"Wpływ działalności gospodarczej człowieka na degradację środowiska naturalnego"

W środowisku naturalnym od zarania dziejów Ziemi odbywają się nieustanne różne procesy fizyczne, chemiczne i biologiczne kształtujące oblicze naszej planety.

Stosunkowo od niedawna, zaledwie od plejstocenu, do kształtowania oblicza Ziemi włączył się człowiek. Następstwem tego oddziaływania jest przekształcanie naturalnych elementów środowiska oraz powstawanie nowych elementów wytworzonych przez społeczeństwa (pola uprawne, domy, osiedla, drogi, lotniska, porty, sztuczne zbiorniki wodne itp.). Są to tzw. antropogeniczne składniki środowiska geograficznego.

Oddziaływanie człowieka na poszczególne elementy środowiska geograficznego zmieniało się wraz z postępem cywilizacyjnym

i technologicznym. Ten wpływ miał zarówno pozytywne i negatywne konsekwencje. Szczególnie silne przeobrażenie środowiska nastąpiło w wyniku rozwoju nauk przyrodniczych, technicznych oraz pojawienia się nowych wynalazków i źródeł energii, z energią jądrową włącznie. Do znaczących zmian przyczynił się gwałtowny wzrost liczby ludności oraz procesów urbanizacji

i uprzemysłowienia. Swoją intensywną działalnością gospodarczą człowiek doprowadził do istotnych regulacji w zakresie gospodarki wodnej, wykorzystania gleb, rzeźby terenu.

Człowiek podejmując działania gospodarcze powinien pamiętać, że środowisko przyrodnicze zachowuje zdolność do samoodbudowy, ale tylko do określonej granicy. Wszystko co powoduje degradację środowiska stanowi również zagrożenie dla własnego bytu. Działalność człowieka powoduje istotny wpływ na stan oraz wygląd gleb na danym terenie. Najbardziej niebezpiecznym wynikiem działalności gospodarczej człowieka dla gospodarki rolnej i leśnej stała się erozja gleby. Największymi obszarami odczuwającymi skutki nieprzemyślanej gospodarki ludzkiej (a więc erozję gleby) są rozległe obszary Ameryki Południowej i Środkowej.

DEGRADACJA GLEB:

Gleba to powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej. Jest ona wytworem długotrwałych procesów odbywających się na powierzchni ziemi. W zależności od rodzaju podłoża właściwości skał macierzystych oraz rzeźby terenu, ilości opadów, działalności mikroorganizmów i szaty roślinnej tworzą się różne gleby, a ich skład ulega znacznym wahaniom. Gleby ulegają ciągłym przemianom spowodowanym wpływem działalności ludzkiej. Najbardziej rozpowszechnione niszczenie gleb jest spowodowane erozją. Wyróżniamy erozję wodną i wietrzną. Jednym z przykładów erozji wodnej jest spłukiwanie cząsteczek gleby przez wody deszczowe. Najlepszą osłoną gleb w przypadku erozji są lasy

i zbiorowiska trawiaste. Wycinając lasy i niszcząc naturalne zespoły roślinne, człowiek odsłania gleby i przyczynia się znacznie do przyspieszenia erozji. Zjawisko to osiąga szczególne nasilenie w terenach górzystych, gdzie nachylenie zboczy sprzyja spłukiwaniu i przemieszczaniu się elementów gleb. Erozja wietrzna polega na przenoszeniu ziaren piasku i próchnicy gleb przez wiatr.

Przyczyną niszczenia gleb są również niewłaściwie prowadzone melioracje. Melioracje polegają na zabiegach technicznych wykonywanych

w celu odprowadzenia nadmiaru wód lub nawodnienia terenów o deficycie wodnym. Melioracje dotyczą ściśle określonych terenów. Często jednak wpływają też negatywnie na tereny sąsiednie. Nawet kontrolowane melioracje polne obniżają poziom wód podziemnych co szczególnie niekorzystnie odbija się na gospodarce leśnej, powodując przesuszenie i niszczenie gleb leśnych. Niejednokrotnie też w wyniku niewłaściwie prowadzonych melioracji dochodzi do nadmiernego odwodnienia jakiegoś obszaru oraz do wystąpienia nadmiaru wód na innym obszarze. Jeszcze częściej w wyniku melioracji cenne zasoby wód zostają w przyspieszonym tempie odprowadzone do rzek, a następnie

do mórz.

Wśród czynników wpływających na niszczenie gleb znajdują się i takie, których wpływ gotowi jesteśmy bagatelizować, a które w istocie powodują znaczne szkody na pewnych terenach. Do czynników takich należy wydeptywanie gleb przez ludzi.

Na całym niemal świecie obserwuje się stałe i często szybkie ubytki terenów, których głównymi zasobami są mniej lub bardziej żyzne gleby. Ubytki takie

są spowodowane przede wszystkim zajmowaniem nowych terenów pod budownictwo przemysłowe i mieszkaniowe, a także rekreacyjne, tzw. urbanizację.

Urbanizacja oznacza proces rozwoju miast i wzrost ich liczby. Na proces ten składa się wiele zjawisk i zmian społecznych i kulturowych. Najważniejsze z nich to:

- przenoszenie się ludności wiejskiej do miast

- przestrzenny rozwój miast

- zwiększanie się liczby ludności zatrudnionej poza rolnictwem

- zmiana stylu życia z wiejskiego na miejski

Każda budowa miasta lub osiedla powoduje naruszenie środowiska naturalnego niszczy pierwotne wartości przyrodnicze. Podstawowy problem rozwoju miast wynika z konieczności pozyskiwania nowych terenów pod ich zabudowę. Dzieje się to najczęściej kosztem wartościowych gruntów ornych. Najgroźniejsze skutki pociąga za sobą przejmowanie ziemi uprawnej przez szybko rozrastające się miasta najuboższych krajów Trzeciego Świata; miasta te, a zwłaszcza ich peryferyjne dzielnice typu „slumsów” pozbawione niezbędnej infrastruktury, stanowią czynnik bardzo szybko postępującej degradacji środowiska.

Skutkiem urbanizacji jest m.in. zmniejszanie się terenów rolnych i leśnych. Następuje mechaniczne „odczyszczenie” terenów, usuwane są i niszczone zespoły drzew i krzewów. Obecność lasów przynosi jednak wiele pozytywnych skutków. Na terenach leśnych wolniej przebiega topnienie śniegów, wody deszczowe są zatrzymywane w ściółce. Powoduje to zahamowanie szybkiego, powierzchniowego spływu wody, ogranicza rozmiary erozji gleb, niebezpieczeństwo powodzi. Równocześnie wzrastają zasoby wód gruntowych i wydajność źródeł. Bardzo aktualnym i często poruszanym tematem jest zanikanie ogromnych obszarów lasów tropikalnych. Szczególnie w Brazylii rozległe tereny są wypalane, wycinane i niszczone buldożerami nie tylko po to, aby uzyskać drewno, lecz żeby oczyścić ziemię dla hodowli bydła. Taka nie chroniona przez drzewostan gleba szybko ulega erozji i pustynnieje. Tak więc hodowcy wkrótce oczyszczają nowe tereny, wycinając kolejne obszary dziewiczej puszczy. Jest to proces, który nie może trwać w nieskończoność, nadejdzie przecież moment, w którym obszary zalesione skończą się i należałoby zadać sobie pytanie „Co wtedy?”. Jednak rolnicy karczujący coraz to nowsze obszary w Amazonii nie myślą przyszłościowo i nie potrafią lub nie chcą dopuścić do siebie myśli, że to co robią doprowadza do powolnego umierania planety Ziemia.

Zakłócenia środowiska występują też z powodu budowania zapór wodnych i zbiorników wodnych oraz retencyjnych. Zajmują one znaczne tereny a ich budowa powoduje istotne, widoczne gołym okiem zmiany w ukształtowaniu powierzchni Ziemi. Również budowa dróg i innych tras komunikacyjnych zabiera coraz więcej gruntów rolnych i leśnych. Podobnie jak procesy urbanizacyjne rozbudowa sieci transportu powoduje karczowanie lasów (a w skutek tego wiele negatywnych skutków, o których była już mowa), a także degradację środowiska spowodowaną koniecznością przygotowywania wielkich terenów pod rozbudowę, osuszania mokradeł, budowania mostów itp.

Przez niszczenie gleb należy rozumieć ich dewastację oraz degradację.

W wypadku dewastacji mamy do czynienia z całkowitym zniszczeniem gleb, któremu towarzyszy zazwyczaj silne przekształcenie, a nawet spustoszenie powierzchni terenu. Sytuacja taka występuje tam, gdzie ziemie zabrano pod budownictwo lub gdzie przykryto ją warstwą asfaltu. Doprowadza się w ten sposób do powstania trwałych nieużytków, których zagospodarowanie jest niezwykle trudne. Krańcowym przykładem dewastacji jest odkrywkowe pozyskiwanie kopalin. Polega ono na usuwaniu ziemi znad kopaliny w celu jej wyeksploatowania. Kopalnictwo odkrywkowe niszczy nie tylko gleby i powierzchnię terenu, ale całkowicie dewastuje układ warstw geologicznych w głębi ziemi, i to do znacznych głębokości. W rezultacie zostają zupełnie zniszczone wszelkie mechanizmy procesów glebotwórczych, naturalne procesy regulacyjne wód oraz świat roślinny i zwierzęcy. Po eksploatacji odkrywkowej pozostaje całkowita pustynia, na której z jeszcze większym nasileniem występuje erozja wodna i wietrzna i która staje się na wiele lat źródłem zanieczyszczeń pyłowych dla sąsiednich, a nawet odległych terenów.

Przez degradację gleb należy rozumieć pogarszanie się ich właściwości i spadek wartości, co przejawia się przede wszystkim obniżeniem żyzności.

Granica między dewastacją a degradacją jest płynna, gdyż daleko posunięta degradacja jest równoznaczna ze zniszczeniem gleby. Na określenie stopnia degradacji gleb wprowadzono określenia gleb zdrowych, chorych i martwych. Gleby martwe to gleby pozbawione życia i zdolności produkcyjnych. Występują w pobliżu czynnych wulkanów lub na pustyniach. Częściej jednak są rezultatem działalności człowieka i wówczas spotyka się je na fałdach przemysłowych, usypiskach kopalnianych lub jako luźne, nie dające się zagospodarować lotne piaski.

Głównymi przyczynami degradacji gleb i środowiska naturalnego są skażenia przemysłowe i komunikacyjne, chemizacja rolnictwa, chemiczne metody walki ze szkodnikami pól i lasów oraz niewłaściwe metody uprawy. Skażenie przemysłowe i komunikacyjne dostają się do gleby przez powietrze lub za pośrednictwem wody, względnie też przy udziale obu tych czynników łącznie. Przykładem krańcowej degradacji przekształcającej się w dewastację mogą być Zakłady Chemiczne „Police”. Powstaje tam wiele milionów ton odpadów rocznie. Ponadto zanieczyszczenia emitowane przez zakłady stanowią zagrożenie dla gleb znajdujących się w promieniu kilkudziesięciu nawet kilometrów od zakładów. Wymiera tam wszelka roślinność, od delikatnych porostów po hektary lasów. Sam za siebie mówi wygląd terenów w sąsiedztwie „Polic”.

Pewnym paradoksem jest, że olbrzymi udział w degradacji gleb ma samo rolnictwo, którego podstawą działania są dobre i zdrowe gleby. Zagrożenie dla rozwoju rolnictwa stanowią procesy degradacji gleby, często powodowane przez jej niewłaściwe użytkowanie. Procesy erozji gleby przebiegają szczególnie intensywnie na terenach o zróżnicowanej rzeźbie terenu. Woda spływająca po odkrytych stokach zmywa żyzną warstwę gleby, odsłaniając nieurodzajną skałę rodzimą. Wszelkie formy wklęsłe np. wąwozy na wyżynach lessowych, ulegają pogłębianiu. Wraz z postępująca erozją gleby przyspieszaniu ulegają procesy deflacji. Tak zwane „burze pyłowe” stanowią potencjalne zagrożenie również dla obszarów sąsiadujących z tymi, z których wywiewany jest materiał skalny. Co roku lotne piaski pochłaniają coraz to większe powierzchnie użytków rolnych. Szkodliwy dla gleb wpływ mechanizacji i chemizacji rolnictwa bywa często negowany, bagatelizowany, niedoceniany lub tłumaczony smutną koniecznością zaspokajania potrzeb ludności. Pozornie też logiczne wydaje się stosowanie nawozów sztucznych wobec wyjałowienia gleb lub środków ochrony roślin wobec groźnych pojawiających się szkodników. Również mechanizacja rolnictwa wydaje się być niezwykle korzystna, gdyż w sposób oczywisty odciąża człowieka od ciężkiej pracy na roli. Zapomina się jednak często o tym, że omawiane czynniki w praktyce występują łącznie i są współzależne. Stosowanie dużych maszyn rolniczych wymaga wolnych przestrzeni pól, pozbawionych miedz, zakrzewień i zadrzewień. Konsekwencją mechanizacji uprawy ziemi jest przesuszanie gruntów, gdyż naturalne zbiorniki wody stają się przeszkoda dla maszyn. Dąży się więc do niwelowania nierówności terenu i do podziemnego kanalizowania ścieków, a następnie z konieczności stosuje się sztuczne nawadnianie wymagające wkładu energetycznego. Ponadto przyczyną degradacji jest niewłaściwa orka. Niegdyś był to jeszcze bardziej nasilony proces, ponieważ obecność PGRów sprzyjała temu.

ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA :

Zanieczyszczenia pyłowe i gazowe wywołują liczne schorzenia i choroby, stanowiąc istotne zagrożenie zdrowia oraz życia człowieka. Zanieczyszczenia powietrza najczęściej oddziałują w sposób systematyczny, w małych dawkach, wywołując schorzenia chroniczne. Jednak, w szczególnych przypadkach mogą wywoływać ostre dolegliwości (patrz część \"Bioklimat miasta\"). W przypadku roślin uprawnych zanieczyszczenia pochodzące z powietrza atmosferycznego prowadzą do spadku plonów w rolnictwie, w wyniku zakwaszenia gleby, jak i bezpośredniego szkodliwego oddziaływania na rośliny. Straty w lasach związane są zarówno ze zmniejszeniem ich produktywności, jak i ze zniszczeniem drzew w wyniku wysokich stężeń szkodliwych gazów w atmosferze. W odniesieniu do globalnych zmian klimatycznych najistotniejsze są jednak oddziaływania zanieczyszczeń powietrza na ekosystemy roślinne i wodne. Wiąże się to bowiem z jedynym z podstawowych procesów wymiany gazów pomiędzy atmosferą a biosferą i hydrosferą - asymilacją dwutlenku węgla. Zanieczyszczenia powietrza powodują również liczne straty ekonomiczne ponoszone przez społeczeństwo i gospodarkę. Ich ocena jest jednak bardzo trudna. Trudna jest zarówno identyfikacja szkód, określenie ich zasięgu, jak i oszacowanie rozmiarów. Straty ponoszone przez gospodarkę z powodu zanieczyszczenia powietrza można podzielić na cztery grupy:

- straty związane z wydatkami ponoszonymi na ochronę powietrza atmosferycznego,

- wydatki ponoszone w związku z obniżeniem stanu zdrowotnego społeczeństwa,

- straty samych surowców, których część zostaje wydzielona do atmosfery w postaci lotnej,

- straty spowodowane zwiększoną korozją narzędzi, materiałów i wyrobów gotowych oraz niszczeniem substancji budynków, budowli i zabytków kultury. Dobrym przykładem problemów z zanieczyszczeniem powietrza, ale też sposobu radzenia sobie z nimi jest miasto Meksyk gdzie 3 miliony samochodów spala codziennie 17,3 mln litrów benzyny i 5 mln litrów oleju (dane z 1997 r.), co daje 75% wszystkich zanieczyszczeń powietrza tam występujących. W 1999 r. stężenie ozonu przekraczało dozwolone normy przez 300 dni. W latach 1990-92 średnio przez 177 dni w roku stężenie różnych zanieczyszczeń przekraczało stany alarmowe, zaś w 1999 r. zdarzyło się to tylko 5 razy. Dozwolone normy zanieczyszczeń są niższe niż normy dla stanów alarmowych. Gdy wystąpi stan alarmowy władze miasta mogą np. nakazać ograniczenie używania samochodów w mieście. Postęp w czystości powietrza w Meksyku jest rezultatem działań lokalnych władz. Średni wskaźnik stężenia ozonu zmniejszył się z 197,6 w 1990 r. do 144 w 1999 r. W tym przypadku norma wynosi 100 punktów, a 1 punkt to równoważnik ekspozycji na stężenie 0,11 ppm przez 1 godzinę. Tak duży postęp w polepszaniu jakości powietrza wskazuje, że nawet duże miasta mogą redukować zanieczyszczenia powietrza.

EFEKT CIEPLARNIANY :

efekt szklarniowy, zjawisko wzrostu temperatury atmosfery spowodowane istnieniem w jej składzie tzw. gazów cieplarnianych (szklarniowych), które przepuszczają znaczną część promieniowania słonecznego (promieniowanie krótkofalowe) do powierzchni Ziemi, zmniejszając wypromieniowanie ciepła (promieniowanie długofalowe) przez powierzchnię Ziemi i dolne warstwy atmosfery.Do gazów cieplarnianych (szklarniowych) zalicza się: parę wodną, której udział w efekcie cieplarnianym wynosi 62%, dwutlenek węgla (22%), ozon, znajdujący się w warstwie przypowierzchniowej (7%), oraz freony, metan, podtlenek azotu.Efekt cieplarniany istnieje w systemie klimatycznym w naturalnych warunkach, powodując, że średnia temperatura najniższej warstwy atmosfery ziemskiej wynosi około 15°C. Bez atmosfery i gazów cieplarnianych temperatura wynosiłaby -18°C uniemożliwiając życie na Ziemi. To naturalne, korzystne zjawisko zostało w ostatnim stuleciu dodatkowo wzmocnione przez działalność człowieka (antropogeniczny efekt cieplarniany), która powoduje niekorzystne globalne zmiany klimatu, zwiększa stężenie gazów oraz wprowadza gazy nowe, np. freony, nie istniejące w sposób naturalny.

DZIURA OZONOWA :

Ozon stratosferyczny, cząsteczka utworzona przez trzy atomy tlenu (03), znajduje się na wysokości 15-40 km Zmniejszenie jego ilości, stwierdzone w latach siedemdziesiątych, jest szczególnie wyraźne na biegunach, gdzie przyjmuje postać \"dziury\". Zaobserwowano ją najpierw na biegunie południowym, gdzie powstała w wyniku zubożenia o 50% warstwy ozonu w okresie między r. 1979 a 1988. Pomiary przeprowadzone niedawno na biegunie północnym wskazują, że w tym samym czasie w obszarze między 30 a 64 stopniem szerokości geograficznej północnej spadek ilości ozonu wyniósł od 3,5-5%. Rozprzestrzenianie się zjawiska jest niepokojące. O ile dotychczas niszczenie warstwy ozonowej dotyczyło przede wszystkim nie zamieszkałych obszarów bieguna południowego, o tyle teraz zaczyna ono zagrażać terenom silnie zaludnionej Północy: północno-wschodniej Ameryce, Europie zachodniej, gęsto zaludnionym terenom Chin.

KWAŚNE DESZCZE :

Źródłem kwaśnych deszczów, zagrażających zarówno lasom jak i zabytkom, jest zanieczyszczenie atmosfery. Te żrące opady są rezultatem reakcji z udziałem lotnych węglowodorów, dwutlenku siarki, tlenków azotu emitowanych przez przemysł, elektrownie cieplne, transport i rolnictwo. Woda zawarta w chmurach, przepływających ponad fabrykami, nasyca się wyrzucanymi w powietrze substancjami chemicznymi. Dalsze reakcje prowadzą do powstania kwasów: z dwutlenku siarki (SO2) powstaje ostatecznie kwas siarkowy (H2SO4), z tlenków azotu - kwas azotowy (HNO3). Szkodliwe substancje wędrują z wiatrem w postaci zawiesiny i opadając z cząsteczkami wody na ziemię uszkadzają wiele ekosystemów. Gleby - zwłaszcza pozbawione wapnia z przyczyn naturalnych, jak w Kanadzie czy Skandynawii, gdzie warstwa ziemi spoczywa na granitowym trzonie - stają się niezdatne do uprawy. W wyjałowionych jeziorach giną ryby. A przede wszystkim - ginie las.

ZANIECZYSZCZENIE WÓD :

Działalność rozwijającego się przemysłu nie zawsze jest, jak dotąd, zgodna z racjonalnymi zasadami gospodarki wodno - ściekowej, określonymi w obowiązujących aktach prawnych. Duże ilości wody, jakie są pobierane do celów produkcyjnych, nie są w należyty sposób oczyszczane. Odprowadzanie nieoczyszczonych ścieków do wód powierzchniowych lub na pola irygacyjne prowadzi do ograniczania dyspozycyjnych zasobów wód niezanieczyszczonych oraz stwarza poważne zagrożenie i trudności dla ujęć komunalnych. Obok przemysłu, również rolnictwo, poprzez stosowanie dużych ilości nawozów mineralnych i środków ochrony roślin, może niekiedy wpływać na pogorszenie się jakości wód ujmowanych przez wodociągi.

Jak widać działalność człowieka jest procesem tak złożonym i tematem tak obszernym, że nie da się tu opisać wszystkich czynników oraz skutków owej działalności. Mimo, że jest ona w większości negatywna, sam człowiek zaczął już to dostrzegać i jej zapobiegać. W związku z tym powstała ochrona środowiska. Jest to działalność mająca na celu zapobieganie i niwelowanie negatywnych oddziaływań człowieka na środowisko. Ochrona przyrody jest w obecnych czasach tak rozwiniętym i rozległym działem, że nie sposób streścić ją w kilku zdaniach. Powstało na ten temat wiele artykułów, dzieł i rozpraw, powstały też kierunki studiów „ochrona środowiska”. Rozpowszechniana jest ona również przez ekologów pośród pospolitej ludności, ma to na celu zwiększenie ich świadomości i poszerzenie wiedzy. Myślę, że jest to bardzo pozytywne działanie, ponieważ powoli doprowadzi do zmniejszania negatywnego oddziaływania człowieka na środowisko i ukształtowanie powierzchni Ziemi.Ochrona środowiska działania lub zaniechanie zmierzające do ochrony elementów przyrodniczych: wód, powietrza i gleby, a także krajobrazu, znajdujących się zarówno w stanie naturalnym, jak i zmienionym przez człowieka, celem zachowania lub przywrócenia równowagi przyrodniczej niezbędnej dla egzystencji człowieka.

Ochrona środowiska powinna uwzględniać także wytwory pracy i kultury ludzkiej, np. ochronę zabytków przed wpływami zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego. Zagadnienie ochrony środowiska w skali światowej zostało postawione po raz pierwszy w raporcie sekretarza generalnego ONZ U. Thanta Człowiek i jego środowisko z 26 V 1969.

Raport zainicjował międzynarodowe konferencje poświęcone temu zagadnieniu. Pierwsza odbyła się w czerwcu 1972 w Sztokholmie, jej następstwem było powołanie agendy ONZ pod nazwą Program Narodów Zjednoczonych do spraw ochrony środowiska (United Nations Environment Programme - UNEP), której celem jest m.in. opracowanie wszechświatowego prawa ochrony środowiska.

Inne inicjatywy to: Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Helsinki 1975), Konferencja Genewska (1979, 1984), Konferencja Monachijska (1984). Ich rezultatem było utworzenie tzw. klubu trzydziestu, grupy państw deklarujących zmniejszenie w swoich granicach emisji dwutlenku siarki do 1993-1995 o 30%. Rio de Janeiro, lipiec 1992 - plan działania do przełomu XX i XXI w., tzw. Agenda 21, określający sposoby powstrzymania degradacji środowiska i zrównoważonego rozwoju. Od czasu konferencji w Sztokholmie 5 czerwca obchodzony jest jako Międzynarodowy Dzień Ochrony Środowiska.

W Polsce na rzecz ochrony środowiska działają: Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska jako wyspecjalizowana agenda Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa oraz Państwowa Rada Ochrony Środowiska jako organ doradczy i opiniodawczy./'

W ostatnich latach wzrastający niepokój społeczny budzi degradacja środowiska natu­ralnego i rosnący poziom zanieczyszczeń. Rozważa się, czy szkodliwe czynniki środowisko­we wpływają na wzrost zapadalności na choroby układu krążenia, choroby nowotworowe, udary mózgowe i inne schorzenia. Większość chorób środowiskowych, przeciwnie niż te wywoływane przez bakterie lub inne patogeny, jest trudna do wyleczenia. Teoretycznie jednak łatwo im zapobiec usuwając szkodliwy wpływ środowiska, co zlikwiduje zagrożenie. Stare powiedzenie „zapobieganie jest najlepszym lekarstwem" nigdy nie było bardziej aktu­alne niż w stosunku do chorób wywołanych przez zatrute środowisko

Należy pamiętać mądre słowa wypowiedziane przez Arystotelesa:

„Nadszedł czas, aby zrozumieć, że przyroda bez człowieka będzie istniała, ale człowiek bez przyrody nie.”

Według mnie powinno się to stać mottem każdego człowieka

i przypominać o tym, że wyrządzając krzywdę przyrodzie, wyrządzamy krzywdę sobie.

BIBLIOGRAFIA

1. Geografia Świata i Polski Sławomir Piskorz i Stanisław Zając

2. Geografia od A do Z Repetytorium Paweł Libner i Gerard Stefaniak

3. Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego. Polska Akademia Nauk Dzieło Zbiorowe

4. Czasopisma „Przyroda”, nr.2/79, 12/81, 3/75, 4/77, 4/88, 7/89

5. Ochrona i kształtowanie środowiska Kazimierz Stępczak

6. Ziemia i człowiek Anna Dylikowa, Dorota Makowska, Jerzy Makowski, Tadeusz Olszewski

7. Geografia społeczno-gospodarcza Świata J. Falkowski, W. Maik, H. Rochnowski

8. Strony Internetowe

9. Szkolna Encyklopedia

10. „Wiedza o społeczeństwie” – część 1, podręcznik dla klasy II gimnazjum Irena Kuczałek, Daniela Ura

11. „Wiedza o społeczeństwie” Wokół nas, podręcznik dla klasy II gimnazjum autorstwo zbiorowe, wydawnictwo „Rubikon”, pod redakcją Ewy Kosińskiej

12. Multimedialna Encyklopedia ONET WIEM (www.wiem.onet.pl)

13. „Natura – Ekologia dla gimnazjum”, podręcznik dla gimnazjum Anna Przybył-Prange, Iwona Ratajszczak

14. Oraz inne źródła wiedzy pośrednio lub bezpośrednio związane z tematem powyższej pracy.