Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 19 października 1999 r.

I CKN 547/99

Określenie "inna czynność prawna", zawarte w art. 145 § 2 zdanie 2 k.c., odnosi się wyłącznie do ważnych czynności prawnych.

OSNC 2000/4/76, Wokanda 2000/2/4, Biul.SN 2000/1/10, M.Prawn. 2000/6/379

38862

Dz.U.2014.121: art. 145

przegląd orzeczn.: Robaczyński W. Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu prawa cywilnego materialnego za I półrocze 2000 r.

Skład orzekający

Przewodniczący: Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)

Sędziowie SN: Gerard Bieniek, Stanisław Dąbrowski

Sentencja

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 19 października 1999 r. na rozprawie sprawy z wniosku Barbary i Kazimierza małżonków K. z udziałem Kazimiery J., Ireny i Kazimierza małżonków K., Czesława S., Haliny O., Anny D., Teresy J., Tomasza W. i Aldony W. o ustanowienie drogi koniecznej, na skutek kasacji uczestnika postępowania Kazimierza K. od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Ostrołęce z dnia 18 czerwca 1997 r.,

postanowił oddalić kasację i zasądzić od uczestnika postępowania Kazimierza K. na rzecz uczestniczki postępowania Kazimiery J. kwotę 500 zł oraz na rzecz wnioskodawcy Kazimierza K. kwotę 150 tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie faktyczne

W sprawie z wniosku Barbary i Kazimierza małżonków K. Sąd Rejonowy w Wyszkowie postanowieniem z dnia 19 września 1996 r. ustanowił dla każdoczesnego właściciela nieruchomości położonych we wsi J.Ł., oznaczonych w ewidencji gruntów numerami 210 i 210, służebność drogi koniecznej w ten sposób, że dla nieruchomości oznaczonej nr 240 droga przebiegać będzie po nieruchomości oznaczonej nr 238/2, której właścicielami są uczestnicy postępowania małżonkowie Irena i Kazimierz K., a dla nieruchomości oznaczonej nr 210 - po nieruchomości oznaczonej nr 167/2, której właścicielką jest uczestniczka Kazimiera J. Określił też wysokość wynagrodzenia dla właścicieli obciążonych nieruchomości.

Na skutek apelacji wniesionych przez uczestnika Kazimierza K. oraz wnioskodawcę Kazimierza K. Sąd Wojewódzki w Ostrołęce postanowieniem z dnia 18 czerwca 1997 r. oddalił apelację uczestnika, zmienił przebieg drogi koniecznej dla działki nr 210 ustalając, że będzie ona przebiegać przez działkę nr 207/2 stanowiącą własność uczestników Ireny i Kazimierza małżonków K. oraz zmienił wysokość wynagrodzenia dla właścicieli nieruchomości obciążonej.

W uzasadnieniu Sąd Wojewódzki wskazał, że apelacja uczestnika Kazimierza K. jest niezasadna. Twierdzenie, że orzeczenie jest krzywdzące i sprzeczne z zasadami współżycia społecznego nie znajduje uzasadnienia w okolicznościach sprawy. Uwzględniona została natomiast apelacja wnioskodawcy Kazimierza K. z uwagi na to, że przebieg drogi koniecznej dla działki nr 210 w sposób określony przez Sąd Rejonowy nie uwzględniał potrzeb nieruchomości nie mającej dostępu do drogi publicznej, a także z uwagi na to, że droga biegnąca przez działkę nr 167/2 jest o 640 m dłuższa, a ponadto sztucznie dzieli działkę przebiegając przez jej środek. Dodatkowo Sąd wskazał, że droga po działce 207/2 biec będzie wzdłuż granicy i po pasie gruntu wykorzystywanym przez wiele lat jako droga. Sąd Wojewódzki, podobnie jak Sąd Rejonowy, przyjął, że w sprawie nie ma zastosowania art. 145 § 2 zd. 2 k.c., mimo że u podstaw istniejącego stanu leżą nieformalne umowy zawarte przed 1971 r. przez poprzedniczkę prawną wnioskodawców Aleksandrę K.

Kasacja uczestnika postępowania Kazimierza K. oparta została na obu podstawach wymienionych w art. 393¹ k.p.c. Naruszenia przepisów postępowania skarżący upatruje w naruszeniu art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. przez sporządzenie uzasadnienia w sposób uniemożliwiający kontrolę rozumowania Sądu Wojewódzkiego. Naruszenie prawa materialnego wyraża się niewłaściwą interpretacją art. 145 § 2 zd. 2 k.c. oraz niewłaściwym zastosowaniem art. 145 § 2 zd. 1 k.c. Podstawowym argumentem skarżącego jest, że w sprawie powinien zostać zastosowany art. 145 § 2 zd. 2 k.c., gdyż konieczność ustanowienia drogi koniecznej powstała na skutek dokonania czynności prawnych przez poprzedniczkę wnioskodawców Aleksandrę K. Ona to bowiem zawierała nieformalne umowy, w rezultacie których ukształtował się określony stan posiadania gruntów, a następnie, w wyniku działania ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, stan własności gruntów. Zdaniem wnoszącego kasację, nieformalne umowy należy traktować jako inne czynności prawne, których następstwem jest potrzeba ustanowienia drogi koniecznej. Umowy te wprawdzie początkowo nie rodziły żadnych skutków prawnych, ale stan ten uległ zmianie po wejściu w życie wskazanej ustawy, która samoistny stan posiadania w dacie 4 listopada 1971 r. podnosiła do rangi prawa własności. Droga konieczna powinna zostać zatem przeprowadzona przez nieruchomości stanowiące przedmiot tych umów, a dopiero gdyby było to niemożliwe, z zastosowaniem innych kryteriów, w tym wymienionych w art. 145 § 3 k.c.

Uzasadnienie prawne

Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)

Z dokonanych ustaleń wynika, że u podstaw istniejącego stanu własności leżą nieformalne umowy zawierane przez Aleksandrę K. przed wejściem w życie ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250 ze zm.). One bowiem ukształtowały stan posiadania, który przesądził o nabyciu własności przez samoistnych posiadaczy w trybie przepisów wskazanej ustawy. Należy przypomnieć, że nabycie to następowało ex lege. Podstawową kwestią wymagającą rozstrzygnięcia, jak trafnie zresztą podkreśla skarżący, stanowi zatem, czy zawarte w art. 145 § 2 zd. 2 k.c. określenie "inne czynności prawne" obejmuje swym zakresem także czynności prawne nieważne - w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy nieważne z uwagi na niezachowanie wymogu formy aktu notarialnego.

Nie wchodząc w skomplikowaną i kontrowersyjną problematykę nieważności czynności prawnych, trzeba podkreślić powszechnie przyjmowany pogląd, zgodnie z którym nieważność czynności prawnej wyraża się w tym, że nie wywołuje ona skutków prawnych.

Przyjąć zatem należy, że wystąpienie pewnych skutków prawnych w przypadku nieważności dokonanej czynności wymaga wyraźnego przepisu ustawy. Jako przykład takiego uregulowania można wskazać art. 497 w związku z art. 496 k.c., na mocy których każdej ze stron nieważnej umowy wzajemnej przysługuje prawo zatrzymania, jeżeli druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia lub nie zabezpieczy roszczenia o zwrot. Odnosząc wskazaną regułę do wykładni pojęcia "inne czynności" użytego w art. 145 § 2 zd. 2 k.c. należy zauważyć, co następuje.

Z art. 145 § 2 k.c. wynika, że ustanawiając służebność drogi koniecznej sąd powinien brać pod uwagę potrzeby nieruchomości nie mającej dostępu do drogi publicznej oraz jak najmniejsze obciążenie gruntów, przez które droga ma przechodzić (art. 145 § 2 zd. 1 k.c.). Jeżeli jednak potrzeba ustanowienia drogi jest następstwem sprzedaży gruntu lub innej czynności prawnej, sąd zarządzi, w miarę możliwości, przeprowadzenie drogi koniecznej przez grunty będące przedmiotem dokonanej czynności (art. 145 § 2 zd. 2 k.c.). Powszechnie przyjmuje się, że zdanie drugie art. 145 § 2 k.c. stanowi odstępstwo od zasady wyrażonej w zdaniu pierwszym tego przepisu, pozwalając przeprowadzić drogę konieczną przez grunty, dla których stanowi ona większe obciążenie, ale które były przedmiotem dokonanej czynności.

Wykładnia pojęć użytych w przepisie, wprowadzającym wyjątek od zasady, powinna być dokonywana w sposób ścisły. Oznacza to, że skoro ustawodawca używa określenia "sprzedaż gruntu lub inna czynność prawna", ma na uwadze czynności prawne ważne zarówno pod względem treści, jak i formy. Czynności prawne nieważne nie powinny bowiem wywierać skutków prawnych, chyba że ustawa stanowi inaczej. Z treści art. 145 § 2 k.c. nie wynika, aby intencją ustawodawcy było wyłączenie kryteriów określonych w zdaniu pierwszym tego przepisu w sytuacji, gdy sprzedaż gruntu lub inne dokonane czynności prawne dotknięte są sankcją nieważności. Czynności nieważne, nie rodzące żadnych skutków w sferze stosunków własnościowych, nie mogą - z tego właśnie względu - powodować powstania potrzeby ustanowienia służebności gruntowej drogi koniecznej.

Powyższe stanowisko nie ulega zmianie także w sytuacji, gdy nieformalne umowy doprowadziły do ukształtowania się stanu posiadania samoistnego, prowadzącego do nabycia własności z mocy prawa na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych. Wbrew bowiem stanowisku wyrażonemu w kasacji, nie nastąpiła konwalidacja nieformalnych umów - nie stały się one ważne. Wywołanie przez nie skutków prawnych ograniczone zostało jedynie do tego, że posiadacz - rolnik, który nabył (on sam lub jego poprzednik) posiadanie na podstawie zawartej bez prawem przewidzianej formy umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, umowy o dożywocie lub innej umowy o przeniesienie własności, o zniesienie współwłasności albo umowy o dział spadku, stawał się właścicielem posiadanej nieruchomości w dniu wejścia w życie ustawy, niezależnie od tego, jak długi był okres jego posiadania (por. art. 1 ust. 1 ustawy). W odniesieniu do rolników, którzy weszli w posiadanie nieruchomości w innych sposób, nabycie własności uzależnione zostało od spełnienia dodatkowej przesłanki w postaci określonego ustawą okresu posiadania (art. 1 ust. 2 ustawy).

Nie sposób zatem podzielić wyrażonego w kasacji poglądu, zgodnie z którym nieformalne umowy przeniesienia własności stanowią "inne czynności" w rozumieniu art. 145 § 2 zd. 2 k.c. Dodatkowo należy przy tym zauważyć, że wymóg przeprowadzenia drogi koniecznej przez grunty będące przedmiotem dokonanej czynności nie ma charakteru bezwzględnego. Po pierwsze, w zdaniu drugim art. 145 § 2 k.c. zawarte jest zastrzeżeniem "o ile jest to możliwe". Po drugie, Sąd Najwyższy wyraził już pogląd, zgodnie z którym interes społeczno-gospodarczy może przemawiać za odstąpieniem od zasady przewidzianej w art. 145 § 2 zd. 2 k.c. W postanowieniu z dnia 11 marca 1970 r., III CRN 36/70 (OSNCP 1970, nr 11, poz. 207) Sąd Najwyższy wskazał, że w sytuacji określonej w tym przepisie drogę konieczną przeprowadza się przez grunty, które były przedmiotem czynności prawnej, choćby przeprowadzenie drogi przez inny grunt spowodowało dla tego gruntu mniejszy uszczerbek niż dla gruntu, który był przedmiotem czynności. Omawiany wyjątek dokonany w imię zasad współżycia społecznego nie może iść tak daleko, aby naruszał interes społeczno-gospodarczy. Jeśliby zatem przeprowadzenie drogi koniecznej przez grunt, który był przedmiotem czynności prawnej, powodowało dla tego gruntu znacznie większy uszczerbek niż dla innego gruntu, to interes społeczno-gospodarczy może zdecydować o wytyczeniu drogi koniecznej przez inny grunt. W rozpoznawanej sprawie zaś, nawet gdyby podzielić pogląd skarżącego co do wykładni pojęcia "inne czynności", interes społeczno-gospodarczy przemawia za przeprowadzeniem drogi koniecznej dla działki 210 przez działkę 207/2, a nie przez działkę 167/2.

Co do zawartego w kasacji zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. należy uznać, że jest on częściowo uzasadniony. Sąd Wojewódzki w swoim uzasadnieniu rzeczywiście bardzo lakonicznie odniósł się do kwestii zastosowania art. 145 § 2 zd. 2 k.c. Stanowi to usterkę uzasadnienia, jednak pozostaje bez wpływu na prawidłowość zapadłego orzeczenia.

Z tych względów kasacja podlegała oddaleniu jako pozbawiona usprawiedliwionych podstaw (art. 393¹² k.p.c.). O kosztach orzeczono zgodnie z art. 520 § 3 k.p.c.