CZĘŚĆ I – STAROŻYTNOŚĆ

ROZDZIAŁ I – MONARCHIE DESPOTYCZNE I IMPERIA WSCHODU

§ 2 – Ustrój społeczny despotii

kapłani – najważniejsza pozycja w państwie, grupa zamknięta, dziedziczna, na czele stał arcykapłan, w Egipcie grupa wyższa (ojcowie lub słudzy boży) i niższa (czyści), posiadali ziemie z nadań monarszych, władzę, wiedzę dotyczącą np. irygacji, władcy nadawali kapłanom przywileje,

ludność świecka – urzędnicy, żołnierze, kupcy, rzemieślnicy, chłopi, niewolnicy – a w Mezopotamii: awilum – pełnoprawni obywatele (potomkowie zdobywców, członkowie rodów), muszkenum – warstwa pośrednia (wyzwoleńcy i autochtoni); wardum – niewolnicy,

urzędnicy – druga po kapłanach najważniejsza warstwa, tysiące posad urzędniczych, pierwotnie urzędnikiem można było zostać posiadając jedynie wykształcenie, potem także urodzenie

żołnierze – za zasługi dostawali ziemie i przywileje, w Mezopotamii otrzymywali w dzierżenie ilkum – grunt, dom, ogród i żywy inwentarz, było dziedziczne, niezbywalne, służbę wojskową właściciel wykonywał osobiście, jeśli nie to śmierć

kupcy i rzemieślnicy – nie posiadali praw politycznych w Egipcie, posiadali w Mezopotamii, był to niewielki ułamek ludności

chłopi – najliczniejsza grupa, ponad 90% ludności w Egipcie żyli na ziemie faraona, rzadziej na ziemi świątyni i urzędników, w Mezopotamii panujący oddawali chłopom ziemię w dzierżawę bezpośrednią, chłopi płacili świadczenia w naturze,

niewolnicy – źródła niewoli: jeniectwo, urodzenie, sprzedaż niewypłacalnego dłużnika i rodziny, niewolnik był rzeczą pod względem prawnym, wolność uzyskiwało się przez samowykupienie, za ucieczkę kara śmierci

§ 3 – Ustrój polityczny despotii

I. Monarcha

nazwy – w Egipcie faraon, u Sumerów patesi, w państwie sumeryjsko-akadyjskim i żydowskim najpierw lugal, potem król

teokratyzm władzy – charakter teokratyczny: w Egipcie: faraon był najpierw bogiem, potem synem boga, potem pośrednikiem; w Mezopotamii: najpierw uosobienie Boga, potem tylko wybraniec boga, - upadek znaczenia religijności bo złe rządy, klęski wojenne, upadek państwowości, zamachy stanu

despotyzm władzy – w rękach monarchy władza wyk., ust., sąd. i wojsk., król pełniąc władzę wykonywał świętą wolę boga

II. Administracja centralna i lokalna

zastępca monarchy – był najważniejszą po nim osobą, głównym dostojnikiem państwowym – w Egipcie wezyr; w Mezopotamii nuband; funkcje: zarząd dworu, sprawy państwa (roboty publiczne, skarbowość), najwyższe sądownictwo w im. władcy (Egipt), naczelne dowództwo wojskowe (Mezopotamia)

administracja Egiptu – na czele nom stali nomarchowie, przed zjednoczeniem władcy lokalni, po zjednoczeniu mianowani przez faraona, władza adm., sąd., skarbowa, nadzór zarządu gosp., podlegali im urzędnicy nadzorujący prace publiczne, wynagrodzenie nomarchów to dobra w naturze pochodzące ze świadczeń ludności miejscowej

administracja Mezopotamii – utworzona w wyniku reform Hammurabiego, podział kraju na prowincje z gubernatorami (issaku), te z kolei na okręgi z naczelnikami (pahatu), te na gminy z wójtem (rabianu), urzędnicy ci mianowani przez króla, funkcje adm., polic., sąd.,

administracja w państwie żydowskim – podział na 12 okręgów, po śmierci Salomona w 930 pne rozpad państwa na królestwo judzkie (2 plemiona-Jerozolima) i izraelskie (10 plemion, Samania), władza w poszczególnych okręgach – sędzia

III. Sądownictwo

monarcha – sędzia najwyższy formalnie, faktycznie rozpatrywał tylko sprawy najważniejsze i niektóre odwołania

urzędnicy państwowi – sprawowali władze sąd. ze względu na brak rozdziału pomiędzy władzą sądową a administracyjną:

w Egipcie: wezyr (centralny) i nomarchowie (terytorialni),

w Mezopotamii: w państwie Sumerów: kapłani, miejsca sądu – świątynie; po reformach Hammurabiego: sądy kolegialne, skład tworzyli lokalni urzednicy wyrokujący w obecności asesorów, sprawy najważniejsze: królewscy sędziowie zawodowi

§ 4 – Ustrój polityczny wielkich imperiów

państwo asyryjskie – najstarsze imperium Wschodu (okresy: staroasyryjski XX-XIV w. pne, średnioasyryjski do X, nowoasyryjski do VII), w 559 roku po upadku Asyrii (nastąpił w 608 pne) Cyrus II Wielki rozpoczął imperium perskie, które trwało do śmierci Dariusza III w 331 pne

król Asyrii – uznawał się pana czterech stron świata i potomka boga Assura, w jego rękach wszelka władza, zastępca króla – turtan

polityka Asyrii – podboje, masowe deportacje i terror, gromadzenie bogactw do zaspokajania dworu i armii

administracja Asyrii – powstała pod koniec X pne, podział na prowincje z namiestnikami, w VIII w. podział prowincji na mniejsze jednostki z mianowanymi przez królów urzędnikami na czele, terytoria obejmujące kraje podbite zarządzane były przez dotychczasowych władców, pełniących władzę w imieniu króla

polityka Persji – łagodniejsza eksploatacja ludów podbitych, uznanie pewnych form ich autonomii religijnej i kulturalnej

administracja Persji - stolicą była Suza, w której urzędował król i gwardia nieśmiertelnych z kancelarią monarszą, podział kraju na 20 satrapii z satrapami na czele – dzierżyli wszelką władzę w imieniu króla, podlegali królewskiej i sekretarskiej kontroli

ROZDZIAŁ II – PAŃSTWA-MIASTA - POLIS

§ 1 – Polis grecka

II. ORGANIZACJA POLIS

polis – obejmowała miasto i okręg naokoło, definicja Arystotelesa: połączenie kilku wsi, była społecznym skupiskiem arystokracji, rzemieślników, kupców, rolników i miejscem produkcji i wymiany towarów,tworzącym jednostkę samodzielną

polis spartańska – powstała w XI pne w dolinie rzeki Euratos (Lakonia); podstawy ustroju stworzył król Likurg w VIII pne, w VI pne skupiono wokół sparty zależne od niej polis (rezultat podbojów) i nazwano to symmachią spartańską,

polis ateńska – powstała w VIII pne, półwysep attycki (2500 km²), polis najliczniejsza (300 000 mieszkańców w V pne)

kolonizacja grecka – trwała od połowy VIII do końca VI pne, polis były zmuszone do zakładania osad z dala od domu (kolonii) ze względów klimatycznych, konfliktów i kryzysów ekonomicznych – kolonie uczyniały ludność miejscową ludnością zależną, zanikały więzi polityczno-ustrojowe z metropolią, istniały więzi społeczno-gospodarczo-militarne

III. USTRÓJ SPOŁECZNY

OBYWATELE:

spartiaci – pełnoprawni obywatele Sparty, pełnia praw obywatelskich, równość co do praw i obowiązków wobec państwa, spartiata otrzymywał od państwa ziemię i niewolników, nie mógł odsprzedawać jej ani przekazać w testamencie (mógł rozdzielić pomiędzy synów)

warunki bycia spartiatą – urodzenie w rodzinie spartiackiej, bycie mężczyzną, otrzymanie wychowania, pełnoletność (30 lat), zawarcie małżeństwa w 31 roku życia, służba wojskowa w wieku 20-60, od 7 roku życia wychowanie w obozie wojsk.

Ateny – ustrój społecznmy: 30 rodów tworzonych przez 12 bractw (fratrie), tworzonych przez fyle (plemiona) w liczbie 4

podział na klasy – autor – Tezeusz VIII pne, szlachta (eupatridai) – posiadanie majątku ziemskiego, grupa nieliczna, organizacja rodowa, wykształcenie, monopol władzy i prowadzenie wojen, ucisk chłopów; chłopi (geomoroi) – trudna sytuacja, wyzysk przez szlachtę; rzemieślnicy (demiurgoi)

reforma ekonomiczna Solona – po spisaniu prawa przez Drakona w 621, w latach 594-593, strząśnięcie długów (sejsachteja) – anulowanie długów zaciągniętych pod zastaw gruntów, zwrócenie ziemi utraconej wskutek jej niewykupienia, wykupienie na koszt państwa osób, które popadły w niewolę za długi i jej zniesionie

reforma społeczna Solona – podział obywateli na 4 klasy: I klasa – dochód powyżej 500 miar, II – >300, III – >200, IV - <200, klasa I mogła piastować urzędy najwyższe (archont, skarbnik), II i III urzędy niższe, klasy I-III płaciły podatek i służyły w wojsku

reforma Klejstenesa – 507/506 – zniesienie organizacji rodowej, wprowadzenie terytorialnej, zmiana nazwisk obywateli, obywatelem mogła być osoba pochodząca z legalnego małżeństwa, prawa obywatelskie po 18 roku życia z chwilą wpisania na listę demu, potem przeszkolenie wojskowe jako efeb i dopiero wtedy wpis na listę obywatelską, piastowanie urzędów po 30 roku życia

LUDNOŚĆ ZALEŻNA:

Sparta – podział na periojków – mieszkańcy obrzeż państwa, handlowali i uprawiali rzemiosło, wolni, bez praw politycznych, obowiązek służby wojskowej, prawo posiadania ziemi i swobodnego nią zarządzania; oraz na helotów – niewolników, pochodzili z terytoriów podbitych, brak praw politycznych i cywilnych, byli własnością państwa, dzierżawili ziemię, wolnośc odzyskiwali tylko decyzją państwa

krypteje – wyprawy karne podczas których zabijano część helotów i periojków (aby uniknąć ich buntu)

Ateny – podział na metojków – cudzoziemcy mieszkający na stałe w Attyce lub Atenach, handlowali i upr. rzemiosło, brak praw politycznych i cywilnych, brak prawa do nabywania nieruchomości, obowiązki: wciągnięcie na listę, posiadanie patrona, podatek; wyzwoleńców – zbliżony status do metojków, ich patronem był dawny pan, niewolników – dzielący się na prywatnych i państwowych, źródła niewoli: jeniectwo, urodzenie, niewypłacalność, nabyucie za granicą, niewolnicy prywatni byli własnością pana, rzeczą, panowie nie mogli ich zabić, ale mogli karać cieleśnie

IV. USTRÓJ POLITYCZNY

POLIS ARYSTOKRATYCZNA:

- od VIII pne, w Sparcie do końca istnienia państwa, w Atenach do reform Solona

Król – basileus, na czele państwa, w Sparcie było ich dwóch – władza kolegialna, całość władzy ust., wyk. sąd., wojsk., w czasie wojny prawo życia i śmierci, kontrola w czasie pokoju przez radę starszych i zgromadzenie ludowe, od VII pne: elekcyjność tronu, dożywotniość władzy, ograniczanie czasu władzy i kompetencji: została tylko władza kapłańska i wojsk.

w Sparcie – kontrola króla przez eforów, przysięga króla, towarzystwo eforów w wyprawach wojennych, sąd w postaci drugiego króla eforów i gerentów mógł króla skazać,

w Atenach – król staje się archontem basileus, tylko funkcje religijne i kapłańskie, godność ta dostępna dla całej szlachty

Rada Starszych: w Sparcie – jej funkcje pełniła Geruzja: 2 królów, 28 gerontów, wybór dożywotni przez zgrom. ludowe, warunki: spartiata, 60 lat, przewodnictwo: najpierw królowie, potem eforowie, kompetencje: rozpatrywanie ważnych spraw państwa, sąd w sprawach karnych zagr. karą śmierci, wygnania, pozbawienia czci, projekty uchwał, uchylanie złych uchwał

w Atenach – Aeropag – skład: byli archonci kończący urzędowanie, przewodniczył archont basileus, kompetencje: sądzenie przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, zagr. karą śmierci, administracja państwa, nadzór nad władzą wykonawczą, powoływanie urzędników i archontów, kontrola ich działań

Zgromadzenie Ludowe – w okresie polis arystokratyczniej istniało tylko w Sparcie jako Apella, tworzona przez Spartiatów, zwoływanie i przewodnictwo najpierw zadaniem królów, potem eforów, zebranie co miesiąc, przemawiali królowie, geronci i eforowie, kompetencje (Wielka Retra): przyjmowanie / odrzucanie projektów ustaw bez dyskusji nad nimi, wybór gerontów, eforów, dowódców wojskowych, wychowawców młodzieży, sąd nad urzędnikami, powierzanie któremuś z królów naczelnego dowództwa, głosowanie odbywało się przez wydawanie okrzyków

Urzędnicy: w Sparcie: eforowie, od połowy VIII pne, wyznaczali ich najpierw królowie, potem Apella, warunki: spartiata, 30 lat, kadencja 1 rok, urząd kolegialny – tworzony przez 5 eforów, przewodniczył pierwszy efor, uchwały zapadały większością, kompetencje: kontrola nad życiem i wychowaniem spartiatów, kontrola periojków i helotów, od 730 r. kontrola nad królem w wyprawach wojennych, karanie dowódców oddz. wojsk., nadzór ludności zależnej, polityka zagraniczna, zwoływanie i przewodniczenie Appelli i Geruzji, ograniczone sądownictwo, składanie sprawozdań po upływie kadencji

w Atenach: archonci: polemarchos – funkcje wojskowe, eponymos – sprawy wewnętrzne, przewodniczenie kolegium 9 archontów, basileus – dotychczasowy król, uprawnienia kapłańskie, tesmoheci – powołani w VII pne, sądownictwo i ustawodawstwo, kadencja: najpierw dożywotnio, potem 10 lat, od 683 jednoroczna

TYRANIA:

- od VII pne w większości polis z powodu antagonizmów w arystokracji i walk wewnętrznych, upadła ok. 500 pne

- arystokracja powołała ajsymnetów, aby przeprowadzili reformy i uspokoili bunty, nie udało się to – zamach stanu i tyrania

- faworyzowanie ludu, tępienie arystokracji, przywileje dla ludu, władza oparta na przemocy, jednowładztwie, gwałcie

- tyrania w Atenach – po rządach Solona nastąpiły walki ludności, diakria czyli stronnictwo górali chciało nowego podziału ziem, tyrania Pizystrata 560-527 pne, jednowładztwo i reforma rolna, aby pozyskać chłopów, potem tyrania Hiparcha i Hipiasza do 510 pne

POLIS OLIGARCHICZNA:

- rządy oligarchii od przełomu VII/VI pne – w Atenach od reform Solona (podstawy) - do 560 r. (rządy Pizystrata)

Wielka Rada (bule) – organ najważniejszy polis, 400 członków, po 100 z każdej fyle, warunki: 30 lat, przynależność do klas I-III, kompetencje: rozpatrywanie projektów ustaw,potem niektóre uprawnienia Aeropagu

zgromadzenie obywateli (Ekklezja) – obywatele klas I-IV, 20 lat, kompetencje: decyzje o wojnie i pokoju, przymierza, wybór urzędników, nie posiadali inicjatywy ustawodawczej

archonci – najważniejsi urzędnicy, wybór: Ekklezja wybierała 40 kandydatów, po 10 z fyli, potem losowanie 9 archontów i sekretarza, archonci musieli zasięgać opinii buli w ważnych sprawach, kontrolowała ich Ekklezja,

Aeropag – część jego kompetencji przeszła na radę, mógł zawiesić każdą uchwałę Ekklezji niezgodną z prawem

grupy społeczne – arystokracja ziemiańska (pediakoi), biedni chłopi (diakrioi), chłopi średni i rzemieślnicy (paralioi)

POLIS DEMOKRATYCZNA (ATEŃSKA):

- podstawy utorzył w swoich reformach Klejstenes: zastąpienie 4 fyl plemiennych fylami terytorialnymi, podział polis ateńskiej na miasto, wybrzeże i centrum kraju, każda z części podzielona została na 10 dzielnic (trittrii), fyla terytorialna składała się z trzech dzielnic: po jednej z każdej części polis

- rządy: fyla miała własny samorząd, dzieliła się na demy (gminy) na czele z demarchami wyb. co roku w drodze losowania

- reformy Temistoklesa – dopuszczenie obywateli II klasy do archonatu, ograniczenie uprawnień archontów i Aeropagu, zwiększenie uprawnień ekklezji i buli, losowanie kandydatów na urzędy (z wyjątkiem strategów i urzędników skarbowych)

- rządy Peryklesa – 461-429 – równość głosu na Eklezjach, dostęp do urzędów, równość wobec sądu i podatków, płatność urzędów i stanowisk sędziowskich, udziału w eklezjach, sądach przysięgłych i uczestnictwa w przedstawieniach teatralnych, dostęp do urzędów dla obywateli III klasy, obywatel ateński musiał mieć oboje rodziców obywateli,

- polis ateńska zakończyła żywot z chwilą bitwy pod Cheroneą w 338 r. pne

INSTYTUCJE W POLIS DEMOKRATYCZNEJ:

Ekklezja – zgromadzenie 20 letnich obywateli, zwoływano je raz w miesiącu, potem 40 razy w roku (4 razy w miesiącu – prytanii, w roku prytanii było 10), w razie potrzeby były też zgromadzenia nadzw., raz w miesiącu było zgromadzenie główne – kontrola urzędników, sprawy obronne,

zwoływanie – rada poprzez swych urzędników, kworum 6000 obywateli, obrady na siedząco, przewodniczył wylosowany prytan, potem kolegium dziewięciu, głosowanie jawne (podniesienie rąk), tajne w sprawach personalnych

kompetencje – ustawodawstwo, sprawy administracyjne, sądownictwo, podatki i cła, wybór urzędników i nadzór nad nimi, wybór dowódców wojskowych, sądownictwo w sprawach przestępstw przeciw państwu, przekupstwa mówców itp.

ścieżka ustawodawcza – inicjatywę miał każdy obywatel na pierwszym zgromadzeniu (głosowanie czy zmienić prawo), jeśli chciano prawo zmienić, projekt ustawy opracowywłał wnioskodawca, obrady nad projektem należały do rady, potem dyskusja nad projektem w formie procesu sądowego i głosowanie w specjalnej komisji

skarga – mógł jej dokonać każdy w ciągu roku od uchwalenia danej ustawy, zaskarżona ustawa od razu była zawieszana, rozstrzygał sprawę specjalny sąd przysięgłych, jeśli skarga została uznana, karano autora ustawy i ją unieważn.

ostracyzm – inaczej sąd skorupkowy, raz w roku na zgr. głównym 6tej prytanii, wskazywano osoby zagrażające demokracji, w tajnym głosowaniu na skorupkach glinianych, decydowała większość głosów przy quorum 6000 obywateli, kary: wygnanie na 10, potem 5 lat, bez utraty praw obywatelskich

Rada Pięciuset – główny organ administracji państwowej

skład – 500 osób – po 50 z każdej fyle terytorialnej, pełnopr. obywatele którzy ukończyli 30 lat, kadencja 1 rok (max 2 razy)

wybór – losowanie, po nim dokimazja – badania kwalifikacji kandydata do pełnienia stanowiska buleuty

organizacja – obrady codziennie z wyjątkiem świąd i dni feralnych, podział na 10 wydziałów po 50 członków z 1 fyli, każdy z wydziałów pełnił swe funkcje przez 1 miesiąc

prytani – urzędujący buleuci, okres ich władzy to prytania, codziennie losowano przewodniczącego na 1 dobę, pełnił to przewodnictwo wspólnie z 1/3 prytanów

kompetencje – projekty ustaw, wprowadzanie w życie nowych aktów, nadzór nad urzędnikami, finanse państwa, polityka zagraniczna, decyzje w sprawach armii i floty, rozpoznawanie przestępstw zagrożonych karą grzywny

obsadzanie urzędów – w drodze wyboru, głosowanie jawne na Eklezji lub losowanie z chętnych obywateli, potem dokimazja, wszystkie urzędy oprócz wojskowych kadencyjne (1 rok, max 2 razy), wszystkie urzędy kolegialne (10 członków, po 1 z każdej fyle), odp. przed sądem przysięgłych, wieniec mirtowy na skroniach urzedników (insygnia urzędu)

urzędnicy – pierwotnie najważniejsi byli archonci, potem mieli tylko funkcje kultowe i mały zakres sądownictwa, od V pne na czele urzędników strategowie – urząd kolegialny złożony z 10 osób, do V pne wybierani przez fyle, potem przez Eklezja, wymagano od nich kwalifikacji i posiadania ziemi w Attyce, nie dotyczyła ich zasada kadencyjności, najpierw kompetencje wojskowe, potem polityka zagraniczna, sądownictwo wojskowe i prawo wniosków ustawodawczych do Rady 500 i Ekklezji

V. SĄDOWNICTWO

SĄD PRZYSIĘGŁYCH (HELIAIA):

- wprowadzony przez Solona, 6000 osób, po 600 (500 przysięgłych i 100 z-ców) z każdej fyli terytorialnej, losowani przez archontów, pełnoprawni obywatele >30 lat; od IV pne nie losowano, przysięgłym mógł być dożywotni każdy chętny

- dzieliła się na 10 sekcji (dikasterii), przewodniczył składowi jeden z thesmothetów, sprawy ważniejsze rozstrzygano na obradach 2-3 połączonych sekcji, w procesach publicznych 501 orzekało heliastów, w cywilnych z wartością sporu >1000 drachm orzekało 401 heliastów, poniżej 100 drachm 201 heliotów

- dokonywał też dokimazji urzędników, przyjmowanie ich sprawozdań, ostateczne zatwierdznie ustaw Ekklezji

SĄDY KOLEGIALNE:

Aeropag – od połowy V pne organ tylko sądowy, rozstrzygał o popełnieniu: umyślnego zabójstwa, zranienia z zamiarem pozbawienia życia, trucicielstwa, podpalenia

Sąd efetów – 51 osób, wybieranych spośród >50letnich obywateli, rozstrzygał w: zabójstwach nieumyślnych, czynach wyłączających karalność (obrona konieczna, zabójstwo przypadkowe)

Kolegium Jedenastu – 10 członków losowanych z każdej fyli i pisarz, nadzór nad wykonywaniem kar więzienia, wyroków śmierci, kar cielesnych, sąd nad przestępcami schwytanymi na gorącym uczynku (np. złodziejami)

Kolegium Czterdziestu – sędziowie gminni losowani po 4 z każdej fyli, najpierw sąd objazdowy, od V pne stały, drobne sprawy cywilne z wartością sporu mniejszą niż 10 drachm

SĄDY JEDNOOSOBOWE:

sędziowie rozjemczy – mogli nimi być obywatele >60lat musieli się do tego zgłosić sami pod rygorem utraty praw obywatelskich, dzieleni na rozjemców publicznych (rozpatrywali sprawy niesporne i dochodzone skargami prywatnymi – doprowadzali strony do ugody a jeśli to się nie udało, kierowano sprawę do heliai) i prywatnych (ustalani przez prywatne osoby, nie było odwołania od ich decyzji)

ROZDZIAŁ IV - ŹRÓDŁA PRAWA

§ 1 – Pojęcie źródeł prawa

źródła prawa w znaczeniu materialnym – zespół czynników wpływających na kształtowanie się norm prawnych

w znaczeniu formalnym (fontes iuris oriundi) – formy powstania prawa, czynniki prawotwórcze, które przyczyniły się do jego powstania, trzy formy: zwyczaj, stanowienie, precedens

w znaczeniu poznawczym (fontes iuris cognoscendi) – wszelkie efekty działania prawotwórczego, zachowane do naszych czasów w formie spisów i zbiorów norm prawnych bezpośrednie – to teksty prawne, pośrednie – przekazy o txt prawnych

§ 2 – Prawo monarchii despotycznych i wielkich imperiów Wschodu

I. PRAWO EGIPTU

ustawy faraonów Horemheba i Ramzesa II – II poł. II milenium pne, organizacja armii i administracji

spis prawa sądowego – za panowania faraona Bokhorisa, 40 rulonów

II. PRAWO MEZOPOTAMII

zbiór ustaw z czasów króla Urukaginy – 2360 pne, odtworzone 5 artykułów, dotyczyły prawa karnego

kodeks Ur-Nammu – wydał król Ur 2050 pnme, prolog + kilkadziesiąt artykułów, nie wszystkie da się odczytać

zbiór praw z Esznunny – I połowa XX pne, fragment kodeksu króla Bilamy, 61-62 artykuły

kodeks Lipit Isztara – I połowa XVIII pne, prolog, 38 artykułów, epilog, prawo prywatne i karne

kodeks Hammurabiego – 1792-1750 pne, wyryty na kamiennej stelli z czarnego diorytu, odkryty 1902 w Suzie, przechowuje się go w Luwrze, składał się z prologu, kontekstu (282 §) i epilogu

Cechy tych kodeksów:

- podział na prolog, kontekst (część normatywną) i epilog

- prologi to panegiryki na cześć władcy, hymny epickie, część: teologiczna, historyczna i etyczna

- część normatywna: częściowa systematyka wew., kazuistyka, unormowanie wszystkich dziedzin prawa, klasowość, uzupełnianie prawa zwyczajowego

- epilog to stylizacje literackio-poetyckie podkreślające zasługi twórców kodeksu dla rozwoju prawa i sprawiedliwości i przewidująca kary dla osób kodeksu nieprzestrzegających

III. PRAWO IZRAELA

Stary Testament – 24 księgi podzielone na 3 działy, I dział to Tora (Pentateuch, Prawo Mojżesza) skł. się z 5 ksiąg: Rodzaju, Wyjścia, Powtórzonego Prawa, Kapłańska, Liczb

talmudyzm – okres prawa hebrajskiego w czasie diaspory Żydów – ustne przekazywanie tradycji żydowskiej przez rabinów, potem zebrane w kilku księgach

IV. PRAWO PERSJI

Dariusz I – największy perski prawodawca w latach 522-485 pne, wydał Rozporządzenie o słusznych przepisach, obowiązujące po jego śmierci, inni królowie wydawali drobne ustawy

§ 3 – Prawo państw śródziemnomorskich

I. PRAWO GRECKIE

spis prawa miasta Gortyn – V pne, źródło najstarsze, przepisy prawa prywatnego i karnego

źródła pośrednie: epopeje Homera, prace historiografów, filozofów, dramatopisarzy, mowy sądowe retorów

filozofia Platona – wypracowanie pojęcia sprawiedliwości, stanowiącej główną ideę państwa, prawo to wartość absolutna, utożsamiana ze sprawiedliwością

filozofia Arystotelesa – wypracował pojęcie słuszności jako naturalnej cechy człowieka któremu dano zdolność rozróżniania sprawiedliwości i niesprawiedliwości, podzielił normy na naturalne i stanowione przez prawo

demokracja ateńska – wypracowanie zasad równości praw (isonomia), dostępu do urzędów (isotomia), wolnego słowa (isegoria) i dyskusji publicznej (isegomia)

ROZDZIAŁ V – SYSTEM PRAWA (POZA PRAWEM RZYMSKIM)

§ 1 – Prawo prywatne

I. PRAWO OSOBOWE

zdolność prawna (prawo antyczne) – faceci, pełnoletni, wolni i z pełnią praw obywatelskich

pełne prawa obywatelskie (Ateny) – urodzenie z legalnego małż. obywateli ateńskich i wciągnięcie na listę obywateli – pełnoletność od 18 lat

zdolność do czynności prawnych – ograniczana wiekiem, płcią i zdrowiem, władza opiekuńcza ojca, opiekuna lub prawnego zastępcy: u mężczyzn do pełnoletności, u kobiet całe życie (ojciec>>pełnoletni brat>>mąż), opiekę nad wdową sprawował pełnoletni syn

II. PRAWO RODZINNE

małżeństwo – musiało być zawarte w określonej formie (pisemnej), najpoierw umowa między narzeczonym a ojcem, potem narzeczony uiszczał ojcu narzeczonej wiano, potem zaślubiny

rozwiązanie małżeństwa – śmierć naturalna, cywilna i rozwód, w Atenach o rozwód mogła wystąpić kobieta – decydował o nim archont eponymos

posag – był własnością żony, mąż tylko zarządzał lub użytkował, po śmierci żony posag zwracano opiekunowi lub jej potomstwu, po rozwiązaniu małżeństwa zaś żonie

rodzina – na czele ojciec, duże uprawnienia, władza ojcowka gasła z pełnoletnością syna lub zamążpójściem córki, dopuszczalna była adopcja – w prawie greckim za pomocą aktu inter vivos lub testamentu, a w KH przez samo przyjęcie na wychowanie i utrzymanie

III. PRAWO RZECZOWE

rzeczy – przedmioty materialne lub niewolni, podział na ruchome i nieruchome (właściciel nieruchomości musiał być obyw.)

nabycie własności – pierwotne i pochodne: kupno-sprzedaż, zamiana, darowizna, zastaw

ograniczone prawa rzeczowe – wolności gruntowe (wg KH drogowe, polne i wodne), zastaw (umowny – op. na porozumieniu stron lub wzięty – sądowy) i użytkowanie

IV. PRAWO ZOBOWIĄZAŃ

utwierdzanie umów – zakładnictwo, zastaw, kara umowna, dokument egzekucyjny

umowa kupna-sprzedaży – powinna być zawarta w obecności świadków, w niektórych przypadkach wymóg pisemności

umowa pożyczki – pisemna, wyjątkowo ustna, w Grecji przy świadkach

umowa depozytu – na piśmie i w obecności świadków najem – mógł dotyczyć rzeczy, usług i dzieła

emfiteuza – występowała w Grecji, emfiteuta płacił niewielki czynsz, a głównym dochodem jego były pożytki z gruntów

§ 2 – Prawo karne

przestępstwo – ujmowane było od strony wystąpienia skutku zewnętrznego, wina ma mniejsze znaczenie

kara – najczęściej odwet za wyrządzoną krzywdę, oparta była na zasadzie talionu lub kar odzwierciedlających

zasada talionu – oko za oko..., pochodzi z biblii, stosowana jest w p-stwach przeciw życiu i zdrowiu

kary odzwierciedlające – miały unaocznić rodzaj popełnionego p-stwa (np. ucięcie ręki za uderzenie ojca)

podział p-stw – przeciwko państwu i panującemu, wymiarowi sprawiedliwości, mieniu, moralności, czci

kary: śmierci (spalenie, utopienie, wbicie na pal, włóczenie po polu przez bydło), mutylacyjne (wykłucie oka, ucięcie ręki, ucha, języka), cielesne i hańbiące (chłosta, piętnowanie znakiem niewoli, ogolenie pół głowy, pozbawienie urzędu), na czci (atimia – pozb. praw obywatelskich, wygnanie), majątkowe (konfiskata majątku, zburzenie domu, kary pieniężne)

§ 3 – Prawo procesowe

proces w KH –skargowy, skargi mogły być karne / cywilne, ustne/jawne, dowody: zeznania, ordalia zimn. wody, dokumenty

proces attycki – skargowy, skargi publiczne/prywatne, zdolność procesowa tylko dla obywateli

etapy procesu attyckiego – pozew ustny, prywatny, w obecności 2 świadków, potem skarga do sądu i decyzja władzy, potem dochodzenie wstępne, dowody: ustawy, dokumenty, zeznania, przysięga, potem rozprawa główna (przed heliaią)

rozprawa – wyrok zapadał większością głosów, był ostateczny, kary śmierci i cielesne wykonywało kolegium jedenastu

CZĘŚĆ II – ŚREDNIOWIECZE

ROZDZIAŁ I – PLEMIENNE PAŃSTWA BARBARZYŃSKIE

§ 3 – Ustrój społeczno-gospodarczy

I. USTRÓJ RODOWO-PLEMIENNY I JEGO ROZPAD

ród – podstawowa jednostka organizacji społecznej, obejmował wszystkich pochodzących od jednego przodka (agnatyczny – oparty na krewnych od strony ojce), potem też kognatyczny (ze strony i ojca, i matki), dalszy podział rodu na rodziny na czele z mundium – ojcem rodziny, obejmowały też osoby mieszkające z nimi, z rodu można było zostać wywalonym, wystąpić dobrowolnie i można było do niego wstąpić, rozpad struktury rodowej nastąpił u Germ. w IV, u Słow. w VII

plemię – łączyło się w nie większa liczba rodów, zasada wspólnego pokrewieństwa lub pochodzenia, funkcje polityczno-wojskowe, powstały państwa szczepowe w wyniku tworzenia związków plemiennych

gospodarka – oparta na uprawie roli, hodowli, gospodarka ekstensywna – prymitywny poziom przemienno-pastwiskowy: ziemię uprawiano do wyjałowienia, po czym pasiono na niej cydło, a uprawę przenoszono gdzie indziej – wymagało to dużych terenów – byt nabrał charakteru osiadłego, bo napotykano trudności w takiej gospodarce

wspólnota sąsiedzka / związek gminny – u Germanów marka, u Słowian opole (PL), mir (Ruś), żupa (plemiona łd-słow), grunty i łąki były własnością prywatną, lasy, wody i pastwiska własnością wspólną

społeczeństwo – rozwarstwianie ludności u Germanów V/VI, u Słowian IX: na czele arystokracja rodowa – miała majątek i uznanie ludzi dzięki wojnom, utrzymywała swoje boskie pochodzenie, wolni – pozbawieni znaczenia gosp i polit. w państwie, półwolni – osoby należące do plemienia, które poddało się innemu; niewolni – źródłem było jeniectwo wojenne i urodzenie, można było się wyzwolić, wykorzystywani do uprawy ziemi

II. ROZWÓJ I KATEGORIE WIELKIEJ WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ

frankowie – zajmowali ziemie opuszczone przez cesarstwo, nie potrzebowali stosować się do systemu kwaterunkowego, przejęte grunty rozdzielano poszczególnym rodom

zdobywcy ziem cesarskich – dzieląc ziemię krzywdzili ludność miejscową , własność prywatna była najczęściej drobna lub średnia, własność większa należała tylko do arystokracji rodowej

ziemie w centrum cesarstwa – zajęli te tereny i sprzymierzeńcy i Frankowie, dominowała tu wielka własność ziemaska uprawiana przez kolonów, rzadziej przez niewolników, przeżyła nawet upadek cesarstwa

monarcha – największy właściciel ziemi w państwie, mieli ziemie domeny królewskiej – germanowie: rzymskie domeny cesarskie i fiskalne, nieużytki, pustki, majątki skonfiskowane i ziemie podbite, a książęta ruscy dodatkowo ziemie należące do wspólnot, król dokonywał nadań ziem dla duchownych i możnych świeckichudzielających mu poparcia

duchowni – własność ich rozwinęła się z nadań monarchy i możnowładców świeckich, wolni chłopi oddawali im też ziemię chcąc uiknąć służby wojskowej, kościół posiadał ziemie bardzo rozległe, w związku z tym oddawał je w dzierżawę osobom, które o to poprosiły (za opłatą i z warunkiem odnawiania umowy co 5 lat), nadanie takie nazywano prekarią:

precaria oblata – przenies. prawa własności ziemi na rzecz feudała, przekazywał on ją dawnemu właśc., ale tylko w użytk.

precaria renumeratoria – przekazanie dzierżawcy ziemi przez niego oddanej, do której dołączano z gruntów feudała obszar ziemski leżący odłogiem;

precaria data – nadanie ziemi w użytkowanie bezrolnym, z obowiązkiem płacenia czynszu

feudałowie świeccy – pochodzili z arystokracji rodowej, ziemie mieli z nadań królewskich, będących formą nagrody, potem także z klęsk żywiołowych, wojen, bezprawnych zajęć ziem, mogli obciążać chłopów karami, popierali prekarię, uciskani chłopi przenosili prawa własności ziemi na pana – nastąpił zanik własności chłopskiej

III. WŁADZTWO GRANICZNE. IMMUNITET

władztwo gruntowe – połączenie własności z władzą i jednoczesne wykonywanie przez właścicieli ziemi uprawnień prywatno i publicznoprawnych nad ludnością zamieszkującą ziemie danego właściciela

immunitet – przywilej na rzecz dóbr zimmunizowanych, zwalniający je z powinności wobec monarchy, przyznawany z reguły możnowładcom, zamykał urzędnikom królewskim prawo jurysdykcji na ziemiach nim obdarowanego

immunitet sądowy – oddawał panu sprawowanie na obszarze nim objętym własnego wymiaru sprawiedliwości

immunitet ekonomiczny – zwolnienie ludności zamieszkującej teren nim objęty z opłat, danin i posług na rzecz monarchy, które przejmował pan w formie renty gruntowej, musiał on jednak stworzyć własny aparat skarbowy

immunitet generalny – uchylał od razu całe lub niemal całe uprawnienia monarchy w jednym dokumencie

immunitet częściowy – dotyczył tylko nielicznych, ściśle określonych służebności, świadczeń, spraw i świadczeń sądowych

§ 4 – Ustrój polityczny

I. WIEC

wiec – inaczej concilium, najwyższy organ władzy, brali w nim udział wszyscy wolni zdolni do noszenia broni (ustrój demokracji wojskowej), decydował o najważniejszych sprawach w państwie: wypowiedzenie wojny, pokój, sąd w najważniejszych sprawach, nadawanie praw obywatelskich, wybór króla lub dowódcy wojskowego na czas wojny, wyznaczanie naczelników okręgów administracyjnych, aprobata: potrząsanie włóczniami, dezaprobata: szemranie

czynniki upadku znaczenia wiecu – wzrost uprawnień monarchy, rozwój terytorialny państwa, rozwarstwianie ludnoścui wolnej, zmiana ich zajęć, rozszerzanie zakresu władzy państwowej

zjazd feudalny – przekształcił się w niego wiec w państwach słowiańskich, uczestniczyli tylko możni i panujący, rycerstwo, przedstawiciele miast, zwoływano częściej wiece prowincjonalne niż ogólnokrajowe

II. KRÓL

POWSTANIE WŁADZY PATRYMONIALNEJ – na czele państwa plemiennego stał władca tytułujący się jako król (rex), był to król członków państwa, a nie samego państwa, król wywodził się od zwierzchniego dowódcy wojskowego, symbolem wyboru nowego króla było podniesienie go na tarczy na wiecu w obecności wojskowych

uprawnienia króla – w okresie demokracji wojennej: przewodzenie wiecowi, realizacja jego uchwał i dowództwo wojskowe, kompetencje wzrastały kosztem uprawnień wiecu, rozciągano władzę na każdego mieszkańca państwa, nie tylko na członków plemion

państwo patrymonialne – monarcha uważa swoje państwo za osobistą własność prywatną, stało się ono rzeczą prywatnoprawną, król mógł dysponować państwem jako całością, poszczególnymi jego ziemiami i ludnością

NASTĘPSTWO TRONU – ustaliła się zasada dziedziczności tronu, w miejscach gdzie była elekcja wybierano zazwyczaj najstarszego syna, praw do tronu nie posiadały córki ani synowie którzy wstąpili w stan duchowny, jeśli było kilku równouprawnionych potomków, to np.ielono państwo na dzielnice; potem zaczęto stosować zasadę elekcyjności w obrębie rodu i wyboru następcy przez króla (Ostrogoci), w razie braku potomków tron przechodził na braci monarchy

intronizacja– uroczyste wyniesienie nowego króla na tron, atrybutami były długie włosy i broda

ZAKRES WŁADZY KRÓLEWSKIEJ – bardzo szeroki, faktycznie zależał od wielu czynników (ostatni Merowingowie utracili uprawnienia na rzecz Arnulfingów – dziedzicznie sprawujących urząd majordoma); w zakresie sprawowania władzy germańscy królowie przenieśli na siebie uprawnienia cesarza (ostrogoci-władza delegowana)

ban (bannus) – podstawa władzy monarszej, prawo wydania przez króla rozkazów i karanie za ich nieprzestrzeganie, rozwinął się z niego zakres obowiązków króla – władza wojskowa, najwyższe zwierzchnictwo sądowe, skarbowość, pax regia (pokój królewski)

III. ADMINISTRACJA CENTRALNA

dwór królewski – inaczej palatium, był ośrodkiem zarządu państwa, u franków przenosił się wraz z królem, skład osobowy określał król, ważna była drużyna królewska jako gwardia i zaufanych urzęników, dwór skupiał też duchownych i możnych

zebrania nadworne – inaczej placita, nawiązywały do synodów kościelnych, zwoływał je król w celu omówienia ważnych spraw państwowych, zbierały się najczęściej 2 razy w roku: pierwsze –przeglądy wojskowe; drugie – roztrzygały sprawy aktualne

w Anglii – zebranie możnych nazywano wienagemot, król powoływał członków, skład: król i jego rodzina, abp, bp i opaci, najwyżsy dygnitarze królewscy (eldormani) i możnowładcy (tanowie), zebraniom przewodniczył król

URZĘDNICY NADWORNI:

minister dworu – magister officiorum ,najwyższy urzędnik bez kompetencji wojskowych

kanclerz – questor palatii; minister skarbu, minister majątku królewskiego – comes patrimonii

majordomus – najważniejszy urzędnik w państwie frankońskim, z-ca i główny doradca króla, zarząd państwem w okresie małoletności lub niedołężności króla, wymusili na królu najpierw dożywotniość, potem dziedziczność urzędów, urząd zlikwidowany przez Pepina Małego – utworzył on nowych urzędników:

cześnik (zarządzanie piwnicami i winnicami), marszałek (nadzór nad stajniami), skarbnik (zarząd dochodami i wydatkami), stolnik (nadzór nad funkcjonowaniem dworu), potemutworzono też kancelarię królewską kierowaną przez referendarzy sporządzających pisma i dokumenty królewskie

Anglia – główni urzednicy to komornik (zarządca dworu), stolnik, marszałek, potem też koniuszy

Longobardzi – administracja centralna zorganizowana podobnie jak u Franków

system pałacowo-domenialny – osoby zajmujące się rozmaitymi działaniami zarządu dworu jednocześnie pełniły funkcje państwowe, administracyjne i sądowe – na tym systemie opierało się sprawowanie urzędów dworskich

IV. ADMINISTRACJA LOKALNA

PAŃSTWO OSTROGOTÓW – podzielone na prefektury: Italii i Galii z prefektami pretorianów na czele (upr. adm, skarb, sąd), w ramach prefektur podział na prowincje z namiestnikami oraz okręgi miejskie, w Rawennie odrębna administracja, w Rzymie utrzymano dawną administrację

Senat – znajdował się w Rzymie, organ doradczy króla, członków wybierał król spośród rodów senatorskich

urzędy lokalne – pełniła ludność Rzymska, kontrolowali je hrabiowie wyb. przez króla, hrabiowie (comes Gothorum provinciae na szczeblu prowincji i comes Gothorum civitatis w miastach) dodatkowo dowodzili wojskiem, dux sprawował władzę w prowincjach przygranicznych, a ogólną kontrolę nad wszystkimi urzędnikami sprawował sajon

PAŃSTWO WIZYGOTÓW – rzymski podział na prowincję z wojewodą (dux) na czele, one dzieliły się na gminy z miastami jako ośrodkami i z hrabiami (comes civitatis) na czele, podlegali mu sedzia i tysięczni

PAŃSTWO BURGUNDÓW – podział na okręgi (pagi) na czele z mianowanymi przez króla hrabiami, rzymskie instytucje utrzymane były tylko w miastach, gdzie władza należała do kurii i defensora przez nią wybranego

PAŃSTWO LONGOBARDÓW – województwa (ducatus) z wojewodą na czele (dux); potem namiestnictwa (sculdasia) z namiestnikami, potem dekanie

PAŃSTWO FRANKOŃSKIE – podział na hrabstwa (comitatus) z hrabią (comes) mianowanym przez króla, pełniącym funkcje wojskowe, sąd, adm, skarb, polic; hrabia posiadał również ban; zastępcą hrabiego był wicehrabia; hrabstwa dzieliły się na okręgi (wikariaty w zachodniej., centeny/setnie we wschodniej części państwa), zarządzane przez wikariuszy lub setników, czyli urzędników pomocniczych hrabiego wybieranych najpierw przez lokalne zgromadzenia, potem też z hrabią

ANGLIA – hrabstwa (shires) z eldormanem na czele – najczęściej dawny władca plemienny, z którego terytorium utworzono okręg, mianował go król przy współudziale witanu, szeroka władza; obok nich rządzili też szeryfowie (gereta, reeve) powoływani przez króla, zadanie troski o interesy fiskalne króla, potem pomoc eldormanom, zwłaszcza w wym. sprawiedliwości, wzrost znaczenia; hrabstwa dzielono na setnie (hundred) z setnikami na czele, najpierw wybierani na zgromadzeniach setni, potem przez króla; najniższa jednostka terytorialna to gmina wiejska (tun, vicus) ze starostą (tun-gareta) na czele, dla celów policyjnych tworzono we wsiach dziesiętnice (tithings)

§ 5 – Wymiar sprawiedliwości

w okresie rodowo-plemiennym należał do wiecu – sądownictwo w sprawach głównych, sądy pod gołym niebem, na wzgórzu sądowym pod przewodnictwem thunginusa, sprawy lżejsze rozstrzygali naczelnicy ziem, egzekucja natychmiastowa

monarchia patrymonialna – najwyższą władze sądową miał król, wyrokował w towarzystwie dostojników dworu; w I instancji w sprawach których rozstrzygnięcia odmówiły inne sądy lub z nim zwlekały; w instancji wyższej rozpatrywał odwołania od sądów niższych, miał ius evocandi – czyli przekazania sobie do rozpatrzenia jakąkolwiek sprawę

SĄDY POWSZECHNE:

państwo Wizygotów – na szczeblu prowincji: sędzia (sprawy Rzymian) i tysięcznik (sprawy Wizygotów), po 654 roku tysięcznik rozstrzygał tylko sprawy wojskowe, a w miastach z administracją rzymską sądownictwo sprawował defensor

państwo Ostrogotów – funkcje sądowe w rękach hrabiów, sprawy między ludnością rzymską rozpatrywali lokalni urzędnicy rzymscy (prefekci pretorianów i namiestnicy)

państwo Burgundów – sądownictwo lokalne należało do hrabiego, obejmowała całą ludność i burgundzką i rzymską, spór pomiędzy ludnością rzymską a burgundzką rozstrzygano z pomocą biegłego rzymskiego, sprawy karne rzymian rozstrzygał na podstawie prawa rzymskiego, ich sprawy cywilne oddawał defensorowi, można było odwołać się od wyroku do króla

państwo Longobardów – wojewodowie i niżsi urzędnicy lokalni, sądzący w sprawach drobnych

PAŃSTWO FRANKOŃSKIE:

sądownictwo zwyczajne - sprawowali setni – brali udział wszyscy wolni, wybierali przeowniczącego sedziego (thunginus), on z kolei brał do pomocy siedmiu rachimburgów, którzy proponowali treść wyroku, nabierał on moc prawną po uzyskani u zgody zgromadzonych i ogłoszeniu przez thunginusa, sąd setni zbierał się na roki zwyczajne (3 dni co 6 tygodni) i potoczne (w miarę potrzeby)

hrabia – przejął kometencje sądowe thunginusa w połowie VI wieku, nie stworzył jednego sądu dla całego hrabstwa, na każdą setnię przypadały po dwa zgromadzenia sądowe rocznie, zwiększono roki potoczne,

ANGLIA:

zgromadzenia setni – zbierały się co 4 tygodnie, brali w nim udział właściciele, dostojnicy duchowni, starosta i po 4 Vip-ów z każdej wsi, przewodniczył mu szeryf lub jego z-ca od X wieku, rozpatrywano sprawy karne, cywilne i dokonywano aktów prawnych

zgromadzenie hrabstwa – 2/rok, przewodniczył eldorman potem szeryf, rozstrygano sprawy cywilne (setni karne) – od Xw

ROZDZIAŁ II – JEDNOLITA MONARCHIA FEUDALNA

§ 2 – Ustrój społeczny

I. STOSUNEK LENNY

MODEL KONTYNENTALNY:

feudalizm – pochodzi od „feudum” – lenna; ustrój lenny oznaczał wzajemne powiązania między wasalami, seniorami a królem, opierające się na związkach osobistych (wasalstwie) lub rzeczowych (beneficjum)

wasalstwo – wywodzi się z tradycji germańskiej polegającej na oddawaniu się w opiekę króla/możnych osób bez środków do życia w zamian za opiekę i utrzymanie – samo oddanie się było aktem komendacji, był to stosunek osobisty między dwiema osobami wolnymi (wasalem i seniorem), które zawierały między sobą kontrakt lenny

beneficjum – (z łac. dobrodziejstwo), stosunek rzeczowy, przedmiot lenna, za Merowingów było to tylko nadanie przez króla ziemi w dziedziczną i pełną własność na rzecz feudałów, od Karolingów było to nadanie dożywotnie, następujące nie na własność, ale tylko w użytkowanie

lenno – instytucja która powstała z połączenia się wasalstwa z beneficjum – zawarcie stosunku wasalnego wiązało się od teraz z otrzymaniem ziemi od seniora

hołd lenny – inaczej homagium, zawiązanie stosunku lennego – wasal klękał przed seniorem, składał w jego dłonie swoje ręce i poddawał się jego władzy, senior podnosił go z klęczek i całował w usta

inwestytura – część ceremoniału zawarcia stosunku lennego, wręczenie przez seniora wasalowi przedmiotu symbolizującego nadane lenno (grudka ziemi, pieniążek, berło), co oznaczało oddanie formalnej władzy nad lennem i przekazanie go we wład.

obowiązki wasala – wojskowe: służba wojskowa w wyprawach seniora (do 40 dni w roku), kawalkata (udział w orszaku u boku pana), stróża (służba garnizonowa na zamku); doradcze: udział wasala w sądownictwie i admin. pana na obszarze całej jego seniorii; finansowe: jednorazowe opłaty uiszczane w pewnych sytuacjach: odnowienia lenna, ślub córki lub siostry seniora, wykupienie seniora z niewoli, sfinansowanie jego udziału w krucjacie

obowiązki seniora – zapewnienie wasalowi nadania przedmiotu lenna, ochrona i opieka i sprawowanie nad nim sądownict.

felonia – niewywiązywanie się ze świadczeń stosunku lennego, wasal poddawał się wtedy sądowi panów na dworze seniora, który mógł skazać go na utratę lenna, seniorowi zaś groziło rozwiązanie stosunku lennego

czas trwania stosunku lennego – pierwotnie dożywotnio, gasł w momencie śmierci jednej ze stron, w połowie IX w. ustalono zasadę dziedziczności lenna: wpierw dziedziczył tylko syn wasala, potem też jego bracia i krewni w linii bocznej, z czasem dopuszczono do tego kobiety, czas na nadanie opróżnionego lenna wynosił rok i 1 dzień od śmierci wasala

alienacja lenna – wasal nie mógł jej dokonywać bez zgody seniora (jeśli się zgodził, pobierał dodatkowo opłatę wartości 1/5 lenna) do połowy XIII w. , potem upadło to, bo szlachta stała się stanem zamkniętym

przedmiot lenna – początkowo ziemia, potem urzędy i związane z nimi dochody, regalia i renty pieniężne

własność lenna – pierwotnie miała formę własności podzielonej: na jednej ziemi istniały 2 rodzaje własności: bezpośrednia / zwierzchnia / dominium directum: należąca do seniora; i użytkowa / podległa / dominium utile: należąca do wasala; potem własność lenna przekształciła się z podzielonej w pełną (alodialną)

hierarchia lenna – na szczycie król (suzeren), pełny zwierzchnik lenny; potem panowie – bezpośredni wasale króla – książęta, biskupi, margrabiowie, hrabiowie; potem, wasale panów – markizowie i baronowie; itp. itd.; na samym dole znajdowali się rycerze tarczowi

hierarchia lenna typu frankońskiego i longobardzkiego – longobardzki wymagał tylko przysięgi, nie przewidywał złożenia hołdu lennego; proklamował równość praw spadkowych każdego z synów, system frankoński zaś opierał się na zasadzie niepodzielności lenn i dziedziczenia ich na zasadzie primogenitury

MODEL ANGIELSKI:

- król zatrzymywał sobie 1/7 gruntów ornych; król żądał przysięgi od wszystkich mieszkańców państwa

- ograniczenie hierarchii lennej do dwóch stopni: baronowie lub panowie – bezpośredni wasalowie króla (I); wasale pośredni (II); stan rycerski był otwarty, obowiązywała zasada majoratu

- zasada: wasal mojego wasala jest moim wasalem; lenna nie były związane z wasalami na szczeblu administracji lokalnej

- utrzymano pospolite ruszenie wszystkich wolnych na wezwanie króla; od Henryka II stosowano podatek tarczowy

MODEL SYCYLIJSKI:

- od XI w. latyfundia stały się lennami normandzkimi, potem lennami rodzimych feudałów

- lenna dzielono na stopnia pierwszego: quaternati, in demanio, in capite – nadawane przez króla; stopnia wtórego:in servitio, nadawane przez feudałów niższym wasalom; przedmiotem lenna mogła być tylko nieruchomość

- zwierzchnim właścicielem wszystkich lenn był król; dzidziczenie lenn dozwolone za opłatą nowego wasala (relevium)

II. STOSUNEK PODDAŃCZY

źródła poddaństwa – wzór rzymskiego kolonaty, prekaria, komendacje chłopów wolnych feudałom, rozwój wielkiej własności, władztwo graniczne i immunitet, ograniczenie swobody przesiedlania się chłopów itd.

renta feudalna – przeksztaciły się w nią świadczenia chłopów na rzecz panów, uiszczano ją w formie naturalnej (danina), odrobkowej (pańszczyzna) i pieniężnej (czynsz)

nabycie poddaństwa – przez urodzenie z obojga poddanych, lub tylko z matki poddanej, albo osób, które utraciły wolność w wyniku jakiejś czynności prawnej, także osób zamieszkałych więcej niż 1 rok i 1 dzień na wsi

poddaństwo osobiste – poddani związani z osobą pana, nie mogli go samowolnie opuścić, o powinnościach chłopa decydował pan, swiadczenia: danina poddańcza (tallia) mająca charakter podatku bezpośredniego i pańszczyzna (corvada), coroczne pogłówne w naturze lub gotówce, ograniczenia prawne: zgoda pana na małżeństwo uzyskiwana za opłatą, zasada odumarszczyzby – wszystkie rzerczy chłopa po jego śmierci przypadały panu itd.

poddaństwo gruntowe – lżejsze, osoby poddane były związane z panem stosunkiem zależności rzeczowej a nie osobistej, poddany gruntowy mógł opuścić ziemię – stawał się wtedy wolny, pan nie mógł odebrać mu ziemi

poddaństwo na Rusi Kijowskiej – zanik chłopów wolnych (smerdów) na rzecz chłopów poddanych (krestjanie), umowa poddaństwa między chłopami a bojarem zwana była riadem, lub zawierano umowę o oddanie się w opiekę bojara lub cerkwi

riadowicze – poddani, którzy zawarli umowę (riad) – w ich skład wchodzili: zakupi – zadłużeni u bojarów; odpracowaywali dług wobec pana wraz z osetkami na jego gospodarstwie; zadusznicy – wyzwoleńcy obdarzeni wolnością w testamencie; puszczennicy – wyzwoleni za życia pana; izgoje – osoby, które wykupiły się z niewoli, ale nie miały środków do życia

III. POCZĄTKI SPOŁECZEŃSTWA STANOWEGO

stan – grupa społeczna posiadająca odrębne prawa, niekiedy również przywileje

duchowieństwo – wyodrębnili się najwcześniej, wykształcił się z racji pełnionej funkcji, stan niedziedziczny – bo celibat, formalnie dostepny dla wszystkich, posiadłości kościelne pochodziły z nadań monarchy, rzadziej feudałów

rycerstwo (szlachta) – złożona geneza, ekskluzywn ą grupę wśród rycerstwa tworzyli możnowładcy, byli grupą zamkniętą, mieli majątek z nadań monarszych, drużynnicy do stanu rycerskiego wchodzili przez osadzenie na ziemi z tytułu prawa lennego lub rycerskiego, od XII w. formą wejścia było pasowanie na rycerza, po utracie lenna dana osoba nie należała już do szlachty, a ten kto nabył tę ziemię, wchodził do szlachty, w XIII wieku zniesiono tęz asadę

mieszczaństwo – wykształciło się w wyniku powstawania miast, wchodziło się do tego stanu poprzez urodzenie, nabycie obywatelstwa lub mieszkanie w mieście przez co najmniej rok i 1 dzień

czynniki miastotwórcze: urbanistyczny – w granicach imperium rzymskiego, w obecnie zasiedlanych byłych miejscowościach rzymskich; administracyjno-kościelny – miast otworzyło się wokół zamków i dworów a także siedzib biskupich i klasztorów; geograficzny – powstawanie miast na głównych szlakach handlowych; społeczno-gospodarcze – ze względu na uprawę ziem

miasta – pojawiły się w nich zawody pozawiejskie – rzemieślnicy i kupcy; było pierwotnie miejscem na terenie ufortyfikowanego grodu, potem było tworem dość podobnych osad kupieckich, rybackich, rzemieślniczych; pierwotnie każde miasto miało swego pana, a ludność miasta była poddana

powstanie miasta – pojawienie się zbiorowości, wytworzenie się gospodarki towarowo-pieniężnej, zmiany przestrzenne

ruch komunalny – forma emancypacji mieszczaństwa, sprzysiężenie mieszczan w celu alki z panami miast, doprowadziła do uzyskania przez miasta przywilejów samorządowych i osobowości prawnej: posiadanie własnego sądownictwa i administracji, murów obronnych, herbu itd.

chłopstwo – dzielili się na chłopów poddanych i wolnych; status poddanych omówiony jest wyżej, status wolnych zależał od odrębnych regulacji w poszczególnych państwach

IV. NIEWOLNICTWO

źródła niewolnictwa – jeniectwo wojenne i pirackie, urodzenie z rodziców niewolników lub jednego z nich niewolnego, niewola za karę za małżeństwo z niewolnikiem bez zgody pana, ucieczka w czasie odpracowywania długów

niewolnik – traktowany przez prawo jako rzecz nieruchoma (osadzeni na ziemi pana) lub ruchoma, za jego czyny odpowiedzialność ponosił pan, kradzież lub zabójstwo niewolnika miało rangę równą przestępstwu na zwierzęciu, za zgodą pana mogli wstąpić do duchowieństwa lub w małżeństwo, czy też występować jako świadek w sądzie, potem zezwolono im na dokonywanie drobnych czynności prawnych

gaśnięcie niewoli – wskutek manumissio: per denarium – na ziemiach grmańskich – pan wytrącał monetę z ręki niewolnika w obecności monarchy, który wręczał niewolnikowi poświadczenie wolności, tkai wyzwoleniec miał pełnię praw i był wolny; per carta – tradycja rzymska, dokument wręczany był niewolnikowi przez pana; wyzwoleniec taki był półwolny; półwolni byli też wyzwoleńcy wobecności biskupa, kleru i ludu

§ 3 – Ustrój polityczny

I. IDEE UNIWERSALNE: CEZAROPAPIZM

CESARZ WSCHODNIORZYMSKI (BIZANTYJSKI):

Bizancjum – inaczej imperium Romajów, istniało 395-1453, na czele stał cesarz z tytułem basileus (od VII w.)

cesarz bizantyjski – władca absolutny, źródło prawa, najwyższy sędzia, zwierzchnik administracji, wódz naczelny, namiestnik Boga na ziemi z tytułem „trzynastego apostoła”,

władza cesarza – uniwersalna i impernialna, obejmowała cały świat i wszystkich chrześcijan, podlegali mu wszyscy władcy, cesarz był głową Kościoła, podlegało mu pięciu patriarchów kościoła chrześcijańskiego, cesarza wybierali: wojsko, Senat i lud, rządził w teorii dopóki Bóg nie odebrał mu delegacji do rządzenia, w praktyce upadał wraz z przewrotem pałacowym

CESARZ FRANKOŃSKI (KAROLIŃSKI):

pierwszy był Karol Wielki, przyjął koronę cesarską z rąk papieża Leona III w 800 roku; jego tytuł Konstantynopol uznał w 812 roku

koronacja – dokonywał jej papież, miała charakter namaszczenia, dzięki temu królowie tytułowali się władcami z bożej łaski – władza powierzana im była przez Boga

funkcje cesarza jako zwierzchnika kościoła – mianował dostojników kościelnych, czuwał nad moralnością duchownych, walczył z pogaństwem, organizował akcje misyjne, ograniczało go tylko prawo boskie – gdyby je złamał, poczułby negatywne konsekwencje prawa oporu - Kościół miał prawo obłożenia niewygodnego cesarza ekskomuniką – klątwą kościelną – pozbawiającą go władzy i wyłączającą go z chrześcijan

CESARZ NIEMIECKI:

Otton I w 962 roku przyjął z rąk papieża Jana XII koronę csarską, związał ją do 1806 roku z I Rzeszą, od tej pory niemieccy królowie tytułowali się cesarzami, a ich państwo było cesarstwem

uniwersalizm ottoński – później nazwany cesarskim uniwersalizmem niemieckim – prezentowali go Otton I, II i III; dążąc do podporządkowania sobie całego świata chrześcijańskiego: cesarz miał być symbolem jedności europejskiej, władcą wielu krajów i ludów, sukcesorem imperium rzymskiego, mieli wizję państwa ogólnoświatowego; rządził w sprawach świeckich i duchownych, a w sprawach duchownych jego pomocnikiem był papież

uniwersalizm późniejszy – następcy Ottona III dążyli do wzmocnienia Rzeszy kosztem innych państw, powodowało to prowadzenie wojen sąsiedzkich, zdobywali kolejne ziemie

władza cesarska – cesarstwo uznawano za cesarstwo rzymskie i chrześcijańskie, potem też za święte cesarstwo rzymskie, cesarz zaś był panem świata, władza jego pochodziła od Boga – skoro 1 Bóg, to i jeden cesarz, jedno państwo boże; tezę tę uzasadniano uznając cesarstwo za schedę po imperium rzymskim, która musi być nasladowana i kontynuowana, cesarz był jedynym źródłem prawa i sprawiedliwości, władza ta obejmowała wszystkich ludzi, uniwersalizm cesarski zanikł w XIVw.

PAPOCEZARYZM (PAPALIZM):

reformy kościelne - zapoczątkowane w klasztorze w Cluny w X w.: usunięto symonię (sprzedaż urzędów); nikolaizm (nieprzestrzeganie celibatu) i nepotyzm (krewni na urzędach); potem w 1059 r. wprowadzono zasadę wyboru papieża spośród zamkniętego grona kandydatów (wcześniej wybierał kler i lud rzymski)

papalizm (papocezaryzm) – doktryna głosząca uniwersalną władzę papieża, papież Grzegorz VII wydał Dictatus papae – uznał się za jedynego namiestnika Boga na ziemi, władcą wszystkich ludzi, dysponentem władzy cesarskiej i królewskiej, sędzią najwyższym, upadek tej doktryny datuje się na XIV wiek (niewola awiniońska i wielka schizma zachodnia)

spór o inwestyturę – spór kościoła z cesarstwem o sposób obsadzania urzędów kościelnych (nie chcieli tam ludzi świeckich i protestowali przeciwko formie nadawania tych urzędów), spór zakończył się konkordatem wormackim (pomiędzy Henrykiem V a Kalikstem II w 1122 roku); dokonano podziału inwestytury na kościelną (biskupów wybierały kolegia kanoników w drodze wyborów kanonicznych) i świecką (cesarz dokonywał nadania nowowybranemu biskupowi uposażenia biskupiego)

hierokracja – doktryna głoszona przez papiestwo w XIII w. – papież był źródłem wszystkich władz państwowych, cesarz zaś administrował państwem tylko z woli łaski apostolskiej

II. WŁADZA CESARSKA I KRÓLEWSKA:

ZAKRES WŁADZY:

władza królewska – państwo nadal było monarchią patrymonialną, król miał władzę ust., wyk., sąd. , wojsk., czuwał nad pokojem królewskim, władza królewska miała silne podstawy finansowe (oprócz Rzeszy)

przysięga wiernopoddańcza – władca wymagał przysięgi wierności od ludności, stosowano tę procedurę w państwie frankońskim od 789, a w normandzkiej Angli od czasów Wilhelma Zdobywcy

NASTĘPSTWO TRONU:

państwo francuskie – zasada dziedziczności i podział państwa między synów, potem tron w zasadzie elekcyjny

państwo niemieckie - po wymarciu Karolingów tron niemiecki stał się elekcyjny – wybierali najpierw możnowładcy świeccy i duchowni; w X w. elekcja połączona była z desygnacją za życia następcy, a nawet jego wyborem; przyjęto zasadę: prawo do tronu przysługuje synowi tronu, a wyboru dokonuje się w obrębie rodu królewskiego

państwo angielskie – początkowo starcie elekcyjności w obrębie rodu z dziedzicznością; po śmierci W. Zdobywcy realizowano elekcyjność w obrębie rodu, po 1154 roku dziedziczne rządy dynastii Plantagenetów

Portugalia - tron dziedziczny od samego początku, po śmierci Ferdynanda I w 1383 rozpoczą się okres interregnum, potem od 1385 zapoczątkowano dynastię Avis-Baja

Sycylia – początkowo elekcyjność w obrębie rodu królewskiego, od 1189 dziedziczność

Szwecja – przez cały okres średniowiecza tron elekcyjny – kandydaturę elekta rozpatrywano najpierw na wiecach dzielnicowych, potem na wiecu ogólnopaństwowym pod Uppsalą, potem król składał przysięgę i dokonywał objazdu kraju (droga Eryka)

Norwegia – od początku króla wybierało najważniejsze zgromadzenie w państwie – Řyrating; od 1163 uchwała o dziedziczności na zasadzie primogenitury, nie weszła w życie, w 1260 roku uznano ostatecznie tę zasadę

Dania – pierwotnie tron elekcyjny, o następstwie decydował wiec, trzymano się z reguły jednego rodu, od 1170 roku tron dziedziczny, od 1250 ponownie elekcyjny

Ruś Kijowska – nastepstwo tronu przechodziło na najstarszego syna, od Jarka Mądrego rozdrobnienie państwa (1054)

OGRANICZENIA WŁADZY KRÓLEWSKIEJ NA RZECZ MOŻNOWŁADZTWA – PRZYWILEJE:

państwo francuskie – za Ludwika Pobożnego władza królewska osłabiona, uprzywilejowanie możnych poprzez układy lub kapitularzy (ustaw króla), za Karola Łysego feudałowie mogli być pozbawieni urzędu tylko wyrokiem sądowym; mogli udzielać instrukcji władcy, wprowadzono dziedziczność urządu hrabiego

państwo niemieckie – wyrazem osłabienia pozycji cesarza było powstanie księstw terytorialnych w 1180 roku, osłabienie było na rzecz władców księstw terytorialnych: monarcha zrzekł się ius spolii (prawa dziedziczenia rzeczy ruchomych po zmarłych biskupach i opatach) i większości regaliów, potem przywileje Fryderyka II – zrzeczenie się uprawnień sąd. i skarb.

państwo angielskie – pierwsza karta swobód Henryka I z 1100 roku: ustępstwa fiskalne na rzecz możnych, Stefan I ponadto zagwarantował wolność majątków kościelnych,

Wielka Karta Wolności (magna charta libertatum): wydana przez Jana bez Ziemi w 1215, skład: wstęp, kontekst z 63 artykułami i eschatokół (zakończenie); postanowienia: powołano Walną Radę Królestwa – w jej skład wchodzili bezpośredni lennicy króla, wyrażała zgodę na ściąganie tarczowego i innych danin lennych; kontrola zobowiązań króla należała do komisji 25 baronów – w razie nadużyć ludność państwa występowała przeciwko władcy; potwierdzono przywileje kościoła i miast, zatwierdzono wiele przywilejów dla rycerstwa i dziedziców lenn; ustalono nietykalność osobistą i majątkową ludzi wolnych, spory hrabiów i baronów rozstrzygał sąd równych itd., postanowienia Wielkiej Karty Wolności obejmowały wyłącznie ludność wolną

Szwecja – Magna Charta wydana została tutaj w 1319 roku, podczas elekcji Magnusa Erikssona – tron szwedzki miał być elekcyjny, niektóre decyzje króla wymagały zgody zgromadzenia przedstawicieli stanów, zapewnioono wolnym niuetykalność osobistą i majątkową ludzi wolnych; ustanowiono Radę Królestwa (nie mogli do niej wchodzić cudzoziemcy)

Węgry – Złota Bulla Andrzeja II z 1222 = zabezpieczenie interesów magnatów i serwientów; zwoływanie zgromadzenia ogólnego w Białogrodzie przez króla, ograniczone uprawnienia cudzoziemców co do piastowania urzędów i posiadania nieruchomości; zakaz kumulowania urzedów w jednym ręku, zakaz pogarszania monety przez króla, prawo oporu wobec króla dla możnych; Złota Bulla Beli IV z 1267 – wprowadziła podział na szlachtę (serwientów) i magnatów (baronów), których stali się klientami – stosunek feudalny od tej pory zwał się familiaritis

Dania – przywilej króla Eryka z 1282: zwoływanie co roku parlamentu, przestrzeganie zasady nietykalności, ograniczenie dawania podwód, budowa dworów i młynów dla króla, podatki od chłopów miały być ściągane tylko raz w roku

III. ADMINISTRACJA CENTRALNA

ZGROMADZENIA NADWORNE:

państwo francuskie – utrzymały się zgromadzenia nadworne, kompetencje raczej bez większych zmian

państwo niemieckie – organem centralnym był zjazd nadworny (Hoftag) – zwoływany przez króla, udział brali bezpośredni wasale i inni, od 1180 również książęta terytorialni, decydowano o najważniejszych sprawach państwa; poza tym wokół króla działała rada nadworna (Hofrat) – jego najbliższy organ doradczy

państwo angielskie – dwór królewski był głównym ośrodkiem zarządu państwa; działała rada królewska – tworzona przedz urzędników nadwornych; oraz kuria królewska – licząca do 30 wasali bezpośrednich, w miejsce witanu, posiadała głos doradczy i była sądem panów; podzieliła się na Radę Wielką (Magnum Consilium) – zbier. się 3 razy w roku, bezpośredni wasale króla, tylko głos doradczy; oraz na Radę Ściślejszą (Consilium Ordinum) – urzędnicy najwyzsi i wasale aktualnie przebywający w otoczeniu króla – działania administracyjne; Exchequer – w XII wieku wyodrębnił się z kurii, był najwyższym organem skarbowym, posiadał sądowe uprawnienia fiskalne; dzielił się na urząd niższy (skarbiec) i wyższy (izba obrachunkowa i sąd skarbowy)

Portugalia – Rada Królewska – od XIII w., skład: abp, bp, ważniejsi przeorzy, przywódcy szlachty, mistrzowie zakonów rycerskich – funkcje doradcze i sądowe

Sycylia – Rada Baronów – forma zgromadzenia nadwornego, niekiedy obradowała wraz z przedstawicielami rycerstwa

Szwecja, Norwegia, Dania – Rady Królewskie powstały w XIII w, członków wyznaczał król spośród urzędnik. i możnych

Węgry – Rada Królewska pod koniec XIII w., 2 bp, 2 baronów i kilku delegatów szlachty wybranych przez Sejm, król tylko formalnie jej przewodniczył, mieli zbierać sę co 3 miesiące

Ruś Kijowska – książę radził się i członków drużyny i wielmożów, brak stałej instytucji

URZĘDNICY NADWORNI:

państwo francuskie – seneszal (stolnik)– na miejsce majordoma, główne funkcje dworskie, wzmocnienie pozycji kanclerza i palatyna, cały szereg niższych urzędów

państwo niemieckie – administracja dcentralna jak we Francji, potem urzędy nadworne były dziedzicznymi lennami

państwo angielskie – wielki justycjariusz – najważniejszy urząd nadworny, od casów W. Zdobywcy, zastępca, główny doradca króla i pierwszy pomocnik w sprawach sądowych i skarbowych, zazwyczaj urząd ten pełnił duchowny, w XIII w. zlikwidowano ten urząd, kompetencje przeniesiono na kanclerza, potem wzrosła pozycja marszałka i skarbnika

Sycylia – też wielki justycjariusz (administracja i sądownictwo karne), pozostałe urzędy nadworne jak we Francji, potem utworzono komorę książęcą jako organ finansowy z logotetą na czele, a w jej miejsce za Rogera II dohana de secretis – egzekwował daniny

Portugalia – majordom, kanclerz, naczelny dowódca armii – wszystkie powstały na początku XIII w.

Szwecja – marszałek, kanclerz, drost (sprawy sądowe i nadzór nad urzędnikami), wykształcili się w XIII wieku

Węgry – palatyn – główny urząd, inaczej nadworny żupan, faktyczny z-ca króla, reszta urzedów jak w administracji karolińskiej, potem zreorganizowano administrację na wzór francuski (Bela III pod koniec XIII w.)

Norwegia – najważniejszy był kanclerz, po 1300 kanclerz przewodniczył Radzie Królewskiej

Dania – stolnik (drost), koniuszy, cześnik i komornik, wykształciły się w XII wieku

Ruś Kijowska – najważniejszy był ciwun dworski, po nim koniuszy, stolnik, klucznik itp.

IV. ADMINISTRACJA LOKALNA

państwo francuskie – hrabstwo z hrabią na czele, potem podział na v-cehrabstwa z v-cehrabią na czele, na terenach przygranicznych tworzono marchie – awarską ,bretońską, duńską, friulską i hiszpańską, z margrabiami na czele mianowanymi przez monarchę i ze zwiększonymi kompet. wojskowymi; w części wschodniej państwa, na terenach podbitych tworzono księstwa / województwa (ducatus) z mianowanymi przez króla wojewodami (dux, Herzog); ponadto działali wysłannicy królewscy (missi dominici) dla kontroli administracji lokalnej, w tym celu kraj podzielono na okręgi inspekcyjne (missatica), dla każdego powołano inspektora świeckiego i duchownego na okres roku; kompetencje insp.: odbieranie przysiąg wierności, sprawdzanie stanu prawnego beneficjów nadawanych przez króla, sądownictwo w przydzielonych im sprawach, kontrola wykonywania służby wojskowej

państwo niemieckie – księstwa szczepowe – saskie, bawarskie, frankońskie, szwabskie i lotaryńskie; na czele dziedziczni książęta, KS zlikwidowano po 1180 roku, utworzono wtedy księstwa terytorialne; Otton I wprowadził urząd palatyna dla pilnowania interesów króla w księstwach; landgraf – inny urząd kontroli królewskiej – zarząd dobrami królewskimi, egzekucja prawa; księstwa dzielono na hrabstwa (Gau, Grafschalten) i marchie (Markgrafschaften) z hrabiami i margrabiami na czele

państwo angielskie – utrzymany podział na hrabstwa i setnie, ta sama hierarchia urzedów lokalnych

Portugalia – podział na ziemie (torras) i terytoria (territórios), zarządzał nimi miejscowy feudał lub bezpośredni zarządca Korony – nazywano ich tenente

Sycylia – podział na Sycylię i Kalabrię z wyższymi justyciariuszami na czele, jednostka niższa to prowincja (było ich 10) z justycjariuszem zwykłym na czele – sprawował sądownictwo, rewidował przywileje królewskie, podlegali mu komornicy; potem pojawiły się nowe prowincjonalne urzędy konetabla, magistra kapitana (dow. wojsk.), magistra komornika (adm., sąd.); pod koniec wieku XII z magistra kapitana wykształcił się magister justycjariusz kontrolujący justycjariuszy zwykłych; za Wilhelma II nowy podział państwa: okręgi zamiast prowincji – finansami zarządzał komornik, sądownictwo sprawował justycjariusz, w 1240 roku ustanowiono secreti / magistri procuratores – zastąpili komorników, najniższym urzędem lokalnym był bajulus – we wsiach i miastach zajmował się sprawami adm. sąd. i skarb.;

Szwecja – najpierw podział na obszary plemienne: kraina Gotów dzieliła się na dzielnice: wsch i zach, te z kolei na okręgi (härad); kraina Swaewów na trzy dzielnice, potem pięć, potem jeszcze więcej; dzielnice na okręgi (hundre), od XIII w. w obu krainach dzielnice podzielono na kasztelanie (slottslän); na wszystkich szczeblach władza naczelna należała do wiecu z langmanem jako przewodniczącym

Węgry – podział na prowincje z naczelnikami – w ramach prowincji wyodrębniono jednostkę podstaawową – komitaty z żupanami (komes, ispan) na czlezarządzał majątkiem króla, ściągał podatki, z-ca króla w sądownictwie i dowodzenie oddziałami wojskowymi szlachty, mianowany przez króla

Siedmiogród – ustrój odpowiadał niemieckim marchiom, władza należała tu do wojewody, utworzono tu autonomiczny teren dla osadników niemieckich z Saksonii, którzy zorganizowani byli w universitas Saxonum (wspólnotę terytorialną)z hrabią na czele, pełniącym funkcje reprezentanta monarchy;

Dania – podział na 3 dzielnice, władza naczelna była tam w rękach wiecu ziemskiego (landstingu) i namiestnika; dzielnice dzieliły się na okręgi (syssel) – ale tylko w Jutladii, najmniejszą jednostką teryt. była wieś (herred) – interesy króla reprezentował tam włodarz (bryde) zbierający podatki, władza naczelna w rękach wiecu

§ 4 – Wymiar sprawiedliwości

państwo francuskie – główny sąd powszechny to sąd hrabiego – orzekał jednak przy udziale stałych ławników (scabini) ustanawianych przez niego samego lub wysłanników królewskich, w każdym posiedzeniu brało udział 7 ławników – proponowali wyrok, mocy prawnej nabierał po milczącej zgodzie uczestników zgromadzenia, wolni w zgromadzeniach sądowych brali udział w rokach głównych – 2 -3 razy w roku; roki mniejsze odb. się pod przewodnictwem setnika lub wikariusza co 14 dni, udział obowiązkowy tylko dla ławników, sąd gorącego prawa – musieli uczestniczyć ci wolni, którzy słyszeli wołanie poszkodowanego; sąd królewski: od schyłku VIII przewodniczył mu palatyn, w Ix stał się samodzielnym sądem palatyna; król odtąd rozstrzygał sprawy wagi największej, reszta dla palatyna, sąd królewski rozpatrywał formalni wszystkie sprawy, faktycznie sprawy możnych zagr. karą śmierci

państwo niemieckie – do XIII w. sądownictwo z państwa karolińskiego, król był najwyższym zwierzchnikem sąd., przewodniczył sądowi nadwornemu z siedzibą ruchomą, który zanikł w XV w., w terytoriach działały sądy nadworne książąt; sądy wyższe rozst. najważniejsze sprawy karne i cywilne (o wolność i własność); sądy niższe – sprawy mniej ważne

państwo angielskie – tak jak dawniej, reforma dopiero za czasów monarchii stanowej

Portugalia – najwyższe sądownictwo – król i Rada Królewska, na dworze ponadto wym. spr. sprawowali nadsędziowie (sobrejuizes) i ich zastępcy (ouvidores), w terenie wyrokowali corregedores

Sycylia – sądow. należało do justycjariuszy nadwornych i lokalnych oraz komorników, w miastach sądzili stratedzy (catepani)

Dania – sądownictwo w rękach wieców; z prudentes na czele, rozpadało się ono na sądy herredstingów i landstingów, w Jutlandi instancją pośrednią były sysseltingi

Szwecja – podobnie jak Dania

Norwegia – langtingowie, z sędzią królewskiem jako przewodniczącym (lagmann); sądy niższe - sysselmani

Węgry – z-ca sądowy króla to palatyn, nadworny żupan (nádorispán), w terenie sądownictwo sprawowali żupani w imieniu króla

państwo ruskie – na szczeblu centralnym w ręku księcia – sądził osobiście i w otoczeniu bojarów, albo przez z-cę – ciwuna dworskiego, sądownictwo lokalne władca sprawował przez urzędników; dla spraw specjalnych delegował wirników

ROZDZIAŁ III – ROZDROBNIONA MONARCHIA FEUDALNA

§ 3 – Ustrój polityczny

I. WŁADZA KRÓLEWSKA

FRANCJA:

król Franków (rex) i książę Franków (dux) – król panował na całym teryorium państwa, dux w granicach własnej domeny

przywileje - spadkobiercy władców frankońskich, sakra królewska dawała im tytuł Dei gratia (z łaski Boga), koronowano ich w katedrze w Reims, niezależni od papieża i cesarza

uprawnienia rexa– najwyższe zwierzchnictwo lenne (faktycznie tylko w stosunku do wasali bezpośrednich), utrzymywanie pokoju w państwie, najwyższa władza wojsk. i sąd, wykonywanie obowiązków głowy państwa, polityka zagraniczna

uprawnienia duxa – wykonywali władzę w ramach domeny prywatnej, nie uznawali zwierzchności lennej nad sobą

wojny prywatne – sposób pozasądowego rozstrzygania sporów (również lennych), zakazane w 1258 przez Ludwika IX

pokój boży (pax Dei) – wprowadzony w XI w., brał pod ochronę prawa osoby nie prowadzącej wojen (duchowni, oracze)

rozejm boży (treuga Dei) – zabraniał wszczynania i prowadzenia wojen w dni uroczyste i od środy rano do pon. wieczór

następstwo tronu – od II połowy IX w. przeważała elekcyjność, , od Hugona Kapeta zasada desygnacji – wybór następcy za życia króla, od Filipa II Augusta tron stał się dziedziczny, obejmowany był na zasadzie primogenitury – najstarszy syn + jego potmstwo, jeśli władca małoletni, ustanawiano regenta

KONFEDERACJA RZESZY NIEMIECKIEJ:

koronacja na króla Niemiec– najpierw w Akwizgranie, od XIV wieku we Frankfurcie nad Menem, przeprowadzał prymas

koronacja na cesarza – dokonywana przez papieża w Rzymie

uprawnienia króla niemieckiego na terenie Rzeszy – reprezentowanie państwa na zewnątrz, najwyższe zwierzchnictwo lenne, inicjatywa ustawodawcza, do 1663 zwoływanie sejmu Rzeszy, zatwierdzanie ustaw na nim uchwalonych, legitymacja dzieci nieślubnych, moratorium na długi (to wszystko było iura cesarea reservata)

iura comitialia – pozostałe uprawnienia króla, wykonywanie wspólnie z Sejmem Rzeszy

iura cesarea limitata – uprawnienia króla wykonywane wespół z elektorami, wystawiającymi listy zgody

kapitulacje wyborcze – zaprzysięgane przez nowo wybranych króli od 1519 roku, zawierały ramy polityki panowania

Złota Bulla – ustawa Karola IV, regulowała wybór króla – wybierało 7 elektorów (w tym 3 duchownych): król czeski, margrabia brandenburski, książę saski, palatyn Renu i abp Moguncji, Trewiru i Kolonii, od 1623 władca Bawarii, od 1692 władca Hanoweru (czyli łącznie 9), od 1777 łącznie 8

bezkrólewie – władza w rękach dwóch wikariuszy cesarstwa: palatyn Renu dla obsz. pr. frank., książe saski dla prawa sask.

HISZPANIA:

władza królewska – oparta na autorytecie wodza z szerokimi uprawnieniami – naczelne dow. wojskowe, zwierzchność lenna, najwyższy sąd i administracja kraju, w małych państewkach władcy mieli prawa przyrodzone (seňorio natural)

RUŚ KIJOWSKA:

władza – należała do książąt dzielnicowych i wielkiego księcia

książęta dzielnicowi – polityka zagraniczna, najwyższa władza sąd. wojsk. adm., większe znaczenie od wielkiego księcia

typy zakresu władzy książęcej – jedynowładztwo, współrządy z bojarami, wykonywanie funkcji wojskowych

księstwa ruskie – na czele wlk książę włodzimierski od 1240, tronem dysponował chan, nadawał jarłyk na sprawowanie władzy w tronie, upoważniający księcia do dowództwa wojskowego, stos., dyplomatycnzych z Ordą, ściągania podatków i ograniczonej polityki zagranicznej

następstwo tronu – na zasadzie senioratu (od 1054) – państwo podzielono na 5 dzielnic: najstarszy syn władał Kijowem i Nowogrodem, pozostali kolejno: Czernichowem, Perejesławem, Włodzimierzem Wołyńskim i Smoleńskim

senior kijowski – miał władzę wielkoksiążęcą i zwierzchnictwo nad seniorami

dziedziczność poszczególnych dzielnic – uchwalona w 1097 na zjeździe w Lubeczu

II. ADMINISTRACJA CENTRALNA

ZGROMADZENIA NADWORNE:

Francja – ośrodek zarządu państwa to dwór królewski – król + dygnitarze koronni, obok niej kuria królewska – wybierana przez władcę, i walna rada – powoływana przez króla w najważniejszych sprawach jako organ doradczy, potem z kurii wyłoniły się: Ścisła Rada Królewska, Izba Obrachunkowa i Parlament (organ sądowniczy)

Niemcy – zjazd nadworny, rada nadworna z cesarzem lub prezydentem na czele, zajmowała się: lennami Rzeszy, cesarskimi prawami zastrzeżonymi, przywilejami i sprawami karnymi przeciwko książętom

Hiszpania – rady przyboczne przy monarchach i kurie królewskie

Ruś Kijowska – w każdym księstwie dzielnicowym istniały rady, nie były one stałe, zwoływane dla określenia kierunku polityki zagranicznej, zwoływano też wiece – uchwalano na nich jednomyślnie istotne sprawy księstwa

URZĘDNICY NADWORNI:

Francja – wielcy dygnitarze korony – mianowani dożywotnio przez króla, najważniejsza pozycja wśród nich: wielki seneszal – naczelnik królewskich sił zbrojnych, zwierzchnik urzędów lokalnych, z-ca króla, urząd zlikw. w 1191, kanclerz – przowadzenie kancelarii + kompetencje cywilne seneszala, zlikwidowany w 1227, odtworzony w 1315, poza tym: konetabl (sprawy wojskowe), cześnik, miecznik, koniuszy

Niemcy – Kancelaria Rzeszy – z arcykanclerzem na czele (abp moguncki) i z-cą – protonotariuszem, ochmistrz dworu – załatwianie mniej ważnych spraw państwa, palatyn dworu – z-ca króla w sądownictwie, nadawał prawa i przywileje za zgodą władcy, mianował notariuszy, poza tym: podkomorzy, koniuszy, marszałek dworski

Hiszpania – KRÓLESTWO LEONU: majordom – najwyższy urzędnik, zajm. się funkcjonowaniem dworu królewskiego, alferez – dowódca przybocznej drużyny króla, ARAGON: majordom, szambelan - urzędy prywatne, kanclerz, maestre racional – urzędy publiczne

Ruś Kijowska – urzędy tak jak w jednolitej monarchii feudalnej, zastrzeżone jednak TYLKO DLA BOJARÓW

III. ADMINISTRACJA TERYTORIALNA

Francja – prewot lub bajul (płd. Francja) – podlegał im obszar zwany okręgiem prewotalnym, sprawowali funkcje – administr., skarbowe, wojskowe i sądowe, prewoci pochodzili z niższych warstw; baliwowie – zwierzchnicy prewotów (od 1190), każdemu baliwowi podl. kilka okręgów prewotalnych – na płd Francji baliw = seneszal, okrąg prewotalny = seneszalia, w Paryżu – funkcje baliwa pełnił prewot, podlegali mu niżsi prewoci, baliwów mianował król dożywotnio

Rzesza – centralna adm. dworska = stolnik, podkomorzy, cześnik, marszałek, potem ochmistrz dworu (XII/XIV w) i kancelaria z kanclerzem na czele, państwo podzielono na obwody (6, od 1512 aż 10), w każdym obwodzie Kreistag (sejmik), wybierał władzę wykonawczą: starostę i 4 radców, państwa terytorialne: podział na okręgi, na czele z amtmanami mianowanymi przez władcę

Aragon – pełnomocnicy (procuradores reales) w Aragornie i Katalonii; delegaci (gerenti vices) w Walencji i Majorce, Aragon podz. na honores i municipios (na czele sędzia lub alkad), municipia łączyły się w juntas (związki); Katalonia podz. na 10 veguerti z veguerami i batlle’ami na czele, potem z kolegium urzędników lokalnych, ciało doradcze – Consell (20 osób), Kastylia – podział na5 jednostek

Ruś Kijowska – szereg księstw z wielkimi książętami na czele, ujezdy (małe księstwa terytorialne lub ich części) podz. na wołosti, stany itp. zarząd – namiestnicy mianow. przez księcia spośród bojarów i wiernych sług na max 3 lata, kompetencje: sprawy adm i sąd, w mniejszych jednostkach zarządzali wołostiele

§ 4 - Sądownictwo

FRANCJA:

SĄDOWN. KRÓLEWSKIE: sądy prewotalne – podlegali wszyscy oprócz mieszczan z miast komunalnych i konsularnych i osób podl. bezpośrednio sądowi królewskiemu; baliwowie – orzekali w I inst. w sprawach naruszających interes króla i w wypadku odmowy rozpatrzenia sprawy przez prewota, jako inst. odwoławcza w apelacjach od wyroków prewotów i sądów senioralnych; Parlament – najwyższa instancja od XIII w.

SĄDOWN. SENIORALNE: w rękach feudałów, sądy senioralne – sprawy wynikające z kontraktów lennych i rozstrz. w ramach sąd. powszechnego

RZESZA:

sąd nadworny – najwyższy sąd cesarski, sędzia nadworny przewodniczącym składu, pochodz. szlacheckie, urzedował codziennie bez niedziel i świąt, przy sądzie kancelaria, sąd ten rozp. sprawy nie zastrzeżone dla sąd. powsz., zanikł w 1456; Sąd Kameralny – król najw. sędzią, zastępował sędzia kameralny, w składzie również radcy nadworni, przy sądzie kancelaria, rozpatrywał sprawy z całej Rzeszy napływające pośr. lub bezpośr. pod koniec XV w. przekształcony w Sąd Kameralny Rzeszy

sądy pokoju ziemskiego – rozstrzyg. sprawy o naruszenie pokojów ziemskich

femy – wolne sądy w Westfalii z hrabią na czele, rozp. sprawy należące do kompetencji mających bannus królewski i sprawy, których inne sądy nie chciały rozstrzygnąć

sądy ziemskie niższe – rozpatrywały tylko sprawy chłopów zagrożone karą śmierci lub dotyczące ziemi

sądy ziemskie wyższe – sądy cywilne dla szlachty, w skłądzie osoby pochodzenia szlacheckiego

sąd nadworny księcia – najwyższa terytorialna instancja sądowa, sprawy karne szlachty + apelacje od sądów wyższych

KSIĘSTWA RUSKIE:

wymiar sprawiedliwości – w rękach książąt dzielnicowych i upoważnionych organów centralnych

sądownictwo lokalne – wołostiele i namiestnicy przy współudziale miejscowej ludności

ROZDZIAŁ IV – MONARCHIA STANOWA

§ 1 – Ustrój społeczny. Struktury stanowe

I. DUCHOWIEŃSTWO

duch. wyższe katolickie – arcybiskupowie, biskupowie, opaci, przeorzy, członkowie kapituł i kolegiat; niższe - prezbiterzy

duch. wyższe prawosławne – arcybiskupowie, władycy, archimandryci, klirosi; niższe – popi

podział z racji ślubów i święceń – na diecezjalno-świeckie i klasztorno-zakonne

cechy – stan otwarty, w kościele katolickim raczej celibat, w prawosławnym tylko zakonnicy byli bezżenni

przywileje – prawo kanoniczne, własne sądownictwo (privilegium fori), zwolnienie z danin i służebności (privilegium immunitas), wyłączne prawo do korzystania z beneficjów kościelnych, nie mieli obowiązku służby wojskowej

II. STAN SZLACHECKI

PODZIAŁ WEWNĘTRZNY:

sposoby wejścia do stanu – nobilitacja, sprawowanie urzedu uprawniającego do szlachectwa, urodzenie z ojca szlachcica

podziały – szlachta rodowa, urzędnicza, szlachta dworska (na dworze królewskim) i prowincjon. (w majątkach ziemskich)

SZLACHTA WYŻSZA (bezpośredni wasalowie króla):

Francja –wasalowie korony (książęta, baronowie i hrabiowie), trudnili się turniejami, polowaniami i wojną

Rzesza – książęta (243 rody) – na szczycie książęta elektorzy – prawa: wybór króla, osobne kolegium w Sejmie Rzeszy, najwyższe sądownictwo, regalia monarsze, godność elektorska dziedziczna – primogenitura, niepodzielność terytoriów elektorskich, książęta Rzeszy – władcy teryt. z prawem zasiadania w Sejmie jako wiryliści (1 księstwo = 1 głos), panowie Rzeszy – reprezentowani w Sejmie Rzeszy, 6 głosów kurialnych

Anglia – baronowie – więksi (maiores) i mniejsi (minores), po powstaniu parlamentu nazywano baronów lordami/parami

Hiszpania – ricos hombres – z dawnej arystokracji plem. i urzedników, mieli przywileje (łaski henrykowskie w Kastylii)

Skandynawia – szlachta wyższa nastawiona raczej negatywnie do króla

Rosja – książęta służebni – dawni władcy dzielnicowi, po utracie niezależności przeszli na służbę do wielkiego księcia; bojarzy – wielmożowie wywodzący się ze starszyzny rodowo-plemiennej (ziemscy) lub z urzędników książęcych (książęcy), potem obie warstwy zlały się w jedną

SZLACHTA NIŻSZA (pośredni wasale króla):

Francja – małe znaczenie, zeszli do roli szlachty prowincjonalnej

Rzesza – szlachta krajowa – zależna od władców, stacjonowała w swoich lennach, wolne rycerstwo – rycerze posiadający bezpośredniość cesarską, niepodlegający innym panom feudalnym, około 1500 osób, ministeriałowie – od X w., wywodzili się z niewolników, którym nadawane były funkcje wasali

Anglia – rycerstwo – stan otwarty, od 1290 roku swoboda sprzedaży lenn (Edward I)

Portugalia – cavaleiros – rycerze-posiadacze ziemscy, wywodzili się z napływu nowej szlachty, awansu społecznego itp.

Hiszpania – hidalgowie – posiadali własność ziemską, caballeros villanos – wywodzili się z miasta, majątek mieli na wsi

Szwecja – rycerstwo wyw. się z drużyny i wolnej ludności chłopskiej płacącej daniny na rzecz króla, daniny te można było zamienić na obowiązek służby wojskowej, zwolnienie od niej to frälse

Dania – rycerstwo ukształtowało się w XIII w., około 250 rodów, wyw. się z drużynników, urzędników i bogatych chłopów

Węgry – wywodzili się z serwientów – drużynników królewskich i wolnych, którzy wzbogacili się na wyprawach łupieżczych, służyli w zamian za opiekę i pomoc królewską, przywileje (Złota Bulla): zwolnienie z podatków, sądownictwo chłopskie, nietykalność, swobodne rozporządzanie majątkiem własnym, wybieranie sędziów w komitatach (od 1232)

Rosja – dzieci bojarskie – potomkowie członków dawnych drużyn książęcych, dostali się pod bezpośrednią zależność wielkiego księcia, obowiązkiem była służba wojskowa; dworianie – wyw. się z sług dworskichza służbę dostali część dochodów książęcych i ziemię w użytkowanie (pomiestiję)

PRZYWILEJE:

cechy – szlachta miała własne prawo lenne i ziemskie, odrębne sądownictwo, w niektórych państwach rezerwacja wyższych dygnitarstw świeckich i duchownych

zróżnicowanie w prawie – nietykalność osobista, majątkowa, nie dotyczyły ich kary hańbiące i tortury, zakazy małżeństw z nieszlachtą, upośledzenie prawne dzieci z takich związków

różnice szlachty – herby, tytuły, styl życia, kodeksy obyczajowe, ordery, ubiory, bronie

III. STAN MIESZCZAŃSKI

ORGANIZACJA SPOŁECZNA:

podział majątkowy – patrycjat – najbogatsi kupcy i rzemieślnicy, bankierzy, członkowie władz miejskich, decyzje o osadzie urzedów i polityce miasta; pospólstwo – drobni kupcy, rzemieślnicy, czeladnicy, ograniczony wpływ na władzę miejską; plebs – pozostali – służba najemna, włóczędzy, żebracy, pracownicy dniówkowi, bez wpływu na sprawy miasta

podział prawny – obywatele – obywatelstwo dziedziczne lub nabyte, piastowali urzędy, posiadali nieruchomości, prowadzili handel, mogli warzyć piwo itd., mieszkańcy – wywodzili się z napływającej do miasta ludności wiejskiej

ORGANIZACJA GOSPODARCZA. GILDIE I CECHY

gildia – zawodowa organizacja kupców miejskich, ze starszym (Olderman) i 4 asesorami (wardensami) na czele, tworzyli oni zarząd gildii, który wraz z wybieralną radą zarządzał jej sprawami i majątkiem

hanza – związek gildii poszczególnych miast w celu wzajemnej współpracy – największa była Hanza Niemiecka

Hanza Niemiecka – siedziba w Lubece, dzieliła się na kantory – placówki zagraniczne kupców z państw pozaniemieckich (Bergen, Nowogród, Brugia, Londyn, Gdańsk), faktorie – podlegały kantorom, utworzyły się 4 grupy miast: westfalska (Kolonia), saska (Brunszwik), wendyjska (Lubeka), prusko-inflancka (Gdańsk)

cechy – zrzeszały rzemieślników wykonujących w mieście ten sam zawód lub pokrewną specjalizację, organizacja przymusowa i zamknięta, należeli mistrzowie, czeladnicy i uczniowie, nauka trwała od 4 do 6 lat, po nauce było się czeladnikiem, aby zostać mistrzem trzeba było wykonać majstersztyk i zdobyć doświadczenie

organizacja cechów – na czele cechu stało kilku starszych cechowych, kierujących jego sprawami i zarządzających jego majątkiem, mieli też uprawnienia sądowe

IV. STAN CHŁOPSKI

podział – poddani (osobiści i gruntowi); wolni (czynszownicy, wolni posiadacze), podlegali wszyscy prawu dworskiemu

Francja – poddaństwo stopniowo zanika w XIV wieku od 1315 r. chłopi uwalniali się z poddaństwa – stawali się dzierżawcami ziemi płacącymi stały czynsz

Rzesza – masowe uwalnianie chłopów z poddaństwa za opłatą, od XV wieku jednak powrót do poddaństwa

Anglia – poddaństwo zanikło po powstaniu Wata Tylera, chłopstwo oczynszowano i dano im wolność za wykupem, copyholders – chłopi-dzierżawcy wieczysci, którzy otrzymali ziemię w dzierżawę od feudałow, płacili rentę pieniężną z tytułu dzierżawy; freeholders – byli właścicielami ziemi, opłaty symboliczne, brali udział w wyborach do Parlamentu

Hiszpania – mayorzgo – system dziedziczenia całego gospodarstwa przez najstarszego syna

Portugalia – foreiros – chłopi uprawiający ziemię na podstawie kontraktu dzierżawy; herdadores – posiadający własną ziemię w obrębie gminy, zazwyczaj sami nią zarządzali

Szwecja- wolni chłopi (bönder) zarządzali większością gruntów, reszta chłopstwa to dzierżawcy (landbor), półwolni (brytar) i niewolni (trälar)

Dania – większość chłopów wolna, podział: wolni posiadacze (selvejerne), dzierżawcy (faeste), rataje (landbo), zagrodnicy (gaardsaeder), komornicy (innaesmaend), czeladź (svende)

Rosja – wspólna nazwa dla chłopów – krestjan, podział: chłopi książęcy (czornyje ludi/czarnososzni) – mieli działki ziemi i swobodnie nimi dysponowali; chłopi prywatni – byli poddanymi, wyodrębniły się wśród nich warstwy: starożilcy i nowoprichodcy, ustalono 26 listopada dniem wychodu chłopa z wsi (tolerancja +- tydzień), wychód chłopów zakazany w XVI wieku

§ 3 – Ustrój miast

I. WŁOCHY

OKRES KONSULARNY (koniec XI w. – koniec XII w.):

aregnum / concio – ogólne zebranie obywateli posiadających pełnię praw polit., decydowało o kierunkach polityki miasta

Rada Wielka (consilium generale) – do 500 obywateli, wyparła concio, kadencja pół roku

Rada Ścisła (consilium minus) – wybierana z grona Rady Wielkiej, organ ścisłej władzy miejskiej

konsul – pojawił się w końcu XI w., władza wykonawcza w mieście, wybór przez elektorów lub poprzedników, pobierali wynagrodzenie (feudum), musieli składać sprawozdanie po końcu kadencji, mogli być wybrani ponownie

konsulat – kolegialny organ, 2-21 członków, kadencja rok, rzadziej 2 lata

OKRES PODESTY:

podesta – urząd władzy konsularnej, jednoosobowy, władza wykonawcza – warunki: 30 lat, stan rycerski, zamieszkanie w promieniu 50 mil, odpowiednie wykształcenie, nie mogli sprowadzać rodzin do miasta i prowadzić interesów, kadencja: rok lub pół roku, stałe wynagrodzenie, po upływie kadencji sprawozdanie

kompetencje podesty – władza adm., wojsk., sąd., ściąganie podatków, utrzymywanie pokoju publicznego

OKRES CECHOWY:

cechy – powstawały od XII w., na czele starsi cechowi (kapitanowie, konsulowie, pierwsi), w obrębie cechów skupiał się lud miejski,służył w oddziałach piechoty (pedites) lub kawalerii (cavalieri)

gmina właściwa – wyodrębniła się w połowie XII wieku, nazwy: komuna podesty / wielka, stary zarząd miasta

gmina ludowa – podesta = kapitan ludu, Rada Wielka = Rada Starszych, Rada Mniejsza = Rada Tajna, zgromadzenie ogólne = Rada Ludowa

SIGNORIE:

signor / pan miasta – podeści i konsulowie byli wybierani na dłużej i mieli coraz szersze kompetencje, w końcu uzyskiwali tytuł panów miast – zachowano stare komunalne instytucje, bez większego wpływu na politykę miasta

REPUBLIKI MIEJSKIE (Florencja – republiki mieszczańskie):

władza – podesta, Rada Wielka (300 osób) i Rada Mniejsza (90 osób) – stan rzeczy utrzymał się do 1250 r.

warstwy społeczne – patrycjat (poplo grosso), pospólstwo (popolo medio), plebs (popolo magro)

władza po 1250 – w rękach ludu, mieszczaństwo podizelone na 20 kompanii z chorążym na czele, nadzór nad całocią – kapitan ludu, a przy jego boku rada złożona z 12 starszych

władza po 1294 – wg „Zarządzenia Sprawiedliwości” – naczelna władza w rękach Rady 21-osobowej (przedstawiciele cechów) – władza wyk i wojsk. – chorąży sprawiedliwości

REPUBLIKI MIEJSKIE (Wenecja, Genua – Republiki arystokratyczne):

WENECJA:

Wielka Rada – naczelna władza w mieście, wybierana corocznie, 480 osób, członkostwo dziedziczne, ustawodawstwo, uchwalanie podatków, nadawanie godności, przyjmowanie do prawa miejskiego, decyzje o wojnie i pokoju, nazwiska rodów członkowskich wpisywano do złotej księgi

doża – władza wykonawcza, formalny naczelnik Wenecji, wybier. przez kolegium elektorów (z Rady, >30 lat), elekcja 9-stopniowa, doża zaprzysięgał kapitulacje określające jego uprawnienia, był kontrolowany przez Rade Mniejszą i Rade Dziesięciu

Senat – wykształcił sięz Rady Mniejszej, około 300 członków, sprawy polityki zagranicznej, kościelne, finansowe, urzędowe

Rada Dziesięciu – wybierana przez Wielką Radę, od połowy XIV wieku, przeciwdziałanie zamachom na republikę, sądownictwo w sprawach zastrzeżonych dla rady dziesięciu, kompetencje ograniczone w XVI wieku

Najjaśniejsza Signoria Wenecji – organ reprezentujący państwo, skł się z doży i 6-osobowej Tajnej Rady (po 1 przedstawicielu z każdej dzielnicy), kadencja rok, czuwała nad wykonaniem uchwał RW i Senatu, najwyższe sądow. itp.

GENUA:

ustrój – władza naczelna w rękach zgromadzenia generalnego obywateli, władza wykonawcza najpierw 4 konsulowie, od 1257 roku również kapitan ludu, od 1309 roku zm. nazwę na dożę,

ustrój w XVI wieku – na czele państwa doża z 2-letnią kadencją, obok niego Senat (12 gubernatorów), Rada Wielka (400 os. – wybór losowy spośród najlepszych rodów), Rada Mniejsza (funkcje kontrolnę, wybierała ją Rada Wielka)

II. FRANCJA

miasta prewotalne – w środkowej Francji, prewot – wł. adm., wymiar sprawiedliwości, z-cą był mer i 12 przysięgłych

miasta komunalne – na północy, głowny organ władzy – ogólne zebranie obywateli (ustaw. + wybór władz miejskich), ławnicy + mer (władza adm. i sąd., ławników od 24 do 100, mer wybierany spośród ławników), mer (naczelnik administracji, dowódca milicji i przewodniczący sądu)

miasta konsularne – na południu – Parlament – ogólne zebranie obywateli, naczelny organ władzy, uprawnienia ustawodawcze, wyparty przez Wielką Radę, konsulowie – władza wyk. i sąd., organ kolegialny, 2-24 osoby, od XII wieku w ich miejscu podesta

III. NIEMCY

miasta cesarskie – zakłądane przez cesarza i mu podlegaly, (Norymberga, Ulm, Frankfurt nad Menem) itp.

miasta krajowe – zakładane przez władców terytorialnych i feudałów świeckich, (Wiedeń, Drezno)

miasta biskupie – zakładane przez biskupów diecezjalnych

wójt/sołtys – najwyższy organ władzy w mieście (okres przedsamorządowy, główne sądownictwo w ograniczonym zakresie

rada miejska – najwyższy organ władzy w okresie samorządowym, składała się z rajców wybieranych corocznie, liczba nie byłastała, wybierali mieszczanie z pełnią praw obywatelskich, kompetencje: ustawodawstwo miejskie, zatwierdz. statutów cechowych, utrzymanie bezpieczeństwa, sądownictwo w sprawach handlowych i porządkowych

burmistrz – w niektórych miastach na czele władzy, wybierani corocznie przez obywateli lub radę spośród swego grona

ława – organ sądowniczy, składała się z sołtysa-sędziego jako przewodniczącego i ławników

system filialny powstawania miast – wykształcono miasta macierzyste w oparciu o których ustrój i prawo lokowano nowe miasta – miasta-córki / miasta filialne

IV. ANGLIA

przywileje (karty) – wydawane miastom, zawierały prawo wybierania własnych urzedników przez miasta (burmistrz i rada 12-24 osobowa), miasto wyjmowano spod sądownictwa hrabiów i setni, przyznawano mu prawo stworzenia własnego wymiaru sprawiedliwości, mogło też wydawać własne rozporządzenia

charter of incorporation – przywilej nadający miastu osobowość prawną (od XIV/XV wieku) – zawierał prawa do statusu korporacji, własnej pieczęci, wydawania rozporządzeń i nabywania ziemi

§ 4 – Ustrój polityczny

I. KONSTRUKCJA KORONY KRÓLESTWA

Korona Królestwa (Corona Regni) – pojęcie powstałe w Anglii w XII wieku, prawno-ustrojowy wyraz monarchii stanowej, charakter państwa zmienił się z prywatno- na publicznoprawne, korona została związana z państwem jako całością, państwo było rzeczą publicznoprawną (res publica)

II. WŁADZA KRÓLEWSKA

ZAKRES WŁADZY:

Francja – władzę królewską określili legiści, urzędnicy szlacheccy i mieszczańscy, znawcy prawa rzymskiego, monarcha był najwyższym zwierzchnikiem lennym, źródłem sprawiedliwości i suwerenności władzy

Anglia – władza królewska na podstawie „Wielkiej Karty Wolności” – królowie stracili na znaczeniu na rzecz Parlamentu, monarcha miał prawo wydawania stautów, dowództwo wojskowe, politykę zagraniczną, mianowanie + odwoływanie urzęd.

Rzesza – przepisy Złotej Buli z 1356 r., od 1539 zaprzysięgano kapitulacje wyborcze (warunki przestrzegane przez króla)

Hiszpania i Portugalia – utrzymanie władzy królewskiej

Dania – określono zakres władzy królewskiej w Kalundborgu w 1360 roku (Landfreden) – król obiecał poddanym stare prawa i przywileje: zwoływanie Danehofu raz w roku, nietykalność, odwołania od wyroków sądów królewskich, poddani przyrzekli w 11 artykułach przestrzegać prawa itp., od 1250 (tron elekcyjny) zaczęto królom narzucać haandfaestning

Rosja – od Iwana IV książęta tytułowali się carami, a władzę swoją określali jako samodzierżawie (wszelka władza państwowa + ius vitae ac necis nad poddanymi), kompetencje: polityka zagraniczna, obsadzanie urzędów, zwoływanie soborów ziemskich i kontrola ich działalności, od 17 wieku władza królewska była ograniczana

NASTĘPSTWO TRONU:

Francja – system agnatyczny bez kobiet do 1420 roku, od około 1422 teoria statutowa – dziedzicem korony z mocy prawa mógł być tylko najstarszy syn zmarłego władcy, prawa tego nie można było się zrzec ani zmienić, w razie niepełnoletności regencję sprawowała osoba wyznaczona

Anglia – system primogenitury, od 1301 roku następca miał tytuł księcia Walii, w razie niepełnoletności regencję sprawowała rada regencyjna lub królowa-matka, potem regenta wyznaczał Parlament

Hiszpania i Portugalia – system primogenitury w Kastylii i Portugalii, potem też w Aragonie

Dania – tron elekcyjny od 1250 roku, wybierał Danehof, spośród męskiego potomstwa króla

Szwecja – tron elekcyjny przez cały okres średniowiecza; Norwegia – tron dziedziczny przez cały okres średniowiecza

Rosja – najpierw sukcesja tronu przez syna (lub córki jeśli brak syna), ostatecznie wybierał car, od 1598 roku cara wybierał Sobór Ziemski, od 1613 roku wybierano cara w obrębie dynastii Romanowów

III. ADMINISTRACJA CENTRALNA

RADA KRÓLEWSKA:

Francja –Rada Królewska – od XIII wieku, organ kolegialny, skład ustalony na stałe w XVI w., kompetencje: polityka zagraniczna, administracja państwem, sprawy finansowe, wykonanie sądownictwa (kasacja i ewokacja) – od 1497 roku kompetencje przekazano Wielkiej Radzie; Izba Obrachunkowa – kontrola rachunków urzedników prowincjonalnych, administracji królewskiej, sąd skarbowy i wydawanie rozporządzeń

Anglia – Rada Ścisła – skład określał król, kompetencje adm., ustawod. (ordonanse), sądownicze (później jej odebrane)

Rzesza – Rząd Rzeszy – cesarz jako przewodniczący + 20 członków, od Karola V 22, siedziba – Norymberga, kompetencje: wszystkie sprawy wewnętrzne i zagraniczne, wymagana większość głosów

Hiszpania – w Kastylii Rada Monarsza, w Aragonie: Generalitat w Katalonii (przedstawiciele 3 stanów), Diputacio del Reino w Aragonie (8 członków – po 2 z każdego stanu), Diputacio del Regne w Walencji (sprawy podatkowo-skarbowe)

Portugalia – funkcje rady królewskiej spełniała curia, w składzie dostojnicy swieccy i duchowni

Dania – Rada Królestwa – około 40 osób, główny organ władzy państwowej, dokonywał elekcji króla, sprawował regencję, współrządził państwem, uchwalał podatki, współdecydował o polityce zagranicznej, pośredniczył między królem a ludem

Szwecja – Rada Królestwa (Riksrad) – w skłądzie najwyżsi urzednicy (drost, kanclerz i marszałek) i osoby mianowane przez króla, kompetencje: sprawowanie regencji, polityka zagraniczna, podatki, współrządzenie państwem, dysponowanie zamkami, zdobytymi ziemiami itp. Rada Ścisła – powołana w 1441, 6 osób: abp, drots, lagman Upplandu + 3 członków z Rady Królestwa – kompetencje: w razie śmierci królamiała przejąć wszystkie lenna i zamki i sprawować zarząd państwem

Rosja – Duma Bojarska – od XV wieku, skład ustalał car, do Iwana IV tylko bojarzy (dumni), od Iwana IV dworianie i urzędnicy (dumni diakowie), kompetencje: ciało doradcze, potem pomaganie królowi w rozstrzyganiu spraw państwa

URZĘDNICY NADWORNI I PAŃSTWA:

Francja – wzrost pozycji kanclerza, nowe kompetencje: kontrola nad administracją i wymiarem sprawiedliwości, potem wzrost znaczenia urzedników skarbowych

Rosja – w XV w. pojawiły się prikazy – organy powołane do zarządzania różnymi dziedzinami państwa, na czele ich stali bojarzy mianowani przez króla, prikazów było około 40, kompetencje: sprawy dworsko-skarbowe, sąd., wojsk., specjalne

IV. ZGROMADZENIA STANOWE OGÓLNOPAŃSTWOWE

GENEZA:

geneza – zgr. stan. wywodzą się z dawnych wieców (dalsza geneza) lub ze zgromadzeń duchownych (bliższa), oraz ukształtowania ustroju stanowego

PARLAMENT W ANGLII:

geneza – nazwa ustaliła się od XIII wieku (autor: Henryk III), mieszczanie w pralamencie od 1265 roku

Struktura:

Izba Wyższa (Lordów) – możnowładztwo: abp, bp, opaci, przeorowie zakonów (wyższe duchowieństwo), bezpośredni lennicy króla (posiadający określone lenno), potem aby wejść do Izby Lordów, trzeba było mieć tytuł para

Izba Niższa (Gmin) – zasiadali rycerze i mieszczanie – skład: od 1295 r. po 2 rycerzy z hrabstwa i po 2 przedstawicieli z każdego uprzywilejowanego miasta (miasta uprzywilejowane określał szeryf hrabstwa do końca XIV w.), mieszczanie mieli w Izbie Gmin przewagę, wybór rycerstwa: najpierw szeryf desygnował przedstawicieli z hrabstw, potem ograniczono rycerstwodo osiadłego na stałe w hrabstwie

obrady – miejsce i termin ustalał król, od XIV w. opactwo westminsterskie było stałym miejscem obrad, zwoływano parlament zazwyczaj raz w roku

kompetencje = ustawodawstwo ogólnopaństwowe + sądownictwo + sprawy finansowe

ustawodawstwo – wywodziło się z prawa gmin do przedstawienia projektu ustawy, który monarcha mógł przyjąć lub odrzucić,jeśli przyjął, to tekst redagowała kancelaria, a od XV w. Izba Gmin redagowała odpowiedzi sama (w postaci bill) – inicjatywę miała też Izba Lordów i król, aby projekt mógł obowiązywać, musiał być przyjęty przez obie izby i zatwierdzony przez króla (act)

sądownictwo – Izba Lordów – najwyższa instancja sądowa państwa i sąd równych dla przestępstw popełnionych przez lordów, potem uzyskała prawo sądzenia przestępstw urzędniczych

impeachment – skarga wnoszona przez IG przeciw oskarżonym o nadużycie władzy, rozstrzygana przez Izbę Lordów

act of attainder – ustawa Parlamentu, skazująca danego urzędnika na karę śmierci lub wygnania bez procesu, na podstawie głosowania

sprawy finansowe – Izba Gmin od XV w. wnosiła wszystkie projekty ustaw skarbowych, zatwierdzał je król

STANY GENERALNE WE FRANCJI:

geneza – najpierw Trzy Stany, potem Stany Generalne (1484), pierwsze stany generalne zwołano w 1302 roku

Struktura:

Izby: duchowna, szlachecka i mieszczańska

nominacje – szlachtę i duchowieństwo zapraszał król imiennie do 1484, stan mieszczański reprezentowali przedstawiciele wybranych przez króla miast – miasta komunalne i konsularne wybierały same swych posłów, w miastach prewotalnych wybierał prewot – miejsce i termin obrad zależne od woli króla

organizacja – każda z izb obradowała oddzielnie, razem tylko na otwarcie i zamknięcie zgromdzenia, uchwały większością

wybory od 1484 r. – okręgiem wyborczym był baliwat, każdy stan wybierał delegatów osobno (szlachta i duchowni bezpośrednio – w szlachcie posiadacze lenn w baliwacie, w duchowieństwie posiadacze beneficjów i kapituły + klasztory), mieszczanie wybierali posłów pośrednio

kompetencje – uchwalanie podatków, prawo przedstawiania zażaleń i postulatów dotyczących reformy ustroju państwa, wyrażanie zgody na alienację domeny, wybór nowej dynastii w wypadku wygaśnięcia starej

Zgromadzenie Notablów – substytut stanów generalnych, składało się z przedstawicieli wszystkich stanów, ale pochodących z imiennego zaproszenia władcy – kompetencje podobne do Stanów Generalnych, oprócz podatków

SEJM RZESZY (REICHSTAG):

geneza – Reichstag wywodził się ze zjazdu nadwornego (Hoftag), zwoływany był od XII wieku, terminu Reichstag użyto po raz pierwszy w roku 1495

charakter federalistyczny Reichstagu – zasiadające w nim osoby nie reprezentowały poszczególnych stanów, ale tylko terytoria i miasta

organizacja – sejm składał się z trzech kolegiów (kurii, izb), miejsce termin i cel zjazdu ustalał król, zaproszenie następowało na mocy memoriału wydanego 6 tyg. przed zjazdem, od 1356 r. 1. sejm po koronacji króla zwoływano w Norymbergii, każde kolegium obradowało oddzielnie, przyjęta uchwała = opinia, a po zatwierdzeniu przez króla = ustawa, od 1663 Reichstag obradował w Ratyzbonie

kuria książąt elektorów – utworzona w 1356 przez „Złotą Bullę”, najpierw 7 osób, mogli wybierać króla niemieckiego i spotykać się w 4 tyg. po Wielkiejnocy dla omówienia najważniejszych spraw państwa, przewodnicz. abp moguncki (prymas)

kuria książąt i panów Rzeszy – książęta świeccy i duchowni – 94, głosy wirylne, panowie Rzeszy – 141 – 6 głosów kurialnych, przewodniczyli: abp salzburski i arcyksiążę austriacki

kuria mieszczan – przedstawiciele 51 miast cesarskich i biskupich, dzieliło się na: ławę reńską (14 miast) i ławę szwabską (37 miast), każde miasto = 1 głos, przewodniczył delegat miasta, w którym Sejm Rzeszy aktualnie obradował

SOBÓR ZIEMSKI W ROSJI:

geneza – zwołano go po raz pierwszy w 1549 roku

organizacja – sobór składał się z trzech kolegiów (izb) – Dumy Bojarskiej, Świętego Soboru i izby przedstawicieli (izby poselskiej) (dworiaństwa, lokalnych urzędników, mieszczan, gości, dzieci bojarskich, strzelców i chłopów (od 1613 r.); sobór zwoływali: car lub poprzedni sobór, a w okresie bezkrólewia Duma Bojarska lub patriarcha, koelgia obradowały osobno

Duma Bojarska – element arystokratyczno-urzędniczy, rodzaj senatu

Święty Sobór – skupiał hierarchów kościoła prawosławnego Izba poselska – była najliczniejsza

wybory do Soboru – od XVII wieku, okręgiem wyborczym był ujezd (powiat), wybory przeprowadzali wojewodowie, obowiązywał system kurialny – listę przedstawicieli każdej warstwy określało pismo zwoławcze cara

kompetencje – wybór cara w razie wymarcia dynastii, nakładanie podatków, uchwal. najważn. ustaw, decyzja (wojna/pokój)

ZGROMADZENIA STANOWE INNYCH PAŃSTW:

Kortezy – zgromadzenia stanowe Hiszpanii, od XIII w., wywodziły się z kurii królewskiej, zgromadzenia z reguły co 3 lata, zwoływano Kortezy Generalne dla wszystkich rozdrobnionych terytoriów

kompetencje Kortez – ustawodawstwo, ustanawianie podatków, decydowanie o wojnie

parlament ogólnopaństwowy Hiszpanii – utworzony w 1301 roku, skł. się z izb: szlacheckiej, duchownej, mieszczańskiej, obradowały oddzielnie, rozpatrywały żądania króla, ustawodawstwo, wojna, finanse

Kortezy w Portugalii – pojawił się w 1254 r. na zgromadzeniu w Leirii, zwołano na nie zamożnych posiadaczy ziemi, przeciętnie zbierały się co 1.5-2 lata,

państwa Niderlandów – od 1312 r. 14osobowa rada (4 szlachciców, 10 mieszczan), potem Stany – w Holandii, Overijsel, i renthe stany skł się tylko z reprezentantów szlachty i miast, we Flandrii składały się z 4 kolegiów: 3 wielkich miast, szlachty, miast pozostałych, duchowieństwa, w Brabancji: szlachta, mieszczanie, duchowieństwo

królestwo Neapolu – Rada Walna, zwana parlamentem od XIV w., uchwalała podatki, w obradach brali udział: możnowładcy świeccy i duchowni, przedstawiciele rycerstwa i miast

królestwo Sycylii – od 1282 roku instytucje Aragonu, trzy izby: szlachta, duchowieństwo, miasta królewskie, zwoływano je co 3 lata, kompetencje: ustawodawstwo i podatki

Szwecja – pierwszy zalążek – zjazd w Kalmarze w 1359 zwołane przez Magnusa: przedstawiciele Rady Królestwa, po 4 chłopów z każdej dzielnicy, bp i 2 kanoników diecezji oraz reprezentanci miast

Riksdag (Szwecja) – zebrał się po raz 1 w 1435 roku w Arboga, reprezentowane były: kler, szlachta, miasta i wolni chłopi, brak sprecyzowanych kompetencji – decyzje o najważniejszych sprawach państwowych

Islandia – Althing zebrał się po raz pierwszy w 930 r. – rozwiąz. w 1800 (najstarszy parlament w Europie), najpierw zadania prawodawcze i sądownicze, Lögretta – ciało złożone z prawników – interpretacja prawa i administrowanie państwem,

Dania – Danehof – pierwsza forma zgr. stan., pierwsza wzmianka 1251, formalnie mógł brać udział każdy wolny, danehof zwoływał tylko król, od 1282 corocznie w okresie śródpościa, miejsce i termin zapowiadane były w okresie na miesiąc przed sesją, od 1305 zaprzestano go zwoływać

Rada Królewska i zjazdy możnych – zajęły miejsce Danehofu w XIV w., na szczeblu centralnym, a na szczeblu lokalnym landstingi

sejm duński - pierwszy stanowy sejm duński zwołano w 1468 r., składał się z 3 izb: 1 – prałaci i rycerze, 2 – mieszczanie (burmistrz, 2 przedstawiciele rady i 2 reprezentantów pospólstwa z każdego miasta), 3 – chłopi (po 2 z herred), kompetencje – podatki, decydowanie o wojnie i pokoju, ustawodawstwo

Węgry – pierwszy sejm zwołany pod koniec XIII w., tylko szlachta, decydowano o najw. sprawach państwa

V. ADMINISTRACJA LOKALNA

Francja – podział adm. bez zmian, prewot utracił większość uprawnień, zostało tylko sądownictwo, baliwom też odebrano główne funkcje, wprowadzono okręgi skarbowe – elekcje

Anglia – szeryf utracił większość kompetencji, od XIV w. szeryfów nominował król tylko na rok, szeryfowie nie objeżdżali już hrabstwa, w hrabstwach i miastach wytworzył się samorząd

Rzesza – podzielono państwo na obwody (1500 – 6, 1512 – 12), w każdym obwodzie sejmik obwodowy (Kreistag), organy wykonawcze: starosta obwodowy, 2-6 radców

Kastylia – podział na merindades, zarządzane przez merinos, którzy podlegali merino mayor

Portugalia – alkadowie – terytorialni urzędnicy króla, do pomocy mieli od XIII w. meirihos-mores

Rosja – zlikwidowano namiestników w powiatach oraz system kormlenija, wprowadzono reformę administracji – zarząd lokalny oparto na samorządzie na szczeblu guby (okręgu) oraz ziemi

samorząd gubny – upraw. sądowe, ściganie rozbójników, organy: izba gubna (starosta + 4-6 przysięgłych), diak gubny

samorząd ziemski – upr. sąd., skarb., gosp., polic., podlegali mu mieszczanie, cchłopi państwowi i duchow. klasztorne, organy: izba ziemska (starosta ziemski i 2-6 przys.), diak ziemski

wojewodowie – mianowani przez cara+Dumę Bojarską od XVII w., w każdym obwodzie, kadencja 2 lata, obowiązki: sprawy wojsk, policyjne, administracyjne, skarbowe, urząd wojewody zniesiono w 1661, przywrócono w 1679

VI. LOKALNE ZGROMADZENIA STANOWE

Francja – Stany Prowincjonalne – trzy izby: duchowieństwo, mieszczaństwo i szlachta, obradowały osobno, zwoływane często, kompetencje: uchwalanie lokalnych podatków

Niemcy – Stany (Sejmy) Krajowe – od XIII w., najczęstszy podział na 4 kurie: szlachta wyższa / niższa, prałaci reprezentujący duchowieństwo, miasta, głos decyujący w rękach szlachty i miast, kompetencje: podatki, ustawy, roztrzyganie sporów dynastycznych, wymuszanie przywilejów itp.

Dania – Landsting – obradował w każdej dzielnicy, trzy izby: szlachta i duchowieństwo, miasta, chłopi (po 4 delegatów z każdej herred) kompetencje: ustawodawstwo, podatki, sądownictwo (podobnie w Szwecji i Norwegii)

Węgry- podstawą zgr. lok. były komitaty – jednostki administracyjne powołane przez Stefana I Wielkiego w XI w.

§ 5 – Wymiar sprawiedliwości

I. SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE

FRANCJA:

prewoci – sądy I inst. w drobnych sprawach cyw. i kar., sąd odwoławczy od wyroków niższych sądów senioralnych

baliwowie – odwołania od sądów prewotalnych i wyższych senioralnych, w I instancji zas sprawy królewskie

namiestnicy – od XV wieku przejęli komp. sąd. baliwów – jeden dla spraw cywilnych, jeden dla karnych

Parlament w Paryżu – od XIII w. najwyższy sąd królewski, skład ustalony od XIV w.: 78 radców: 44 duchownych i 34 wieckich, mianowani dożywotnio przez króla potem kooptacja; składał się z 4 izb:

Izba Wielka (Rozpraw) – instancja odwoławcza od baliwów i prewota Paryża, sąd I i ostatniej instancji zarazem w sprawach: obrazy majestatu króla, niektórych osób prawnych, dóbr królewskich i apandaży, p-stw popełnianych przez parów i członków sądów najwyższych (karne i cywilne)

Izba Wieżyczki – do XVI w. komisja Izby Wielkiej do spraw karnych zagrożonych karą śmierci, od XVI w. apelacje w sprawach karnych

Izba Dochodzeń – sporządzanie projektu wyroku, który miała wydać Izba Wielka, od XVI orzekała niezależnie

Izba Skarg – najpierw komisja decydująca o przekazaniu złożonych do króla skarg właściwym sądom, potem sama wydawała orzeczenia, od których przysługiwało odwołanie do Izby Wielkiej

ANGLIA:

NAJWYŻSZE TRYBUNAŁY KRÓLEWSKIE (siedziba – Westminster):

Sąd Spraw Pospolitych – od Henryka II 5 sędziów, sprawy cywilne z wyjątkiem tych dotyczących uprawnień Korony,

Sąd Ławy Królewskiej - przewodniczący + 3 sędziów, sprawy karne osób posiadających przywilej rozp. ich sporów przez króla, cywilne naruszające mir królewski, dotyczące interesów korony

Sąd Exchequeru – w XIII w., przewodniczący (baron główny) + 3 sędziów baronów, był to sąd skarbowy – rozpatrywał skargi w sprawach fiskalnych skierowane przeciw koronie

Sąd Kanclerski – na czele Lord Kanclerz, podlegało mu 6 sędziów i nadzorca zwojów, ponadto 6 pisarzy, postępowanie uproszczone, sądzono bez ławy przysięgłych

cechy NTK: sesje odbywały się 4 razy w roku, sędziowie królewscy ponadto objeżdżali kraj jako sądy koronne delegowane

SĄDY LOKALNE:

strażnicy pokoju – ściganie osób naruszających mir i przekazanie ich szeryfowi / sędziom delegowanym, od 1328 sądownictwo karne, od XIV w. strażnicy pokoju przekształcili się w sędziów pokoju – 6 w każdym hrabstwie, od 1390 8, mianowani przez króla

sądy przysięgłych – rozwijały się od XIII w., przysięgli rekrutowali się spośród właścicieli ziemskich mających pewien dochód i dobrą opinię, formowano z nich ławy:

Ława Wielka – 23 przysięgłych, wstępne badanie sprawy, celem stwierdzenia istnienia podstaw do oskarżenia – decyzja zapadała większością głosów (umorzenie / skierowanie sprawy do Ławy Małej)

Ława Mała dla spraw karnych – 12 przysięgłych, orzekała tylko o winie, zaś sędziowie zawodowi o karze, rozprawę prowadzili sędziowie fachowi, zadawali Ławie pytana

Ława Mała dla spraw cywilnych – podobnie jak powyższa, ale decydowała o istniejącym stanie faktycznym

POZOSTAŁE KRAJE EUROPEJSKIE:

Kastylia – Audiencia – najwyższy organ sądowy od 1371, najpierw 7 sędziów (oidores), potem 10, miała najpierw charakter wędrowny, od 1442 zmieniła nazwę na Kancelarię i miała siedzibę w Valladolid

Portugalia – nadsędziowie (sobrejuizes) i sędziowie (ouvidores)k, od XIV w. wymiar sprawiedliwości podzielono na jurysdykcję karną i cywilną i skarbową – sprawowały je trzy trybunały, corregedor de corte – nadzór nad porządkiem publ.

Dania – tingi – sądownictwo niższe; sąd królewski – od 1241 r., monarcha wybierał skład, sąd ten rozp. sprawy o nieruchomości, potem p-stwa szlachty i zagroż. karą śmierci, sąd istniał do 1661 roku, Birkentingi – lokal. sądy królewskie

Szwecja – tingi – sądy lokalne, sąd królewski – pod koniec XII w., apelacje od sądów lokalnych, pewne spr. w I instancji

Rosja – sądownictwo niższe – samorząd gubny i ziemski + wojewodowie; wyższe sądownictwo: car – sprawy osób posiadających przywilej rozpozn. ich spraw przez władcę; Duma Bojarska – sprawy w I inst., odwołania od niższych sądów; prikazy – rozstrzyganie spraw o charakterze resortowym, podlegającym ich kompetencjom

II. SĄDOWNICTWO STANOWE

sądy kościelne – rozpatrywały sprawy kleru, niezależne były od sądownictwa państwowego

sądy miejskie prawa niemieckiego – kolegialne (radziecki, ławniczy, wetowy) lub jednoosobowe (sądy: burmistrza-prezydenta, burgrabiego, sołtysa)

sąd radziecki – rajcy + burmistrz, sprawy o p-stwa przeciw miastu, cywilne mniejszej wagi, odwołania od innych s. miejsk.

sąd ławniczy – skł. się z sołtysa + ławników, najważniejszy sąd do rozp. spraw naruszających miejskie prawo zwyczajowe

sąd wetowy – sprawy wynikające z ustawodawstwa miejskiego, kupieckie, gospodarcze

ROZDZIAŁ VI – ZAGADNIENIA OGÓLNE PRAWA ŚREDNIOWIECZNEGO

§ 1 – Główne nurty i cechy

nurt prawa rodzimego – wystepował do XII w., ukształtowany na rodzinnej tradycji, opartej na prawie zwyczajowym

nurt prawa rzymskiego – w późnym średniowieczu, wsparty przez prawo kanoniczne

źródła powstania prawa średn. – w znaczeniu formalnym: zwyczaj, stanowienie i precedens; w znaczeniu poznawczym: spisy, dokumenty, ziory wyroków, literatura prawnicza, przekazy historyczne

cechy charakterystyczne prawa śr. – dominacja prawa zwyczajowego, partykularyzm, stanowość i kazuistyka prawa

§ 2 – Dominacja prawa zwyczajowego

minusy prawa zwyczajowego – było najpierw niepisane, wyjaśniane na wiecach, potem w sądach, potem pierwsze spisy, prawo zwyczajowe było bezradne wobec przemian

prawo stanowione >> zwyczajowe – najpierw tworzono prywatne zbiory prawa zwyczajowego, potem je sankcjonowano w drodze postanowień sądów / władców, potem nastąpił zaś rozwój ustawodawstwa królewskiego

§ 3 – Partykularyzm prawa

partykularyzm osobowy – wyrażany przez zasadę osobowości prawa – jednostka podlegała prawu plemienia, z którego pochodziła – bez względu na miejsce pobytu

professio iuris – wyznanie prawa, instytucja służąca do ustalenia, czyim prawem będzie się trzeba posłużyć w danym proc.

terytorialność prawa – wypierała osobowość – wyłącznie stosowane było prawo obowiązujące na określonym terytorium

partykularyzm terytorialny – sięgał korzeniami związków plemiennych, pogłębił się w okresie rozdrobnienia feudalnego

§ 4 – Stanowość prawa

stanowość prawa – każdy stan sądził się swoim prawem – szlachta – ziemskim i lennym; duchowieństwo – kanonicznym; mieszczaństwo – miejskim, chłopstwo – wiejskim (dworskim)

§ 5 – Kazuistyka prawa

kazuistyka prawa – treść prawa określana była przez rozstrzygnięcia przypadków indywidualnych – normy miały charakter pojedynczych orzeczeń w konkretnych sprawach – kazusów

ROZDZIAŁ VII – ŹRÓDŁA PRAWA

§ 1 – Prawo barbarzyńców

I. SPISY PRAW ZWYCZAJOWYCH GERMANÓW. LEGES BARBARORUM.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA:

leges barbarorum – zbiory praw zwyczajowych, powstałe w państwach germańskich Europy Zachodniej, sporządzane od V do IX wieku, obejmowały prawa poszczególnych plemion, brak jest zachowanych zbiorów z państwa Wandalów, spisy te nie były ustawami, a jedynie zbiorami prawa, były to wyłącznie zbiory prywatne, stosowano je jednak w sądach, spisane były w zwulgaryzowanej łacinie, poprawna łacina tylko w leges barbarorum; w Anglii spisano je w języku ojczystym

Podział leges barbarorum:

- zbiory z V i VI w. – utrwalały władzę i umacniały pozycję Germanów na podbitych terenach; stanowiły wzorzec dla innych

- opracowane w VIII w. – opracowane przez mniejsze plemiona zachodniogermańskie podbite przez Franków za panowania Merowingów , widać wpływ prawa slickiego ustawodawstwa kościelnego i królewskiego

- zbiory sporządzone w VIII/IX w. – przez plemiona Sasów, Fryzów i Turyngów, rozmiary niewielkie

LEGES BARBARORUM SZCZEPÓW WSCH-GERMAŃSKICH (WIZYGOCI, OSTROGOCI, BURGUNDOWIE):

Codex Euricianus – z inicjatywy króla Euryka, rok 475, wpływy romanistyczne, wielokrotnie nowelizowany i uzupełniany przez Codex Revisus (568-586) i Lex Visigothorum Reccesvindiana – z 654 roku (obowiązywał Wizygotów i Rzymian) i nową redakcję z 681 roku (za króla Erwiga)

Edykt Teodoryka – rok 508, 155 artykułów, opierały się na źródłach rzymskich, obowiązywał Ostrogotów i Rzymian, w sprawach spoza edyktu stosowano prawo zwyczajowe germańskie

zbiór króla Gundobada – lata 480-501, 88 artykułów, obowiązywał Burgundów, uzupełniony przez redakcję z 517 r. (Liber Constitutionum – za króla Zygmunta)

LEGES BARBARORUM SZCZEPÓW ZACHODNIOGERMAŃSKICH (FRANKOWIE):

Pactus Legis Salicae – lata 508-511 z inicjatywy Chlodwigsa, txt oryginalny liczył 65 artykułów, późniejsze redakcje: za Pepina Małego 763 i Karola Wielkiego 802, wnosiły niewielkie poprawki formalne, nie było wpływu prawa rzymskiego

Lex Ribuaria - przeróbka powyższego, obowiązywała franków rypuarskich z okolic Kolonii, natomiast franków chamawskich z dolnego Renu obowiązywały leges barbarorum z roku 802 za Karola Wlk

LEGES BARBARORUM PLEMION POŁUDNIOWOGERMAŃSKICH (ALAMANOWIE, BAWAROWIE):

Pactus Alamanorum – opierał się na prawie salickim, powstał w VII wieku

Lex Alamannorum – lata 712-720, wpływ prawa wizygockiego i salickiego, postanowienia dotyczące azylu i świętokradz.

Prawo Bawarów – spisane 741-744, opierało się na zbiorze Alamanów, uzupełniane przez kapitularze KW i uchwały wojewodów szczepowych

LEGES BARBARORUM PLEMION PÓŁNOCNOGERMAŃSKICH (SASI, TURYNGOWIE, FRYZOWIE):

Lex Saxsonum – 802-803, uchwalone na zjeździe w Akwizgranie, 66 artykułów, podzielonych na 5 części

LEGES BARBARORUM LONGOBARDÓW:

Edictus regis Rothari – wydany w 643 roku, liczył 388 artykułów, najlepszy i największy spośród wszystkich leges barbarorum, systematyzacja materiału prawnego zgodnie z kryterium osobowym, pwzorce rzymskie do stosunków społecznych, głosił zasadę terytorialności prawa (odrzucenie prawa rzymskiego)

aktualizacje Edyktu – za: Grimualda 668, Liutpranda 713-730, Ratchisa 746, Aistulfa 750 i 755

LEGES BARBARORUM PLEMION ANGLOSASKICH:

zbiór króla Etelberta – władca Kentu, zbiórwydany 597-616, potem Ercenbryt 640-664, Hlotar 685, Wihtraed 695 – wydał ustawę regulującą stosunki kościelne

ustawa Alfreda Wielkiego – wydana 890, pierwszy zbiór ogólnoangielski, skład: prolog, kontekst (77 artykułów);

zbiór Knuta Wielkiego – lata 1027-1034, 110 artykułów, z czego 26 to prawo kanoniczne

II. WCZESNOŚREDNIOWIECZNE PRAWO STANOWIONE. KAPITULARZE

kapitularze (capitularia) – ustawy królów frankońskich, których podstawą wydawania był bannus królewski upoważniający króla do stanowienia zakazów i nakazów, upowszechniły się od Karola Wielkiego, najstarsze wydali Chlotar i Childeryk w 524 roku

PODZIAŁY KAPITULARZY:

ze względu na treść: świeckie (mundana), kościelne (ecclesiastica), mieszane (mixta)

ze względu na moc obowiązującą: dodane do leges barbarorum (capitularia legibus addenda) i właściwe (capitularia per se scribenda) – obowiązujące na całym lub części terytorium królestwa

wyróżniano także instrukcje dla wysłanników królewskich (capitula missorum)

III. POMNIKI PRAKTYKI

DOKUMENTY:

dokumenty królewskie – wystawiane przez kancelarię królewską, miały pełną moc dowodową, dzieliły się na diplomata – nadanie lub potwierdzenie przywileju; placita – protokoły rozpraw wraz z wyrokiem; indiculi – zarządzenia królewskie i pozwy itd.

dokumenty prywatne – dzieliły się na cartae – oświadczenia woli lub potwierdzenie powstania stosunku prawnego; i na notitiae – poświadczenie dokonanej czynności prawnej

FORMUŁY I FORMULARZE: sporządzane od VI wieku przez notariuszy z kancelarii książęcych lub biskupich, były pracami prywatnymi, zawierały wzory dokumentów, nazwy f. pochodziły od nazwiska twórcy bądź odkrywcy albo od miejsca gdzie zostały spisane

KARTULARZE: księgi zakładane w instytucjach kościelnych na początku IX wieku w celu zapisania w nich uzyskanych praw i przywilejów, nieruchomości i dokumentów będących dowodami czynności prawnych

§ 2 – Późnośredniowieczne prawo rodzinne

I. NIEPISANE PRAWO ZWYCZAJOWE I JEGO PARTYKULARYZM

Francja – rozdrobnienie prawa wyrażało się w podziale państwa na kraje północne (prawa zwyczajowego – 360 praw lokalnych opartych na dawnym prawie germańskim z leges barbarorum) i południowe (prawa pisanego – 340 praw lokalnych opierających się na rzymskim, uznawanych za ratio scripta (spisany rozum)),

Niemcy – system saski prawa zwyczajowego (północ), system frankoński (zachód), system szwabski (południe), ponadto tworzyły się prawa miejskie (lubeckie, magdeburskie)

Hiszpania – w państewkach chrześcijańskich tworzyły się lokalne prawa zwyczajowe, z wpływem prawa wizygockiego i rzymskiego, tworzenie się fueros – silnych ośrodków miejskich z odrębnym prawem

Sycylia – stosowano prawo bizantyjskie, longobardzkie, rzymskie, kościelne i arabskie

Skandynawia – partykularyzm prawa dzielnicowego, opierającego się na ustnej tradycji – przekazywanej perzez wiec (ting) pod przewodnictwem lagmana, sporządzającego lagsagi – będące ustnym przedstawieniem praw

Węgry – prawo wywodziło się ze zwyczajów plemiennych Madziarów, którzy nie respektowali praw ludności miejscowej

Czechy – prawo oparte na prawie zwyczajowym dawnych związków plemiennych, partykularyzm regionalny

Rosja – obowiązywało prawo niepisane zwyczajowe (drewnij zakon) i traktaty rusko-bizantyjskie (dogowory) z lat 907, 911, 944, 971 – obejmowały głównie normy prawa międzynarodowego

II. SPISY I USTAWY PRAWA ZWYCZAJOWEGO

ŹRÓDŁA PRAWA WE FRANCJI:

Najstarsza księga prawa zwyczajowego Normandii – kompilacja prywatna, rok 1200, najpierw po łacinie, potem starofr.

Wielka księga prawa zwyczajowego Normandii – zastąpiła powyższą w 1250, stosowana do dziś jako prawo posiłkowe na wyspach anglonormandzkich Jersey, Anglesey i Guernsey, zbiór prywatny

Zwyczaje Beauvaisis (hrabstwa Clermont) – sporządzone przez baliwa Filipa de Beaumanoir w 1280, systematyczny i dokładny opis prawa francuskiego – kompilacja prywatna

proces powstawania spisów urzędowych – od XV wieku, Karol VII wydał ordonans w 1454, aby w każdym baliwacie powołano komisję złożoną z urzędników, prawników praktyków i przedstawicieli stanów w celu spisania lokalnego prawa zwyczajowego, które miało być przesyłane do Parlamentu w Paryżu – nie powiodło się to, w 1497 roku uproszczono procedurę

Coutume de Paris – urzedowa redakcja prawa zwyczajowego okręgu paryskiego z 1580 roku

ŹRÓDŁA PRAWA W RZESZY:

Zwierciadło Saskie (Sachsenspiegoel, Speculum Saxonum) – powstało w 1215-1235, autor Eike von Repkow (ławnik sądowy), tekst pierwotny w łacinie, potem przetłumaczone na dolnoniemiecki, składało się z prologu i 2 części – prawa ziemskiego (Landrecht) i lennego (Lehnrecht), obejmowała wschodniosaskie prawo zwyczajowe, autor nie miał wykszt. prawniczego i nie znał prawa rzymskiego, zbiór bardzo popularny, znnany w PL, Litwie, Czechach, Węgrach,

Zwierciadło szwabskie (Cesarskie prawo ziemskie i lenne) – rok 1275, uwzględniało prawo rzymskie i kanoniczne

Zwierciadło frankońskie – 4 księgi, lata 1328-1338; inflanckie – 1322-1337, fryzyjskie i styryjskie z XIV wieku

ŹRÓDŁA PRAWA W HISZPANII:

Libro de los Fueros de Castilla – najstarszy spis prawa

Siete Partidas – II połowa XIII w., za panowania Alfonsa X, 7 części, elementy prawa koanonicznego, rzymskiego, zwyczajowego, regulowała prawo sądowe, organizację państwa i Kościoła, w 1255 wydano skrót i modyfikację – Fuero Real, a w 1348 na terenie Kastylii uznano prawo rzymskie za obowiązujące

Fuero de Aragon – 1247, prawo zwyczjowe Aragonu; Furs – prawo zwyczajowe Walencji z 1271 roku

Ordenanzas – zbiór wydany w 1485 przez kanclerza Montalvo, spis zawierał prawo zunifikowane, oparte na dotychczasowych spisach, ale odświeżone

Leyes de Toro – rok 1505, obowiązywały w dziedzinie prawa prywatnego aż do XIX wieku

ŹRÓDŁA PRAWA W PORTUGALII:

ustawodawstwo własne – pojawiło się w XIII wieku, zbiór ustaw ukazał się w końcu XIV wieku w formie księgi praw i postępowania, potem w XV wydano zarządzenia króla Edwarda i potem ordonanse Alfonsa V

ŹRÓDŁA PRAWA WE WŁOSZECH:

Capitulae Longobardorum – zbiór kapitularzy królewskich wydany pod koniec X w.

Liber Papiensis – połączenie norm prawa longobardzkiego z kapitularzami królów frankońskich, sporz. w Pawii w XI wieku

Lombarda – systematycznbe opracowanie Liber Papiensis, podstawa do nauki prawa na uniwersytetach

ŹRÓDŁA PRAWA W SZWECJI:

Vasghota laghbok – prawo zachodniogockie, dwie księgi prawne, pierwsza z połowy XIII w, druga z 1296, język staroszwedzki

Ostgota laghbok – lata 1285-1303, spis najobszerniejszy jak dotąd

Landlag – prawo krajowe, opracowane w 1347 roku przez komisję powołaną przez Magnusa Erikssona na podstawie praw dzielnicowych, normowało przed wszystkim prawo sądowe, język staroszwedzki, rewizja tego zbioru ukazała się za Krzysztofa III Bawarskiego i zwała się Kristoflag, pod koniec XV wieku przetłumaczono je na łacinę

ŹRÓDŁA PRAWA W NORWEGII:

uchwały – podejmowane na lokalnych zgromadzeniach ludowych, pierwsze w roku 900 w Gulen, ustawy te nazwano Gulatingsloven, inne zgromadzenia wydały: Kjalarnestingloven z roku 920, Frostatingloven – w roku 1164

Landsloven – prawo ogólnokrajowe, weszło w życie 1274, autor Magnus VI Prawodawca, dodatkowo w 1276 weszło w życie Byloven – prawo miejskie, a w 1273-1277 Hirdskra – przepisy organizacyjne drużyny królewskiej

Jonsbok – zbiór wydany w Islandii w 1280, zawierał prawo Islandii ujednolicone z prawem Norwegii

ŹRÓDŁA PRAWA W DANII:

Skanske lov – prawo zwyczajowe Skonii 1170-1200, język staroduński

Lex Scaniae provincialis – 2. księga prawa zwyczajowego Skonii, sporz. w XIII w. po łacinie przez abp Adersa Sunesena

Prawo zelandzkie króla Waldemara i króla Eryka – dwie księgi prawa zwyczajowego Zelandii

Jyske lov – prawo Jutlandii z 1241 r., najbardziej znany spis duńskiego prawa zwyczajowego, wydany przez Waldemara II, występowało w 2 redakcjach: pierwsza 187 nienumerowanych rtykułów, druga z trzech ksiąg: prawo spadkowe i rodzinne, prawo karne i procesowe, pozostałe dziedziny prawa)

ŹRÓDŁA PRAWA WĘGIER:

Dekretum Maius – wydany w 1486 przez Macieja Korwina, zastapił prawo zwyczajowe prawem pisanym, mającym moc wieczystą i regulującym głównie prawo sądowe

Tripartitum (długa nazwa) – wydany przez Stefana Werboczę zbiór prawa zwyczajowego, nie uzyskał akceptacji ze strony sejmu w 1514 roku, skł. się z prologu i 3 części opartych na systematyce justyniańskiej

Quadripartitum – 1553 roku, ulepszona wersja powyższego, też nie uzyskała sankcji królewslkiej

ŹRÓDŁA PRAWA CZECH:

Księga Rożemberska – powstała z inic. Piotra z Rozenbergu, w języku czeskim, normowała proces, rzadziej prawo karne i prywatne, potem wydano też Ordo iudicii terrae

spis Andrzeja z Dube – spis prawa ziemskiego czeskiego z ok. 1400 roku, charakter literacko-prawny

Maiestas Carolina –opracowany w latach 1349-1353 przez komisję redakcyjną powołaną przez Karola IV, składał się z 127 rozdziałów, całość prawa publ. i sąd., nie nadano mu oficjalnej mocy wiążącej

Ordynacja ziemska KrólestwaCzeskiego – opracowała komisja powołana w 1497 przez Wł. II Jagiellończyka – prawo zwyczajowe + ustawodawstwo królewskie i sejmowe, w 1527 przetłumaczono go na łacine i uzyskał sankcję Ferdynanda I

ŹRÓDŁA PRAWA RUSI KIJOWSKIEJ:

Prawda ruska – najstarszy zbiór ruskiego prawa zwyczajowego, jego trzy redakcje: Krótka, Obszerna, Skrócona

Prawda krótka – skł. się z prawdy Jarosława (lata 30. XI w.) i prawdy Jarosławowiczów (między 1054-1073), zawierała przepisy z prawa karnego i procesowego, przepisy pr. zwyczajowego uzupełniała praktyka sąd. i ustawod. książęce

Prawda obszerna – przeredagowana i uzupełniona Prawda krótka i statut księcia Włod. Monomacha wydany 1115-1125, przepisy tej prawdy uzupełniały postanowienia z zakresu prawa prywatnego

Prawda skrócona – wydana w XV w., wyciąg z prawdy obszernej, dostosowany do nowych stos. społ.,

Wszystkie trzy redakcje spisane w języku ruskim

ŹRÓDŁA PRAWA ROSJI:

Sudiebnik – z roku 1497, pierwszy ogólnorosyjski zbiór prawa, ustanowiony za panowania Iwana III, obejmował przepisy Prawdfy ruskiej, gromot ustawnych i sądowych, i nowe postanowienia (3/5 zbioru), 68 artykułów, 4 części: sądownictwo lokalne, centralne, prawo rzeczowe, inne zagadnienia

Sudiebnik carski – wydany w 1550 za Iwana IV, 100 art.,, uzupełniono poprzedni zbiór o prawo cywilne i karne

Stoglaw – wydany w 1551 na soborze cerkiewnym, 100 art. regulowało organizację wewnętrzną cerkwii

Sudiebnik cara Fiodora – 1589; Swodnyj Sudiebnik – 1606-07, brak mocy obow., stosowane w praktyce sądowej

III. USTAWODAWSTWO OGÓLNOPAŃSTWOWE I PARTYKULARNE

Francja – ustawy królewskie, czyli ordonanse – moc rozciągała się na obszar tylko domeny monarszej, moc na terytorium innym uzyskiwały po zgodzie właścicieli, od XIII wieku były ogólnopaństwowe

Rzesa – landfrydy – ustawy o pokoju ziemskim, ograniczały zemstę prywatną, pierwsze od XI wieku, potem landfryd Fryderyka I z 1152, konstytucja moguncka z 1235 (Fryderyk II), potem Złota Bulla Karola IV z roku 1346 – ustawa regulująca zasady elekcji królów

Sycylia – wydane przez Rogera II Assizy Królestwa Sycylii w 1140 roku na zjeździe w Ariano, potem Konstytucja Królestwa Sycylii Fryderyka II, uchwalona na zjeździe w Melfi w 1231 – była zbiorem praw cesarskich, podzielona na trzy księgi: prawo karne i publiczne, procesowe, prywatne i lenne; przesycone prawem rzymskim, uzupełniano to potem w formie nowel

Dania – ust. królewskie pojawiło się w XIII w – statuta, forordninger – najpierw odrębne dla każdej z dzielnic, od 1251 ogólnopaństwowe, pierwsza ustawa z 1200 roku (Knut VI dla Skonii), landfreden – ustawy o pokoju ziemskim, od Xiv w. objęły zasięgiem całą Danię

Szwecja – ustawy królewskie od XIII w – statuta, stapgar najpierw dzielnicowe, potem ogólnokrajowe

Węgry – dekrety św. Stefana z X w., - pouczenia króla dla swego syna Emeryka. potem Złota bulla i jej redakcje

Czechy – Statuty Brzetysława z 1038 – ustanowiły zasadę senioratu; Statuty Konrada z 1189 – przepisy prawa karnego i procesowego, prawa prywatnego; przywilej miejski Jihavy z 1249 roku, 17 artykułów – prawo górnicze; królewskie prawo górnicze – wydane przez Wacława II

Ruś Kijowska – statuty Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego, statuty organizacyjne – czyli ustawnyje gramoty – dźwińska z 1397 r – autor książę Wasyl, białojezierska – Iwan III, 1488 – opierały się na prawdzie ruskiej

IV. PRAWO LENNE

Zwyczaje lenne / Księgi lenne – zbiór prywatny, sporządzony na przełomie XI/XII w płn. Italii, zawierał zwyczaje lenne lombardzkie, ustawy cesarskie w sprawach lennych, orzecznictwo sądów lennych, jego redakcją była Vulgata Accursiusza z XIII wieku – w której to włączono Księgi Lenne do Corpus iuris civilis – źródłem prawa lennego były też przepisy zwierciadeł

V. PRAWO MIEJSKIE

WŁOCHY:

komuny włoskie – najstarszymi źródłami prawa miejskiego były tu spisy lokalnych zwyczajów, orzeczenia sądowe i ustawy rad miejskich

Statuty – od końca XII wieku, systematyczne zbiory prawa, ułożone przez specjalne komisje, z reguły podz. na 4 księgi: prawo publiczne i administracyjne, prawo karne, proces i prawo prywatne, przepisy porządkowe i gosp., najpierw w łacinie, od XIV po włosku

statuty morskie – w miastach zajmujących się żeglugą, Tablice z Amalfi – 66 artykułów: łacińskie sporządzone przed 1131, starowłoskie w XIV w

NIEMCY:

pouczenia prawne – źródła prawa Magdeburga - wysyłane były do miast filialnych, najstarszym był przywilej abp Wichmanna z 1188 r., 9 artykułów, potwierdzenie zasad procesowych i przepisy porządkowe

pouczenia wysyłane przez Magdeburg – do Wrocławia 1261 i 1295, Środy Śląskiej w 1235, Zgorzelca w 1304

prawo zwyczajowe zawarte w Zwierciadle Saskim – 1215-1235

Weichbild magdeburski – połączenie kilku prac, a jednym z jego układów była Vulgata

ortyle – rozstrzygnięcia ławy miejskiej Magdeburga w sprawach wątpliwych na prośbę miast filialnych

fragment lubecki – 1227 r, 50 art., postanowienia wielkiego przywileju z 1226 i wilkierzy miejskich, do 1263 po łacinie, potem po staroniemiecku

ustawodawstwo niemieckie: wilkierze, ordynacje i rozporządzenia

wilkierze – uchwalane najpierw przez zgromadzenia obywateli miejskich, potem przez radę, od XVI w. przez ordynki miejskie, celem ich wydawania były potrzeby praktyki adm-sąd. i uzupełnianie luk w prawie zwyczajowym, zawierały przepisy handlowe, rzemieślnicze, finansowe, adm-publ., odrębną ich grupą były statuty cechowe

ordynacje i rozporządzenia – wydawane rada sama lub wspólnie z ordynkami, ordynacje były obszerniejsze, normowały wąskie dziedziny prawa, rozporządzenia były krótsze, podpisywane jedynie przez burmistrza, dotyczyły spraw specjalnych

inne źródła poznania prawa – księgi ławnicze (acta scabinalia) i radzieckie (acta consularia)

Waterrecht – powszechne prawo morskie, projekt (Ordinancie) na zjeździem miast Hanzy w 1407 w Lubece, potem dołączono 24 najstarsze artykuły zwojów olerońskich, tak powstał Waterrecht, redakcje liczyły po 70 artykółów, od jednej z nich powstała nazwa: prawo wisbijskie

FRANCJA:

karty komunalne, karty municypalne (miasta konsularne) i karty swobód (miasta prewotalne) – obejmowały organizację włądz miasta i nadane mu przywileje, przepisy prawa sądowego, uzupełniane przez ustawodawstwo rady

HISZPANIA:

fueros – zbiory praw nadawane każdemu mz miast osobno przez króla lub właściciela – uzupełniane o ustawodawcze wytwory działalności rad (consejo)

VI. PRAWO WIEJSKIE

Niemcy i Europa Środkowo-Wschodnia - początkowo prawo zwyczajowe, po XIII wieku przepisy gromadzkie, prejudykaty sądów wiejskich i ustawy pańskie

Dania i Szwecja – stosunki wiejskie regulowały spisy prawa dworskiego – Gardsretten, potem Kodeks Chrystiana V z 1683, potem Landsbyvedtaegter – umowy podejmowane na zebraniach mieszkańców wsi

Francja, Włochy, Hiszpania – lokalne prawa zwyczajowe, wymiar sprawiedliwości i partykularne ustawodawstwo pańskie

§ 3 – Odmienność systemu źródeł prawa angielskiego (po 1066 r.)

I. PRAWO STATUTOWE (STATUTORY LAW)

KRÓLOWIE NORMANDZCY:

statuty – tak nazywały się od Xiv w. ordynanse królewskie, pierwotnie łacińskie, potem francuskie, obejmowały sądownictwo, prawo lenne i karne

ryty (brevia, writs) – pisemne rozkazy wydawane przez kancelarię królewską

PARLAMENT:

bille – projekty ustaw przygotowane przez Parlament od Henryka V, król nie mógł ich zmieniać – mógł przyjąć/odrzucić, wtedy bill przekształcało się w act – prawo obowiązujące

declaratory – ustawa zmieniająca prawo, a nie je wyjaśniająca; remedial – ochronna, zmieniała prawo powszechne

amending – nowelizowała prawo stanowione; consolidating – jednoliciła kilka poprzednich ustaw bez zmiany ich treści

disabling – ograniczała przeniesienie własności; enabling – znosiła zakaz; penal – ustawa karna nakł. grzywnę lub inną karę

zbiory statutów – Nova Statuta – ustawy z lat 1326-1483; Antiqua statuta / Vetera statuta – 1508 rok, Wielka księga statutów – rok 1540, ustawy z 1326-1534, Statuty zebrane – ustawodawstwo od 1215 roku, ukazały się w 1587

statuty Edwarda I – westminsterski 1275; z Gloucester 1278, II westminsterski, Quia Emptores (1290)

II. SYSTEM COMMON LAW

źródła prawa – głównie orzecznictwo sądów królewskich, tworzone przez sędziów (judge-made law), prawo kazuistyczne (case law), likwidacja partykularyzmu, możliwość zmiany istniejącego precedensu przez sedziego i stworzenia nowego

III. SYSTEM EQUITY LAW

equity law – prawo tworzone przez Sąd Kanclerski, orzekającego na podstawie norm słuszności (equity), postępowanie tu było uproszczone i łatwo dostępne dla stron, ustalanie reguł wynikało z zasad moralności

Trybunał Admiralicji – siedziba w Southwark, rozpoznawał sprawy ratownictwa, grabieży, katastrof morskich

Trybunał Próśb – zajmował się zażaleniami ludzi biednych, dotyczącymi długów

IV. WYKSZTAŁCENIE PRAWNICZE

Inns of Courts – korporacje o charakterze szkół zawodowych, które kształciły prawników, niechętnie odnoszono się do prawa rzymskiego i kanonicznego, bronili common law

V. ZBIORY WYROKÓW. LITERATURA PRAWNICZA

records – najważniejsze zbiory orzecznictwa sądowego – urzędowe protokoły rozpraw sądowych i wyroków

reports – ksiegi sądowe zawierające uzasadnienia wyroków wraz z argumentacją prawną

Records i reports były publikowane w formie Yearbooks (roczników), a od 1535 w formie reports (np. Edwarda Coke’a)

księgi prawne i literatura prawnicza: „O prawach i zwyczajach Anglii za czasów Henryka II” i „Dialog o Exchequerze” – autor: Ranulf Glanville; „O prawach i zwyczajach Anglii ksiąg pięć” – Henryk Bracton; „O dzierżawach” – Tomasz Litteton; „O pochwale praw Anglii” – Jan Fortesque, „Institutes” – E. Coke – 4 księgi, „Komentarz do prawa Anglii” – ukazywał się od 1765 roku, autor: William Blackstone – wszystkie te dzieła miały charakter books of authority

§ 4 – Prawo kanoniczne

prawo kanoniczne – prawo stworzone przez kościół, pochodzące wyłącznie od władzy kościelnej, normowało stosunki świeckie i duchowne; prawo kościelne – było prawem dotyczącym kościoła, niezależnie, czy wydali je świeccy, czy kościół

źródła prawa kanonicznego: pochodzące od Boga (ius divinum) i od ludzi (ius humanum, ius ecclesiasticum)

źródła pochodzące od Boga – Pismo Święte – 27 ksiąg ST (źródło wzorcowe), 45 NT, tradycja z pism ojców kościoła: apostołów, ich uczniów i doktorów kościoła

źródła pochodzące od ludzi: dekretały papieskie i kanony uchwalane przez sobory (oba to prawo powszechne), źródłami prawa partykularnego były akty hierarchów kościłoa krajowego i synodów prowincjonalnych

ZBIORY PRAW:

Kolekcja Pseudo – Izydora – kompilacja prywatna z połowy IX w, inna nazwa: fałszywe dekrety

Collectio Tripartitia (Zbiór Troisty) – autor: bp Iwan z Chartres, zbiór bp Burcharda z Warmacji z 1012 roku

Dekret Gracjana – z lat 1140-1150, uporządkowanie rozproszonych źródeł p. kanonicznehgo, charakter systematyczny, dodatkowo były objaśnienia, przerabiany przez uczniów Gracjana (dekretystów)

dekretaliści – kanoniści którzy pracowali nad kompilowaniem i glosowaniem dekretałów papieskich, sporządzali ich zbiory

kompendium Bernarda z Pawii – najsłynniejszy zbiór dekretałów, powstało pod koniec XIII w., podzielono prawo kanoniczne na 5 ksiąg: iudex (sędzia) – przepisy władzy ust. wyk. sąd.; iudicium (sąd) – sądownictwo; clerus – duchowieństwo; conubium – małżeństwo; crimen – przestępstwo, prawo karne

Dekretały Grzegorza IX (Liber Extra) – urzędowy zbiór dekretałów z 1234 opracowany przez Rajmunda de Pennaforte, uzupełniony przez zbiór z 1298 roku – stanowiący Liber Sextus (księgę szóstą)

Clementinae – ostatni urzedowy spis dekretów i kanonów z 1317 roku, inicjatorem był Klemens V

Extravagantes – zbiory prywatne w liczbie dwóch, autor Jan Chappuis: Extravagantes Jana XXII – 24 dekretały i Extravagantes communes – dekretały pozostałych papieży

Corpus iuris canonici – nazwano tak od 1580 roku 6 zbiorów: Dekret Gracjana, kompendium Bernarda z Pawii, Dekretały Grzegorza IX, Liber Sextus, Clementinae i Extravagantes

§ 5 – Prawo rzymskie w średniowieczu

I. LEGES ROMANAE BARBARORUM

leges Romanae barbarorum – spisy prawa rzymskiego dokonane przez plemiona sprzymieżone w V/VI wieku:

Brewiarz Alaryka – wydany przez Alaryka II, króla Wizygotów w 506 r., obowiązywał rzymian zamieszkałych na terenie jego państwa, funkcjonował tam do 654 r.

Lex Romana Burgundionum – wydany w 506 r. król Gundobad, dla ludności romańskiej w państwie Burgundów do upadku tego państwa w 534 roku

Edykt Teodoryka – króla Ostrogotów, obowiązywał od 508 roku, do czasu podboju tych ziem przez Longobardów

II. RENESANS PRAWA RZYMSKIEGO W PÓŹNOŚREDNIOWIECZNYCH WŁOSZECH

szkoła glosatorów – powstała w Bolonii po odkryciu Digestów; Irneriusz dokonywał prac nad ich badaniem poprzez glosy – objaśnienia niejasności (interlinearne – pomiędzy wierszami, marginalne – na marginesie), jego następcy opracowywali prawo rzymskie za pomocą kazusów – konkretnych przypadków i sum – streszczeń wyjaśniających przepisy

Accursiusz – zebrał glosy w zbiorze Glossa Ordinaria z XIII wieku

szkoła postglosatorów (komentatorów) – rozwinięta w XIV w. kontynuacjaszkoły glosatorów, przystosowywano prawo rzymskie do potrzeb rozwoju ekonomicznego i gospodarczego, dokonywano obszerniejszych komentarzy – przedstawiciele: Baldus de Ubaldis i Bartolus de Saxoferrato, ich metodę wykładu prawa rzymskiego nazwano mos italicus docendi

III. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO W RZESZY NIEMIECKIEJ

recepcja – przyjęcie obcego systemu prawa za obowiązujący

recepcja prawa rzymskiego w Rzeszy – teoretyczna: zakładała że prawo rzymskie jest prawem rodzimym, obowiązywało w Niemczech z racjii cesarstwa; praktyczna – przyjęcie prawa rzymskiego za obowiązujące przez organy wymiaru sprawiedliwości

przyczyny formalne recepcji – kontynuacja przez Rzeszę spuścizny Imperium Rzymskiego; materialne – rozkwit gospodarki towarowo-pieniężnej

Sposoby przeprowadzania recepcji:

działalność fakultetów prawa i jurystów – upowszechnianie znajomości prawa rzymskiego na uniwersytetach, fakultety prawa wydawały zaś uczone opinie (opinio doctorum)

działalność Sądu Kameralnego Rzeszy – utworzony w 1495, sędziowie składający się w połowie z doctores iuris mieli sądzić na podstawie prawa powszechnegro Rzeszy – prawo rzymskie zostało wtedy całkowicie zaakceptowane całkowicie

ustawodawstwo wewnętrzne – oparte było na prawie rzymmskim – władcy terytorialni wydawali spisy prawa lokalnego (landrechty, reformacje), które miały na celu unifikację prawa lokalnego – uległy wpływom prawa rzymskiego

przedmiot recepcji – dotyczyła ona jedynie kodyfikacji Justyniańskiej w zakresie, jaki był przedmiotem zainsteresowania glosatorów i postglosatorów, recypowano też prawo kanoniczne w zakresie norm prawa prywatnego oraz longobardzkie prawo lenne, włączone do Corpus iuris civilis

IV. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO WE FRANCJI

działalność glosatorów na uniwersytecie w Montpellier – Rogerius i Placentinus badali zbiory Justyniańskie

legiści – uczeni doradcy króla, którzy z prawa rzymskiego wyprowadzli koncepcje sprzeciwiające się uniwersalistycznym poglądom cesarzy niemieckich, stosowanie prawa rzymskiego we Francji miało wynikać z nakazu rozumu, a nie z racji władzy cesarskiej

mos gallicus docendi – metoda wykładu francuskiego, zakładał tylko naukowe, a nie polityczne podejście do prawa rzymskiego, objęli badaniami nie tylko kodyfikację Justyniana

V. ROZPRZESTRZENIANIE WPŁYWÓW PRAWA RZYMSKIEGO W INNYCH PAŃSTWACH EUROPEJSKICH

STREFY EKSPANSJI PRAWA RZYMSKEIGO:

strefa I – kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania prawa rzymskiego: Włochy, pd. Francja, Portugalia, śr-wsch. Hiszpania

strefa II – kraje o bardzo silnych wpływach romanistycznych, wynikających głównie z recepcji – prawo rzymskie uznawano w niej za powszechne: srodkowo-południowa Rzesza i Holandia

strefa III – kraje o ograniczonym wpływie prawa rzymskiego: Niemcy północne, Polska, Węgry, Czechy, Szkocja, wszystkie one stworzyły rodzime systemy prawa zwyczajowego, nieoparte na prawie rzymskim

strefa IV – kraje odczuwające nieznaczne wpływy prawa rzymskiego – przyjmowały tylko niektóre pojęcia i zasady rzymskie: Rosja, Szwajcaria, państwa skandynawskie i bałkańskie

ROZDZIAŁ IX – PRAWO KARNE

§ 1 – Prawo karne wczesnego średniowiecza

I. PRZESTĘPSTWO

przestępstwo – czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub społeczeństwu (ogółowi) oraz naruszający porządek publiczny i społeczny ustalony przez zwyczaj i obowiązujące prawo

PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:

p-stwa prywatne – naruszały interes jednostki lub rodziny (wcześniej rodu), wyrządzoną krzywdę traktowano jak sprawę prywatną, karę realizowano najpierw w formie samopomocy (krwawej zemsty), prowadziło to do walk rodowych (wróżd)

p-stwa publiczne – naruszały interes ogółu i pojawiły się z powstaniem państwa plemienno-szczepowego, zdrada kraju, zbiegostwo z wojska, tchórzostwo na polu walki itd., także p-stwa religijne: świętokradztwo, krzywoprzysięstwo; ścigane to było z urzędu, karę egzekwowano od razu

mir – ustalony porządek publiczny, którego naruszenie stanowiło przestępstwo publiczne

mir miejscowy – szczególna ochrona prawna określonego miejsca (targ, kościół itp.)

mir osobowy – ochrona określonych osób mir mieszany – chronił i osobę, i miejsce jej pobytu

RODZAJE PRZESTĘPSTW (PRYWATNE):

przeciwko życiu i zdrowiu – mężobójstwo (dzieliło się na morderstwo – potajemne zabicie człowieka + próba zatarcia śladów i zabójstwo – to samo, tyle że nie było próby zatarcia śladów); uszkodzenia ciała – p-stwa przeciwko zdrowiu

przeciwko mieniu – kradzież – wielka i mała (przedmiot kradzieży); kwalifikowana i zwykła (sposób popełnienia); rozbój – zabór cudzej rzeczy przy użyciu siły, z zamiarem pozbawienia życia; rabunek – to samo, ale bez zamiaru pozb. życia; podpalenie, wyrządzenie szkód polnych/leśnych

przeciwko czci – zniewaga czynna, słowna, lub pisemna (paszkwil)

przeciwko moralności - cudzołóstwo – kobieta i mężczyzna; kazirodztwo, nierząd, sodomia, homoseksualizm

przeciwko zaufaniu publicznemu – fałszerstwo (dokumentów prywatnych, fałszywe zeznania); oszustwo (podwójne komplety kart / kości); lichwa (pobieranie zbyt wysokich odsetek)

RODZAJE PRZESTĘPSTW (PUBLICZNE):

przeciwko władcy i państwu – zakres ścigania określał monarcha – zdrada państwa, obraza majestatu, ucieczka z kraju / pola bitwy, zamach na życie władcy

przeciwko religii – czarostwo, wróżbiarstwo (prawo wczesnośr.), ścigane były przez władze duchowe i świeckie, oprócz tego: krzywoprzysięstwo, świętokradztwo, bluźnierstwo

inne publiczne p-stwa – skierowane przeciw władzom, sądom, korporacjom terytorialnym, urzędnicze, skarbowe, wojskowe

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA:

podstawa obiektywna (przedmiotowa) – w prawie wczesnośr. oparta na niej była odpowiedzialność karna – musiał wystąpić tylko skutek zewnętrzny, p-ca odpowiadał za przejawy i skutki czynu, pomiędzy czynem a postępowaniem sprawcy musiał wystąpić zw. przycz.-skut.

podstawa subiektywna (podmiotowa) – była nieużywana w prawie wczesnośr., obejmowała uwzględnienie stosunku sprawcy do popełnionego czynu

odpowiedzialność rodowo-rodzinna – ród, któremu członek innego rodu wyrządził szkodę / krzywdę, stosował krwawą zemstę wobec rodu, z którego ten członek pochodził

odpowiedzialność rodziny – realizowana w przypadku popełnienia najcięższych przestępstw

odpowiedzialność terytorialna – obciążała wspólnotę (markę opole, wieś, później miasto) – występowała w razie niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na jej obszarze

odpowiedzialność indywidualna – ponosił ją sam sprawca za własny czyn przestępczy, mógł być też odp. za cudze czyny

okoliczności bezkarności czynu – samopomoc, początek, obrona konieczna, pozbawienie ochrony prawnej itp.

samopomoc – dopuszczana i niekarana w czasach najdawniejszych, wykonywano głównie w formie krwawej zemsty, utrzymała się bezkarna za: zabicie złodzieja nocnego, podpalacza, cudzołożnika (po złapaniu na gorącym uczynku)

początek – zaczepka czynna / słowna, która wywołała reakcję zaczepionego w formie odwetu

inne przypadki bezkarności – zabicie osoby wyjętej spod prawa, popełnienie p-stwa w stanie wyższej konieczności, pozbawienie zdrowia / życia dłużnika zabezpieczającego własną osobą wykonanie umowy

bezkarność sprawcy z braku winy – powodowała ją nieletniość (w pr. salickim do 12 lat, w rypuarskim do 15 lat), za p-stwo pop. przez nieletniego odpowiadał ojciec lub opiekun; inne przyczyny: błąd co do faktu, afekt, zdrowie fizyczne, przymus fizyczny

sprawca – każdy, kto swym czynem bezpośrednim realizował znamiona p-stwa

współsprawstwo – dokonanie p-stwa wspólnie przez kilka osób na podstawie wcześniejszego umówienia się

odpowiedzialność (współ)sprawców – najpierw wszyscy jednakowo, potem większa kara dla sprawcy głównego

podżeganie – nakłanianie osoby do popełnienia p-stwa; pomocnictwo – umyślna pomoc w popełnieniu p-stwa

poplecznictwo – popieranie sprawcy po popełnieniu p-stwa (np. ukrywanie sprawcy)

odpowiedzialność – wszystkie trzy formy karalne, najdawniej nie karano podżegania i pomocnictwa

II. KARA

kara – dolegliwość zastosowana wobec sprawcy p-stwa – wymierzenie sprawiedliwości p-cy, wyrażające poteienie dla niego i jego czynu ze strony społeczeństwa

racionalizacja kary – wyjasnianie jej celu i sensu: religijna: kara = pokuta wymierzona za obrazę bóstwa; sprawiedliwościowa: (metafizyczna, bezwzględna) – oparta o zasadę talionu (oko za oko); prewencyjna – nie rozwinęła się we wczesnym średniowieczu, miała na celu zapobieganie popełniania p-stw w przyszłości

kary odzwierciedlające – miały w formie symbolicznej unaocznić rodzaj popełnionego p-stwa

kary mutylacyjne – okaleczały ciało, niekiedy były zarazem karami odzwierciedlającymi

WYMIAR KARY:

kary arbitralne – polegały na swobodnym określaniu ich wysokości przez wyrokujący organ, wymierzane wg uznania sądu

kary ściśle oznaczone – zawarte w prawie, musieli ich się trzymać sędziowie przy ferowaniu wyroku, nie mogli ich zmien.

okoliczności łagodzące – wiek sprawcy, zdrowie fiz./psych., pojednanie, działanie w afekcie, pozycja społeczna

ok. obciążające – dokonanie p-stwa w miejscach lub na osobach objętych mirem królewskim, gorący uczynek, stan społeczny sprawcy, wiek i płeć pokrzywdzonego, wysokość szkody, zacieranie śladów, ucieczka z miejsca p-stwa itp.

zbieg przestępstw – realny (co najmniej 2 p-stwa) – za każde z nich osobna kara, kary kumulowano

darowanie kary – ułaskawienie monarsze dokonane przez władcę, ułaskawienie prywatne – przez powoda, pokrzywdzonego

zamiana kary – dokonywał sędzia, pokrzywdzony lub jego krewni na prośbę sprawcy

KARY PRYWATNE:

krwawa zemsta – zakazano jej dokonywania w określonych miejscach i czasie (święta kościelne), stosowano ugodę stron (pojednanie) – przymus pojednania,

kary kompozycyjne – połączenie kary z pieniężnym odszkodowaniem, stosowane przy p-stwach prywatnych, wysokość określali: sąd, jednacze lub strony, potem ustalano je w prawie zwyczajowym – kazuistycznie

kara kompozycyjna – składała się z dwóch elementów: okupu na rzecz pokrzywdzonego lub jego rodziny i opłaty na rzecz władcy (fredus) za złamanie porządku publicznego (znajdowała się w samej np. główszczyźnie)

główszczyzna – zadośćuczynienie za zabójstwo, płacone rodzinie zabitego, wg prawa salickiego: zabicie dworzanina w domu -1800 solidów, zabójstwo dworzanina / kapłana – 600, wolnego franka – 200, Rzymianina – 100 itd.

nawiązka (pokutne, Busse) – kara pieniężna za uszkodzenie ciała – płacona za obcięcie włosów, obcięcie kończyny itp.

KARY PUBLICZNE:

ogólnie – groziły za popełnienie przestępst publ. i państw. oraz tych prywatnych, od których sprawca się nie wykupił

kara śmierci – zwykła: ścięcie, powieszenie; kwalifikowana: łamanie kołem, ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbicie na pal, ukamienowanie, uduszenie, zagłodzenie, wypuszczenie jelit, pogrzebanie żywcem

kary mutylacyjne – były karami odzwierciedl., obcięcie, połamanie, wyrwanie, przekłucie, wyłupanie, wypalenie narządów

kary na czci – proskrypcja – wyjęcie spod prawa, wywołanie – ukarany tracił osobowość prawną, można go było bezkarnie zabić, majątek jego ulegał konfiskacie, żona stawała się wdową a dzieci sierotami; wygnanie – odmiana wywołania, połączona zazwyczaj z konfiskatą (w Rosji: potok – banicja; rozgrablenije (konfiskata);

kary cielesne – chłosta – za drobne p-stwa, post, obcięcie włosów, wysmarowanie mazią, noszenie siodła itp.

kary majątkowe – konfiskata całego majątku – za najcięższe p-stwa, godziła też w rodzinę sprawcy, grzywny – rekompensata za naruszenie porządku publ.;

kara pozbawienia wolności – najmniejsze znaczenie, przetrzymanie p-ców do czasu wykonania kary np. śmierci

§ 2 – Zmiany w prawie karnym późnego średniowiecza

I. PRZESTĘPSTWO

NOWY PODZIAŁ PRZESTĘPSTW:

zbrodnie – czyny szczególnie naruszające porządek publiczny i wyrządzające duże szkody, za to kary były najcięższe

wykroczenia – wszystkie pozostałe przestępstwa

cause maiores (p-stwa większe) i cause minores (mniejsze) – kryterium podziału podobne

p-stwa gardłowe – groziły za nie kary na gardle i ręku niegardłowe – groziły za nie kary na skórze i włosach

p-stwa najcięższe, ciężkie i lekkie – podział przestępstw według doktryny włoskiej

p-stwa zwyczajne i nadzwyczajne – podział wg. tego, czy dane p-stwo jest uregulowane przepisami prawnymi

p-stwa z winy: umyślnej, nieumyślnej i przypadku – kryterium podziału było nastawienie sprawcy

crimen laese maiestatis – obraza majestatu, coraz więcej czynów było pod nią podciągane

herezja – uregulowano ją, była zbrodnią obrazy majestatu boskiego, nowe p-stwa: apostazja

ODPOWIEDZIALNOŚĆ I WINA:

odpowiedzialność subiektywna (podmiotowa) – subiektywizacja odpowiedzialności karnej w późnym średniowieczu wywodzi się z Włoch; podstawą odpowiedzialności było nastawienie woli sprawcy, musiała się ona ujawnić w złym zamiarze – wewnętrznym nastawieniu sprawcy, zmierzającym do popełnienia p-stwa

wina – związek między psychiką sprawcy, a skutkiem przestępnym, dzieliła się na umyślną i nieumyślną

wina umyślna – cechował ją dolus – zły zamiar, wola popełnienia p-stwa: dolus bezpośredni (d. directus) – celowe działanie zmierzające do wywołania skutku przestępnego; dolus ewentualny (d. eventualis) – świadomość, wyobrażenie możliwości skutku przestępnego, przewidywanego i aprobowanego

wina nieumyślna – brak zamiaru popełnienia p-stwa, wskutek nienależytej staranności i ostrożności skutek przestępny nastąpił – brak był w dwóch postaciach: lekkomyślności – sprawca przewidując możl. popełnienia p-stwa bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie; lub niedbalstwa – sprawca nie przewidywał możl. popełnienia p-stwa, ale powinien i mógł

przypadek (casus) – sprawca nie mógł przewidzieć skutku przestępnego, nawet przy zachowaniu należytej staranności

BRAK BEZPRAWNOŚCI CZYNU I WINY:

obrona konieczna (defensio) – siłę wolno odeprzeć siłą, podstawową przesłanką był bezpośredni zamach, mogący spowodować naruszenie dobra człowieka chronionego prawem warunki: musiała być dokonana dla uniknięcia rzeczywistego niebezpieczeństwa, nie z zemsty, środki powinny być adekwatne do środków używanych przez napastnika

pozostałe – bez zmian, zrównano jedynie odpowiedzialność karną mężczyzn i kobiet

II. KARA

kary na gardle i ręku – wymierzane były za zbrodnie (kara śmierci, kary mutylacyjne)

kary na skórze i włosach – za drobniejsze p-stwa (kary na czci i hańbiące) – podział wg Zwierciadła Saskiego

ROZDZIAŁ X – POSTĘPOWANIE SĄDOWE

§ 1 – Najdawniejsze sposoby dochodzenia sprawiedliwości

samopomoc / krwawa zemsta – prowadziła do wojen rodowych, z czasem ograniczona i zniesiona

droga sądowa – otwierana przez zawarcie umowy między stronami o oddanie sprawy sądowi, z czasem zastąpiono ją jednostronnym pozwaniem (składano pozew prywatny – mannitio – w domu krzywdziciela dokonywał tego powód)

§ 2 – Proces zwyczajny

I. PROCES SĄDOWY

pozew sądowy (bannitio) – wydawany przez sędziego na podstawie skargi pokrzywdzonego, było to formalne wezwanie na rozprawę, pierwotnie ustne

pozew pisemny – dopiero w późnym średniowieczu, forma: oznaczenie sędziego, imię i nazwisko pozwanego, termin i miejsce rozprawy, imię i nazwisko powoda, treść skargi, data + miejsce wystawienia, pieczęć sądowa – sporządzano pozew pisemny w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach

II. ZASADY PROCESOWE

jedność procesu cywilnego i karnego – każdy proces był post. karnym, podziału skarg dokonano w Anglii najwcześniej (na karne i cywilne; w Europie podział na karne (żądanie ukarania p-cy), cywilne (domagały się zasądzenia odszkodowania lub zwrotu rzeczy) i mieszane (i odszkodowanie, i ukaranie p-cy) – podział ten od XIII w.

skargowość – podstawą wszczęcia procsu było tylko złożenie skargi przez powoda lub oskarżyciela

dyspozycyjność (rozporządzalność) – strony miały całkowitą swobodę w zakresie rozporządzania przedmiotem postępowania i czynnościami procesowymi

kontradyktoryjność (sporność) – proces to spór między stronami, sąd jest biernym obserwatorem, wydaje tylko orzeczenie

formalizm – przestrzeganie w trakcie postępowania przewidzianych przez prawo symboli, gestów i formuł, każda pomyłka = przegrany proces

ustność - w średniowieczu miażdżąco przeważał proces ustny, forma pisemna była wyjątkiem

jawność – proces był dostępny dla publiczności, mogli w nim wziąć udział wszyscy zainteresowani

III. STRONY PROCESOWE I ICH ZASTĘPCY

warunki bycia stroną – zdolność sądowa, zdolność procesowa (dawała prawo występowania)

zastępcy procesowi: ustawowi – reprezentowali stronę z mocy prawa – przysługiwali osobom fizycznym i prawnym; sądowi – wyznaczani z urzędu; umowni – generalni (dla całego procesu), szczegółowe i honorowe (krewni stron)

IV. TERMINY I ODROCZENIA (DYLACJE)

dylacje – przyczyny usprawiedliwionego odroczenia rozprawy – zwyczajne – sąd musiał się na nie obligatoryjnie zgodzić – choroba, siła wyższa, służba publiczna, udział w pielgrzymka, równoległa rozprawa o większy majątek w innmym sądzie; nadzwyczajne – zależały od swob. woli sądu i stron: poroz. stron odraczające rozprawę, zawieszenie sprawy przez sąd

V. ROZPRAWA. WYROK

przedstawienie skargi przez powoda – poprzedzane przysięgą, stwierdzającą, że nie wnosi się jej lekkomyślnie, potem tangano – wezwanie do odpowiedzi na skargę

replika – pozwany odpowiadał na zarzuty powoda, mógł się od niej uchylić tylko z ważnych przyczyn prawnych (dylacji i ekscepcji)

wyrok końcowy (merytoryczny, bezwarunkowy) – powodowało go uznanie skargi przez pozwanego lub jej odrzucenie na podstawie niepodważalnego dla sądu świadectwa

wyrok końcowy (dowodowy, warunkowy) – wydawano go, gdy pozwany zaprzeczył skardze, postanawiano w nim o stronie mającej przeprowadzić dowód, środkach dowodowych i konsekwencjach postępowania dowodowego

VI. POSTĘPOWANIE DOWODOWE. ŚRODKI DOWODOWE

bliższość w dowodzie – przeważnie przysługiwała pozwanemu, chyba że schwytano go na gorącym uczynku

przysięga własna – składana tylko osobiście przez stronę (mającą bliższość w dowodzie) – zeznanie z powołaniem się na Bogai krzyż święty; oczyszczająca – składał ją pozwany; oskarżająca – składał ją powód

przysięga ze współprzysiężnikami – współprzysiężnicy nie składali przysięgi, a jedynie potwierdzały przysięgę strony; liczba współprzys. 2-72; nie mogli być nimi infamisi i osoby skazane za krzywoprzysięstwo

świadkowie – składali zeznania w formie przysięgi, dla ważności świadectwa wymagano 2-3 świadków, świadkiem mogła być osoba wolna pos. odp. majątek (nie kobiety i dzieci, nie krzywoprzysiężcy)

dokumenty – publiczne – sporządzane przez upoważnione osoby urzędowe, niepodważalne co do treści i autentyczności; prywatne – sporządzane ręką prywatną i przy świadkach; podważalna moc dowodowa

świadectwa urzędowe – obdukcja zwłok, opinia rzeczoznawcy, sprawozdania woźnych z wizji lokalnych

ordalia (iudicia Dei, sądy boże) – środek dowodowy oparty na przeświadczeniu ludzi, że najlepiej rozstrzyga sprawę bezpośredni sąd Boży – Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego; ordalia dopuszczane były już w leges barbarorum, zabronione przez Innocentego III w 1215 na soborze laterańskim

ordalia jednostronne – próby zimnej i gorącej wody, poświęconego kęsa chleba i sera, komunii, rozpalonego żelaza i marów, losowanie

ordalia dwustronne – próba krzyża i pojedynek

próba zimnej wody – związywano oskarżonego i wrzucano do wody - jeśli tonął, uznawano go za niewinnego

próba gorącej wody – wkładano gołą rękę do kociołka wrzącej wody i wydobywano przedmiot – brak oparzeń = brak winy

próba losowania – odwoływała się do ręki Boskiej, która kieruje przeznaczeniem

próba poświęconego kęsa sera i chleba / próba komunii – przełknięcie bez zakrztuszenia się poświęconych pokarmów

próba rozpalonego żelaza – przeniesienie w rękach rozpalonego żelaza przez 3-10 kroków, lub przejście po rozżarzonych lemieszach – w wypadku upuszczenia przedmiotu lub ominięcia lemieszy – sprawa była prezegrana, pozostali jeśli nie mieli bąbli po trzech dniach (byli ten czas związani), wygrywali sprawę

próba marów – oskarżony o zabójstwo trzykrotnie obchodził zwłoki na kolanach, całować je za każdym razem, wywoływać nazwisko zabitego i składać przysięgę swojej niewinności – jeśli rany ofiary się nie zmieniły, to oskarżony niewinny

próba krzyża – strony stawały pod krzyżem z podniesionymi rękami, kto wcześniej je opuścił – przegrywał

pojedynek – najpopularniejszy – wiadomo o co chodzi

VII. NAGANA WYROKU

nagana wyroku – występowała z nią strona niezadowolona, lub jakakolwiek osoba uczestnicząca w postępowaniu sąd., musiała zawierać zarzut, że proponujący jego treść świadomie złamał prawo, przedstawiano projekt swojego wyroku

§ 3 – Postępowanie z urzędu

I. POSTĘPOWANIE ARBITRALNE

p. arbitralne – rodzaj najdawniejszego procesu wszczynanego z urzędu, stosowany przy p-stwach publicznych, ściganych przez króla i jego urzędników, nie opierało się na ścisłych formach procesowych

przebieg – proces ten wdrażano od razu po uzyskaniu informacji o popełnieniu p-stwa, tryb był przyspieszony, ukaranie sprawcy zależało od uznania monarchy, kara była arbitralna

II. POSTĘPOWANIE RUGOWE

geneza – narodziło się w mon. frankońskiej, stosowane w p-stwach publ. i pryw., jeśli żadna z zainteresowanych stron nie wystąpiła ze skargą

przebieg we Francji – urzędnicy na danym terenie wybierali rugowników spośród mieszkańców, którzy ujawniali nie wykryte do tej pory p-stwa, oskarżony mógł oczyścić się przysięgą lub poddać się ordaliom

przebieg w Anglii – podstawą wszczęcia postęp. była zła fama publiczna, badali to sędziowie i szeryfowie, oraz przysięgli – po 12 z każdej setni, po 4 z każdej wsi, oskarżony mógł się oczyścić poprzez próbę zimnej wody

§ 4 – Postępowanie szczególne

I. PROCES WYDOBYWCZY

proces wydobywczy – stosowany w postępowaniu o zwrot skradzionej rzeczy ruchomej, którą odnaleziono u osoby trzeciej (gonienie śladem)

interiatio – licowanie rzeczy, powód ujmował rzecz i oświadczał że została mu skradziona – wdrażane to było jeśli w ciągu 3 dni nie odnaleziono skradzionej rzeczy – w przeciwnym wypadku można ją było po prostu zabrać

II. PROCES PRZECIWKO SCHWYTANEMU NA GORĄCYM UCZYNKU I ZABITEMU

szczegóły – jeśli p-ca złapany został na gorącym uczynku, doprowadzano go przed sędziego, jeśli zaś zabito go po złapaniu na gorącym uczynku, należało do sądu przynieść ciało zabitego

III. PROCES GOŚCINNY

szczegóły – rozwinął się w prawie miejskim, gościem był każdy, kto mieszkał na tyle blisko, że mógł przybyć do sądu w ciągu 1 dnia, sprawę rozpatrywano tego samego dnia, wyrok zapadał przed zachodem słońca,

IV. PROCES PRZECIWKO SZKODLIWYM LUDZIOM

szczegóły – wszczynany z urzędu, ze skargą przeciwko szkodliwym ludziom mógł wystąpić każdy

V. PROCES O ZBIEGŁYCH PODDANYCH

szczegóły – dotyczył odzyskiwania zbiegłych od pana chłopów i zbiegłych do innej prowincji

§ 5 – Postępowanie zapobiegawcze

I. POSTĘPOWANIE ZABEZPIECZAJĄCE

szczegóły – rozwinięte głównie w prawie miejskim, było pomocnicze do post. zwyczajnego, zabezpieczało wykonalność przyszłego wyroku, dwa rodzaje: dotyczące osób (nie posiadały mieszkania, podejrzani byli o możliwość ucieczki, marnotrawcy, cudzoziemcy); dotyczące mienia (zasekwestrowany majątek); skargę wnosił wierzyciel

II. POSTĘPOWANIE UPADŁOŚCIOWE

szczegóły – służyło wydowbywaniu wierzytelności od upadłych dłużników, oprócz spłacenia długu podlegali oni karze

§ 3 – Postępowanie egzekucyjne

geneza – sam wyrok nie był tytułem egzekucyjnym, powód musiał od pozwanego w drodze formalnej umowy uzyskać przyrzeczenie dopełnienia wyroku, jeśli dłużnik odmawiał umowy, mógł być wyjęty spod prawa; jeśli nie wypełnił przyrzczenia, powód domagał się od sędziego przejęcia władzy nad osobą dłużnika

prawo późnośredniowieczne – egzekucja prywatna zanikła całkowicie, a już sam wyrok stanowił tytuł egzekucyjny, w razie nieskuteczności egzekucji majątkowej wdrażano egzekucję osobistą