Od najdawniejszych czasów literatura stawiała sobie określone zadania :uczyć, bawić, wychowywać. W dobie Renesansu nadal pozostawała modna literatura parenetyczna. Nowa epoka proponowała nowe ideały godne naśladowania, w ten sposób stworzyła kilka wzorców osobowych: wzorowego ziemianina, idealnego dworzanina i prawdziwego patrioty. Literatura tamtego okresu kreuje przede wszystkim ideał:
-wzorowego ziemianina, przedstawionego przez Reja, ale także przez Jana Kochanowskiego
1) W "Żywocie człowieka poczciwego" Mikołaj Rej przedstawił koleje życia ziemianina, które jest według autora idealnym modelem dla każdego człowieka. Podzielił je na odpowiednie etapy: dzieciństwa i młodości, wieku dojrzałego i starości. Utwór ten zawiera wiele wskazówek dydaktycznych. Dla Reja idealny szlachcic powinien charakteryzować się przede wszystkim niezłomną moralnością, zasadami etycznymi, cnotą i poczciwością. Przedstawia etapy życia ludzkiego, omawiając je. Najpierw zajmuje się wychowaniem i kształceniem młodego pokolenia. Pisze, że najważniejsze są obyczaje dzieci, więc trzeba o nie dbać, izolować złe przykłady moralne z ich otoczenia. Dla Rej ważne w wychowaniu jest zapewnienie ćwiczeń i zabaw.
Nie pisze w ogóle Rej o takich aspektach wychowania jak szkoły publiczne, uniwersytety, czy systematyczna edukacja. Dla młodych ludzi widzi autor rozwiązanie w postaci wyjazdu do jakiegoś kraju zagranicznego, potem praktyka i zdobycie kultury w towarzystwie dzięki pobytowi na dworach magnackich. Rej sądzi, że takie przygotowanie jest w zupełności wystarczające do sprawowania różnych funkcji społecznych. Trzeba się zastanowić nad wyborem jakiejś odpowiedniej drogi życiowej. Rej sam wskazuje zaś wybranie życia w stanie ziemiańskim, ponieważ jest ono spokojne i unormowane.
W księdze drugiej opisuje z kolei Rej wiek średni człowieka. Młodzieniec, który wraca z służby na dworze magnackim, musi znaleźć sobie żonę, równą mu posagiem i pochodzącą z tego samego stanu. Zakładają on rodzinę. Życie szlachcica wypełnia przyjemność życia w sielskim miejscu, praca w gospodarstwie, ale również praca na rzecz społeczeństwa, może on pełnić funkcje na sejmie ziemiańskim, czy też inne powierzone mu zadanie.
Według Reja godność bycia szlachcicem nie może się wiązać tylko z jakimiś zewnętrznymi honorami. Ale powinna być poparta cnotami. Idealny szlachcic powinien być prawdomówny, żyć z umiarem i rozsądkiem. Tępi również autor przywary, które zauważa u niektórych szlachciców: obżarstwo i ciągła chęć wzbogacenia się. To powoduje wszelką niesprawiedliwość i kłótnie. Wówczas ludzie żyją w zbytku, co jest przyczyną ich wielkiej pazerności i nieustannej gonitwy za dobrami materialnymi, które wcale nie są aż tak wartościowe dla prawych ludzi. Rej gani też zbytnie upodobanie do alkoholu, który powoduje, że w człowieku rodzą się złe instynkty i często zachowuje się on jak zwierzę. Poza tym z pijanym człowiekiem nie ma sensu i do niczego nie prowadzi.
Zbytnie bogacenie się i majątek powodują również pychę i bardzo negatywny skutek, którym jest wywyższanie się bogatych nad ubogimi. Prowadzi się do nierówności społecznej i wzajemnej niechęci, z nawet nienawiści społecznej. Zadaniem szlachcica jest zwalczanie tych wszystkich wad i przywar. Musi on zająć się pielęgnowaniem cnót, a także zdobywaniem przyjaźni, ponieważ dzięki nim jesteśmy lepsi i możemy sobie zasłużyć na szacunek ważnych dla nich ludzi. To powinno być dla szlachcica dobrą nagrodą. Na końcu tej części Rej opisuje obraz sielanki wiejskiej, na którą składa się mnóstwo obyczajów, praca na gospodarstwie, natura, rozrywka. Księga trzecia przedstawia się życie w wieku starczym. W tej części "Żywota człowieka poczciwego" nie ma wielu ciekawych i barwnych opisów, ani zajmujących scenek z życia obyczajowego. Rej pisze tutaj więcej o moralności. Śmierć jest wpisana w naturalny porządek więc nie trzeba się jej bać,
Dzięki "Żywotowi człowieka poczciwego" poznajemy wiele stron obyczajowości szlacheckiej, obowiązującej w XVI -wiecznej Rzeczpospolitej. Rej przekazuje nam swoje przemyślenia i swoją wizję szczęśliwego życia, związanego z wiejskim krajobrazem, przyrodą, a także rodziną, domem i pracą. Jego wzorowy szlachcic to człowiek, który kieruje się zawsze moralnymi zasadami i żyje zgodnie z naturalnym rytmem natury.
2) W "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" Jan Kochanowski przedstawia ideał, który można osiągnąć, mieszkając na wsi. Dlatego też przeciwstawia je życiu dworskiemu, które prowadzi do wysługiwania się ludźmi, a także życiu żeglarzy, którzy podróżują po świecie, chcąc zdobyć bogactwo i życiu urzędników. Rolnik natomiast może liczyć na to, że praca na roli przyniesie mu i jego bliskim dobrobyt, ponieważ natura jest bogata w plony. Może on korzystać z jej darów -owoców, miodu. Po okresie ciężkiej pracy na roli latem i jesienią przychodzi zima, w czasie której można odpocząć w gronie rodzinnym. Jest to życie, które daje zadowolenie i satysfakcję człowiekowi. Najbardziej znany obraz sielanki przedstawia Kochanowski w pieśni "Panny XII" -wieś to niemal magiczna kraina.
Może się wydawać, że taki świat jest niemożliwy do istnienia w rzeczywistości. Na pewno Jan Kochanowski idealizuje przedstawioną przez siebie wizję, jest to przecież spojrzenie poety. Ciekawe jest wykorzystanie przez Kochanowskiego elementów z tradycji ludowej. Jednym z nich jest tytułowe święto sobótkowe, a także motywy z pieśni, które śpiewają panny. Dzięki Kochanowskiemu znalazły one swoje miejsce w polskiej literaturze.
wzorowego dworzanina
Wzorzec ten został przedstawiony przez Łukasza Górnickiego w "Dworzaninie polskim" . Biskup Maciejowski zaprasza do swojego domu dworzan, tam też odbywa się debata. Dotyczy ona właśnie idealnego modelu dworzanina, który ustalony zostaje przez panów: powinien on pochodzić z dobrej rodziny, być wytworny, dobrze wykształcony, również w dziedzinie obyczajów dworskich, a także zachować postawę patriotyczną. W kręgu jego zainteresowań musi znaleźć się sztuka, muzyka, dbanie o rozwój własnego języka, którym ma być język ojczysty, ma być dumny. "Dworzanina polskiego", który miał przyczynić się do podwyższenia dworskich obyczajów, skrytykował Mikołaj Rej w "Żywocie człowieka poczciwego".
- wzorowego patriotę, opisanego przez Jana Kochanowskiego, Piotra Skargę, Frycza Modrzewskiego i Mikołaja Reja
1) w "Odprawie posłów greckich", czyli pierwszej polskiej tragedii humanistycznej, Jan Kochanowski, stosuje się do reguł klasycznej budowy. Warstwa fabularna nawiązuje do historii mitycznej wojny trojańskiej, opisanej przez Homera w "Iliadzie". Tragedia Kochanowskiego zawiera jeszcze jedną warstwę - współczesną, charakterze wyraźnie dydaktycznym, pouczający. Taki cel ma również wykreowanie postaci Antenora, czyli prawdziwego patrioty, które proponuje polubowne zażegnanie konfliktu z grekami, dlatego chce, aby Helena została im zwrócona. Dzięki temu wróci ona do męża i widmo wojny zastanie zażegnane. W przeciwnym stronnictwie znajduje się Parys, który zajmuje odmienne stanowisko, ono wygrywa. Antenora kocha swoją ojczyznę, potrafi się dla niej poświęcić, ważne są dla niego wartości wyższe. Jest przeciwstawiony Parysowi.
2) w "Kazaniach sejmowych" piotr Skarga również zawiera przestrogę i domaga się od współobywateli większej miłości do ojczyzny, rozsądku. Pisarz obawia się anarchii i rozpadu Polski. Uważa się Skargę za proroka, ponieważ podane przez niego przyczyny, spowodowały faktyczne rozbiory naszego kraju. W tych kazaniach poznajemy Skargę jako oratora, który za pomocą metafor, przekonywał odbiorców do swoich racji. Należał do stronnictwa królewskiego, toteż krytykował samowolę szlachecką, prywatę oraz zrywanie obrad sejmowych. Skarga upatrywał największych niebezpieczeństw w: nieżyczliwości ludzkiej i chciwości; kłótniach i niezgodzie; herezji i niereligijności; osłabieniu władzy królewskiej; niesprawiedliwych prawach; grzechach jawnych. Nazywa on je chorobami Rzeczpospolitej, wymienia je w kazaniu drugim. Tu też opisuje ojczyznę jako matkę wszystkich obywateli. Przedstawia również ojczyznę jako tonący statek. Są to bardzo znane metafory. W ostatnim ósmym kazaniu Skarga przedstawia proroczą wizję zagłady Rzeczpospolitej .
3) W dziele Andrzeja Frycza Modrzewskiego pt. "O poprawie Rzeczypospolitej" znajduje się projekt reform, które mogłyby zostać, zdaniem autora, przeprowadzone w Polsce. Jest to wizja niemal doskonałego kraju. Na utwór składają się poszczególne księgi: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O kościele", "O szkole". Modrzewski chce przede wszystkim równości wobec prawa wszystkich obywateli; występuje przeciwko wojnie, uważa, że konflikty można rozwiązać dyplomatycznie; chce również poprawy obyczajów i moralności obywateli.
4) W "Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" Mikołaj Rej używa formy dialogowej, która była często stosowana w literaturze średniowiecznej. Jest to utwór satyryczny, wyszydzający stany szlachecki i duchowny. Można go też uznać za ostry atak na pozostałości systemu feudalnego w Polskim życiu gospodarczym. Krytyce poddany został król, nie potrafiący zapanować nad społeczeństwem i jego oczekiwaniami. Przedmiotem jego największej krytyki jest stan szlachecki. Zauważa Rej wiele jego wad: samowolę, która powoduje nieudolną pracę sądów, łapówkarstwo, źle zorganizowane wojsko, nieudolną władzę ustawodawczą, niewłaściwie prowadzone finanse państwowe. Szlachta opływa w zbytki, dużo się bawi. Rej wkłada krytykę szlachty w usta przede wszystkim Plebana, który tym samym chce odeprzeć ataki Pana w stronę jego stanu. Pleban mówi: "A tkniż jedno świeckich urzędów Jest-li tam nie więcej błędów A ze sta z was jeden siędzie Takiem kształtem na urzędzie, Aby jedno prawdę mnożył A swe pożytki odłożył." To obraz państwa polskiego, który zauważa Rej. Jest on zaniepokojony prac a polskiego sejmu, który jest niejednomyślny, przez co nie ma żadnego porozumienia: "Już to kilka niedziel bają a w ni w czym się nie zgadzają". Króluje tam przede wszystkim prywata, nikt nie przejmuje się dobrem narodowym: "Każdy na swe skrzydło goni; Pewnie Pospolitej Rzeczy Żadny tam nie ma na pieczy". Wzorem patrioty maże być tu sam autor, patriotyczna jest też wymowa utworu.
-humanisty
Postać poety doctus, czyli poety wykształconego. Prezentuje go swoją biografią Jan Kochanowski. Uważa on, że własne wykształcenie i rozległe zainteresowania są powodem do dumy, mogą one również zafascynować innych ludzi. Jest on przecież najlepiej wykształconym umysłem odrodzenie polskiego. Dużo pracy poświęca formie wypowiedzi poetyckiej, artystycznej stronie języka, styl, które doprowadza do kunsztu. Rozległe były studia Kochanowskiego - Kraków, Królewiec i Padwa -przesądziły one o solidnej wiedzy. Uczył się języków klasycznych: łaciny, greki i hebrajskiego. Znana mu była dokładnie epoka starożytna - literatura i filozofia. Nawiązywał on do starożytności bardzo wiele razy, co widoczne jest w jego poezji, gatunkach, które uprawiał: pieśniach, fraszkach, tragedii, trenach, hymnie. Przenosi je Kochanowski na grunt polski. Patronuje mu Horacy, którego pieśni tłumaczy. Wiele razy odwołuje się też i korzysta z dorobku filozofów antycznych, głównie stoików i epikurejczyków, od których czerpie umiłowanie dla harmonii i natury. Znana jest mu także tradycja chrześcijańska. Jest Kochanowski autorem "Psałterza Dawidów".