WŁADCY
Konstantyn I Wielki (ur. 27 lutego ok. 272 w Niszu w dzisiejszej Serbii, zm. 22 maja 337) – cesarz rzymski od 306 roku, święty Kościoła prawosławnego. Był synem Konstancjusza Chlorusa. W drodze do jedynowładztwa w cesarstwie pokonał w wojnach domowych Maksencjusza i Licyniusza. Walczył z sukcesami przeciwko plemionom barbarzyńskim: Frankom, Alamanom, Wizygotom i Sarmatom. Przekształcił dawną grecką kolonię Byzantion w nową siedzibę cesarza – Konstantynopol, który przez tysiąc lat był stolicą cesarstwa wschodniego. Przeprowadził liczne reformy, które ukształtowały nowe formy ustroju społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, za jego rządów imperium przeżywało krótkotrwały okres świetności.
Był pierwszym cesarzem, który przeszedł na chrześcijaństwo. Zakończył politykę prześladowań chrześcijan swojego poprzednika Dioklecjana i w 313 wydał edykt mediolański, proklamując swobodę wyznawania tej religii.
Fundacje Konstantyna Wielkiego: Bazylika Grobu Bożego w Jerozolimie, Kościół Narodzenia Pańskiego w Betlejem, Bazylika św. Jana na Lateranie w Rzymie, Bazylika św. Pawła za Murami w Rzymie, Kościół Świętego Krzyża Jerozolimskiego w Rzymie, Kościół św. Wawrzyńca w Rzymie, Bazylika św. Piotra i Marcellina w Rzymie, Bazylika św. Agnieszki w Rzymie, Bazylika Apostołów przy via Appia (dziś św. Sebastiana) w Rzymie, Dwie katedry w Konstantynopolu, Katedra w Trewirze, Złoty Oktogon w Antiochii, Pałacowy Kościół w Nikomedii, Bazylika św. Piotra w Rzymie oraz Mauzoleum Konstancji.
Teodozjusz Wielki Teodozjusz I Wielki, Flavius Theodosius, Theodosius I (ur. 11 stycznia 347, zm. 17 stycznia 395) – ostatni cesarz władający zarówno wschodnią jak i zachodnią częścią cesarstwa rzymskiego. Panował od 379 roku, początkowo wspólnie z Gracjanem (do 383) i Walentynianem II (do 392), później samodzielnie. Podczas jego rządów Goci przejęli kontrolę nad Ilirią i osiedlili się na południe od Dunaju w obrębie granic cesarstwa. Był autorem dekretów, które w praktyce uczyniły chrześcijaństwo nicejskie religią państwową w Imperium Romanum.
Z pierwszą żoną, Aelią Flacyllą, miał synów Arkadiusza i Honoriusza oraz córkę Pulcherię. Po śmierci żony w 386 roku Teodozjusz ożenił się z Gallą – siostrą Walentyniana II – z którą miał córkę Gallę Placydię.
W 395 roku podzielił Imperium Romanum na wschodnie – greckie (przypadło Arkadiuszowi) i zachodnie – łacińsko-romańskie (otrzymał je Honoriusz).
Justynian I Wielki, Iustinianus (właśc. Flavius Petrus Sabbatius Iustinianus, ur. 11 maja 483 w Tauresium, Prowincja Iliria, zm. 13 listopada 565 w Konstantynopolu) – cesarz bizantyński od 1 sierpnia 527 do 13 listopada 565, święty Kościoła prawosławnego. Syn Wigilancji i tym samym siostrzeniec cesarza Justyna I.
Zdolny, energiczny i dobrze wykształcony, zanim objął władzę, był oficerem konnej straży przybocznej cesarza, tzw. scholarów. W 525 roku poślubił Teodorę. Został ogłoszony przez Justyna współcesarzem 1 kwietnia 527, a koronowany razem z Teodorą przez patriarchę w Hagia Sophia cztery dni później. Od 1 sierpnia, kiedy zmarł Justyn, Justynian był jedynym władcą Konstantynopola.
Po śmierci swojego wuja Justyna Justynian I postawił sobie ambitny cel odbudowania dawnego Cesarstwa Rzymskiego (Imperium Romanum) i jego potęgi. Justynian przyjął tytuł Basileus (autokrata) – sprawował rządy silnej ręki. Przyczynił się do rozwoju kulturalnego, klasyfikacji praw, podzielił prawo na cywilne i karne.
Wprowadzane reformy i wojny obciążały skarb państwa i Justynian podnosił podatki. 11 stycznia 532 mieszkańcy Konstantynopola, po odrzuceniu przez cesarza ich żądań dotyczących obniżenia podatków i zmniejszenia kosztów administracji, wzniecili powstanie zwane powstaniem "Nika" (od okrzyku "zwyciężaj" podczas walk cyrkowych). Justynian z trudem utrzymał władzę, bunt został krwawo stłumiony przez jednego z jego wodzów Belizariusza. Zginęło ok. 30 tysięcy ludzi.
Justynian aktywnie zwalczał ostatnie pozostałości religii pogańskich, z jego rozkazu m.in. zamknięto wciąż działającą świątynię Izydy na egipskiej wyspie File. Cesarz wydał antypogańskie dekrety, w których pod groźbą konfiskaty mienia nakazano przyjęcie chrztu wszystkim obywatelom cesarstwa którzy dotychczas tego nie uczynili, a za prywatne nawet sprawowanie kultu dawnych bogów wprowadzono karę śmierci. W roku 529 na rozkaz Justyniana zamknięto Akademię Platońską. Skupieni w niej filozofowie uciekli do Persji, część z nich znalazła schronienie w Harranie.
Justynian wprowadził cezaropapizm, oznaczało to że cesarz zwoływał synody i decydował o dogmatach. W roku 553 zwołał do Konstantynopola sobór, nie licząc się z opinią hierarchii Kościoła Zachodu. Na soborze zostały potępione poglądy Ibasa i Teodoreta z Cyru.
Za panowania Justyniana I Wielkiego powstało wiele budowli użyteczności publicznej. Monumentalne budowle, akwedukty, drogi i mosty oraz łaźnie publiczne miały zapewnić Justynianowi propagandowy sukces wśród obywateli cesarstwa. Jego fundacje architektoniczne: Bazylika Hagia Sophia w Konstantynopolu, kościół San Vitale w Rawennie (Włochy), ówczesny kościół św. Apostołów, kościół św. Sergiusza i Bakchusa, Hagia Eirene w Konstantynopolu.
Teodora (ur. ok. 500, zm. 28 czerwca 548) – żona cesarza bizantyńskiego Justyniana I Wielkiego. W młodości Teodora trafiła na scenę teatralną, zapewne wprowadzona tam przez swą starszą siostrę Komito. Prokopiusz z Cezarei w pełnej jadu i nienawiści wobec Teodory Historii sekretnej szeroko opisał jej rozwiązłość wskazując, iż oprócz aktorstwa uprawiała również nierząd i oskarżając o najgorsze bezeceństwa. W końcu porzuciła aktorstwo, w Aleksandrii nawiązała bliski kontakt z monofizytami, a przebywając w Antiochii związała się z polityczną frakcją „niebieskich”. Teodora u boku Justyniana okazała się zręcznym politykiem, z jednej strony wspierała męża, który polegał na niej w dużym stopniu, z drugiej – prowadziła niekiedy samodzielną politykę oraz uprawiała liczne intrygi. Uważa się, że w czasie powstania Nika przekonała Justyniana do walki z powstańcami, co przyczyniło się do sukcesu cesarza. Jednym z głównych celów Teodory była ochrona prześladowanych wcześniej monofizytów (zamieszkujących głównie Egipt i wschodnie tereny cesarstwa) i zrównania ich wyznania z wyznaniem chalcedońskim dominującym w Konstantynopolu i Rzymie. Wkrótce po powstaniu Nika, w 533 roku Justynian wydał edykt, który miał pogodzić oba odłamy chrześcijaństwa. Zaprzestano prześladowań monofizytów, powstał nawet monofizycki klasztor w Konstantynopolu. Oprócz religii Teodora prowadziła liczne działania w celu polepszenia doli kobiet, w szczególności pochodzących z nizin społecznych. W prawach wydawanych przez Justyniana spotkać można takie, które miały zwiększyć rolę kobiet w rodzinie. W 535 roku próbowała zlikwidować domy publiczne w stolicy, związana jednak z tym ustawa nie miała szans wejść w życie. Podejmowała jednak próby kształcenia kobiet upadłych z własnej szkatuły, ufundowała też dla nich klasztor. Poprzez leczenie i naukę chciała przywrócić je społeczeństwu. W okresie ciężkiej choroby Justyniana w 542 roku podczas wielkiej epidemii dżumy, Teodora sprawowała w jego zastępstwie faktyczne rządy. Nie wykorzystywała ich w celu zmiany polityki męża i rezygnacji ze starań o odbudowę cesarstwa na Zachodzie, które kosztowały prześladowaniami monofizytów.
Irena, Irene Sarantapechaina, (ur. ok. 752 w Atenach, zm. 9 sierpnia 803 na Lesbos) – cesarzowa bizantyńska (797-802), żona Leona IV. Od 780 Irena była regentką przy małoletnim synu Konstantynie VI. W 787 r. podczas II soboru nicejskiego przywróciła kult obrazów. Gdy pełnoletni syn objął tron, doszło do trwałego konfliktu o władzę między synem i matką. Ostatecznie cesarzowa doprowadziła do oślepienia go i osadzenia w więzieniu, gdzie zmarł. W latach 797-802 sprawowała samodzielnie rządy jako pierwsza kobieta w historii Bizancjum. Irena miała pod koniec swego życia pokutować za swój czyn. Ze względu na rolę w walce z ikonoklazmem bywa czczona jako święta na Wschodzie i Zachodzie chrześcijaństwa, choć nie doszło nigdy do jej oficjalnej kanonizacji.
Jej gorliwość o kult ikon, walka z ikonoklazmem oraz fundacje monasterów sprawiły, że Teodor Studyta wysławiał ją jako świętą Cerkwi prawosławnej, nie została jednak nigdy kanonizowana. Głosy o jej przypuszczalnej kanonizacji pochodzą głównie z zachodnich źródeł Te przypuszczenia nie mają potwierdzenia w ani w mineji, oficjalnej księdze liturgicznej ze wspomnieniami świętych Prawosławia, ani w "Żywotach Świętych" Nikodema Hagioryty, ani w jakiejkolwiek podobnej księdze. Według kalendarza internetowego Moskiewskiego patriarchatu prawosławnego, jej dzień wspomnienia przypada 9 sierpnia.
Święta Teodora (ur. ok. 810 w Elissie (Paflagonia), zm. 11 lutego 867) – cesarzowa bizantyńska, żona cesarza Teofila, święta Kościoła katolickiego i prawosławnego. Teodora była armeńską arystokratką i sama macocha cesarza Teofila wybrała ją na żonę dla niego. W 830 roku poślubiła więc Teofila.
Po śmierci męża (842) była regentką w imieniu ich małoletniego syna – Michała III. W 843 zwołała synod, który przywrócił kult obrazów. Została za to zaliczona w poczet świętych. W 856 została obalona i resztę życia spędziła w klasztorze. Za jej rządów cesarstwo walczyło z naporem Arabów w Azji Mniejszej, Egipcie i na Sycylii.
W ikonografii święta przedstawiana jest w cesarskich szatach z koroną na głowie, spod której na ramiona i plecy spada jasna chusta. W jej stroju zwykle dominuje kolor czerwony i niebieski. Elementem wyróżniającym ją spośród innych świętych koronowanych kobiet, jest trzymana w obu dłoniach ikona Zbawiciela, którą w niektórych ujęciach zastępuje krzyż.
Jej atrybutami są: pierścień i zły duch usiłujący pochwycić świętą za rękę.
Konstantyn VII Porfirogeneta (ur. 17 lub 18 maja 905 - zm. 9 listopada 959) – cesarz bizantyjski. Przydomek Porfirogeneta oznacza dosłownie "zrodzony w purpurze". Konstantyn był synem cesarza Leona VI, pochodzącym z nielegalnego związku z Zoe Karbonopsiną, co stanowiło podstawę do negowania jego praw do tronu. Już w roku 913, jako siedmioletnie dziecko, został ogłoszony współrządzącym cesarzem wraz ze stryjem Aleksandrem. Po śmierci cesarza Aleksandra w wieku siedmiu lat Konstantyn otrzymał tron, jednak z powodu młodego wieku nie mógł samodzielnie sprawować rządów. Regentem został patriarcha Mikołaj I Mistyk. W tym czasie trwała wojna pomiędzy Bizancjum a Bułgarią, którą władał w tym czasie Symeon I Wielki. Mikołaj Mistyk zawarł pokój z Symeonem, nadając mu nawet tytuł basileusa i obiecując ożenić małoletniego Konstantyna z córką Symeona. Cena jaką Bizancjum płaciło za pokój była niezwykle wysoka i stało się to przyczyną szybkiego upadku regenta. Na czele nowego rządu stanęła matka Konstantyna, Zoe Karbonopsina. Nowa władczyni odmówiła potwierdzenia układów zawartych z Symeonem i uznała jego koronację za nieważną. To stało się przyczyną nowej wojny z Bułgarami. Od klęski Bizantyjczyków uratował drungarios floty cesarskiej, Roman I Lekapen, który w 920 roku zdobył dla siebie tron cesarski zostając uprzednio teściem młodego Konstantyna VII. Konstantyn został faktycznie odsunięty od władzy i niemal całkowicie poświęcił się działalności literackiej. Samodzielne rządy objął Konstantyn dopiero w 945 roku, kiedy to doszło do konfliktu między synami Lekapena.
Przypisuje mu się autorstwo licznych dzieł, z których cztery najważniejsze to: O temach, Żywot cesarza Bazylego I, O zarządzaniu państwem, O ceremoniach dworu cesarskiego. Znanym i dyskutowanym utworem przypisywanym Konstantynowi jest również Opowieść o wizerunku z Edessy.
Wiadomo, że pod kierunkiem cesarza pracował w Konstantynopolu cały sztab autorów i kompilatorów, dlatego często niezwykle trudno jest rozróżnić teksty pisane przezeń osobiście od tych powstałych na jego zlecenie.
MYŚLICIELE I LUDZIE KOŚCIOŁA
Euzebiusz z Cezarei (ur. ok. 264, zm. ok. 340) – pisarz, teolog i historyk chrześcijański, biskup Cezarei w Palestynie od 313. Uczeń Pamfila z Cezarei, obrońcy twórczości Orygenesa – jako wyraz oddania dla swego mistrza, przyjął przydomek syn Pamfila. Euzebiusz jest uważany za twórcę dziejopisarstwa chrześcijańskiego. Jest autorem Historii Kościelnej (Historia Ecclesiastica) – pierwszej próby przedstawienia dziejów Kościoła od jego założenia do czasów zwycięstwa Konstantyna Wielkiego nad Licyniuszem. Po śmierci władcy napisał też obszerny utwór panegiryczny na cześć Konstantyna, którego łaciński tytuł brzmi: De Vita Constantini.
Oprócz tego jest także autorem wielu innych dzieł historycznych i dogmatycznych: Preparatio evangelica, Demonstratio evangelica. Pisał na temat rozbieżności w Ewangeliach. Ważnym źródłem historycznym jest również jego Kronika; napisana w grece opisuje dzieje chaldejskie, hebrajskie, egipskie i rzymskie do roku 325. Dzieło to w języku oryginalnym zachowało się jedynie we fragmentach, całość przetrwała jednak w łacińskim i ormiańskim przekładzie Hieronima. Zachowały się też fragmenty w kronikach syryjskich i bizantyńskich.
Euzebiusz był również wybitnym politykiem. Będąc umiarkowanym arianinem, poparł jednak, dla zachowania jedności Kościoła, Credo uchwalone w Nicei w roku 325. Jest ostatnim subordynacjonistą uważającym Syna Bożego za niższego od Ojca. Zaufany cesarza Konstantyna stworzył chrześcijańską filozofię władzy, która legła u podstaw tzw. "teokracji bizantyńskiej".
Św. Ambroży / Ambroży z Mediolanu (ur. ok. 339 w Trewirze , zm. 4 kwietnia 397 w Mediolanie) – arcybiskup Mediolanu, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego, Wyznawca, ojciec i doktor Kościoła. Ambroży zarządzał rzymskimi prowincjami Ligurią i Emilią, był prawnikiem i doradcą cesarzy Gracjana i Teodozjusza I Wielkiego. Został wybrany biskupem. W momencie konsekracji oddał Kościołowi i ubogim cały swój majątek. Prowadził spór z arianami. Przez dwa miesiące odpierał oblężenie arian w bazylice Porziana w Mediolanie. Doszedł do niezwykłej erudycji w teologii, tak że swobodnie nauczał lud i objaśniał Pismo Święte. Był bardzo gorliwym duszpasterzem i wybitnym mówcą. Wiele wysiłku wkładał w przygotowanie katechumenów, głównie poprzez głoszenie katechez mistagogicznych. Energicznie i skutecznie występował przeciw arianom. Dzięki jego działalności potępiono przeciwników postanowień I Soboru Nicejskiego i zdjęto ich ze stanowisk biskupich. Przyczynił się walnie do zakończenia kontrowersji ariańskiej na Zachodzie. Jednocześnie słynął z dobroczynności. Podczas najazdu Gotów w 378 r. polecił przetopić kościelne naczynia liturgiczne w celu uzyskania środków na pomoc dla biednych. Cieszył się wielkim autorytetem nie tylko u wiernych swojej diecezji, ale nawet u cesarzy, chociaż stawiał im często wysokie wymagania. Po dokonanej wiosną 390 roku przez Teodozjusza Wielkiego masakrze mieszkańców Tessalonik Ambroży odmówił władcy prawa uczestnictwa we mszy; cesarz uzyskał przebaczenie dopiero w dniu Bożego Narodzenia, po uprzednim upokorzeniu się i odbyciu pokuty.
Był zaciekłym wrogiem wierzeń pogańskich. Doprowadził do wstrzymania dotacji państwowych na cele kultu pogańskiego. Aktywnie działał na rzecz usunięcia w 382 roku ołtarza bogini Wiktorii z sali posiedzeń senatu. Przyczynił się także do wydania przez Teodozjusza Wielkiego zakazu kultu pogańskiego w 392 roku. Zwalczał także judaizm; grożąc Teodozjuszowi ekskomuniką uzyskał całkowitą amnestię dla chrześcijan, którzy z podburzenia swojego biskupa spalili w 388 roku synagogę w mieście Kallinikum nad Eufratem.
Św. Bazyli / Bazyli Wielki / Bazyli z Cezarei (ur. w 329, zm. 1 stycznia 379) – pisarz wczesnochrześcijański należący do grona ojców Kościoła, święty prawosławny i katolicki, Wyznawca, biskup i doktor Kościoła, uważany za ojca wschodniego monastycyzmu. Chrzest przyjął dopiero w wieku 28 lat (358) po czym został mnichem. W 364 przyjął święcenia kapłańskie z rąk św. Euzebiusza z Samosaty, a w 370 roku został za jego poparciem biskupem Cezarei i metropolitą Kapadocji.
Jako biskup Cezarei odznaczał się troską o sprawy duszpasterskie i charytatywne. Wybudował schronisko dla pielgrzymów, ludzi w podeszłym wieku i chorych, zapewniające im opiekę i odpowiednie utrzymanie. Znane jest także jego zarządzenie wydane podczas panującego głodu, aby sprzedać część majątku kościelnego, a za uzyskane pieniądze zakupić żywność dla najuboższych. Dla głębokiej wiedzy oraz autorytetu moralnego historia obdarzyła go przydomkiem Wielki.
Był jednym z trzech tzw. ojców kapadockich, trójki ojców Kościoła z IV wieku, którzy pochodzili z Kapadocji (Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu i Grzegorz z Nyssy), którzy ostatecznie określili dogmat o Trójcy Świętej i zwalczali arian. Bazyli jest autorem wielu dzieł teologicznych, w których wykładał zasady wiary i wskazywał na błędy szerzącego się wówczas arianizmu. Jest też autorem jednej z pierwszych reguł zakonnych (bazylianie), która dotrwała do czasów współczesnych, oraz tekstu liturgii mszalnej dla Kościoła obrządku bizantyjskiego.
Wraz z bratem Grzegorzem z Nyssy głosił współistność trzech Osób Boskich. W tym celu opracował nową doksologię: Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu (która zastąpiła poprzednią: Chwała Ojcu, przez Syna w Duchu Świętym). Twierdził, że nie sposób zgłębić tajemnicy Absolutu jakim jest Bóg. Człowiekowi dostępny jest tylko rąbek wiedzy o nieskończoności Stwórcy, jaka zawarta jest w Piśmie Świętym.
Jan Chryzostom, z gr. Złotousty (ur. ok. 350, zm. 14 września 407) – biskup Konstantynopola, pisarz chrześcijański, uznawany za największego kaznodzieję kościoła Wschodu, doktor Kościoła, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego.
Wraz ze świętymi: Bazylim Wielkim i Grzegorzem z Nazjanzu, jest uznawany za jednego z największych ojców Kościoła. Twórca liturgii Eucharystii odprawianej w Cerkwi prawosławnej i Kościołach greckokatolickich przez prawie cały rok.
Chrzest przyjął mając 20 lat, po czym został lektorem u boku biskupa Antiochii Melecjusza. Prowadził ascetyczne życie. W 371 opuścił Antiochię i udał się na pustynię. Po sześciu latach bycia pustelnikiem powrócił i przyjął święcenia kapłańskie. Od 381 nauczał w kościołach Antiochii, a dzięki swym zdolnościom krasomówczym zyskał przydomek "Złotousty". Stał się sławnym kaznodzieją. W 397 został patriarchą Konstantynopola. W stolicy odprawiał nabożeństwa, w których chwalił zasady ubóstwa, wstrzemięźliwości i jałmużny, a jednocześnie piętnował nadużycia na dworze cesarskim. W 403 r. cesarzowa Eudoksja, żona cesarza Arkadiusza, wraz z biskupami na synodzie "pod dębem" doprowadziła do pozbawienia Jana urzędu i zesłania na banicję. Początkowo wyroku synodu nie wykonano. Jednak, ponieważ Jan kontynuował wystąpienia przeciwko cesarzowej, ostatecznie wygnano go do Armenii. Stamtąd nadal słał krytyczne listy do Konstantynopola, dlatego postanowiono zesłać go na wybrzeże Morza Czarnego. Nie dotarł tam jednak, gdyż zmarł w drodze z wycieńczenia. Tuż przed śmiercią rzekł "Chwała Bogu za wszystko". Relikwie św. Jana Chryzostoma zostały później umieszczone w Konstantynopolitańskim kościele Świętych Apostołów.
Za życia był nieustraszonym obrońcą moralności, piętnującym nadużycia wiernych, nawet cesarzy – to właśnie ściągnęło na niego prześladowania. Jan Złotousty uprawiał również teologię – zajmował się chrystologią, zagadnieniami grzechu pierworodnego, pokuty i kapłaństwa, a przede wszystkim Eucharystią.
Prokopiusz z Cezarei (ur. ok. 490 r. w Cezarei Nadmorskiej, zm. ok. 561 r.) – najsłynniejszy historyk bizantyński. Po studiach humanistycznych w Cezarei i Berytos w 527 roku przeniósł się do Konstantynopola. Następne 15 lat spędził w sztabie głównego wodza Belizariusza jako jego doradca i sekretarz, towarzysząc mu w wojnach na granicy perskiej, w Afryce i Italii. Nie jest jasne, czy po 542 roku towarzyszył Belizariuszowi w ostatniej fazie jego wojny w Italii, czy też osiadł w Konstantynopolu i oddał się karierze urzędniczej i pisarskiej.
Głównym dziełem Prokopiusza jest napisana w latach 545-553 Historia wojen w ośmiu księgach, opisująca wojny toczone przez Cesarstwo Bizantyńskie w latach 527-553 z Persami, Wandalami w Afryce i Ostrogotami w Italii. Głównym bohaterem Historii uczynił Prokopiusz najwybitniejszego dowódcę bizantyńskiego epoki justyniańskiej Belizariusza.
Prokopiusz jest również autorem dwóch mniejszych utworów. W sześciu księgach O budowlach (553-555) opisał działalność budowniczą cesarza Justyniana w Konstantynopolu, Mezopotamii, Armenii, w Ilirii, Grecji, nad Dunajem, w Palestynie, Egipcie i prowincjach afrykańskich.
Kolejne jego dzieło, Historia sekretna, zostało odnalezione w X wieku przez autora leksykonu encyklopedycznego Suda, w którym nazwane jest Niepublikowane. Odnalezione ponownie w Bibliotece Watykańskiej, zostało wydane w 1623 roku. Historia opisuje zbrodnie, afery i intrygi dziejące się na dworze Justyniana i Teodory.
Jan z Damaszku, Jan Damasceński (ur. ok. 675 w Damaszku, zm. ok. 749 w Mar Saba) – teolog, filozof, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego (święty mnich, prepodobnyj), jeden z najwybitniejszych pisarzy chrześcijańskich, doktor Kościoła.
Podejmował polemikę z nestorianami, jakobitami, monoteletami i islamem. Stanowczo przeciwstawiał się ikonoklazmowi. Twierdził iż sam wizerunek nie jest przedmiotem adoracji a zakazy przedstawiania istot żywych zawarte w Starym Testamencie zostały unieważnione przez Nowy Testament. Zajmował się także kontemplacją i możliwością poznania rzeczy duchowych. W jednym z dzieł pisał: „Ponieważ mamy podwójną naturę, będąc złożeni z duszy i ciała, nie możemy dotrzeć do rzeczy duchowych w oderwaniu od cielesnych. W ten sposób poprzez kontemplację cielesną dochodzimy do kontemplacji duchowej.” Święty oraz jego nauczanie wywarło ogromny wpływ na cesarzową Irenę, która na soborze nicejskim II w 787, przywróciła kult obrazów.
Świętemu Janowi przypisuje się autorstwo Kanonu Paschalnego – uroczystego hymnu wychwalającego zmartwychwstanie Chrystusa, śpiewanego podczas nocnego nabożeństwa paschalnego (Jutrznia paschalna) w rycie bizantyjskim, m.in. w Kościele prawosławnym i greckokatolickim.
Teodor Studyta (ur. w 758 w Konstantynopolu, zm. 11 listopada 826 w Klasztorze Hagios Tryphon w Bitynii) − mnich bizantyjski, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego. Od młodości gorący przeciwnik ikonoklazmu. W 794 został igumenem klasztoru w Sakkudion w Bitynii, lecz wygnano go do Tesalonik za ekskomunikę Konstantyna VI. Po śmierci cesarza został powołany na igumena klasztoru Studion w Konstantynopolu, gdzie przeprowadził reformę. W 809 ponownie wygnany za odmowę przyjęcia komunii św. od patriarchy Nicefora I. W 811 ponownie powrócił, lecz znowu go wygnano w 814 z powodu walki z ikonoklazmem. Do końca życia przebywał w różnych klasztorach Bitynii. Zmarł w 826 w Klasztorze Hagios Tryphon. W 844 jego ciało sprowadzono do klasztoru Studion. Był autorem wielu listów, katechez, mów pogrzebowych, dzieł teologicznych i epigramatów. Znany, podobnie jak wielu mnichów z klasztoru Studion, ze starannej kaligrafii.
Focjusz I Wielki (urodził się ok. 810 roku w Konstantynopolu, zmarł 6 lutego 891 roku tamże) – patriarcha Konstantynopola w latach 858 – 867 oraz 877 – 886, święty Kościoła prawosławnego. Jedna z wielkich osobistości Cesarstwa Bizantyjskiego, teolog Wschodu. Pochodził z rodu patrycjuszowskiego, jako erudyta i myśliciel od wczesnych lat poświęcał się służbie publicznej na dworze cesarskim (m.in. jako sekretarz stanu), oddając się jednocześnie rozważaniom teologicznym.
Stała obecność na dworze pomogła mu w objęciu urzędu patriarchy Konstantynopola po tym, jak cesarz Michał III Metystes wygnał z miasta patriarchę Ignacego I w roku 858. Od chwili nominacji Focjusz wdał się w spór o podłożu teologicznym i politycznym z papieżem Mikołajem I, negując inną niż symboliczną wyższość biskupa Rzymu nad patriarchami Wschodu oraz nie uznając papieskich decyzji o nieważności swojego wyboru na tron patriarszy. Spór ten zaostrzył się w roku 867, kiedy Focjusz w encyklice do patriarchów Wschodu skrytykował rozprzestrzeniający się na Zachodzie dodatek do Symbolu Wiary – Filioque i konsekwentnie ekskomunikował papieża Mikołaja. W tym samym roku Focjusz został wygnany przez cesarza z miasta, dokąd powrócił Ignacy I i przywrócił łączność z Rzymem na soborze w Konstantynopolu (sobór odbył się w niepełnym składzie). Oficjalnie okres rozdziału Kościoła Wschodniego i Zachodniego, tzw. schizma Focjusza (w teologii prawosławnej znana jako schizma Mikołaja) zakończył się dopiero w roku 879, 2 lata po śmierci Ignacego, kiedy na tron patriarszy powrócił Focjusz i na kolejnym soborze w Konstantynopolu unieważnił potępienia nałożone w poprzedniej dekadzie.
W historiografii katolickiej Focjusz przez wieki był uznawany za pierwszego schizmatyka, pyszałka o nieposkromionych ambicjach. Z kolei Cerkiew prawosławna uznaje Focjusza za świętego, jednego z głównych przeciwników Stolicy Apostolskiej w sporach o papieską dominację. Obecnie oba Kościoły zgadzają się co do faktu, że Focjusz był człowiekiem o niezwykle szerokich horyzontach myślowych i nieposzlakowanym życiorysie.
ŚWIĘCI
Sergiusz i Bakchus (zm. 6 października ok. 290-303) - żołnierze rzymscy znad Eufratu w armii Galeriusza, męczennicy chrześcijańscy, święci Kościoła katolickiego i prawosławnego, czczeni przez Apostolski Kościół Ormiański, koptyjski i syryjski Kościół Ortodoksyjny.
Obaj byli chrześcijanami. Straceni zostali za wiarę w czasach panowania Maksymiana lub Maksymina Dai. Bakchus został zamęczony w Barbalissus nad Eufratem, Sergiusz, zabrany przez rządcę Antiocha do Syrii, ścięty mieczem. Obaj męczennicy byli popularnymi świętymi starożytnego Wschodu. Ich groby miał widzieć Anonim z Piacenzy. Obaj patronują służbom wojskowym.
Sergiusza pochowano w miejscu, które później nazwano Sergiopolis (dzisiejsza Resafa). Z czasem stało się ono jednym z największych ośrodków pielgrzymkowych. Obu świętym (szczególnie Sergiuszowi) poświęcono wiele świątyń.
Szymon Stylita Starszy / Szymon Słupnik Starszy (ur. ok. 390, zm. 28 sierpnia 459) – asceta, święty Kościoła katolickiego i święty mnich Kościoła prawosławnego. W Telanissus (obecnie Dair Sem'an), gdzie zamieszkał znany był z ascetycznego stylu życia. Opisy hagiograficzne mówią nam, że „krępował ciało sznurem z łyka palmowego, gęsto przetykanym cierniami”, „kazał zamknąć się w kamiennej cysternie na wodę”, „mieszkał w tak ciasnej pieczarze, że nie mógł w niej rozprostować nóg”, "„przykuł się do głazu kilkumetrowym łańcuchem”. W pobliżu Antiochii Syryjskiej zbudował kamienny słup (początkowo wysokości 10 stóp, czyli ok. 3 m, który następnie podwyższano aż do ostatecznej jego wysokości 60 stóp, tj. około 18 m.), na którym umieścił platformę o powierzchni około 4 m kw. Przebywał na niej blisko 40 lat, tam modlił się, wygłaszał kazania oraz rozmawiał z odwiedzającymi go tłumami ludzi (stąd określenie, że niejako „zamieszkał” na słupie).
Jego życie wypełniała modlitwa i kontemplacja. Żywił się tym, co przynosiła mu okoliczna ludność. Przed deszczem i upalnym słońcem chronił go jedynie płaszcz z kapturem. Nie unikał jednak kontaktów z ludźmi – pod jego słup, z którego głosił kazania, docierali ciekawscy oraz pielgrzymi z Arabii, Persji, a nawet Rzymu. Pielgrzymi pełni wszelkiego szacunku prosili go o nauki, rady oraz modlitwę wstawienniczą. Bronił również wiary przed nestorianami. Dzięki niemu cesarz Leon I wsparł Sobór chalcedoński. Symeon Słupnik znalazł licznych naśladowców (stylici). Wokół kolumny osiedliło się wielu pielgrzymów. Do dziś w Kościołach wschodnich klasztory i pustelnie zakładane są w niedostępnych miejscach, a zamieszkujący je mnisi cieszą się wielkim autorytetem.
W ikonografii zachodniej Symeon Słupnik bywa przedstawiany zwykle na słupie. Jego atrybutem jest bicz. W sztuce wschodniej święty przedstawiany jest w scenie typowej dla mnichów-stylitów. Ukazuje się go w półpostaci na słupie. Jest starym człowiekiem z dosyć długą, siwą brodą i czarnych mniszych szatach. Zazwyczaj prawą ręką błogosławi, a w lewej trzyma zwój z napisem: „Bracia, znoście zgryzoty i niedole, aby uniknąć wiecznej męki”. Niekiedy mnichowi towarzyszy jego matka.
Szymon Słupnik / Stylita Młodszy - święty Kościoła katolickiego i prawosławnego, teolog, kaznodzieja, anachoreta. Symeon urodził się w rodzinie pochodzącej z Edessy, jego matką była św. Marta. Pokutnicze życie na słupie rozpoczął w wieku dwudziestu lat. Pierwsze sześć lat spędził w pobliżu swego przewodnika duchowego Jana, przez kolejne dwanaście na słupie mierzącym czterdzieści stóp. W poszukiwaniu eremu, w którym nie byłby narażony na kontakty z ludźmi, przeniósł się na kolejne dziesięć lat na wysoki słup umieszczony na wzgórzu nazwanym później „Cudowną Górą”. Na ostatnim ośmiokątnym słupie spędził czterdzieści pięć lat pod gołym niebem. W tym czasie odbył dwunastoletni diakonat, a później pełnił posługę kapłańską. Pod miejsce jego umartwień zaczęli przybywać uczniowie, którzy z czasem wybudowali za namową Symeona świątynię pod wezwaniem Świętej Trójcy i klasztor. Miejsce to stało się już za życia celem pielgrzymek. Pozostały po Symeonie dzieła epistolograficzne, hymny liturgiczne i kazania, będące świadectwem jego wiedzy teologicznej.
W przekazach hagiograficznych podawane są informacje, że z wysokości swego słupa prowadził rozmowy z Chrystusem i aniołami, a także przypisywane mu jest posiadanie mocy, dzięki której panował nad siłami natury i panował nad demonami.
W ikonografii jest przykładem słupnika na szczycie kolumny.
Borys i Gleb, święci, imiona chrzestne Roman i Dawid (?- po 1015), książęta kijowscy, młodsi synowie ks. Włodzimierza Wielkiego. Z woli ojca Borys miał panować w Rostowie, Gleb zaś w Muromie. Po śmierci ojca (1015) zamordowani z polecenia starszego brata, Światopełka I, podczas walk o sukcesję. Szczegóły wydarzeń pozostają jednak niejasne, być może uczestniczył w nich także drugi brat, Jarosław Mądry, na którego panowanie przypadają początki kultu zamordowanych. Pierwszy z braci zginął w okolicach Wyszogrodu, drugi - Smoleńska; wg tradycji każdy z nich przyjął śmierć dobrowolnie, na wzór Jezusa Chrystusa. Kanonizowani w 1072 przez ruski Kościół prawosławny (pierwsi rodzimi święci). Centrum ich kultu był Wyszogrod koło Kijowa, gdzie 1072 w nowo wybudowanej, drewnianej świątyni spoczęły zwłoki Borysa i Gleba; kamienną cerkiew konsekrowano w 1115. Wcześniej byli czczeni przez lud jako męczennicy - 1020 (lub 1039) metropolita Jan ułożył poświęcone im oficjum. Ich kult sprzyjał idei umacniania władzy ks. kijowskiego i uniezależnienia Rusi od wpływów bizantyjskich. Postaci Borysa i Gleba były częstym tematem sztuki staroruskiej, także drobnej - ich przedstawienia spotyka się m.in. na krzyżach napierśnych, tzw. enkolpionach (jeden z takich krzyży został znaleziony w Krakowie-Nowej Hucie). Czczeni także przez Kościół katolicki.
Św. Paraskewia (ur. w pierwszej połowie XI wieku w Epiwat w Serbii, obecnie Selimpaşa w Turcji) – święta mniszka (prepodobnaja) Kościoła prawosławnego. Paraskewa pochodziła z pobożnej rodziny, jej imię przetłumaczone z języka greckiego na język polski brzmiałoby: Piątek, otrzymała je na cześć męki Jezusa Chrystusa. Brat Paraskewy wstąpił do monasteru, gdzie otrzymał imię Eutymiusz i po latach został biskupem. Po śmierci rodziców Paraskewa udała się do Ziemi Świętej, a później na Pustynię Jordańską. Tam naśladowała surowe, samotne życie eremitów, żywiąc się korzonkami traw pustynnych. Po wielu latach pustelniczego życia objawił się jej anioł i polecił, aby wróciła do ojczyzny. Wcześniej odwiedziła jednak Konstantynopol, by pokłonić się wszystkim świętym miejscom. Wkrótce zmarła, a jej ciało pochowano w rodzinnej wiosce. Po wielu latach jej nienaruszone zwłoki przeniesiono do cerkwi w Epibacie. Grób świętej stał się źródłem licznych uzdrowień: ślepi odzyskiwali wzrok, chorzy zaczynali chodzić.
W ikonografii święta przedstawiana jest w czarnych mniszych szatach z nakryciem głowy i rękoma modlitewnie złożonymi na piersi. Na ikonach hagiograficznych przedstawione są sceny z życia świętej: narodzenie św. Paraskewy; święta doprowadzona przed oblicze cesarza; święta na tle skał na pustyni; św. Paraskewa skarżąca się na rozkładające się ciało kupca, które leży w jej grobie; święta u bram Konstantynopola; śmierć świętej; pochowanie ciała w Belgradzie; przeniesienie relikwii do Tyrnowa.