Kamil Nolbert, gr. 6

Aleksandra Okopień-Sławińska, Relacje osobowe w literackiej komunikacji

Problem literackiej komunikacji cieszy się od pewnego czasu dość znacznym zainteresowaniem. O ile dotychczas kategoria ‘podmiotu literackiego’ wydawała się być kategorią uniwersalną, zdolną do obsłużenia wszystkich przypisywanych jej znaczeń, tak teraz sytuacja wydaje się zmieniać. Podobne zjawisko tyczy się także nadużywanych - aż do wręcz parodystycznego wyjaskrawienia ich własnych cech - kategorii ‘podmiotu lirycznego’ i ‘narratora’.

Niezbędne stało się więc wzbogacenie aparatu terminologicznego przy jednoczesnym sprecyzowaniu dotychczas używanych pojęć. Potrzeba dokonania owych zmian wynika zarówno ze zmian w sposobie myślenia o literaturze, jak również ze zmian zachodzących w samej literaturze, w której coraz częściej spotkać można dzieła komplikujące sytuację komunikacyjną w nieznanym dotąd stopniu. W najnowszych pracach badaczy, pojawiają się nowe kategorie interpretacyjne, które obok podmiotu literackiego, miałyby ułatwić analizę literackiej komunikacji, i niezależnie od tego, czy chodzi o ‘podmiot czynności twórczych’, czy o ‘autora wewnętrznego’, wszystkie proponowane zmiany terminologiczne mają prowadzić do ograniczenia i sprecyzowania sposobu egzystencji narratora czy podmiotu lirycznego.

Schemat komunikacji literackiej jest tożsamy ze schematem, który możemy przypisać każdemu aktowi mowy, tak więc wymaga od nas wyodrębnienia trzech ról osobowych: nadawcy, odbiorcy oraz bohatera.

Zwrócić uwagę należy na fakt, że nie wszystkie z ról w jednakowy sposób wpływają na osobową tożsamość nadawcy, odbiorcy i bohatera. Może się zdarzyć, że każdej z tych osób będzie odpowiadało realnie istniejące indywiduum, choć istnienie bohatera w pozatekstowej rzeczywistości jest zupełnie nieistotne. Jednak samo dopełnienie aktu komunikacji wymaga realnego, pozatekstowego istnienia nadawcy i odbiorcy, choć sam teksty świadczy tylko o istnieniu nadawcy.

Funkcjonowanie każdej z trzech wspomnianych ról nie narzuca żadnych ograniczeń dotyczących osobowej tożsamości, ani liczby osób spełniających owe role. Nie można wykluczyć istnienia wielu nadawców, zbiorowego nadawcy, zbiorowego odbiorcy, ani tym bardziej spełnienia – w skrajnym przypadku – wszystkich ról przez jedną i tę samą osobę. Tak więc istnienie zarówno nadawcy, jak i odbiorcy – wymagane do dopełnienia aktu komunikacji – ma charakter jedynie funkcjonalny.

Sytuacja komunikacyjna może ulegać teoretycznie nieskończonemu komplikowaniu dzięki relacji opartej na ilości podmiotów mówiących w tekście oraz ich hierarchicznej zależności. Najprostszą konstrukcją tego typu jest monolog liryczny, bardziej skomplikowane pod względem ilości podmiotów są dzieła dramatyczne, wprowadzające licznych nadawców, którzy pod względem hierarchii znajdują się na równym poziomie, natomiast najbardziej skomplikowane pod tym względem są dzieła narracyjne.

Informacja zawarta w tekście określa podmiot mówiący na dwa możliwe sposoby: albo na zasadzie informacji stematyzowanej, która odnosi się bezpośrednio do znaczeń użytych w tekście słów i zdań, albo informacji implikowanej, odnoszącej się nie tyle do treści komunikatu, co do sposobu jego wygłaszania.

Nie ma takiej wypowiedzi, która nie mówiłaby czegoś o jej podmiocie. Nawet jeżeli brak informacji stematyzowanej, zawsze dociera do nas informacja implikowana. Istnieją jednak zasadnicze różnice w ich zasięgu i źródle. O ile informacja implikowana dostarcza nam informacji o nadawcy nawet wówczas, gdy nie mówi nam bezpośrednio o sobie, o tyle informacja stematyzowana, jeżeli nie jest nastawiona na samego nadawcę, nie dostarczy nam o nim żadnych informacji. Tak samo informacja implikowana nie jest w stanie powiedzieć nam nic więcej nad to, co możemy wywnioskować z pewnych psychologicznych i socjologicznych analiz sposobu mówienia danego nadawcy.

Sama struktura relacji zachodzących między tymi dwoma rodzajami informacji ma charakter sygnałów korygujących i waloryzujących. Oznacza to, że może dojść do sytuacji, w której np. informacja stematyzowana zaprzecza implikowanej – wówczas ważniejsza jest zawsze ta druga, natomiast gdy do konfliktu dochodzi na płaszczyźnie informacji stematyzowanych różnych poziomów, bardziej wiarygodne są informacje nadawane na wyższym poziomie.

Przechodząc do tematu najwyższej instancji nadawczej w tekście, należy od razu stwierdzić, iż z całą pewnością nie jest nią narrator – narrator ma jedynie władzę na sposobem i momentem przytoczenia wypowiedzi bohaterów, nie wpływa jednak na sam sposób mówienia postaci.

Naczelną instancją nadawczą jest ‘podmiot utworu’, który nie odpowiada za żadne konkretne zdanie wypowiedziane na przestrzeni utworu, ale raczej za jego całościową strukturę, dysponuje on wszystkimi użytymi środkami, ale też nie jest autorem dzieła.

Sytuacja nadawcza w dziele literackim ma swój bezpośredni analogon w sytuacji odbiorczej. Na najniższym poziomie znajdują się bohaterowie, ponad którymi istnieje adresat narracji, który nie może być utożsamiany z adresatem utworu, nieposiadającym żadnych określonych cech osobowych. Natomiast realna komunikacja, będąca jedynie zjawiskiem potencjalnym, zachodzi zawsze jedynie na płaszczyźnie dzieło literackie – konkretny czytelnik.