mocną herbatę. Hebrajskie słowo przetłumaczone jako „gorzkie zioła” [BT: „gorycz”] pojawia się jeszcze tylko we fragmentach o Święcie Paschy. Jest ono pokrewne akadyjskiemu określeniu sałaty, ponieważ jednak rzeczownik pochodzi od słowa oznaczającego „gorzki”, istnieje wiele innych możliwości.

16 Waw Starł mi zęby na żwirze, cisnął mnie w popiół.

3,16 cisnął mnie. Za tekstem hebr. W BJ: „nakarmił mnie”, za grec.

3,16. Starł zęby na żwirze. Fraza ta sugeruje, że zęby zostały złamane w wyniku silnego uderzenia głową o żwir, nie zaś dlatego, że zmuszono kogoś do jego przeżuwania.

17 Pozbawiłeś mą duszę spokoju, zapomniałem o szczęściu. Jr 16,5

3,17 Pozbawiłeś. Za tekstem hebr. W BJ: „jest pozbawiona”, za przekładem syr. i Wulgatą.

18 I rzekłem: Przepadła moc moja i ufność moja do Pana. Hi 17,15

Jeszcze jest nadzieja

19 Zain Wspomnienie udręki i nędzy – to piołun i trucizna; 20 stale je wspomina, rozważa we mnie dusza. 21 Biorę to sobie do serca, dlatego też ufam:

22 Chet Nie wyczerpała się litość Pana, miłość nie zgasła. Wj 34,6-7

23 Odnawia się ona co rano; ogromna jest Twa wierność.

3,23 Twa wierność. Za tekstem hebr. W BJ: „jego wierność”, na zasadzie domysłu.

— W. 22-24 nie ma w grec.

24 Działem mym Pan – mówi moja dusza, dlatego czekam na Niego. Ps 16,6; Ps 73,26

Polegać na Bogu

25 Tet Dobry jest Pan dla ufnych, dla duszy, która Go szuka. 

26 Dobrze jest czekać w milczeniu ratunku od Pana. Iz 30,18; Ps 40,2

27 Dobrze dla męża, gdy dźwiga jarzmo w swojej młodości.

28 Jod Niech siedzi samotny w milczeniu, gdy On na niego je włożył. Jr 15,17

29 Niech usta zanurzy w prochu! A może jest jeszcze nadzieja? 

30 Bijącemu niech nadstawi policzek, niechaj nasyci się hańbą! Iz 50,6; Mt 5,39

31 Kaf Bo nie jest zamiarem Pana odtrącić na wieki. 

32 Gdy udręczył, znów się lituje w dobroci swej niezmiernej; Iz 54,8-9

33 niechętnie przecież poniża i uciska synów ludzkich. Ez 33,11

34 Lamed Gdy pod nogami się depcze wszystkich jeńców kraju, 35 gdy prawa ludzkie się łamie w obliczu Najwyższego, 36 gdy gnębi się w sądzie człowieka – czy Pan nie widzi?

37 Mem Któż rzekł i stało się, gdy Pan tego nie nakazał? Rdz 1; Ps 33,9

38 Czyż nie pochodzi z ust Najwyższego i niedola, i szczęście? Iz 45,7

39 Czemu się skarży człowiek żyjący? Mąż – na [karę za] grzechy?

3,39 żyjący. Hebr. chaj. BJ przyjmuje lekcję jehî i łączy z geber, „mąż, w drugim stychu: „Lepiej gdyby był mężny wobec swoich grzechów”, dosł.: „gdyby był mężczyzną”.

Wyznanie grzechów

40 Nun Rozważmy, oceńmy swe drogi, powróćmy do Pana; Iz 55,7

41 wraz z dłońmi wznieśmy i serca do Boga w niebiosach;

3,41 wraz z dłońmi. Za Wulgatą. Tekst hebr.: „ku dłoniom”.

42 myśmy grzesznicy – odstępcy, a Ty nie przebaczyłeś.

Skarga

43 Samek Odziałeś się w gniew, by nas ścigać, zabijałeś, nie miałeś litości. 

44 Ukryłeś się za obłokiem, by prośba nie doszła. Lm 3,8

45 Uczyniłeś z nas śmieci, plugastwo pomiędzy ludami. Pwt 28,37 1Kor 4,13

46 Pe Rozwarli na nas swe usta wszyscy nieprzyjaciele – 47 naszym działem przestrach i przepaść, ruina i zniszczenie. 48 Strumienie łez płyną mi z oczu nad zniszczeniem Córy mego ludu.

49 Ain Nie ustaje w płaczu me oko, bo nie ma ulgi, 

50 póki nie spojrzy i nie zobaczy Pan z niebios. Iz 63,15

51 Oko me sprawia ból mojej duszy z powodu córek mojego miasta.

Prośby wysłuchane

52 Sade Łowili mnie stale jak ptaka niesłusznie prześladujący; Ps 35,19; Ps 69,5

53 w jamie chcieli mnie zniszczyć, rzucali na mnie kamienie; 54 wody wezbrały ponad moją głowę, rzekłem: Jestem zgubiony.

55 Kof Wzywałem imienia Twego, o Panie, z przepastnej jamy, 

56 słyszałeś mój krzyk: Nie zatykaj uszu na moją prośbę! Ps 130,2

3,56 na moją prośbę! BJ: „na mą modlitwę, na moje wołanie”, „na mą modlitwę”, za grec. (pomija się w nim następujące potem słowo, prawdopodobnie glosę). Tekst hebr.: „na me uwolnienie”.

57 Bliski się stałeś w dniu, gdy Cię wzywałem: Nie bój się! – rzekłeś.

Prośba obecna

58 Resz Już kiedyś, Panie, obroniłeś mą sprawę, ocaliłeś mi życie;

3,58 ocaliłeś. Dosł.: „wykupiłeś”. Bóg to go’el swojego ludu (por. Rt 2,20+; Iz 41,14+).

59 Panie, Ty widzisz mą krzywdę, sprawę mą rozsądź! 60 Ty widzisz całą ich żądzę zemsty, wszystko, co przeciw mnie knują.

61 Szin Ty słyszysz obelgi ich, Panie, wszystko, co przeciw mnie knują; 62 podstępne słowa mych wrogów cały dzień godzą we mnie; 

63 popatrz – czy siedzą, czy stoją, ja jestem treścią ich pieśni. Lm 3,14

64 Taw Oddaj im, Panie, zapłatę według uczynków ich rąk. Jr 51,56

65 Ześlij ślepotę na ich serca i na nich Twoje przekleństwo! 66 Dopędź ich gniewem i wytrać spod niebios Twoich, o Panie!

3,66 niebios (Twoich). Według rkpsów grec. i przekładu syr. Tekst hebr.: „niebios Jahwe”.

Lm 4

PONIŻENIE JEROZOLIMY

Bolesne zmiany

1 Alef Ach! Jakże sczerniało złoto, zmieniło się złoto najczystsze! Rozrzucone są święte kamienie po rogach wszystkich ulic. Jr 6,27-30

4,1 Złoto i święte kamienie są symbolem mieszkańców Jeruzalem.

2 Bet Szlachetni synowie Syjonu, cenieni jak czyste złoto, jakże są poczytani za garnki z gliny – dzieło rąk garncarza. Jr 19,11

3 Gimel Nawet szakale piersi dają i karmią swoje młode; a Córa mojego ludu okrutna jak struś na pustyni. Hi 39,13-17

4,3. Strusie. Nadal nie wiadomo do końca, czy tłumaczenie „struś” jest poprawnym przekładem hebrajskiego słowa. Strusie, zamieszkujące wiele rejonów Bliskiego Wschodu, pojawiają się w scenach polowań ze sztuki egipskiej oraz na starożytnych pieczęciach cylindrycznych. Niektórzy tłumaczą „orzeł” lub „sowa”. Za wyborem strusia przemawia bezmyślność przypisywana jego młodym w Hi 39,16 (użyto tam różnych hebrajskich wyrazów). Powierzchowna obserwacja mogłaby skłonić do wniosku, że struś jest zwierzęciem nieczułym, znosi bowiem jaja na piasku i często pozostawia je w gnieździe bez opieki, gdy wyrusza na łowy.

4 Dalet Z pragnienia język ssącego przysechł do podniebienia; maleństwa o chleb błagały – a nie było [nikogo], kto by im łamał. Lm 2,11-12

5 He Ci, co jadali przysmaki, mdleli na ulicach, a strojni niegdyś w purpurę pokładli się na gnoju.

4,5. Przysmaki. Ponieważ to hebrajskie słowo jest rzadko używane, nie pozostaje nic innego, jak tylko zgadywać, że nie oznacza ono konkretnego pożywienia lub potrawy, lecz wszelkiego rodzaju przysmaki pojawiające się na królewskim stole.

4,5. Strojni w purpurę. Ponowna aluzja do członków domu królewskiego, na co wskazuje barwa ich szat. Barwnik błękitny/purpurowy był bardzo drogi (zob. komentarz do Lb 4,6 i Est 8,15). Stosowano go jedynie do wytwarzania szat ceremonialnych najwyższych przywódców religijnych i świeckich.

6 Waw Przerósł występek Córy mego ludu zbrodnię Sodomy, co padła w jednej chwili, chociaż nie tknięta rękami. Rdz 19

Skutki głodu

7 Zain Jej młodzieńcy nad śnieg jaśniejsi i bielsi od mleka, bardziej rumiani niż koral, wyglądali jak szafir.

4,7 Jej młodzieńcy. Lekcja neareha na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: nezîreha, „jej nazirejczycy”.

— wyglądali. BJ: „kolor ich twarzy”. Tłumaczenie według syr. Heksapli i Orygenesa; hebr. słowo gizerah (od rdzenia oznaczającego „ciąć”, „oddzielać”) pozostaje niezrozumiałe.

8 Chet Ich oblicze ciemniejsze niż węgiel, na ulicy nie można ich poznać, przylgnęła ich skóra do kości, wyschła jak drewno.

9 Tet Szczęśliwsi mieczem zabici, niż zabici głodem, którzy ginęli dotknięci brakiem płodów pola.

4,9 ginęli dotknięci. Dosł.: „przemijali przeniknięci”, być może w sensie bycia przezroczystymi z głodu.

10 Jod Ręce czułych kobiet gotowały swe dzieci: były dla nich pokarmem w czas klęski Córy mojego ludu. Lm 2,20

4,10. Kanibalizm. Zob. komentarz do Lm 2,20.

Gniew Boży

11 Kaf Dopełnił Pan swej zapalczywości, wylał żar swego gniewu; na Syjonie rozpalił płomień, by strawił jego fundamenty. Lm 2,3

12 Lamed Nie wierzyli królowie świata i nikt z mieszkańców ziemi, że ciemięzca i wróg się wedrze do bram Jerozolimy.

Wodzowie duchowi

13 Mem Z powodu grzechów jej proroków i przestępstw jej kapłanów, którzy w jej środku rozlali krew sprawiedliwych, Jr 6,13 Ez 7,23

14 Nun po ulicach błądzili jak ślepi, krwią obryzgani; tak iż nie można było dotknąć ich ubrań. Lb 35,32-33

15 Samek Uciekać!, wołano, nieczysty! Uciekać!, uciekać. Nie dotykać! Gdy uciekli, błądzili wśród pogan, nie mogli [tam] zamieszkać. Kpł 13,45

4,15 Winni byli traktowani jak trędowaci.

— Po „błądzili” w tekście hebr. dodane „mówiono”. Można też rozumieć: „mówiono wśród narodów: nie będą mogli przebywać”.

16 Pe Rozpędziło ich oblicze Pańskie, już na nich nie patrzy; nie ma się czci dla kapłanów ani litości dla starszych.

Fałszywa ufność

17 Ain Dokąd mamy wyniszczać oczy, wypatrując na próżno pomocy? Z utęsknieniem wyczekiwaliśmy narodu, który nie mógł nas ocalić. Ez 29,6; Jr 37,7

4,17 narodu. Chodzi o Egipt, sprzymierzeńca podczas ostatniej wojny.

4,17. Oczekiwanie pomocy ze strony sprzymierzeńców. W 597 przed Chr., kiedy Nabuchodonozor rozpoczął karną wyprawę przeciwko Jerozolimie, Egipt był głównym sojusznikiem, na którym Juda mogła polegać. W późniejszym okresie tego samego roku Nabuchodonozor umieścił na tronie Sedecjasza. Ten niemal natychmiast po objęciu władzy nawiązał kontakt z koalicją małych państw zachodnich w celu wspólnego przeciwstawienia się Nabuchodonozorowi (zob. komentarz do Jr 27,3). W 595 przed Chr. nowy faraon, Psametych II, objął tron Egiptu. Początkowo odniósł kilka sukcesów militarnych na południu w walce z Nubią. W jednym z papirusów czytamy, że jego zwycięstwo świętowano w Palestynie uroczystą paradą. Chociaż więc Egipt nie był twórcą sojuszu, istniały powody, by oczekiwać, że poprze on Judę w walce z Babilonem. Nie jest pewne, jakie państwa weszły ostatecznie w skład koalicji anty babilońskiej. Okazało się jednak, że armia egipska została rozgromiona w starciu z Babilończykami w 588 przed Chr. (zob. Jr 37,5-7), wydaje się też (na podstawie Ps 137,5-7), że tacy sojusznicy jak Edomici w końcu opowiedzieli się po stronie Babilonu, gdy stało się jasne, że Jerozolima upadnie.

18 Sade Śledzono nasze kroki, niepodobna wyjść na nasze place. Koniec nasz bliski, dni się wypełniły, tak, nadszedł nasz koniec.

Ucieczka króla

19 Kof Prędsi byli nasi prześladowcy od orłów w powietrzu, pędzili za nami po górach, na pustyni na nas czyhali.

20 Resz Pomazaniec Pański – nasze tchnienie – schwytany został w ich doły, a myśmy o nim mówili: W jego cieniu będziemy żyć wśród narodów. 2Krl 25,5-6

4,20 nasze tchnienie. Dosł.: „tchnienie naszych nozdrzy”, tzn. nasze własne życie.

— Chodzi tu o Sedecjasza (por. 2 Krl 25,6).

O karę na Edomitów

21 Szin Ciesz się i raduj, Córo Edomu, mieszkanko krainy Us. Przejdzie do ciebie ten kielich, upijesz się i obnażysz. Jr 25,16; Iz 51,17+; Rdz 9,21; Ha 2,15n

4,21 Us (por. Rdz 36,28; Hi 1,1). Ludy ościenne, Moab, Ammon i przede wszystkim Edom, są dalekie od tego, by podtrzymać zwyciężonego Izraela, wykorzystują jego klęskę (por. Iz 34,5+), stąd w literaturze prorockiej okresu po wygnaniu częste anatemy przeciwko Edomowi (por. Iz 34; Ez 25).

4,21. Rola Edomu. Edom został państwem wasalnym Asyrii za panowania Tiglat-Pilesera III i zależał do niej aż do śmierci Asurbanipala prawie sto lat później. Wydaje się prawdopodobne, że Edomici poddali się panowaniu Nabuchodonozora w 605 przed Chr. Chociaż niektórzy uchodźcy z Judy mogli tam znaleźć schronienie, Edomici biernie przyglądali się zniszczeniu Jerozolimy (zob. Ps 137,7 i Ab 11). Wygląda na to, że babilońska kampania przeciwko Ammonowi i Moabowi w 594 przed Chr. nie wywarła wpływu na Edom. Pozostał on przypuszczalnie nietknięty aż do kampanii Nabonida w 552 przed Chr.

4,21. Kraina Us. Us, ojczyzna Hioba, utożsamiany jest z Edomem i północno-zachodnią Arabią w rodowodzie Ezawa (Rdz 36,28).

22 Taw Córo Syjonu, twa złość już ustała, [Pan] na wygnanie już cię nie uprowadzi. A twoją złość ukarze, Córo Edomu, i grzechy twoje odsłoni. Iz 40,2 Ps 137,7

Lm 5

SKARGA UKARANYCH

Opis niedoli

1 Wspomnij, Panie, o tym, co nas spotkało, spojrzyj i przypatrz się naszej hańbie.

5,1-22 W Wulgacie zatytułowano ją: Modlitwa Jeremiasza.

2 Dziedziczny nasz dział przypadł obcym, cudzoziemcom – nasze domostwa. 3 Sieroty, nie mamy już ojca, a matki nasze jak wdowy. 4 Własną wodę za srebro pijemy, za własne drzewo płacimy. 5 Pędzą nas z jarzmem na szyi, ustajemy, a nie ma wytchnienia.

5,5 Przywrócono słowo „jarzmo”, ol, które wypadło przed „na”, al, wskutek haplografii.

6 Do Egiptu wyciągaliśmy ręce, i do Asyrii, by nasycić się chlebem. Jr 2,18

5,6 Odtąd, by przetrwać, Izrael znajduje się na łasce swych tradycyjnych wrogów.

— do Asyrii. BJ: „do Aszszur”, co jest wyrażeniem stereotypowym, w rzeczywistości oznaczającym Babilonię (por. Jr 2,18).

5,6. Egipt i Asyria. Od początku VII w. przed Chr. Juda znajdowała się pod panowaniem Asyrii. Manasses był jej wiernym wasalem przez większość swojego liczącego pięćdziesiąt pięć lat panowania. W czasach Jozjasza Juda doświadczyła chwilowej niepodległości, gdy władza przechodziła z rąk Asyrii w ręce Babilonu. W okresie przejściowym Egipt zaczął wywierać coraz silniejszy wpływ w tym regionie. Jojakim, król Judy, został umieszczony na tronie przez Egipcjan w 609 przed Chr. Pozostawał wierny Egiptowi dopóty, dopóki dominacja Nabuchodonozora nie uczyniła tego rzeczą niemożliwą. Po zdobyciu Aszkelonu przez wojska Nabuchodonozora w 604 przed Chr., Jojakim przez kilka lat płacił daninę Babilonowi, jednak przestał ją płacić, gdy w 601 przed Chr. inwazja Nabuchodonozora na Egipt nie powiodła się. Dlatego gdy w 597 przed Chr. Nabuchodonozor rozpoczął wyprawę karną przeciwko Jerozolimie, Egipt był głównym sojusznikiem, na którego pomoc Juda liczyła. Można pokusić się o stwierdzenie, że wówczas Juda była zupełnie zależna od Egiptu i Asyrii, i tak miało pozostać przez najbliższe sto lub więcej lat.

7 Przodkowie nasi zgrzeszyli – ich nie ma, a my dźwigamy ich grzechy. Ez 18,2

5,7 Według autora nadal pozostaje w mocy ekonomia odpłaty zbiorowej, która dopiero w przyszłości ustąpi zasadzie odpłaty indywidualnej (por. Ez 14,12+).

8 Słudzy panują nad nami, nikt nas nie ocala z ich ręki.

5,8 Słudzy. Urzędnicy chaldejscy są zwykle określani w taki sposób, co tu ma wydźwięk pejoratywny.

9 Życiem za chleb płacimy wobec [groźby] miecza na pustyni. 10 Jak piec nasza skóra gorąca od straszliwego głodu.

5,10 gorąca. Za grec. i Wulgatą. Tekst hebr.: „gorące”.

11 Na Syjonie hańbiono kobiety, a dziewice w miastach Judy. 12 Rękami wrogów wieszani książęta, nie było względów dla starszych.

5,12. Książęta wieszani za ręce [BT: „rękami wrogów wieszani książęta”]. Z tekstu hebrajskiego nie wynika, czy książęta zostali „powieszeni rękami wrogów”, czy „powieszeni za ręce”. Nie znamy przykładów takiego wieszania. Powieszenie zakładało wcześniejszą egzekucję i odbywało się zwykle już po jej wykonaniu. Ciała zabitych wbijano najczęściej na pal. Postępowano w ten sposób z przywódcami buntu lub członkami dynastii panującej (1 Sm 31,10). Zwyczaj wbijania na pal ciał pokonanych nieprzyjaciół był powszechnie stosowany przez armie Bliskiego Wschodu. Na przykład Asyryjczycy uważali go za posunięcie psychologiczne i skuteczny sposób siania terroru (czego dowodzą reliefy znajdujące się na ścianach ich królewskich pałaców). Zob. też komentarz do Est 2,23.

13 Młodzieńcy młyn obracali, chwiali się chłopcy pod drewnem.

5,13. Młyn obracali. Zboże mielono na mąkę za pomocą kamieni młyńskich. Praca ta była wykonywana przez członków najniższych klas społecznych. Jednym z podstawowych „urządzeń” znajdujących się w każdym domu były małe kamienie młyńskie (zwane żarnami ręcznymi) - używane do ręcznego rozdrabniania zboża (zob. komentarz do Sdz 9,53). W Mezopotamii duże młyny pełniły często rolę więziennych warsztatów pracy, każdy z więźniów używał jednocześnie żaren ręcznych. Duże żarna obrotowe mogły być obracane przez osły lub niewolników, wynaleziono je jednak dopiero po czasach Starego Testamentu. W pałacu w Ebla odkryto salę, w której znajdowało się szesnaście żaren ręcznych. Skłoniło to uczonych do postawienia hipotezy, że w miejscu tym więźniowie mełli ziarno na mąkę. W młynach często pracowali jeńcy wojenni, przestępcy i ludzie, którzy nie mogli spłacić długów.

5,13. Drewno. Drewno było nieustannie potrzebne do podsycania ognia w kuchni. W pałacach, świątyniach i domach arystokracji praca ta była wykonywana przez niewolników. Nawet dzieci trudniły się przewozem i dystrybucją drewna.

14 Starsi porzucili bramę, młodzieńcy – swe pieśni. 15 Znikła z serc naszych radość, w żałobę przeszły nam tańce. 16 Diadem spadł z naszej głowy, biada nam, bośmy zgrzeszyli.

5,16. Korona [BT: „diadem”]. Korony noszone były przez królów jako symbol ich pozycji i władzy. W rezultacie słowo to zaczęło oznaczać abstrakcyjne pojęcie godności i czci, które w naturalny sposób wynikały właśnie z pozycji i władzy. W tym fragmencie chodzi nie tyle o koronę Izraela, ile o jego godność i cześć.

17 Dlatego nasze serca niemocne i oczy nasze zaćmione, 

18 że góra Syjon – pustkowiem, że po niej krążą szakale. Iz 34,13-15

Prośba

19 Lecz Ty, o Panie, Ty trwasz na wieki. Twój tron – przez pokolenia. Ps 102,13; Ps 145,13; Ps 146,10

5,19 Mimo zniszczenia Jego ziemskiej świątyni, Jahwe, zawsze pełen chwały i potężny, panuje w niebie.

20 Czemu chcesz o nas zapomnieć na zawsze, po wszystkie dni nas opuścić? 

21 Nawróć nas, Panie, do Ciebie wrócimy. Dni nasze zamień na dawne! Jr 31,18

22 Czyżbyś nas całkiem odtrącił? Czy tak bardzo na nas się gniewasz?