M. P. Rawinis

Saga rodu z Lipowej 01

Miłość i wróżby

Początek

Ziemia Kaliska, październik 1345

Jura podniósł gruby, sękaty kij i pogroził nim gromadzie.

– Stójcie! Sam to zrobię.

Zatrzymali się, bo choć pełni byli złości i to wściekłość przywiodła ich tutaj, czuli mores przed ciężką ręką kowala.

Stali półkolem, ledwie o dziesięć kroków, uzbrojeni w widły, kije, pałki i co tam kto miał pod ręką.

Synowie sołtysa dzierżyli stary, ciężki ojcowski miecz. Nawet dzieci przybiegły z witkami. Dyszeli nienawiścią i strachem. Krzyczeli: spalić czarowników!

Kowal podniósł dumnie głowę.

– Sam to zrobię – powtórzył. – I niech to spadnie na wasze dusze.

Odrzucił kij, śmiało podszedł do najbliższego z tłumu i wyrwał mu z ręki pochodnię. Potem wielkimi krokami zbliżył się do chaty. Śledzili uważnie każdy jego ruch. Może byli i tacy, którzy nie dowierzali, że ośmieli się podłożyć ogień, ale i oni czekali.

Jura otworzył drzwi i cisnął pochodnię do wnętrza chaty. Ledwie wycofał się o kilka kroków, dym już pokazał się w szparach ścian, potem zaczął przeciekać przez dach, aż wreszcie buchnął wysokim płomieniem.

Twarze zebranych łagodniały, w miarę jak pożar rozszerzał się i trzaskał. Wiedzieli, że wygrali i kowal nie zostanie tutaj. Nawet najbardziej zaślepieni nienawiścią widzieli wór, przygotowany do podróży, i zrozumieli, że już wygrali z przeklętym.

– Wynoś się – powiedział ktoś, a tłum podchwycił głos z radosnym szumem.

Patrzyli, jak mocuje się z workiem, ale nikt nie śmiał podejść. Kowal zaś ani na chwilę nie opuścił sporego zawiniątka, które trzymał na lewem ramieniu. Wreszcie zarzucił wór na plecy, chwycił kij i wyprostowany stanął naprzeciw wszystkich.

Opuścili już wzniesione kije i pięści z kamieniami. Kowal się poddał, ale wszyscy, choć czuli silę gromady, dobrze wiedzieli, jak ciężką ma rękę. Woleli patrzeć z daleka.

– Odchodzę – chrapliwie zawołał Jura i powtórzył swoją zapowiedź, jak gdyby chciał przekonać ich, że sam tak postanowił, że to nie oni zmusili go do porzucenia rodzinnego domu.

Odwrócił się do chaty, która była już jednym wielkim płomieniem, a po chwili raz jeszcze spojrzał na gromadę.

– Nie życzę wam szczęścia – cisnął. – Jeszcze, tego pożałujecie!

Wtedy się poruszyli. Odpoczęli już po biegu do chaty, widok ognia dodał im sił. Zamachali kijami, posypały się złorzeczenia i groźby.

– Idź precz!

– Nie chcemy tu czarowników!

– Wynocha!

– A choćby do piekła!

– Nawet się nie oglądaj!

Kowal splunął przed siebie z pogardą, a potem ruszył. Za krzykami od gromady poleciały patyki, kamienie, kępy zielska.

– Lucyperski pomiot!

– Przeklętnik!

– Czarcie nasienie!

Jakiś kamień dopędził go i boleśnie ugodził w ramię, akurat to, na którym trzymał zawiniątko. Syknął, ale nie przystanął i nie obejrzał się.

Szedł chyżo krętą ścieżką, która omijała pożółkłe zagony, i wkrótce przez sosnowy lasek wywiodła go na pagórek. Tutaj zatrzymał się i spojrzał za siebie.

W dole leżała wieś, ukryta nieco za drzewami. Na jej krańcu dym wyznaczał miejsce, które niegdyś było jego domem.

– Nigdy – powiedział z zawziętością. – Przenigdy nie stanie tu moja noga.

Zawiniątko zakwiliło. Kowal odstawił kij pod drzewo, ostrożnie odwinął płótno i spojrzał w drobniutką, czerwoną buzię dziecka. Patrzyło na niego dwoje zapłakanych oczu – jedno niebieskie, a drugie brązowe.

Kowal wyciągnął rękę ku tej twarzy, a wtedy malutkie usta chwyciły jego palec i zaczęły ssać. Płacz umilkł.

Kowal opatulił dziecko na powrót i wziął kij do ręki.

– W drogę! – rzucił prawie wesoło. – W drogę! Przekonajmy się, jak wielki jest ten świat!

Szedł równym krokiem i jeszcze przed wieczorem trafił na ścieżki, na których nigdy nie był.

Prowadziły do miejsc, o których ledwie słyszał, a nie spotkał nikogo, kto by pochodził stamtąd.

Przyszłość rysowała się nieodgadniona, niejasna, czaiła się gdzieś hen za górami.

Kroczył naprzód, mocnymi stopami wystukując rytm. Patrzył przed siebie i tylko czasem sprawdzał, popatrując na słońce, czy zdąża w wybranym kierunku: na południe. Nie zauważał prawie niczego, co mijał: trawiastych pagórków, jesiennego lasu, stawów i strumieni, zwierząt i ptaków. Nie widział ani barw, ani kształtów. Widział tylko zajętą ogniem chatę i twarz kobiety, której ciało spłonęło wraz z jego domem.

Mayo

W październiku zaczął padać śnieg, a miał leżeć aż do niemrawej wiosny. Padał i padał, i już po trzech dniach odciął osadę od ścieżek wiodących ku innym wioskom. Za śniegiem i siekącym wiatrem przyszedł mróz, a za nimi głód. Nastał ponury czas.

Ludzie szybko wyjedli wszelkie zapasy. W listopadzie gotowali już tylko żołędzie albo korę z drzew.

W grudniu wymarli starcy, oni byli najsłabsi. Ciała wyniesiono za opłotki i zostawiono w zaspach do czasu, aż pogoda pozwoli na pochówek.

Mężczyźni jak dawniej wyprawiali się o świcie do lasu, ale rzadko przynosili cokolwiek do jedzenia. I choć używali śnieżnych rakiet, nie ośmielali się wychodzić poza zasypane ścieżki i bali się oddalać od wioski, a dwaj śmiałkowie, którym udało się dotrzeć aż na zachodni skraj lasu, zamarzli tam którejś nocy. Ich ciała znaleziono dopiero w kwietniu następnego roku, kiedy na łąkach pojawiły się kwiaty.

Kilka tygodni zrównało wszystkich we wsi, nie było już bogatych i biednych, bo nikt nie miał wystarczających zapasów żywności po dwóch latach nieurodzaju i powodzi. Nawet w domu sołtysa nie było co włożyć do garnka. Ludzie przestali się odwiedzać, przekonani, że nie warto chodzić do sąsiadów, u których nic nie pożyczą. I wszyscy, jak ich było w osadzie osiemdziesiąt jeden osób, mężczyźni, kobiety i dzieci, modląc się o przetrwanie, złorzeczyli losowi. Później i tego zaprzestali.

Siedzieli w swoich chałupach i tępo patrzyli na śnieg.

W chacie kowala ostatnią garść mąki zużyto na początku grudnia.

– Zginiemy – mówił Jura do żony.

– Będzie, jak ma być – odpowiadała łagodnie Miłka. – Przecież kiedyś Bóg odwróci od nas te klęski.

Ale gdyby nawet przyszło nam umierać, niech tak się stanie. Bylebyś tylko mnie kochał.

Kowal chodził z innymi po lasach albo wędrował sam, osłabiony z głodu i przemarznięty. Czasami coś przynosił, ale częściej jedli to, co inni – wywar z szyszek albo rozgotowane drobne gałązki.

Głód stawał się coraz bardziej dokuczliwy. Ludzie dawno już wystrzelali ptaki i wyłapali zające.

Zjedli zapasy przechowywane na czarną godzinę, wszelkie suszone mięso, wędzone ryby, kaszę i orzechy. Nie myśleli o tym, co będzie za kilka tygodni, bo musieli żyć teraz. Rąbali lód na strumieniu, usiłując znaleźć ryby, godzinami brodzili w lodowatej wodzie, chorowali i marli.

Na dwa dni przed Bożym Narodzeniem w chacie kowala została tylko jedna ryba – długa ledwie na dłoń, a schwytana z narażeniem życia w przerębli na rzece.

– Jesteśmy bogaci – powiedziała ze smutnym uśmiechem Miłka rankiem dnia wigilijnego. – Dam dużo wody do kociołka i ugotuję zupę, która starczy nam na długo.

O zmierzchu Jura wyszedł przed dom i wspiął się po zboczu pagórka położonego tuż obok chaty.

Przed nim leżała cała wieś, prawie niewidoczna pod śniegiem, ciemna i ponura. Nie słyszał głosów ludzkich, nie widział ogni w chatach, tylko to ogromne, zimne, ciężkie, przygniatające niebo.

W ciszę wieczoru napłynęło nagle coś przerażająco smutnego, co dokuczliwie przenikało dreszczem ludzkie serca. Nad osadą niósł się przeciągły, niekończący się płacz. To dzieci umierały z głodu.

Wtedy go zobaczył. Trzydzieści kroków od chaty leżał w śniegu jakiś człowiek. Kowal zawahał się, czy podejść. Ale po chwili zbliżył się, a potem, chyba już nawet nie zastanawiając się nad tym, co robi, zaczął leżącemu nacierać śniegiem twarz i ręce.

Gdyby zdarzyło się to innego dnia, Jura nie pomyślałby może, żeby postąpić tak, jak postąpił.

Człowiek był starcem, obcym w tych stronach, który najwyraźniej zasłabł podczas wędrówki. Nad pobrużdżoną twarzą sterczała kępa siwych włosów, a jego strój świadczył, że jest już bardzo długo w drodze. Kiedy otworzył oczy, kowala zdziwiło jego jasne, choć pełne bólu i zmęczenia spojrzenie.

Nieznajomy miał wzrok młodego człowieka.

Jura wziął go na plecy i zaniósł na próg swojego domu. Dawniej mógłby nieść daleko i trzy takie chuchra, ale teraz był wycieńczony i już po kilkunastu krokach z trudem stawiał nogi. Kiedy wreszcie zasapany posadził obcego pod ścianą, ten jęknął cicho, co wywołało zza drzwi Miłkę. Kobieta spojrzała na umordowane oblicze męża, a potem na nieznajomego.

– Jakiś obcy – wyjaśnił kowal. – Znalazłem go niedaleko. Idzie na tęgi mróz, nie można człowieka tak zostawić na noc.

– Wnieś go do domu – zgodziła się.

Jura wtaszczył zmarzniętego do izby, ułożył w pobliżu ognia. Ten dopiero po dłuższej chwili odzyskał świadomość na tyle, żeby się rozejrzeć. Zobaczył czystą skromną chatę i stół przygotowany do wieczerzy. Natychmiast wyciągnął do ognia suche ręce o powykrzywianych palcach.

– Witaj, gościu, kimkolwiek jesteś – powiedział kowal z westchnieniem.

Nieznajomy uśmiechnął się słabo, pochylił głowę w ukłonie, nie przestając pocierać zmarzniętych rąk. Miał na sobie szare znoszone ubranie i marne buty, a to, że nie zamarzł, zawdzięczał obszernemu płaszczowi z kapturem, w zupełnie jeszcze dobrym stanie.

Nie powiedział słowa, a tylko pociągnął nosem, bo zapach ryby unosił się w całym pomieszczeniu.

Kowal bezradnie popatrzył na żonę: jak tu dzielić się taką małą rybą? Ale Miłka uśmiechnęła się uspokajająco.

– Zaproś gościa do stołu – poleciła. – Mamy wprawdzie niewiele, ale w taką porę liczy się wszystko.

Stary usiadł z nimi do stołu zasłanego białym płótnem i trwał tam w milczeniu. Patrzył za to uważnie na ręce gospodyni, która zdjęła kociołek z paleniska, a potem ustawiła go obok na desce. Następnie rozlała zupę do glinianych misek i parujące naczynia postawiła na stole. Nieznajomy już wcześniej wyjął z cholewy buta drewnianą łyżkę i trzymał ją w pogotowiu.

Jedli wolno, rozkoszując się każdym łykiem i próbując znaleźć w zupie choć ociupinkę rozgotowanej ryby.

Kiedy skończyli, gość podziękował układnie i schował łyżkę.

– Ho, ho! To jednak umiecie mówić! – zawołał kowal zdumiony. – Już myślałem, że jesteście niemową.

Nieznajomy pokręcił głową przecząco, znowu usiadł przy ogniu, a potem poprosił, by zechcieli go przenocować.

Kowal nie był zachwycony, ale zgodził się, widząc przyzwalające spojrzenie żony.

– Sami widzicie, jak ciężko u nas z jadłem – uprzedził. – Słomę do spania mamy, ale o śniadanie sami będziecie musieli się zatroszczyć.

– Nie będę zawadzał – zapewnił gość. – Odpocznę odrobinkę i pójdę dalej. Bardzo wam jestem wdzięczny, że mnie przygarnęliście. Szedłem cały dzień i chyba zgubiłem drogę, o zmroku zupełnie nie wiedziałem, w którą stronę mam iść. Przed wieczorem wydało mi się, że widzę chaty waszej wsi, ale zaraz potem ściemniło się i już nie odnalazłem ścieżki. Chcąc oszczędzić drogi, szedłem na przełaj, aż zaspy mnie zatrzymały.

Błąkałem się, licząc, że trafię do wioski choćby po szczekaniu psów...

– Myliliście się – przerwał kowal. – Tu nie ma psów. Wszystkie już dawno zjedliśmy.

Nieznajomy pokiwał głową.

– Dlatego ich nie słyszałem. Gdybyście mi, gospodarzu, nie wyszli naprzeciw, zamarzłbym z pewnością.

Spojrzenie miał szczere, patrzył na nich z przyjaźnią i współczuciem.

– Tak – powiedział. – Głód to straszna rzecz, wiem o tym dobrze. Tym bardziej wam dziękuję, że mnie przygarnęliście. Może będę umiał się odwdzięczyć.

– Dajcie spokój – machnął ręką Jura. – Prawdę mówiąc, czy zostaliście na śniegu, czy siedzicie w domu, to wszystko jedno. Zupa, którą jedliśmy, była ostatnia. Została już tylko słoma i śnieg.

Kowal nie miał ochoty opowiadać o wszystkich zmartwieniach, jakie ostatnio przeżyli, o oczekiwaniu, bólu i zawiedzionych nadziejach. Po co. I tak gość pójdzie sobie albo zemrze razem z innymi.

Wskazał nieznajomemu kąt, w którym ten mógłby się ułożyć, a gość skwapliwie skorzystał z zaproszenia. Umościł się na słomie, przykrył płaszczem i wkrótce spał snem sprawiedliwego.

– No cóż – powiedział Jura do żony. – Nie wygląda na zbója, ale lepiej bądźmy ostrożni.

– Nie trzeba – uspokajała Miłka. – Wiem na pewno, że to tylko stary, zmęczony człowiek. Nie bójmy się. Może Bóg policzy nam, że go przygarnęliśmy.

Kowal uśmiechnął się do niej i przytaknął, ale całą noc spał czujnie, stale nasłuchując, czy obcy aby nie szykuje im jakiejś przykrej niespodzianki. Kilkakrotnie słyszał, jak stary mamrocze przez sen, ale nie próbował podnosić się z posłania. Jura zasnął jednak nad ranem, kiedy był już pewny, że żona przejęła wartę.

Nieznajomy spał aż do późnego popołudnia. Wtedy dopiero otworzył oczy. Kiedy ich zobaczył, jak siedzą po drugiej stronie ognia, przytuleni do siebie i rozmawiają szeptem, by go nie zbudzić, uśmiechnął się przyjaźnie.

– Nie ma lepszego lekarstwa od snu – powiedział, podnosząc się z posłania. – Czuję się zupełnie zdrowy.

Wstał i od razu zaczął się zbierać do drogi. Szło już na wieczór i wędrówka poprzez śniegi nie wydawała się bezpieczna, ale kowale milczeli. Gdyby został, czym by go ugościli?

Starzec usiadł jeszcze na chwilę przy stole i sięgnął po woreczek, który miał przy pasie. Rozwiązał go i wyjął kilka monet. Bez słowa położył je przed gospodarzem.

Kowal nie dotknął pieniędzy, a tylko pochylił się nad stołem, żeby lepiej obejrzeć srebro.

– Widziałem już takie blaszki – mruknął. – Tutaj na nic się zdadzą. Bo co niby miałbym z nimi robić?

Ugotować na wieczerzę?

– To zapłata za gościnę – nieznajomy wykonał dłonią zachęcający gest.

– Nie chcemy zapłaty – Jura pokręcił głową. – Niech będzie tak, jak być powinno. Byliśmy wam radzi.

Przyjęliśmy pod dach i tyle. Gdybyśmy mogli, dalibyśmy kąt na dłużej. Ale nie możemy. Więc prosimy was grzecznie, gościu, byście ruszyli swoją drogą.

Stary pokiwał głową, schował pieniądze do sakiewki, wstał i pokłonił się nisko gospodarzom.

– Bardzo wam dziękuję.

Założył płaszcz i skierował się ku drzwiom. Ale zachwiał się i byłby upadł, gdyby kowal nie podbiegł i nie podtrzymał go.

– Słabiście jeszcze – powiedział gderliwie. – Gdzie wam iść w taką pogodę. Zostańcie pod dachem do rana. Teraz ciemno już i znowu ścieżkę zgubicie.

Stary usiadł na ławie, trzymając dłonie na podróżnym kosturze.

– Czy padał śnieg? – zapytał niespodziewanie i powtórzył: – Czy od wczoraj padał śnieg?

– Nie – odparł zdziwiony Jura. – Nie padał, ale zaspy leżą, jak leżały. Zgubicie się.

– Zamyśliwałem wrócić kawalątek – zdradził nieznajomy, z natężeniem wpatrując się w twarz gospodarza. – Nie powiedziałem wam, że ociupinkę dalej, za wsią, przy ścieżce, którą tu przyszedłem, zostawiłem coś. Nie znam wprawdzie okolicy, ale chyba trafiłbym po swoich śladach, jeśli ich jeszcze nie zasypał śnieg.

– Ale po co wam wracać? Przecież mieliście iść na południe, a teraz chcecie iść do miejsca, skąd przyszliście? Co takiego zostawiliście, że warto dla tego narażać życie?

– Sarna – powiedział stary.

Nie zrozumieli od razu, a kiedy pojęli, zastygli w zdumieniu i nieoczekiwanej nadziei.

– Co takiego? – zapytał kowal, pewny, że się przesłyszał.

– Sarna – powtórzył gość. – Dobrze usłyszeliście. Jadło. Dużo jadła. Trzeba tylko pójść i przynieść.

Sam chyba nie dam rady. Jest ciężka. Może wy moglibyście...

Jura rzucił się natychmiast do kąta, założył długie buty, futrzany kubrak i płaszcz z kapturem.

– Przecież widzieliście, jak cierpimy z głodu! – powiedział z wyrzutem. – Czemu ani słowem nie wspomnieliście o tym wczoraj?

– Zgubilibyście się w lesie po nocy – stary był pewny tego, co mówi. – Miałem do jednego nieszczęścia dokładać inne? Poza tym lękałem się, że zechcecie od razu jeść...

– Chcemy jeść – potwierdził kowal. – Musimy jeść, jeśli chcemy przeżyć.

– Ale nie możecie jeść – stwierdził stary z naciskiem. – Nie możecie wziąć do ust ani kęsa, jeśli nie chcecie natychmiast zachorować i pomrzeć. Przynieście mięso, a ja wam powiem, jak postąpić.

– Słyszałem, że głodujący, który naje się nagle za dużo, umiera – przyznał kowal, zniecierpliwiony, że go zatrzymują. – Prawda, że nie przejadaliśmy się w ostatnim czasie.

– Nasz gość ma rację – powiedziała Miłka pojednawczo. – Zrób, dokładnie, jak mówi. On chce nam pomóc Patrzyła z ożywieniem, jak mąż zakłada kaptur na głowę i bierze z kąta kij.

– Idź dokładnie po śladach – przypomniała. – A gdybyś nie znalazł mięsa, wracaj szybko do ognia.

Pójdziemy rano. Nie chcę, żebyś się zgubił. W taki mróz rychło można zamarznąć na śmierć, a przecie samej nie chcesz mnie chyba zostawić.

A kowal już wychodził, niecierpliwy i pełen niepokoju. Może dzikie zwierzęta znalazły sarnę? Może przysypał ją głęboki śnieg? Może kto inny ją odkrył i już dawno zabrał?

– Nie bójcie się – uspokajał gospodynię stary. – To niedaleko i kowal wkrótce wróci. Nastawmy dużo wody, żeby ugotować mięsiwo, bo domyślam się, że zechcecie podzielić się z mieszkańcami wioski.

– Tak, tak, macie rację.

Miłka z pewnym jeszcze niedowierzaniem zakrzątnęła się koło paleniska i nie umiała ukryć radości, kiedy niedługo potem kowal powrócił, dźwigając na ramionach sarnę zamarzniętą na kość. Jeszcze nie mógł uwierzyć, że wybawienie leżało ledwo kilkaset kroków od ich domu.

– To cud – powtarzał, zaczerwieniony od mrozu, z soplami lodu zwisającymi z wąsów. – Prawdziwy cud.

Tuż przed progiem rzucił ciężar na śnieg i obaj ze starym zajęli się zaraz oprawianiem zwierzęcia.

Pocięli mięso na wielkie kawały, oczyścili, podzielili na stosowne porcje i jedną włożyli do kociołka. Pozostałe ułożyli w śniegu, zachowując też oddzielnie wnętrzności, z których da się jeszcze wykorzystać to i owo.

Potem siedzieli przy ogniu i słuchali miłego bulgotania wody w kociołku. Dopiero późnym wieczorem, kiedy mięso całkiem się rozgotowało, Miłka napełniła miski.

– Powoli – ostrzegał stary. – Powoluśku. Dziś napijemy się tylko wywaru. Jutro będzie można pozwolić sobie na więcej.

Chuchając i dmuchając, przystawili miski do ust i pili, sapiąc z zadowolenia. Jura wyciągnął rękę po kolejną porcję, ale stary się sprzeciwił.

– Rano – orzekł. – Dopiero rano.

Jak pięknie błyszczały oczy Miłki, ogarniającej wzrokiem promieniejącą zadowoleniem twarz męża.

– Błogosławieństwo przyszło razem z wami, gościu – powiedziała. – Teraz, kiedy mamy co jeść, i wy nie musicie spieszyć się w dalszą drogę. Mężczyźni odżyją, nabiorą sił na wyprawy i na pewno nie będą już wracać z lasu z pustymi rękami. A was puszczę dalej dopiero kiedy wydobrzejecie.

– Dziękuję z całego serca – stary był zadowolony z zaproszenia. – Nie śmiałem was prosić o tak wielką przysługę.

– Przysługę to wy nam wyświadczyliście – poprawił kowal. – Rzeknijcie nam swoje imię, byśmy wiedzieli, z kim przyszła do nas ta dobra nowina.

– Nazywam się Mayo. Pochodzę z małej wioski, która leży bardzo daleko na południu. Wiele lat byłem w świecie, a teraz wracam do swoich. Chcę ich zobaczyć, zanim umrę.

Jeszcze tego samego wieczora kociołek i dobrą nowinę rozniósł kowal sąsiadom i przez kilka najbliższych dni cała wieś siorbała zupkę, błogosławiąc nieznajomego, który zabłądził akurat do ich wioski i przyniósł ocalenie.

Już trzeciego dnia mężczyźni ożyli, poczuli się silniejsi i na nowo podjęli myśliwskie wyprawy. Odtąd chodzili w las każdego dnia, zawsze prawie wracając ze zdobyczą. W dodatku mróz zelżał, drogi stały się łatwiejsze do przebycia.

– Sprawiliście cud – mówił z uznaniem sołtys, który z innymi odwiedzał chatę kowala. – Wy i owa sarna odwróciliście od wsi zły los.

– To nie cud – uśmiechał się Mayo. – To kowal i jego żona, którzy mnie przygarnęli, choć sami mieli tylko małą rybkę, odmienili wasze życie. Bo dobro zwykle w dobro się obraca. Gdyby nie wzięli mnie do siebie, nie powiedziałbym im o sarnie. Zamarzłbym i może nikt o tym mięsie by się nie dowiedział.

Kto wie, czy dożylibyście lepszych dni.

– To jednak cud – upierał się sołtys i zapewniał, że gdyby Mayo trafił tamtego wieczora do innej chaty, do którejkolwiek chaty we wsi, w każdej zostałby przyjęty równie gościnnie.

Zmieszał się zaraz, kiedy stary popatrzył na niego przenikliwie, jak gdyby wiedział, że komora sołtysa nigdy nie była tak pusta jak innych mieszkańców osady.

– Cud, który wrócił nam życie – mówili ludzie.

I tak było. Znowu gospodarze zaczęli krzątać się w swoich obejściach, jak dawniej można było usłyszeć dziecięcy śmiech i głośne nawoływania mężczyzn niosące się nad osadą. Po kilku dniach i kowal postanowił wrócić do roboty. Zaraz rano zabrał się do odgarniania śniegu wokoło szopy, gdzie urządził kuźnię. Właśnie rozpalał ogień, kiedy pojawił się Mayo.

– Mógłbym wam pomóc – zaproponował – Nie chciałbym jeść darmo. Kiedyś zajmowałem się podobnym zajęciem.

Kowal obrzucił spojrzeniem drobną postać gościa.

– To ciężka robota – powiedział. – Wymaga siły, nie dalibyście rady.

– Na coś się jednak przydam – upierał się Mayo. – Choćby do pilnowania ognia.

Aż do wiosny Mayo pracował w kuźni, gdzie Jura kuł narzędzia dla mieszkańców osady. Roboty nie było za wiele, ale obaj lubili przebywać w kuźni. Mayo mówił trochę o sobie i uważnie słuchał opowieści kowala. Sam okazał się bardzo użyteczny, bo choć stary, umiał pokierować pracą innych tak, żeby była wykonana szybko i dokładnie. Ludzie ze wsi dowiedzieli się, że zna się na ciesielstwie, wyplataniu koszy i innych zajęciach. Kiedyś pokazał też, że nie jest mu obca sztuka sporządzania łuków.

Po kilku tygodniach wieś prawie zapomniała o niedolach z początków zimy. I kowal znowu gwizdał przy palenisku.

– Jesteście szczęśliwym człowiekiem – powiedział Mayo. Jura wyprostował się, odłożył narzędzia.

Wszystko, co mówił Mayo, trafiało zwykle w sedno sprawy.

– Chyba macie rację – stwierdził po chwili zastanowienia. – Przetrwaliśmy najtrudniejszy czas, sami to mówiliście. Miłka patrzy za mną jak za dawnych młodych lat. Wiosną przyjadą obcy ludzie po mój towar, bo trzeba wam wiedzieć, że przed porą głodu cieszyłem się w okolicy sławą tęgiego kowala.

Mam dach nad głową i strawę w garnku. No i was do pomocy.

– To czego wam brakuje?

– Brakuje? – na czole Jury pojawiła się bruzda. – Jak to brakuje?

– Brakuje – Mayo pokiwał głową. – Możecie mi powiedzieć, przecie przekonaliście się, że jestem wam życzliwy.

Kowal popatrzył w oczy pomocnika, a potem rzekł cichym, zdławionym głosem:

– Sami się chyba domyśliliście, za czym tęsknimy od lat i co jest zmartwieniem naszego życia. Bo niby mamy wszystko. Tylko potomka nam brakuje. Los nie był łaskawy. A potem niespodziewanie rozpoczął opowieść o swoim życiu.

– Będzie niedługo piętnaście lat, jak tu siedzimy z Miłką. Wcześniej służyliśmy u innych ludzi.

Przyszedłem na swoje, dopiero kiedym mógł wprowadzić żonę pod dach...

Znali się od dziecka. Poznali dawno, ledwo odrośnięci od ziemi. Na tratwie płynącej po wielkiej rzece Noteć. Utonęli wszyscy – ojcowie, bracia, zwierzęta, dobytek. Na ląd fale wyrzuciły tylko ich dwoje – jego i Milkę. Szli długo lasami, aż któregoś dnia trafili do osady, gdzie ich przygarnęli dobrzy ludzie.

Tam on został uczniem kowalskim, a z czasem i mistrzem, Miłka była służebną we dworze wielkiego pana. Potem odeszli.

– Obiecałem Miłce, po tamtym strasznym wydarzeniu, że zbuduję dla niej dom. Spełniłem, com obiecał, a ona pokochała mnie, jak tylko kobieta może pokochać mężczyznę.

Tego wieczora Mayo ujął ręce kowala i jego żony.

– Któregoś dnia i wasze najskrytsze marzenie może się ziścić.

Jura uśmiechnął się niepewnie.

– Przywykliśmy, że wasze słowa się spełniają. Ale akurat co do tego mamy niewielką nadzieję. Widać nie jest nam pisane.

Mayo sięgnął do swoich woreczków i wydobył z jednego płaski, zupełnie czarny kamień. Włożył go w dłonie kobiety, zaciskając na nich swoje ręce.

– Włóżcie to do pościeli – powiedział z tajemniczym uśmiechem. – I o nic mnie więcej nie pytajcie. To tylko kamień. Na pewno nie zaszkodzi.

Miłka posłusznie spełniła polecenie, udając, że nie widzi wzruszenia ramion, jakim jej mąż dał wyraz niedowierzaniu. Prosili już rozmaitych uczonych ludzi o pomoc, dopełniali przeróżnych obrzędów.

Wkładali do pościeli zioła zebrane o północy albo figurkę małego człowieka uczynioną z wielkanocnego chleba. Okadzali dom dymem wypędzającym nieżyczliwe moce, skrapiali łoże święconą wodą. Odbywali sześciotygodniowe posty, po których żarliwie modlili się, wedle ściśle określonego porządku, do świętego Idziego i świętej Doroty, Z czasem przestali wierzyć, że to coś da, choć nie mogli wyzbyć się żalu i pewnej zazdrości wobec innych. Ta zazdrość w ostatnich miesiącach przemieniła się w ulgę, kiedy zdali sobie sprawę, że nie mogliby wyżywić dziecka. Ale kiedy tylko pojawił się Mayo, a z nim odmiana na lepsze, znowu zaczęli marzyć o potomku.

Kowalowi niełatwo było zachować spokój między ciągłą nadzieją a rozczarowaniem. Z jednej strony wierzył w obietnicę starego, z drugiej bał się zaufać mu ze wszystkim. Przychodziło to tym trudniej, że tylko Jura widział, jak Mayo w jednej chwili potrafił przemienić się ze starego człowieka w kogoś, kto był nawet w mocy rozkazywać żywiołom.

Stali na przykład któregoś dnia wieczorem przy dębie na skraju wsi. Było cicho, prawie głucho.

Kowal sapał, bo ciągnęli na saniach wielki kloc drzewa do kuźni i zatrzymali się dla odpoczynku.

Nagle Mayo dał znak, by zachowali milczenie. Podniósł głowę i nasłuchiwał chwilę. A potem kilkakrotnie zaklaskał w ręce.

– Co robicie? – zdziwił się kowal.

Mayo uśmiechnął się nieco zmieszany, jak ktoś przyłapany na dziwnej, niezrozumiałej, może nawet wstydliwej czynności.

– Wydawało mi się... – powiedział. – Chyba mi się zdawało, że słyszę, jak w górze rzeki ryby zbierają się do drogi. Trzeba, żeby jutro ludzie wyszli z koszami i sieciami.

Kowal wzruszył niedowierzająco ramionami, ale rankiem obszedł sąsiadów i w kilku, zaopatrzeni w sieci i kosze, a także siekiery do kruszenia lodu, ruszyli nad strumień. I tak jak niedawno jeszcze płakali z głodu i żalu, rozbijając lód, teraz krzyczeli z radości na widok ławicy ryb.

Innym razem Mayo kazał kowalowi, by powiedział mieszkańcom osady, że zbliżają się stada ptaków i aby poszli w wyznaczone miejsca z łukami. Przynieśli wtedy żonom wiele mięsa. W dzień, kiedy tęgi mróz wprost zapierał oddech, Mayo przepowiadał na następny gwałtowne ocieplenie i odwilż, a ci, którzy z lenistwa nie odśnieżyli obejść, omal nie potopili się w swoich chatach.

– To czarownik – zaczęli mówić ludzie we wsi. – Tylko czarownik umie sprowadzać ryby i ptaki.

Sam Mayo śmiał się, kiedy Jura powtarzał mu takie gadki.

– To bajki – mówił. – Bajki. Toć nie ma czarowników.

Ludzkie gadanie jednak nie ustało, a przeciwnie – wzmogło się nawet, kiedy Mayo bardzo udatnie poskładał nogę synowi sołtysa, którego przygniotło drzewo na wyrębie, szczególnie zaś kiedy wyleczył ze złośliwej gorączki matkę i jej małe dziecko, przeznaczone już prawie do pochówku.

Któregoś kwietniowego dnia, kiedy mieszkańcy osady zapomnieli już o ciężkiej zimie, a kowal krzątał się akurat w kuźni, Mayo oświadczył nagle:

– Odchodzę, gospodarzu.

Właśnie poprzedniego ranka dotarł do osady wysłannik królewskiego starosty. Mówił, że szykuje się wojna, i nakazał wykuć wielką liczbę grotów do włóczni i oszczepów. Przywiózł też od razu część zapłaty, w towarach i w srebrze. Kowal, wielce uradowany zamówieniem już zabierał się do roboty, kiedy Mayo powiedział:

– Odchodzę.

Jura westchnął ciężko.

– Spodziewałem się. Od tygodni czekałem z niepokojem, że mi to powiecie. I boję się, że wasze postanowienie jest ostateczne.

– Już na mnie czas, gospodarzu.

– Dokąd pójdziecie?

– Tam, dokąd szedłem, zanim zatrzymałem się u was. Na południe. Do Białej Doliny.

– Wspominaliście, ale jakoś nigdy nie chcieliście opowiedzieć, jak tam jest. Czy to daleko?

– Jestem już stary i dla mnie wszędzie jest daleko – roześmiał się Mayo. – Dla młodego, silnego człowieka pięć, może sześć dni drogi. Dla mnie znacznie więcej. Dlatego trzeba, żebym się pospieszył.

– Smutno mi, że nas opuszczacie, choć od początku nie kryliście swoich zamiarów. Polubiliśmy was, a i pożytek był z was wielki dla osady. Po co właściwie tam idziecie? Ktoś czeka?

Stary Mayo pokręcił głową przecząco, bardzo poważny i skupiony. Podszedł do kowala i spojrzał mu głęboko w oczy.

– To ja będę czekał.

– Wy? Na kogo?

– Na was, kowalu. Albo na waszego syna. Albo na was obu. Pamiętajcie, od dębu przy waszej chacie trzeba iść wprost na południe. Biała Dolina. Zapewniam was, że waszemu synowi nie zabraknie w niej niczego. Zawsze będzie miał tam dość napitku i jadła.

Jura milczał, jak gdyby nie rozumiał słów do niego skierowanych. Odwzajemnił uścisk starego, ale powiedział:

– Tyle już lat czekamy, to i dalej możemy czekać na naszego syna. Jeśli jest prawdą, co mówicie, że się urodzi i dorośnie, dlaczego miałby iść w świat, a nie zostać tutaj, żeby być nam podporą na starość?

– Zrobicie, jak zechcecie – stary zdjął już skórzany fartuch, a spod desek w kącie wygrzebał swój niewielki podróżny tłumoczek, wcześniej już widać przygotowany.

– Do niczego was nie przymuszam – powiedział. – Mówię tylko, jak powinniście postąpić, kiedy postanowicie stąd odejść. Idźcie tam, do Białej Doliny. Wdzięczność ludzka jest krucha jak cienki lód i pęka pod byle dotknięciem. Sami się o tym przekonacie. A teraz żegnajcie, kowalu. Zachowam was we wdzięcznej pamięci.

– Jak to, chcecie odejść już teraz? Bez przygotowań, bez pożegnania?

– Tak będzie najlepiej – uśmiechnął się Mayo. – Wy pożegnacie wszystkich ode mnie. A co do przygotowań, to ich nie potrzebuję. Swój kij mam z sobą.

Wziął Jurę w ramiona, a potem odwrócił się i poszedł szybko przed siebie. Dopiero w bezpiecznej już odległości, gdzie nie mógł słyszeć pełnych żalu słów kowala, odwrócił się i pomachał ręką na pożegnanie.

Jura porzucił robotę i skierował się w stronę do domu, ale zanim tam dotarł, wybiegła mu na spotkanie Miłka.

– Stał się cud! – wołała. – Cud! Poczułam w sobie dzieciątko.

Jej radość nie przygasła i wówczas, gdy spojrzawszy w twarz męża, domyśliła się, co zaszło.

– Odszedł? – zapytała tylko.

– Tak. I nigdy nie wróci.

Jaskinia Maramy

Przez szparę wpadł do jaskini pierwszy promień słońca, trafiając na twarz leżącego człowieka.

Marama zamrugał powiekami i otworzył oczy. Przeciągnął się leniwie, a potem usiadł na posłaniu.

Potarł dłonią kudłatą głowę, spojrzał w kierunku światła i uśmiechnął się z zadowoleniem.

– Będzie dzionek jak malowanie – powiedział głośno.

Kiedy wstał, w jaskini zrobiło się nagle dziwnie mało miejsca. Marama był bowiem ogromny, wielki i gruby. W półmroku jaskini poruszał się jednak zgrabnie, zręcznie omijając stojące tu kufry, beczki i stosy najróżniejszych przedmiotów.

– Już niedługo – z zadowoleniem pogłaskał wielką czarną brodę. – Już niedługo wyniosę się z tego miejsca. Kupię sobie wielki dwór albo nawet zamek. Będzie mi tam usługiwać sto najpiękniejszych dziewek, a stu najsilniejszych chłopców zadba, abym nie musiał nic robić.

Do spełnienia tych marzeń było blisko, tak mu się wydawało. Już teraz Marama spał na drogocennych tkaninach przykrywających posłanie, jadał ze srebrnych talerzy, a bawił się, licząc klejnoty. Bo Marama był rozbójnikiem. Więcej, królem rozbójników.

Teraz też podszedł do skrzyni, otworzył wieko i zanurzył rękę w monetach i w kosztownościach.

– Jak pięknie! – powiedział z zachwytem.

Potem poszedł ku wyjściu, do światła. Tu wyjął zza pasa nóż i przeciął nim rzemienie mocujące łupki na lewej ręce. Z zadowoleniem stwierdził, że ręka, choć nieco krzywa, zrosła się dobrze i wkrótce będzie mu służyć jak dawniej. Przed kilkoma tygodniami spotkał się z karawaną kupiecką, nieszczęśliwie dla niego dobrze bronioną przez gromadę uzbrojonych pachołków. Nie wystraszyli się ani jego zbójeckich wrzasków, którymi swoim zwyczajem chciał skruszyć ich opór, ani jego samego.

Prawdę mówiąc, porządnie wygarbowali mu skórę dębowymi kijami. Tylko szczęśliwemu zbiegowi okoliczności zawdzięczał, że w porę udało mu się wywinąć. W krzakach i w paprociach, wysokich na człowieka, czuł się niczym ryba w wodzie, a tamci w lesie poruszali się niepewnie i z niejaką obawą, więc go nie ścigali daleko.

Trzeba uczciwie powiedzieć, że nie była to udana wyprawa. Marama musiał się kurować przez kilka niedziel, z rzadka tylko wybiegając na gościniec, kiedy nie spodziewał się eskorty towarzyszącej przejeżdżającym czy przechodzącym tędy podróżnym. Z chorą ręką mógł napadać tylko samotnych – wędrownego mnicha, czeladnika młynarskiego, damę na koniu z jednym tylko pachołkiem u boku, wóz wieśniaczy. Łup z takich wypraw był śmiesznie mały – trochę ubrań, ledwie parę srebrnych monet, pierścień bez kamienia. Najużyteczniejszy okazał się cienki mocny sztylet, odebrany samotnemu giermkowi, zdążającemu na spotkanie ze swoim panem.

Lepiej poszło, kiedy wyprawił się na drogę południową, gdzie czatował na spieszących na jarmark.

Trafiło się parę ładnych futer i cały mieszek srebra, przeznaczony na krowę przez jakiegoś wieśniaka.

Tego dnia, kiedy odjął łupki od złamanej ręki, również zamierzał wyprawić się na południe. Mówił sobie, że wyrusza bez celu, chce po prostu przekonać się, co jeszcze potrafi i jak będzie sprawować się ręka po tak długim odpoczywaniu od kija.

Jak zwykle narzucił na swój zwykły strój obszerną opończę, a na głowę włożył wysoką skórzaną czapę z baranimi rogami. Nadawały one jego postaci wygląd demoniczny, drapieżny, a wysokiego czyniły jeszcze wyższym, więc groźniejszym i silniejszym. Jeden sztylet wsunął za pas, drugi do prawego buta, przypasał miecz, a do ręki wziął długi dębowy kij, którym umiał młócić jak mało kto.

W młodości, zanim zapadł na niego pierwszy wyrok, wędrował po jarmarkach, gdzie wyzywał wszystkich chętnych do pojedynków na pałki, i choć stoczył wiele walk, nie przegrał żadnej, bo umiał przewidzieć ciosy przeciwnika, uprzedzić je, a kiedy uderzał, walił bez opamiętania.

Z tyłu, za pas, zatknął sobie worek, zupełnie pusty, przeznaczony na łupy. Zamierzał wrócić, dopiero gdy się obłowi na tyle, by miał co nieść. I tak się też stało. Do południa oskubał trzech kmiotków idących na targ, przetrzepał dwa wozy, rozpędził – dla zabawy – uformowany gęsiego pochód pobożnych mnichów. Zabrał trochę żywności, dobry pas z klamrą, bursztynową zapinkę do płaszcza oraz płaszcz sukienny, gruby i ciepły.

Długo siedział w wysokich chaszczach obok miejsca, gdzie krzyżują się drogi, ale nikt więcej się nie nawinął. Wrócił do jaskini, zostawił tu łup, ale gnany niespełnionym do końca poczuciem zbójeckiego obowiązku, ruszył raz jeszcze.

Miał ochotę upiec sobie gęś, a te nie rosną przecież w lesie i nie można ich zerwać z krzaka, więc rad nierad musiał iść aż do drogi, którą wracają chłopi z jarmarku i tam upatrzyć sobie jakąś w chłopskim koszyku.

Koło Białego Kamienia natknął się na śpiącego wędrowca. Człowiek miał przy sobie wielki worek, przytroczony do pleców na czas podróży, teraz leżący pod jego głową, oraz obok siebie zawiniątko na zgiętym ramieniu.

Marama spojrzał z uznaniem. Człowiek był duży i pewnie silny, spod ubrania wystawały mu żylaste, mocne ramiona.

– Mógłbym się z tobą popróbować, bratku – mruknął Marama.

Rozejrzał się, w pobliżu nie zauważył nikogo. Wziął pałkę do garści i zaczął skradać się do śpiącego.

Uważał się za zręcznego złodzieja, a jego zbójecki honor nakazywał mu takie okradanie kogoś, aby ten w ogóle tego nie zauważył. Teraz miał ochotę na worek pod głową śpiącego, ale że nie był do końca pewny lewej ręki, zaniechał próby sił, a postanowił załatwić wszystko sprytem.

Ocenił, że śpiącemu prawdopodobnie bardziej zależy na małym zawiniątku, którego róg trzymał mocno w zaciśniętej garści.

Zaczął więc wolno podchodzić, cicho stawiając stopy, a mech tłumił jego kroki Podszedł od tyłu do leżącego, zatrzymał się tuż-tuż i przykucnął. Ostrożnie odłożył kij, a następnie urwał długie źdźbło trawy. Końcem źdźbła dotknął ucha śpiącego, śledząc uważnie jego zachowanie. Był przygotowany i na to, że człowiek obudzi się nagle i będzie usiłował się bronić, na taką okoliczność w prawej ręce trzymał gotowy do ciosu sztylet. Jeden cios w kark i po kłopocie.

Człowiek poruszył się, podniósł rękę i spróbował odgonić to coś, co przeszkadzało mu w śnie.

Marama pochylił się i dotknął zawiniątka. Śpiący nie obudził się, ale jego ręka poszukiwała na ziemi tego, co trzymała dotychczas. Marama włożył w otwartą dłoń koniec leżącej opodal gałęzi i czekał.

Mężczyzna, znalazłszy dłonią coś, co brał za róg zawiniątka, uspokoił się i spał dalej. Marama podniósł się cicho, zabrał łup i kij i oddalił się spiesznie.

Do zawiniątka zajrzał dopiero do kilkudziesięciu krokach, kiedy czuł się już zupełnie bezpieczny.

Zaklął zdumiony i zły – w tobołku spało niemowlę.

W pierwszym odruchu Marama zamierzał wrócić tam, skąd zabrał pakunek, i podłożyć go, ale zastanawiając się nad tym, oddalał się szybkimi krokami i kiedy już był gotowy oddać niespodziewany łup, okazało się, że jest dość daleko. Przystanął, popatrzył na dziecko.

– Niech tam! – mruknął. – Nie wypada zwracać łupu za darmo. A coś mi się widzi, że twój ojciec nie miałby czym zapłacić za moją dobroć.

Tym pokrzepiony ruszył szybko dalej w kierunku swojej siedziby.

– Dziecko sprzedam – postanowił. – Więc stratny nie będę. A co do zbójeckiego honoru... No cóż, było pewnie czymś bardzo cennym dla tego wędrowca. Może nawet najcenniejszym ze wszystkiego, co posiadał.

Karczmarz z gospody Pod Jeleniem nie okazał zainteresowania odkupieniem łupu Maramy.

– Jeszcze jedna gęba do wykarmienia – powiedział z niechęcią.

– To silny i zdrowy chłopak – przekonywał Marama. – Tylko patrzeć, jak będziecie go używali w stajni czy nawet w gospodzie.

– Kiedy to będzie! Ho, ho!.

W końcu podał cenę, ale wtedy Marama uniósł się honorem.

– Dwie sztuki srebra? – prychnął. – To już wolę zostawić go w lesie.

Karczmarz wzruszył ramionami. Brał czasem od Maramy rozmaite towary, jakie tamten niby znajdował na gościńcu, potem odsprzedawał je z zyskiem. Nie oznaczało to jednak, że gotów jest mu pomagać we wszystkich jego ciemnych interesach.

– Jak chcesz – powiedział w końcu. – Wezmę ten pas, proszę bardzo, i dam dobrą cenę. Ale dzieciaka sprzedaj komu innemu.

Marama czekał przed leśną chatą znachorki. Gościcha, jak mówili niektórzy, była również czarownicą, więc na wszelki wypadek trzymał miecz w pogotowiu.

– To coś w sam raz dla was – powiedział i położył zawiniątko na pieńku przed chatą. Sam cofnął się kilka kroków. Gościcha roześmiała się skrzekliwie.

– Skąd możesz wiedzieć, co mi potrzebne?

Była niska, pokraczna, miała haczykowaty nos i długie siwe włosy, sterczące na wszystkie strony.

Kolejne warstwy ubrań, które wdziewała na siebie, w miarę jak niszczyły się poprzednie, uczyniły z niej istotę podobną do porosłego mchem pnia. Na ramieniu znachorki siedział kruk.

Utykając, podeszła do pieńka, odwinęła szmaty i aż klasnęła w ręce z uciechy.

– A nie mówiłem, że się wam spodoba? – Marama wypiął pierś zadowolony.

– Głupiś! – zaśmiała się Gościcha. – Aleś ty głupi! Sam nie wiesz, kogo tu przyniosłeś.

– Zupełnie do was podobny. Każde oko inne. Może to nawet jaki krewny. Ale nic mi do tego. Nie chcę wiedzieć, co z nim zrobicie. Możecie go nawet ugotować na śniadanie. Bylebyście mi dali coś za fatygę.

– A dam, pewnie, że dam – chichotała Gościcha. – Gdybyś wiedział tyle, co ja, nie pytałbyś o zapłatę, tylko uciekał na koniec świata. Głupi! Niczego nie widzi, nic nie wie!

– Babko – Marama chciał już iść. – Dajcie zapłatę, bo czas mi już najwyższy.

– Ho, ho, jak to się spieszy! – śmiała się Gościcha. – A spiesz się, spiesz, gołąbeczku. Przed przeznaczeniem i tak nie uciekniesz.

Strząsnęła kruka z ramienia i wzięła tłumoczek na ręce.

– Chodź do chaty – mruknęła. – Rozliczymy się.

– O, nie! – sprzeciwił się Marama. – Poczekam tutaj.

– Jak chcesz – ciągle chichocąc, Gościcha poszła z zawiniątkiem do chaty. Kiedy po chwili wróciła, rzuciła monetę w kierunku Maramy.

– O! – powiedział z uznaniem, chwytając pieniądz. – Dobry mam dziś dzień!

– Głupiś – powtórzyła. – Gorzko kiedyś zapłaczesz przez tego dzieciaka. Trzeba go było zostawić w lesie.

Marama splunął ze złością.

– A niech was! – syknął. – Nie mogliście mi tego wcześniej powiedzieć?

– A po coś to dziecko w ogóle ruszał, durniu? Po co mieszasz się do spraw, których nie rozumiesz?

Wywołałeś nieszczęście, które dotknie ciebie samego.

Marama odwrócił się i szybko ruszył przed siebie. Chciał jak najszybciej znaleźć się w bezpiecznym miejscu. Niech was piekło pochłonie! pomyślał ze złością. Nie mogła słyszeć tych życzeń, a jednak zawołała za nim: – I ciebie też, gołąbeczku! Tam się spotkamy! Marama przyspieszył kroku, spluwając od uroków.

Agnieszka

Lipowa, jesień 1354

Jakub, herbu Topór, pan i dziedzic Lipowej, niedługo oddawał się rozpaczy, choć z początku wydawało się, że będzie inaczej. Po niespodziewanej śmierci ukochanej żony Krystyny przywdział żałobę i wielu myślało, że na zawsze pozostanie wdowcem. Nosił czarne szaty, stale przesiadywał przed ołtarzem, w kościele w swoim majątku kazał wybudować wielki i wspaniały grobowiec. Snuł się ponury, niewiele obchodziły go sprawy doczesne, ze wszystkim zdał się na Szczepana, starego rządcę, któremu ufał bez zastrzeżeń. Podejrzewano, że zamierza porzucić świat i choć nie skończył jeszcze lat trzydziestu, wstąpić do klasztoru o surowej regule.

Nikt nie przypuszczał, jak szybko nastąpi odmiana. Pan Jakub miał w Ziemi Sandomierskiej folwark sąsiadujący z dobrami Tomasza herbu Lis. Pan Tomasz z Białki był jego towarzyszem w wielu wojennych wyprawach, spotykali się też często na zjazdach szlachty. Właśnie na zjeździe panów sandomierskich pan Jakub ponownie spotkał pana Tomasza i przyjął gościnę w jego domu nad Okszą.

W czasie jednego z polowań trafiła się okazja do szczerej rozmowy.

– Przykro patrzeć na wasz ból – powiedział Tomasz, przyjacielsko obejmując Jakuba ramieniem. – Tym bardziej przykro, że, jak słyszałem, cierpi na tym wasza mała córeczka. Prawdę mówię, sam mam trzy córy i wiem, ile wymagają ojcowskiego starania. Po dawnej przyjaźni radzę wam serdecznie: otwórzcie się znowu na doczesne sprawy. Wasze dziecko potrzebuje matki, a wy potrzebujecie żony. Nie chcę narzucać wam swojej woli, ale mam przecież córkę na wydaniu, którą chciałbym oddać komuś równie godnemu jak wy...

Pan Jakub początkowo nie potraktował poważnie słów przyjaciela. Ale wkrótce zdał sobie sprawę z tego, że spoziera na dziewczynę częściej, niż mu się to wydawało, i porównuje ją do zmarłej żony. Tu, daleko od grobu pani Krystyny i miejsc bezustannie ją przypominających, jego ból wydawał się mniejszy. Początkowo wyrzucał to sobie, ale z czasem uznał, że widocznie tak być musi.

Agnieszka niewiele przypominała panią na Lipowej. Owszem, była dość ładna, czarnooka i czarnowłosa, choć raczej niewysoka i chuda, a przy tym jakaś nad miarę zamknięta w sobie. Zupełnie inaczej niż pani Krystyna, wesoła, żywa, skora do zabawy. Agnieszka uśmiechała się uprzejmie, najwidoczniej powiadomiona przez ojca o jego zamysłach, odzywała się jednak rzadko i mówiła niewiele. Na swoje piętnaście lat była nadto poważna i nabożna, co z początku nawet się spodobało panu z Lipowej. Sam zajęty rozmyślaniami o marności świata i nieuchronności śmierci, z zadowoleniem popatrywał na dziewczynę w kościele, kiedy skromnie ubrana klęczała tam długo na zimnej posadzce.

Kiedy słowa przyjaciela po kilku dniach naprawdę dotarły do pana Jakuba, zrozumiał, że jego ból, spowodowany tęsknotą za tamtym łagodnym spojrzeniem i tamtym śmiechem, jest też znakiem tęsknoty za jakąś inną istotą, mogącą położyć kres cierpieniom. Nie minęły dwa tygodnie, a pan Jakub już wiedział, że gotów jest ożenić się ponownie, Agnieszka zaś spełnia wszystkie jego oczekiwania, aby mogli zamieszkać razem. Jest młoda, zdrowa i próżno by szukać lepszego wiana od tego, jakie obiecał Tomasz z Białki.

Wprawdzie obie siostry Agnieszki wyszły za mąż w przeciągu ostatniego roku i mogło się wydawać, że ona jeszcze długo poczeka, bo pan Tomasz poważnie się wykosztował, ale on nie zamierzał zaprzepaścić tak wspaniałej okazji, jaką było mu spowinowacenie się z Toporczykami.

Kilku sąsiadów nader chętnie poprowadziłoby Agnieszkę do ołtarza, lecz nie byli wystarczająco bogaci, a i prezentowali się niezbyt dostojnie. Pan Tomasz znał dobrze swoją młodszą córkę. Wzięła ona po nim pewien zmysł praktyczny i mógł się zupełnie nie obawiać, że okaże się nieposłuszna woli ojca. Pozostawało zatem przekonać córkę do osoby pana z Lipowej.

Kiedy pan Tomasz opowiedział jej o swojej rozmowie z panem Jakubem, nie sprzeciwiała się zbytnio, choć też nie wydawała się zachwycona.

– Wiem, że to bardzo możny pan i niestary. Ale, ojcze, to wdowiec...

– To przecież bardzo dobrze, że wdowiec, bo stateczny już, a jeszcze młody. A że jest teraz w żałobie, twoja rola wyprowadzić go znowu na drogę życia. Niczego ci przy jego boku nie zabraknie. Kiedy zaś urodzisz syna, będziesz panią większą niż mogłabyś być przy kimkolwiek. Ma on liczne dobra na Śląsku i w Wielkopolsce. Mało będzie takich, którzy mogliby równać się z tobą i twoim mężem.

Agnieszka poprosiła o czas do namysłu, choć oboje wiedzieli, że nie sprzeciwi się woli ojca.

Następnego ranka powiedziała „tak". Rano miała już też gotowy dokładny plan działania, bo wzorem ojca lubiła, żeby wszystko było wiadome, poukładane, uporządkowane. Zażyczyła sobie wydzieloną część ojcowskiego majątku na dożywocie i wyraźnego zapisu w sprawie wiana. Nie tylko chciała dorównać siostrom, ale i wywyższyć się ponad nie. A to nie było łatwe, bo najstarsza jej siostra wyszła za krakowskiego wojewodę, a młodsza za możnego pana z Wielkopolski.

Jeszcze tego samego dnia pan Tomasz przyprowadził córkę przed oblicze gościa. Trochę się bał, czy Jakub z Lipowej przystanie na twarde warunki, jakie postawiła Agnieszka, ale postanowił zaryzykować. Po zaręczynach przyjdzie czas na układy.

– Córko – rzekł Tomasz uroczyście. – Pan Jakub poprosił o twoją rękę. Domyślam się twojej odpowiedzi, ale przy nim chciałbym cię zapytać, czy zechcesz go poślubić, pójść do jego domu, urodzić jego dzieci i żyć z nim razem aż do śmierci?

Pan Jakub uśmiechał się nieśmiało, bo choć przyjaciel uprzedził go o wszystkim, nie był pewny odpowiedzi dziewczyny.

– Dziękuję szlachetnemu panu Jakubowi, że uczynił mi tak wielki zaszczyt – odrzekła Agnieszka zgodnie z otrzymanym wcześniej pouczeniem. – Przyjmuję go całym sercem i stosownie do waszej woli.

Jakub westchnął głośno, zaskoczony nieco szybkością wydarzeń. Ledwie czterdzieści dni minęło, gdy odjechał od grobu żony.

Mężczyźni uścisnęli sobie ręce, a pan Jakub założył na palec narzeczonej gruby i zdobny pierścień.

Ta, zgodnie z przyjętym zwyczajem, odeszła do swojej izby, a resztę rozmów mężczyźni odbyli sami.

Targi trwały kilka dni, przeplatane ucztami i spotkaniami z sąsiadami, którzy tłumnie składali wizyty, gratulując radosnych nowin. Ustalono szczegółowo wysokość posagu panny młodej, ślubne prezenty, jaka będzie jej pozycja we dworze w Lipowej i jaka po urodzeniu syna, dziedzica pana Jakuba. Dokładnie omówiono, jak będzie wyglądała sytuacja majątkowa pani Agnieszki, gdyby jej mąż poległ na wojnie i jak, gdyby Bóg dał mu dożyć późnej starości.

Zaraz też zaczęto przygotowania do ślubu i wesela, które wyznaczono za dziewięć niedziel. Pan Jakub pospiesznie pojechał do siebie, żeby sprosić gości spośród swojej rodziny, bo ślub miał się odbyć w kościele pod wezwaniem świętego Marcina w dobrach pana Tomasza.

Wielu ludzi pracowało nad przygotowaniem wyprawy dla panny młodej. Odkurzano, szyto, polerowano, mierzono, planowano. Młoda para miała oczywiście zamieszkać w Lipowej, dokąd małżonkowie zamierzali udać się bezpośrednio po ślubie. Szykowano więc jednocześnie wozy, które miały zabrać majątek pani Agnieszki pod jej nowy dach.

Ona sama w tych dniach kraśniała z zadowolenia na widok każdej z tych rzeczy, które przeznaczono na jej nowe życie i która wiązała się z jej przyszłością. Każdego dnia przychodziła do lamusa, gdzie gromadzono wszelkie dobra, jakie miała zabrać ze sobą. W pierwszym tygodniu złościła się, jak wolno powiększa się majątek składany tutaj, ale w miarę upływu czasu i pracy czeladzi zasoby te zaczęły rosnąć i po kilku niedzielach nie mieściły się już w pomieszczeniu.

Stały tu dwie wielkie skrzynie i jedna mniejsza, a także beczki, kosze i worki. Zgromadzono tu pościel, puchowe poduszki, prześcieradła, miękko wyprawione skóry, ozdobne makaty do zawieszenia na ścianach i kobierce na podłogę, zastawę stołową, miski, dzbany, dzbanki, talerze i kubki z cyny i ze srebra, haftowane obrusy i ręczniki. Była garderoba panny młodej – koszule, czepki, welony, pasy, rękawiczki, proste suknie na co dzień, barwne od święta, czarne do kościoła, trzewiki, kolorowe wstążki i ozdoby, futrzane szuby na zimę. Kuferek z kosztownościami pozostawał pod opieką ojca, była w niej głównie biżuteria po matce i sporo jeszcze miejsca na klejnoty, jakie pani Agnieszka spodziewała się otrzymać od męża.

Pan Tomasz przeznaczył też dla córki dwie pary pięknych koni, dobrze ułożonych pod wierzch, z bogatymi rzędami, o ozdobnych siodłach, z których jedno, wykonane dla dam z wielkich rodów, sprowadzono niegdyś z Italii.

Agnieszka zaglądała do lamusa każdego dnia, przeglądała uważnie stale powiększający się majątek, badała miękkość tkanin i połysk zwierciadeł, liczyła zastawę, przymierzała klejnoty.

– Widzę, że masz z tego oczekiwania wiele radości – śmiał się pan Tomasz, gdy któregoś dnia zastał córkę nad skrzynią z sukniami.

– O, tak – przyznała się z uśmiechem i zawstydzona opuściła oczy. Ale też dodała szczerze: – Już bardzo bym chciała, by była sobota.

Właśnie w sobotę spodziewano się ślubnego orszaku pana Jakuba z Lipowej. Niecierpliwość dokuczała Agnieszce coraz bardziej. Przecież od tygodnia wszystko było już gotowe. Nawet opłacono służbę, która z dworu w Białce miała jechać z panią na służbę do Lipowej – dwie dziewczyny i pachołek.

Pan Tomasz tryskał zadowoleniem Koligacje jego rodu poszerzały się wspaniale. Krewni i sąsiedzi bardzo dobrze przyjęli wiadomość o połączeniu z rodem Toporczyków. Składali gratulacje, prosili o protekcję, ofiarowali przyjaźń. Wszyscy zapewniali, że przyjadą na ślub i wesele, obiecując sute dary.

Niektórzy zaczęli już zjeżdżać w gościnę na kilka dni przed uroczystościami i dwór zatętnił życiem jak rzadko wcześniej. Szlachta przybyła tłumnie i z wielkimi orszakami, skwapliwie wykorzystując okazję do pokazania się z żonami, dziećmi, służbą i psami.

– Zaprawdę, będziesz wielką panią – mówił pan Tomasz do córki. – Dwór w Lipowej to wielkie domostwo, a tuż obok na królewski rozkaz stryj Jakuba buduje potężny zamek. Pomyślałem o wszystkim, moje dziecko. Twoje wiano jest wystarczająco duże, stać cię na każdą zachciankę, nie musisz o nic prosić męża. Nie życzę ci tego, ale różnie to bywa w życiu. Lepiej więc, abyś mogła liczyć na swoje. On, ofiarowując ci posiadłość zwaną Dębowiec i część Lipowej, zapewni ci godne życie. Zachowasz też prawa do swojej części po mnie, nie licząc oczywiście kosztowności, klejnotów i szat Spodziewam się, że wiele ci ich pan Jakub ofiaruje, bo jest człowiekiem nie tylko majętnym, ale i szczodrym. Będziesz panią na Lipowej, gdzie jest wiele służby, bo aż sześć wsi należy do dworu.

Będziesz tylko rozkazywać, a posłuszeństwo winnaś jedynie Bogu i mężowi Naprawdę, córko, nie mogłaś lepiej trafić.

W piątek wieczorem dano wreszcie znać, że zbliża się orszak pana Jakuba, i wszyscy rzucili się do ostatnich przygotowań. W sobotę, jeszcze przed świtem, wielki orszak domowników pana Tomasza w towarzystwie co znakomitszych krewnych i sąsiadów ruszył na spotkanie gościa.

Pochód uformowano tak, aby jak najbardziej podkreślić bogactwo i dostatek. Na przedzie jechali na paradnie przystrojonych koniach pan Tomasz z córką w otoczeniu godnych panów spośród spokrewnionej szlachty, dalej postępowali pachołkowie, przybrani świątecznie i pod bronią.

Do spotkania doszło nad rzeczką Okszą. Obie grupy zobaczyły się, dokładnie jak było zamierzone, po obu stronach wody, akurat przed nowym mostem ufundowanym przez pana Tomasza.

Pan z Białki skinął na córkę i tylko we dwoje ruszyli na kamienny most, na który z przeciwnej strony nadjechał pan Jakub, w świątecznym stroju, przy pasie i mieczu. Agnieszka w wiśniowej sukni, z siatką na włosach i srebrnym diademem na czole, zaróżowiona z emocji i oczekiwania, wyglądała wspaniale.

– Witajcie – powiedział Jakub z Lipowej, składając ukłon. – Bóg nie pozwolił spóźnić się, co przyjmuję za dobrą wróżbę.

– Witajcie, zięciu – odkłonił się pan Tomasz. – Oto moja córka, którą już teraz daję pod waszą opiekę.

Pan Jakub podjechał do narzeczonej i narzucił na jej ramiona wspaniały płaszcz z popielic, a na rękę włożył pierścień z wielkim czerwonym kamieniem. Ludzie po obu stronach rzeki wiwatowali głośno, pachołkowie podrzucali w górę kapelusze i przeraźliwie gwizdali na palcach.

Pan Tomasz, widząc, że narzeczony nie odrywa oczu od jego córki, uznał, że może on nie zauważyć czegoś, czym chciał się pochwalić. Podjechał więc do obojga, niby tylko dlatego, żeby ich zachęcić do ruszenia w drogę.

– Czas na nas – przypomniał. – A widzieliście mój nowy most, Jakubie? Ma całych czternaście kroków długości!

– Aż tyle? – zdziwił się uprzejmie pan z Lipowej, nie odwracając głowy od dziewczyny. Ta skromnie spuściła oczy, ale jej ręce, trzymające ozdobne wodze, drżały. – Jestem wam bardzo wdzięczny, teściu, żeście mnie odwiedli od ponurych zamiarów.

– Da Bóg na pożytek nam wszystkim – pan Tomasz przeżegnał się nabożnie.

W dalszą drogę pojechali jednym orszakiem – pan Jakub z narzeczoną i nie odstępujący ich ojciec panny młodej. Krewni obu stron witali się hałaśliwie, czynili nowe znajomości, żartowali. Myśl o bliskich uroczystościach, o dobrym posiłku, o odpoczynku i zabawie, rozwiązywała języki, nastrajała przyjaźnie i radośnie.

Na podwórzu przed dworem witano ich jeszcze raz oficjalnie, by po krótkim odpoczynku jechać zaraz do kościoła. Tu w obecności tłumów gości, szlachty oraz pospólstwa, pan Jakub z Lipowej zaślubił pannę Agnieszkę, córkę pana Tomasza z Białki Zaraz potem powrócono do dworu, gdzie stoły i ławy ustawiono pod drzewami i gdzie odbito już beczki z piwem. Dla najbardziej dostojnych gości przygotowano miejsca na podwyższeniu, tam poza małżonkami zmieścili się tylko najbliżsi krewni i przyjaciele.

Wspomnienie wesela jeszcze wiele lat później wywoływało na obliczu Agnieszki uśmiech pełen zadowolenia. Krewni, przyjaciele, sąsiedzi i ludzie zupełnie jej nie znani, przychodzili kolejno, składali upominki, zapewniali o swoim przywiązaniu, przyjaźni i wierności. Ona siedziała dumna obok swojego małżonka, któremu wszyscy okazywali tak wielki szacunek. Nawet jej siostry, których mężowie liczyli się do pierwszych w kraju, patrzyły na nią z podziwem. One, choć bogate, zadowolone i syte władzy, z wyraźną zazdrością oglądały suknie, cudownie lekkie a bogato zdobione tkaniny, pierścienie i zausznice.

Wesele trwało trzy dni, wszyscy najedli się do syta, zdążyli się upić i wytrzeźwieć po kilkakroć.

Zabawę pamiętano jeszcze wiele lat później, bo pan Tomasz rzeczywiście postarał się ugościć całą okolicę, prostych ludzi i służby nie wyłączając.

Potem były pokładziny i noc poślubna. Pannę młodą odprowadzono ze śpiewami do alkierza, gdzie miała czas przygotować się na nadejście małżonka. Pana Jakuba prowadzili przyjaciele ze śmiechem i żartobliwymi docinkami, a potem niby siłą wepchnęli do sypialni, zamykając drzwi i zostając przed nimi na straży.

Tej nocy zakończyło się krótkie szczęście pani Agnieszki. Z nocy poślubnej zapamiętała tylko niepewność i strach, a potem ból i pełne niezadowolenia sapanie małżonka. Rano mąż był nawet miły, ale Agnieszka pomyślała, że wszystko skończyło się nie tak, jak to sobie wyobrażała. Strach i ból miały jej odtąd towarzyszyć już zawsze.

Tłumaczyła sobie, że przecież to nic takiego, że się przyzwyczai, zapomni, nie będzie zwracać uwagi, ale trudno było jej radować się z czegokolwiek, kiedy po każdym dniu czekała ją noc z mężem u boku.

Jak to możliwe, myślała, żeby taki dobry, łagodny człowiek, stawał się w nocy takim zwierzęciem?

Jak to możliwe, żeby wszystkie kobiety wokoło znosiły bez szemrania ów wielki ból? Jak to możliwe, że niektóre z nich sprawiają wrażenie zadowolonych i szczęśliwych?

Piątego dnia orszak ruszył do Lipowej. Ojciec odprowadził córkę o cały dzień drogi, a potem żegnał ją, jak gdyby nie mieli się więcej zobaczyć, i Agnieszka rozpłakała się na to pożegnanie, uświadomiwszy sobie, że od tej chwili znajduje się całkowicie we władzy swojego męża i pana.

Ojciec obiecywał wprawdzie przyjechać już niedługo, może na święta Bożego Narodzenia, ale że stale czynił aluzje, iż w Lipowej będzie go wtedy czekała niespodzianka, cała radość Agnieszki z tego spotkania gasła. Agnieszka tylko domyślała się, o czym mówi ojciec. Pan Jakub zaś był milczący i chmurny, choć opiekuńczy i prawie serdeczny. Do żony odnosił się grzecznie, ale tak było tylko w dzień. Wieczorem ani jej nie słuchał, ani nie chciał się niczego od niej dowiedzieć. Prośby Agnieszki, aby dał jej odpocząć, wydobrzeć, przygotować się, miał za nic.

Każdej nocy przychodził do jej namiotu i bawił tam do rana, a potem długo spał i w drogę ruszali późno, więc dotarli do jego dóbr o dobre dwa dni później, niż się spodziewali. Ludzie z orszaku, którzy nocami słyszeli z namiotu krzyki, uśmiechali się potem porozumiewawczo i patrzyli na Agnieszkę z nieskrywanym zaciekawieniem. Nikt nie podejrzewał, że noce te mogły być dla niej przykre.

Jechali wolno, Agnieszka początkowo starała się dotrzymać kroku mężowi, jechała obok niego wierzchem. W drodze dawała baczenie, żeby jadące za nimi wozy z jej dobytkiem, które często zostawały w tyle, nie zaginęły i nie opóźniały się dalej niż na spojrzenie.

Pan Jakub śmiał się z tej ostrożności.

– Ależ nie musisz się martwić, moje dziecko – zapewniał. – To spokojna okolica, a moi ludzie dokładnie wiedzą, co i kiedy mają robić. Nic nie grozi ani nam, ani naszym wozom.

– Nie wątpię, że wasi ludzie dokładnie znają swoje obowiązki. Mało to jednak się słyszy o rozbójnikach napadających na podróżnych?

– To bajki – śmiał się pan Jakub. – Król Kazimierz dawno już zaprowadził prawo, żeby każdego złapanego na zbójowaniu gardłem karać, niezależnie od pochodzenia i stanu.

– Ale słyszałam, że w tej okolicy napady się ciągle zdarzają. Niedawno ojciec opowiadał, jak wy sami zasadzaliście się na takiego, którego nazywają Marama.

Jakub z Lipowej skrzywił się, bo słowa żony odebrał jako przytyk. Rzeczywiście, Marama nadal hasał swobodnie pod bokiem jego ludzi i ludzi króla. Napadał bezczelnie, mordował, a wyprawa pana Jakuba na zuchwałego rozbójnika zakończyła się niczym.

– Dopadnę i Maramę, jak pokarałem innych – powiedział spokojnie. – Tak czy inaczej, teraz możesz się nie obawiać. Jest nas zbyt wielu, żeby jakakolwiek zbójecka hałastra odważyła się nas zaczepić. A nawet gdyby, moi ludzie daliby sobie radę z największą i najlepiej uzbrojoną gromadą.

Agnieszka uspokoiła się, ale co do pilnowania wozów nie zmieniła zdania. Pańskie oko konia tuczy, przypomniała przysłowie i sama nadal doglądała wszystkiego, zarówno w drodze, jak i na postojach.

Pan Jakub, który patrzył na to początkowo z rozbawieniem, po kilku dniach zaczął zdradzać oznaki zniecierpliwienia i złości.

– Posłuchaj, dziecko – powiedział któregoś razu. – Zachowuj się, jak przystało mojej żonie. Nie wtrącaj się zbytnio do służby, bo oni znają swoją powinność, a ty ani nie polepszysz, ani nie przyspieszysz ich pracy. Robią wszystko, jak kazałem i przede mną są odpowiedzialni. Nie podważaj mojego autorytetu nieustannym czuwaniem nad wszystkim. Ma być tak, jak powiedziałem. A powiedziałem, że wszystko w całości i bezpiecznie ma dotrzeć do Lipowej. I tak będzie. Inaczej, służba dobrze o tym wie, nie mogłaby być pewna swoich całych pleców ni gardła. Tak rzekłem, tak być musi. Nie jest potrzebna twoja dodatkowa troska.

I dodał:

– Lepiej pomyśl, jak najbliższej nocy zadowolić swojego męża. To pierwsza powinność żony.

Dotknął ją znowu do żywego, bo przecież starała się jak mogła najlepiej, ale on był wciąż niezadowolony. Nie wiedziała, dlaczego, a zapytać nie mogła. Robiła wszystko dokładnie w taki sposób, jak sobie życzył – była mu powolna. Panowała nad bólem, zaciskała zęby, zamykała oczy i jakoś udawało się jej przetrwać. Czegóż więcej jeszcze chce?

Droga dobiegała końca. Agnieszka widziała już lasy, pola, osady i młyny, należące do męża, o których opowiadał krótko, że to rodzina ma od dawna, tamto kupił wtedy a wtedy, to wytargował, inne sprzedał.

Wreszcie dziewiątego dnia zobaczyła lipy, a potem dwór, wielki, złożony z kilku stojących w podkowę budynków, który miał być odtąd jej domem. Posłaniec z wieścią o zbliżaniu się gospodarzy zjawił się tu już dwa dni wcześniej, więc wszystko zastali przygotowane z najwyższą starannością – dwór wysprzątany i wyczyszczony, podobnie jak całe obejście i dziedziniec przed nim.

Wszyscy mieszkańcy, służba, a także sąsiedzi, stali już przed domem i witali pana i panią w ustalonej kolejności, stosownie do pokrewieństwa, stanu i stanowiska. Agnieszka niewiele zapamiętała z tej długiej listy domowników, pociotków, wujków, krewnych bliższych i dalszych, rodzonych i przyrodnich, zbyt oszołomiona hałasem, ruchem, korowodem twarzy, imion i nazw, przytłoczona świadomością, że zaraz znowu zapadnie noc i znowu trzeba będzie iść w objęcia tego silnego, mocnego mężczyzny. Chciała, żeby był szczęśliwy i zadowolony, ale coraz bardziej upewniała się, że nigdy nie uda się jej spełnić swych małżeńskich obowiązków w sposób właściwy.

Ranek następnego dnia zastał Agnieszkę popłakującą w posłaniu. Mąż opuścił łoże wcześnie, zapowiadając rychły powrót. Przyszedł też wkrótce do alkierza, niosąc w ramionach ładną, jasnowłosą dziewczynkę. Agnieszka, która czuła się źle, nie od razu zrozumiała, co mówi do niej pan Jakub.

– To moja córka Alena – powiedział. – Mam nadzieję, że będziesz dla niej dobrą matką.

Agnieszka była tak zaskoczona, że nie zdołała się odezwać, a tylko rozpłakała się głośno. Nie spodobało się to jej mężowi.

– Nie wiedziałaś, że mam córkę? – zapytał zdziwiony. – Uzgodniłem przecież z twoim ojcem, że wszystko ci powie...

Nadal płakała, więc zdjął dziecko z ramion i posadził je na brzegu posłania. Dotknął ramienia żony, a potem łagodnie pogładził ją po włosach.

– Nie płacz – pocieszał. – To wdzięczne dziecko, które cię pokocha. Nie będziesz miała z nią żadnych kłopotów.

Niespodziewane spotkanie z nieznajomą kobietą, w dodatku płaczącą, nie spodobało się także Alenie i dziecko zaszlochało rozdzierająco. Jakub wezwał służbę i kazał je natychmiast zabrać z alkierza.

Z tego spotkania Agnieszka zapamiętała niewiele i przez dłuższy czas Alena była dla niej tylko maleństwem w długiej koszulinie, które ledwie mówiło, prawie stale płakało i chowało się za spódnicą służebnej albo za ojcową nogą, kiedy próbowała się przywitać.

Mimo uspokajających słów męża Agnieszka przewidywała kłopoty. Alena ciągle płakała i ani na chwilę nie chciała odłożyć swojej zabawki, kaczki wykonanej z drewna i pomalowanej kolorowymi farbami – dziób i ogon nosiły ślady dziecięcych ząbków.

Od początku dziewczynka nie chciała przebywać w towarzystwie macochy, chowała się za sprzętami albo kryła się po kątach, skąd mimo próśb ani myślała wychodzić.

– To nic – uspokajał pan Jakub. – Przyzwyczai się, trzeba tylko trochę czasu.

Agnieszka nie miała żadnego doświadczenia w opiece nad dziećmi, szybko się denerwowała i choć o tym nie mówiła, jej żal do męża był ogromny. Mógł przecież coś wspomnieć o dziecku, wtedy znalazłaby czas i sposobność zapytać kogoś, poradzić się, nauczyć. Poza tym wcale nie uważała, że Alena jest szczególnie ładna, wdzięczna czy też rozgarnięta ponad wiek. Zwyczajna trzyletnia rozkapryszona dziewczynka.

Cały dzień trwało rozpakowywanie wozów, a potem przez dwa tygodnie pani urządzała swoje komnaty. Lewe skrzydło dworu pan Jakub oddał do jej dyspozycji i tam umieszczono skrzynie, zawieszono tkaniny. Tam wszystko mogła zarządzić, jak chciała. Zajęta urządzaniem swoich pokoi, niewiele miała na razie czasu na poznawanie dworu, służby i krewnych, nadał bawiących pod gościnnym dachem pana na Lipowej.

Dobrze poznała tylko Szczepana zwanego Sową, małego siwego człowieka, który był krewnym pana domu i zarządcą jego tutejszych posiadłości Pan Jakub wiele czasu spędzał na wyprawach wojennych, szlacheckich zjazdach lub na wizytacjach swoich dóbr położonych w innych ziemiach i wtedy władza w gospodarstwie należała do Szczepana.

Szczepan Sowa zrobił na Agnieszce nie najlepsze wrażenie. Zgodnie z poleceniem pana Jakuba oddał młodej pani wszystkie klucze, ale uczynił to z wyraźnym ociąganiem. Zachowywał się z dystansem i milcząco, co Agnieszka odbierała jako okazywanie niechęci. Nie powiedział słowa, kiwał tylko głową, kiedy Agnieszka zawiesiła sobie klucze u pasa. Szedł za nią po stodołach, spichrzach, stajniach, składach, lamusach i wysłuchiwał jej poleceń, ale nie dość uważnie.

– Pani Krystyna całkowicie zdawała się na mnie w sprawach gospodarskich – powiedział. – A pan Jakub nigdy nie miał zastrzeżeń.

– Nie wydaje mi się, żeby tu wszystko było w porządku – uniosła się Agnieszka. – Moj mąż obdarza was chyba zbytnim zaufaniem. Znam dobrze majątek mojego ojca, który zalicza się do największych w całym królestwie. Wiem też, jak należy przechowywać zapasy. Z tego, co tutaj widzę, wiele ulega zmarnowaniu z powodu niewłaściwego składowania i niedostatecznej staranności służby. A służba pracuje źle, kiedy nikt jej nie pilnuje. Wiem to dobrze, sama widziałam, jak zachowywali się po drodze do Lipowej. Patrzyli tylko, żeby wymigać się od roboty. Tak czy inaczej zamierzam tu natychmiast wprowadzić nowe porządki – Wasza wola – powiedział Szczepan pojednawczo, ale nie wyglądało na to, aby chciał postępować wedle wskazówek nowej pani. – Pozwólcie sobie jednak powiedzieć, że zajmuję się domem pana Jakuba już lat blisko piętnaście lat.

– Niewiele się nauczyliście! – prychnęła z wyższością Agnieszka. – Ta mąka za dzień, dwa będzie do wyrzucenia, ryby już kazałam wyrzucić. Sreber nikt nie czyścił pewnie cały rok, a kiedy ostatnio oglądaliście uprząż?! Nie umiecie albo nie chcecie popędzić ludzi do roboty.

Szczepan milczał, zaciskając usta. Ten dzieciuch, ledwo co przybywszy, miałby mu rozkazywać?

– Wiem, że wam było wygodnie, bo pan stale w rozjazdach, a jego pierwsza żona nie zajmowała się gospodarstwem. Ale teraz wszystko się zmieni, zapewniam was. Nie pozwolę na marnotrawstwo i lenistwo. Nikt tu darmo nie będzie jadł chleba. A co do pani Krystyny... – Agnieszka przerwała i spojrzała wyzywająco na rządcę, jak gdyby czekając, co powie, ale Szczepan nie podjął wyzwania.

– Teraz wasza wola – powtórzył ponuro.

– Czczę pamięć pani Krystyny i rozumiem, że wy o niej pamiętacie – Agnieszka przygotowała to przemówienie już wcześniej. – Zapowiadam jednak, że stale będę wam przypominać, kto tu teraz rządzi. Najpierw pan Jakub, a potem ja. Lepiej będzie, jeśli szybko to sobie przyswoicie.

Jeszcze tego samego wieczora opowiedziała mężowi o swojej rozmowie z rządcą. Słuchał, choć z pewnym zniecierpliwieniem.

– Będzie, jak rozkażesz – powiedział, obejmując ją w pasie. – Ty jesteś tu panią i ty będziesz o wszystkim rozstrzygać. Ale nie życzę sobie kłótni między wami. Szczepan jest mi bliski i ufam mu.

Chodźmy lepiej spać.

Agnieszka była tak przejęta sprawami gospodarstwa, że nie przestawała o nich mówić, nawet przekraczając próg sypialni.

– Przecież on marnuje twój, nasz majątek! – przekonywała. – Tak nie można dłużej. Wiem, że go cenisz, ale nie powinieneś chyba pozwalać na marnotrawienie tego wszystkiego. Nie jest dostatecznie zapobiegliwy. Zestarzał się i chyba brakuje mu stanowczości.

Obiecał, że rozmówi się ze Szczepanem. Dzień czy dwa później powiedział:

– Postanowiłem, jak będzie. Tobie zlecam cały dwór ze służbą, Szczepan dopilnuje gospodarstwa.

– Ale... – próbowała protestować, on jednak na to nie pozwolił.

– Tak będzie. Choćby na próbę. Ty we dworze, on w osadach, na polach i w lesie.

Musiała się zgodzić na takie rozwiązanie.

– A co on na to? – zapytała. – Zgodził się?

– Jest wiemy i uczciwy. A co do zgody, ten dwór ma tylko jednego pana. Szczepan jest moim krewnym, zaufanym, nawet może przyjacielem, ale jest tutaj sługą. Tak więc we dworze cała służba ma słuchać ciebie. I dość już o tym!

Agnieszka przejęła więc klucze od wszystkich pomieszczeń dworskich i bardzo szybko w Lipowej zaczęły obowiązywać jej porządki.

– Twój ojciec mówił, że jesteś zapobiegliwa i oszczędna – powiedział któregoś dnia pan Jakub. – Nie spodziewałem się jednak, że tak szybko dasz sobie radę w takim wielkim gospodarstwie. Twój ojciec był dobrym nauczycielem – Czy nie po to mnie wziąłeś, żebym uporządkowała wszystko we dworze, aby w należytej zasobności zostało dla twoich synów?

– To już? – zaśmiał się z radości Jakub. – Już będziemy mieli syna?

– Jeszcze nie – odrzekła zmieszana. – Ale na pewno już wkrótce.

Gorzej układało się Agnieszce z córką męża. Czas upływał, a ona ani trochę nie zbliżyła się do Aleny.

Mała unikała macochy, uciekała na jej widok, nie odpowiadała na pytania. Było to tym bardziej przykre, że z innymi gaworzyła chętnie i wesoło. Agnieszka, która początkowo naprawdę chciała zbliżyć się do dziewczynki i próbowała zastąpić jej matkę, wkrótce straciła serce do tego zadania.

Żona pana Jakuba

Lipowa, 1355

W tych trudnych, samotnych dniach na początku pobytu w Lipowej Agnieszka znalazła niespodziewane oparcie.

Mijał drugi tydzień jej pobytu pod dachem Jakuba, większość gości rozjechała się do domów. Została tylko żona mężowskiego stryja, Elżbieta, która ofiarowała się pomóc młodej gospodyni w zasiedlinach.

Była to wysoka, chuda kobieta, siwa już zupełnie, choć jeszcze nie stara. Na pierwszy rzut oka nie robiła najlepszego wrażenia, suknie wisiały na niej jak na kołku i nawet w młodości nie należała chyba do ładnych. Wyszła za mąż za Mikołaja z Potoka, bo pochodziła z możnego rodu i była jedyną dziedziczką sporego majątku, pan Mikołaj zaś i tak stale bawił na wojnach i wyprawach, a między nimi zajmował się ważnymi sprawami poza domem. Dzieci nie mieli.

Na wesele Agnieszki i Jakuba przyjechali oboje – on, niski i krępy pan Mikołaj, ponury i mrukliwy, nie odzywający się chyba nigdy bez wyraźnej potrzeby, z królewskiego nadania kasztelan na nowym zamku w pobliskim Holsztynie. I ona – chuda, prędka, okropnie gadatliwa, której wszędzie było pełno, ochoczo wypowiadająca własne zdanie, poganiająca służbę, narzekająca na lenistwo czeladzi. Jakub cenił stryjostwo szczególnie, bo wychowywał się pod ich opieką, a widać była to opieka dobra i życzliwa, gdyż Mikołaja i stryjnę traktował uprzejmie i z wielką serdecznością.

Państwo z Potoka przywieźli młodej parze w ślubnym prezencie piękne płaszcze z zapinkami i zupełnie niezwykłe lustro dla Agnieszki, a także dobre siodło dla Jakuba. W czasie uroczystości, jako jedni z najbardziej dostojnych gości, stale przebywali blisko młodych, bo pan Mikołaj zastępował bratankowi ojca.

Agnieszka zupełnie nie spodziewała się, że to właśnie ze starą panią z Potoka połączy ją serdeczna, bliska więź, coś na kształt przyjaźni nawet, mimo znacznej różnicy wieku.

Pani Elżbieta przyglądała się uważnie nowej pani na Lipowej, od początku dodając jej odwagi spojrzeniem i uśmiechem, jak gdyby rozumiała, że dziewczyna w obcym otoczeniu może czuć się nieswojo i niepewnie. Później wzięła się do roboty przy rozpakowywaniu bagaży i urządzaniu komnat. Zachwycając się wyprawą panny młodej, nie narzucała ani swojej obecności, ani swoich opinii. Poza zdawkowymi uwagami nie miały okazji porozmawiać aż do tego poranka, kiedy pan Jakub oświadczył, że wyjeżdża na kilka dni.

Było to zaraz po śniadaniu. Agnieszka krzątała się po dworskiej kuchni, próbując podporządkować służbę i czeladź swojej woli. Pani Elżbieta wpadła tu w jakiejś sprawie, przyjrzała się Agnieszce, a ta zrozumiała, że pani z Potoka domyśla się wiele. Agnieszka bowiem, kiedy mąż oświadczył jej, że wyjeżdża, była radośnie podniecona. Miała nadzieję, że nie będzie go przez dłuższy czas, a wtedy ona ułoży swoje sprawy. Odpocznie, przełamie niechęć, przywyknie...

– Moje dziecko – powiedziała pani Elżbieta. – Przejdźmy się trochę. Chcę porozmawiać z tobą, a że jestem starsza, może mogłabym ci coś doradzić.

Agnieszka spojrzała na starszą panią z obawą. Już wcześniej niepokoiło ją, że pani z Potoka domyśla się stanu ducha, w jakim się znajduje.

Poszły wolno w kierunku stodół, pani Elżbieta, Wsparta na lasce, szła drobnymi, malutkimi kroczkami, które były powodem żartów i śmiechów dla służby. Idzie jak kaczka – mówili jeden do drugiego.

– Czy potrzebujesz rady, moje dziecko? – zapytała pani Elżbieta. Mówiła cicho, choć wokoło nie było nikogo, kto mógłby słyszeć ich rozmowę.

– Rady? – zdziwiła się Agnieszka. – Nie, chyba nie potrzebuję, ale... ale przyjmę chętnie każdą radę, bo... bo...

– Czujesz się trochę niepewnie, co? I obco? Agnieszka spojrzała na starszą panią, jakby chciała zapytać, czy może jej zaufać.

– Umiem patrzeć – mówiła pani Elżbieta. – Zapewniam cię, że wcale nie jestem ani taka stara, ani taka głupia, na jaką może wyglądam.

– Ale co wy mówicie, stryjno? – zaprzeczyła żywo Agnieszka. – Nikt nie odważyłby się tak o was powiedzieć.

– Pewnie! – roześmiała się Elżbieta. – Niechby tylko spróbował! Niejedną laskę połamałam już na cudzych grzbietach.

– Nie tak chciałam powiedzieć... – usiłowała się wytłumaczyć Agnieszka.

– Nieważne – w głosie Elżbiety nie było przygany. – To normalne, że młoda gospodyni myśli, że wszystko wie i nie potrzebuje porady starej kobiety. Ale z drugiej strony stare oczy widzą więcej...

Ktoś mógłby zapytać, czemu młoda żona, smutna i przygaszona, nagle odżywa i uśmiecha się. Czy dlatego, że jej mąż wyjeżdża?

Agnieszka rozpłakała się. Starsza pani przejrzała ją na wylot.

– Wiem, że nie tak powinnam się zachowywać – przyznała. – Ale chwilami nie mogę już tego wszystkiego znieść..

Elżbieta zatrzymała się i delikatnie pogłaskała plecy Agnieszki suchą, kościstą ręką.

– Popłacz, dziecko, popłacz – poradziła serdecznie. – Nikt tego nie zobaczy, a mnie nie musisz się wstydzić.

Pani z Lipowej płakała, choć starała się nad tym zapanować. Wreszcie udało się i popatrzyła na Elżbietę z wdzięcznością.

– Nie myślałam, że płacz może pomóc – przyznała się. – Nie miałam przed kim się wyżalić. To naprawdę straszne. Przecież ja staram się ze wszystkich sił. Staram się, mam najlepsze chęci, ale już nie mogę wytrzymać. Po prostu nie mogę. A kiedy pomyślę, że całe moje życie będzie takie, nie potrafię opanować żalu.

– Całe życie? Cóż ty opowiadasz, dziewczyno? Przecież wszystko zależy tylko od ciebie.

– Jak to, ode mnie? Przecież muszę słuchać męża, dokładnie i we wszystkim. Może to grzech, ale czasem chciałabym nie poddawać się jego woli...

Starsza pani roześmiała się cicho.

– Moje dziecko – powiedziała łagodnie. – Widzę, że rzeczywiście będziemy musiały dłużej porozmawiać, bo trzeba ci wyjaśnić pewne sprawy. Tak, oczywiście, wszystko zależy od ciebie, a w każdym razie bardzo dużo. Jestem już dość stara, a przecież nie zawsze taka byłam. I ja miałam kłopoty podobne do twoich. Dziwisz się? Zapewniam cię, że nie zawsze byłam taka brzydka i był czas, kiedy możni panowie uśmiechali się do mnie, a gotowi byli dać się porąbać za jedno moje słowo.

Pani Elżbieta podniosła laskę i zatoczyła nią koło w powietrzu.

– Widzisz to wszystko? Całe pokolenia pracowały i pokolenia gromadziły, żebyś mogła z tego korzystać. Nie tak dawne to czasy, kiedy nasza rodzina była wszędzie, i tu w okolicy, i w innych ziemiach. Potem przyszły te straszne lata zarazy, kiedy większość naszych krewnych musiała poddać się woli bożej. Pomarli jedni po drugich, młodzi i starzy, dzieci i silni mężczyźni, bogaci i biedni, niewiasty nowo poślubione i staruszki. Zostali nieliczni, ale tym bardziej winni oni dbać o wszystko – o rodowe majątki, o swoich mężów, żony, dzieci, krewnych i powinowatych. A żeby tak mogło być, trzeba, by również kobiety wykazały odrobinę rozsądku.

Agnieszka pomyślała, że pani Elżbieta naprawdę chce dla niej jak najlepiej. Ona sama usiłowała przecież swoje obowiązki wykonywać należycie. Ale dlaczego obowiązki te okazały się takie trudne, przykre i bolesne.

– Wiele młodych żon wydaje się na początku rozczarowanych swoimi mężami – mówiła Elżbieta. – Czy nie tu leży przyczyna twojego smutku? To przecież nie powinno być tak, że młoda żona cieszy się, kiedy jej mąż, dorodny i niestary, jedzie gdzieś w świat. Ale tak bywa. Ze mną też tak było.

Agnieszka spojrzała z nadzieją.

– I minęło?

– Pierwsze miesiące mojego małżeństwa nie należały do łatwych – przyznała się pani Elżbieta. – Nie wiedziałam, czego on chce ode mnie, nie umiałam go zadowolić. Prawdę mówię, moje dziecko?

– Prawdę – chlipała Agnieszka. – Słyszałam, że kobiety nie zawsze narzekają, ale nie wiem, jak to jest.

Co powinnam zrobić? Pewnie to grzech, ale kiedy zbliża się wieczór, drżę cała z trwogi. Jestem taka niewytrzymała na ból, a zawsze, od pierwszego razu, wszystko okropnie mnie boli. Czy nie ma sposobu na to, aby bolało mniej, czy nie ma sposobu, żeby wcale nie bolało?

– Na wszystko jest sposób – zapewniła Elżbieta. – Odczuwasz ból, boisz się, że tak już będzie?

Poradzimy sobie z tym. Wiesz co? Spakujemy się i pojedziemy do Potoka. Nie bój się, wrócisz do Lipowej przed swoim mężem. Znam ja tam babkę, która umie poradzić na takie kłopoty. I kiedy niewiasta odczuwa ból, i kiedy nie odczuwa nic albo chce uspokoić męża.

Ponownie pogłaskała Agnieszkę po ramieniu.

– No, uśmiechnij się – zachęciła. – Los kobiety bywa trudny. Zwykle najtrudniejszy jest pierwszy okres. Kiedy zajdziesz w ciążę, zawsze znajdziesz wymówkę, żeby odmówić mu odwiedzin w swoim alkierzu. Potem wydasz na świat syna, mąż będzie rad i ty będziesz rada. A z bólem sobie poradzimy.

Na razie trzeba zacisnąć zęby, trzeba żebyś zajęła się jaką robotą, trzeba żebyś odpowiednio dbała o dwór. A jutro lub pojutrze przyjedziesz do mnie, odpoczniesz. Babka, która zna sposoby na wszystko, poradzi, co i jak należy robić...

– Jeno! Jeno! Gdzie się podziewa ten chłopak!

Gościcha, utykając na lewą nogę i mamrocząc pod nosem, obeszła chatę wokoło. Była rozdrażniona i laską niecierpliwie roztrącała zagradzające jej drogę zwierzęta. Bociany, świnie, gęsi, drobne ptactwo odbiegało na kilka kroków, by zaraz powrócić na swoje miejsce, gdzie chwilę przedtem wystawiła im korytka z pokarmem.

– Jeno, okropny chłopaku! – krzyczała Gościcha, daremnie wytężając wzrok zwrócony w stronę lasu.

Przez chwilę wydało się jej, że widzi chłopca schowanego w pobliskich krzakach, więc nie bacząc na ból nogi, pokuśtykała w tym kierunku.

Chaszcze poruszyły się i pokazała się nad nimi głowa z długimi jasnymi warkoczami. Gościcha zatrzymała się i groźnie spojrzała na obcą.

– A ty tu czego?

Zza krzaka niepewnie wysunęła się dziewczyna w skromnym odzieniu służącej. Miała przestraszony wzrok.

– Przychodzę po pomoc dla mojej pani – powiedziała spłoszona, gotowa w każdej chwili odwrócić się i uciec.

Gościcha osłoniła czoło dłonią, żeby lepiej przyjrzeć się przybyłej.

– Byłaś już tu – przypomniała sobie. – Pamiętam.

– Moja pani potrzebuje waszej rady, bo znowu przyszło krwawienie.

– Nie mam czasu – fuknęła Gościcha nieprzyjaźnie. – Przychodzicie tu wszyscy, kiedy potrzebujecie mojej pomocy, a każdy ukrywa to przed innymi. A potem chcecie mnie stąd wygnać. Zobaczymy jeszcze, kto mocniejszy!

Zachichotała, aż dziewczynę przebiegł dreszcz. Przyszła, bo nie mogła odmówić swojej pani, ale tylko ona wiedziała, ile wysiłku ją to kosztuje. Stara Gościcha potrafi rzucić straszliwy urok ot tak, dla żartu.

A wtedy nie ma ratunku.

Dziewczyna stała niepewnie, nie wiedząc, czy ponowić prośbę, czy odejść. Postanowiła jednak poprosić" raz jeszcze.

– No dobrze – odpowiedziała stara. – Od dawna ma te kłopoty?

– Kilka dni. I ciągle nie czuje się najlepiej ze swoim mężem. Pani Elżbieta poradziła jej, żeby was poprosić o pomoc. Moja pani powiedziała: idź do babki Gościchy i proś o pomoc. Ona najlepiej wie, co trzeba zrobić.

– Może i wiem – mamrotała Gościcha, nadal rozglądając się za chłopakiem. – Gdzie się znowu podział ten smarkacz!

Potem kazała dziewczynie poczekać, a sama poszła do chaty. Dziewczyna stała w miejscu, odmawiając ciche modlitwy. Z chaty dobiegał gniewny głos staruchy, skrzeczenie ptaków, stukania, gulgot i inne dziwne odgłosy.

Wreszcie babka wyszła na zewnątrz, niosąc płócienny woreczek.

– Tu masz lekarstwo dla swojej pani – powiedziała. – To ziele tasznika. Weźmiesz pół garści do małego naczynia i zalejesz ukropem. Niech twoja pani pije często w ciągu całego dnia. Pod spodem są owoce kaliny. Z nich też zrobisz napar, ale ten niech pije rzadziej, najwyżej cztery razy na dzień.

Zrozumiałaś?

– Napar z ziela pić często, napar z owoców rzadko – powtórzyła dziewczyna, chwytając woreczek.

Dygnęła pospiesznie w podziękowaniu i zadowolona, że ma to już za sobą, pobiegła do dworu. W tej samej chwili przed chatą pojawił się kilkuletni chłopak, wyrośnięty, ale chudy, z jasnymi włosami, najwyraźniej nie czesanymi od dawna. W pobrudzonych ziemią rękach trzymał przed sobą małego zająca.

– Ty łazęgo! – krzyknęła na niego Gościcha. – Włóczysz się cały dzień, a tu trzeba zaraz iść po zioła.

Księżyc dziś będzie pełny.

Chłopak lekceważąco wzruszył ramionami.

– Jeszcze daleko do nocy – mruknął. – Zobaczcie, znowu znalazłem zajączki bez matki, ale jeden mi padł po drodze. Kiedy mnie wreszcie nauczycie robić tę maść, co ją nazywacie maścią życia?

– Jeszcze nie pora! – fuknęła Gościcha. – Na razie wystarczy, że umiesz kości składać tym brzydactwom.

– On wcale nie jest brzydki! – sprzeciwił się Jeno. – I ma takie miękkie futerko.

– Głupiś. Choć raz przyniósłbyś coś pożytecznego.

Pan Jakub przychodził do alkowy żony bardzo często. Przychodził także i wtedy, gdy dawała do zrozumienia, że niekoniecznie chce się poddawać jego woli. Liczyła na to, że szybko zajdzie w ciążę, i modliła się o to żarliwie każdego wieczora. Ale na razie nic nie wskazywało, aby jej modły miały być wysłuchane. Starała się też dokładnie wypełniać zalecenia Gościchy, piła napary, wkładała pod poduszkę różne zioła, nawet odczyniała uroki.

Próbowała bronić się przed spełnianiem powinności małżeńskiej, używając najrozmaitszych sposobów, wymawiała się chorobą albo jechała niespodziewanie do pani Elżbiety, co go złościło najbardziej. Któregoś wieczora, kiedy wróciła z takich odwiedzin, pan Jakub naszedł ją w alkowie i siłą wziął to, co mu się należało. A potem jakby zapomniał, że jest jej mężem, i na jakiś czas przestał przychodzić.

Płakała całą noc, a on rano odjechał, jak często w ostatnich czasach, nie mówiąc, dokąd i po co.

Smutku przyczyniało jej jeszcze zachowanie służby. Pani Agnieszka podejrzewała, że wszyscy wiedzą o jej kłopotach, i kiedy tylko słyszała żart lub śmiech, od razu wydawało się jej, że to ona jest przedmiotem drwin, a wtedy nie żałowała razów ani obraźliwych słów.

To wszystko sprawiało, że czeladź nie znosiła jej coraz bardziej, wykręcała się od obowiązków i na każdym kroku starała się robić jej przykre niespodzianki, a przynajmniej tak wydawało się Agnieszce.

Około świąt okazało się, że spodziewa się dziecka, ale nie miała z tego powodu żadnej radości. Czuła się źle, prześladowały ją bóle, mdlała często. Służba głośno dziwowała się temu i podkpiwała, że pan Jakub wybrał na żonę kogoś wielce osobliwego.

Zbrzydła, stała się bardziej złośliwa i wyniosła. Rzadkie wizyty męża w alkowie witała płaczem i narzekaniem, co go drażniło, i tak powoli odsuwali się od siebie coraz dalej.

Z początkiem roku stan pani Agnieszki stał się widoczny, a ona sama przestała wychodzić z domu, najczęściej leżąc w swoim łożu, a że wtedy nie mogła odpowiednio troszczyć się o sprawy gospodarskie, była rozdrażniona, okropnie podejrzliwa i niemiła.

Opiekująca się nią akuszerka ze wsi kręciła głową z niezadowoleniem.

– Oj, będziesz ty jeszcze płakała, gołąbeczko – mówiła zatroskana. – Nie wiem, czy tak być musi, ale na mój rozum wiele czasu upłynie, zanim staniesz się prawdziwą żoną i matką. Młoda jesteś, za młoda i za mało rozwinięta. Za kilka lat może coś z tego będzie.

Pan Jakub chodził zły i naburmuszony, żony prawie nie widując, czego mu nie miała za złe – albo znowu domagała się jego obecności, kiedy potrzebowała się poskarżyć.

Wreszcie Agnieszka urodziła dziecko. Przyszło na świat przed terminem i było martwe. Poród był długi i ciężki, krzyki pani słyszano przez całą noc i dzień następny.

Pan Jakub nie czekał na narodziny dziecka w świetlicy. Babka przyniosła mu wiadomość do młyna pod zamkiem, gdzie pojechał, nie mogąc znieść jęków żony. Babka miała nowinę wypisaną na twarzy.

– Martwe – powiedziała. – Jesteście w tym wieku, żeście powinni wiedzieć, że wasza żona to jeszcze dziecko, i trzeba jej było dać czas.

– Chłopiec? – zapytał.

– Co za różnica, skoro nie żyje – wykręcała się kobieta.

– Ale chcę wiedzieć, czy to chłopiec!

– Nie.

Pan Jakub odwiedził żonę dopiero na trzeci wieczór.

– Musisz dać mi syna – powiedział z naciskiem. – Przecież po to cię wziąłem, kobieto..

Pani Agnieszka płakała.

Od ślubu minęło sporo czasu, ale Agnieszka nie przekonała się do Aleny. Dziecko stale trzymało zabawki przy sobie, niechętnie przebywało w jej towarzystwie i słuchało raczej służebnych dziewek niż samej pani. Agnieszka zauważyła też, że mąż więcej serdeczności okazuje dziecku niż jej, a przez to i dziewczynka nie czuła się zobowiązana podporządkować się woli macochy i bała się jej raczej na pokaz.

Służebne, którym Agnieszka dawała się we znaki, bo srogo pilnowała, aby ani przez chwilę nie pozostawały bez zajęcia, bardzo chętnie podzieliły się z panią nowinami – Powiadają, że pan Jakub będzie miał dziecko w Nowej Woli – mówiła jedna do drugiej, głośno, żeby słyszała to przechodząca przez podwórze prawowita małżonka. – Wiesz, zajeżdża do Cudki, córki sołtysa, a ta aż piszczy z uciechy. Na pewno urodzi się zdrowy dzieciak A nasz pan podobno świata za nią nie widzi.

– Pewnie – śmiała się druga. – Dziewucha jak rzepa.

– Naszej pani to chyba nie będzie wesoło – powiedziała pierwsza, nie ukrywając zadowolenia.

Agnieszka zacisnęła pięści i udała, że niczego nie słyszy. Dopiero w swojej komnacie dała upust złości, waląc rękami o posłanie i krzycząc do poduszki.

– Niedoczekanie wasze! – groziła. – Poczekajcie tylko, jak wreszcie urodzę. Przecież na pewno któregoś dnia urodzę syna. A wtedy zobaczymy.

Podjęła kolejną próbę zbliżenia się do męża, ale nie było to łatwe. Któregoś dnia, kiedy obie z pasierbicą siedziały w świetlicy, przyszedł pan Jakub. Był już przygotowany do dalszej podróży i wszedł tylko, żeby pożegnać się z córką. Agnieszka poczuła bolesne ukłucie w sercu, kiedy mąż wziął dziewczynkę na ręce, przytulił i pocieszał, że niedługo wróci. Dla żony nie miał takich słów od dawna.

– Chciałabym wam coś powiedzieć – zaczęła poważnym tonem, a on ledwo spojrzał w jej stronę.

Agnieszce wydawało się, że w oczach męża pojawił się błysk zaciekawienia, ale szybko przygasł. – Chciałam was prosić, byście wrócili szybko. – Może być, że za waszym powrotem dwoje dzieci będzie się bawić w tej świetlicy.

– Doprawdy? – zapytał raczej obojętnie. – Mówicie tak, żeby mnie zatrzymać, czy może rzeczywiście spodziewacie się udanego porodu?

– Przekonacie się sami – zapowiedziała dumnie, znaczącym gestem kładąc ręce na uwydatniającym się już pod suknią brzuchu.

– Chciałbym się przekonać – zgodził się. – Babka powiedziała, że musi upłynąć trochę czasu, nim urodzicie prawdziwe dziecko.

– Prawdziwe dziecko? – zdziwiła się.

– Prawdziwe. Zdrowe i dorodne. Córkę już mam, więc teraz oczekuję od ciebie syna. Twoja siostra ma jednego, druga siostra nawet dwóch. Tylko ty nie bardzo się starasz.

Przemogła się, przełykając zniewagę.

– Przekonacie się. Może i wasze serce nieco złagodnieje. Chyba nie godzi się, byście jeździli nie wiadomo dokąd, kiedy ja tu czekam rozwiązania. Może ktoś powinien wam przypomnieć, że tu macie dom, a nie musicie jeździć stale do tej bezwstydnicy.

– Dobrze, że wiesz, że jeżdżę do Cudki – powiedział spokojnie. – Jeżdżę i będę jeździł tak długo, jak mi się będzie podobało. A tobie nic do tego, niewiasto. Masz tu dach nad głową, to siedź i wypełniaj swoje obowiązki.

Gestem ręki dał znak, że rozmowę uważa za skończoną, i skierował się do wyjścia. Alena podniosła się z podłogi i chciała pobiec za nim, ale już był za drzwiami.

– Gdzie lecisz, głupia? – upomniała dziecko pani Agnieszka. – Tutaj ci kazał zostać.

Trzymając dziecko za rękę, niby to niechcący uszczypnęła je boleśnie w ramię. Alena rozpłakała się rozdzierająco.

Księżycowe zioła

Księżyc oświetlał jasno całe pole i stok wzgórza. Gościcha patrzyła na pełną tarczę przez jakiś czas, pociągała nosem, jakby węsząc, a potem klepnęła po plecach stojącego przy niej Jeno.

– Już pora – powiedziała. – Zioła dojrzały i wykąpały się w świetle. Teraz zbierzmy je szybko, póki księżyc się nie schowa.

Chłopak posłusznie wyjął zza rzemienia, którym był przewiązany, kilka płóciennych woreczków.

Stara wydzieliła mu dwa, a pozostałe zabrała ze sobą.

– Pójdziesz na prawo – poleciła. – Spotkamy się koło tamtego kamienia. Pamiętaj, zbierasz tylko kwiaty tasznika i podbiału. Sama znajdę wszystko inne.

Ruszyli łąką i po stoku, oddalając się coraz bardziej od siebie. Pracowali w milczeniu, szybko i sprawnie. Ziół nie brakowało, więc już po chwili Jeno miał napełnione woreczki. Wyprostował się, żeby zawołać opiekunkę, kiedy wielki cień przesłonił mu nagle światło.

– Duch! – krzyknął Jeno, raczej zdziwiony niż przestraszony. Obcując na co dzień z Gościchą, jej zwierzętami i jej zaklęciami, nie bał się prawie niczego.

Duch zaśmiał się jak najbardziej ludzkim głosem, chwycił chłopaka za kark i wielką łapą zasłonił mu usta. Był wielki, pokryty zwierzęcymi skórami, miał rogi na głowie i pachniał dymem jak prawdziwy czart z piekła.

– Cicho, bachorze! – warknął. – Bo kark ci skręcę! Jeno szarpnął się, ale nie udało mu się wyrwać z uścisku. Machał rękami, kopał nogami, nie robiło to jednak na trzymającym najmniejszego wrażenia.

Wielkolud niósł chłopaka przed sobą i przyspieszając kroku, schodził z pagórka ku nieodległemu lasowi.

– Marama, stój! – skrzeczący krzyk Gościchy, niespodziewany a głośny i wyraźny, osadził na miejscu rozbójnika.

Rozejrzał się i nie od razu zobaczył starą, bo pochylona nad laską, prawie nie była widoczna pomiędzy wysokim zielskiem.

– Stój, bo pożałujesz! – powiedziała groźnie i ruszyła ku niemu chwiejnym krokiem, utykając.

Roześmiał się.

– Nie dogonicie mnie, babko – mruknął, ale nie poszedł dalej.

– Moje zaklęcie cię dogoni.

Marama podniósł dziecko wyżej, odwracając jego twarz ku światłu. Jeno nadal wyrywał się z całych sił i zbój musiał walnąć go pięścią po plecach, żeby się uspokoił.

– To mój chłopak – powiedział Marama do Gościchy, która była już o kilka kroków. – Poznaję po tych przeklętych oczach.

– Oddaj go – zażądała. – Teraz on mój.

– Odkupię – oznajmił Marama. – Dam dużo więcej niż wy mnie kiedyś.

– Nie jest na sprzedaż. Nikt ci nie kazał go sprzedawać, sam do mnie przyszedłeś. Jest mi potrzebny do roboty. Puść go i ruszaj swoją drogą.

Rozbójnik roześmiał się ponownie. Gościcha wyglądała znacznie gorzej niż przy poprzednim spotkaniu. Skurczyła się, pochyliła. Pewnie i sił jej ubyło. Marama nie zamierzał łatwo rezygnować.

Nie po to przecież stracił tyle czasu, idąc ich tropem, żeby teraz miał odstąpić od swoich zamiarów.

– Wcale się was nie boję – powiedział zuchwale. – Ale nie chcę się z wami próbować. Po dobrej woli proszę, byście mi go zwrócili. Dobrze zapłacę. Co wam po nim? Jeszcze rok czy dwa i sam ucieknie, a wy go nie upilnujecie. Starzy jesteście, babko. Macie już pewnie ze sto lat...

– I cztery – uzupełniła Gościcha.

– Właśnie. Ani chybi wkrótce zemrzecie gdzieś pod drzewem. Wtedy chłopaka i tak znajdę.

Taka możliwość najwyraźniej nie bardzo podobała się staruszce.

– Już ci mówiłam, żebyś trzymał się od niego z daleka – przypomniała. – Jak nie posłuchasz, gorzko pożałujesz.

– A ja wam mówiłem, żebyście mnie nie straszyli. Kiedy on taki groźny, od razu trzeba go zabić. – Marama sięgnął do pasa po długi nóż.

Chwilę tę natychmiast wykorzystał Jeno. Uwolnił głowę, pochylił ją i z całych sił ugryzł rozbójnika w przedramię. Marama wrzasnął, wypuścił nóż, chwytając zdrową ręką bolące miejsce. Ale Jeno już wyśliznął się z jego objęć i już pędził pomiędzy trawami.

Marama zaklął, a Gościcha zaśmiała się cicho.

– Uprzedzałam cię – powiedziała z zadowoleniem. – Zbieramy tu zioła, bo właśnie dojrzały przy pełni księżyca. Ale tobie nie pomogę. Może będziesz miał szczęście i nie umrzesz od zębów chłopaka.

– Zabiję bachora! – pienił się Marama. – Znajdę i ubiję jak psa!

– Trzeba było słuchać, jak cię ostrzegałam. Po coś go zabierał z lasu? A teraz odejdź stąd, bo muszę skończyć swoją robotę.

Nie ruszył się z miejsca, nadal obmacując pogryzioną rękę, więc dodała:

– Ostatni raz mówię, Marama. Za chwilę księżyc się skryje. Jeśli do tego czasu nie schowasz się w lesie, zamienię cię w jaszczurkę.

Odwróciła się i podreptała w kierunku skały. Marama odszukał nóż w trawie, włożył go za pas, a potem, przeklinając i złorzecząc, oddalił się pospiesznie.

Gościcha dreptała wokoło chaty wyraźnie zafrasowana. Jeno siedział na pniaku przed domostwem i opatrywał skrzydło rannemu bocianowi, zerkając spod oka na opiekunkę. Nigdy jeszcze nie widział jej tak przygnębionej i to go niepokoiło. Dziwnie jasno i mocno przeczuwał niebezpieczeństwo. Ale bał się pytać. Próbował nawet, ale ofuknięty zamilkł i czekał, co stara powie.

Był jej posłuszny jak matce. To ona dawała jeść, schronienie w chacie, uczyła leczyć zwierzęta. Znała wiele groźnych zaklęć, dzięki którym nic złego mu się nie przytrafiło. Aż do dziś.

Gościcha długą chwilę przyglądała się chłopcu. Nie powiedziała nic, ale od razu odgadł, że dzieje się coś niedobrego. Był tylko dzieckiem, więc raczej czuł, niż wiedział.

– Musisz odejść, chłopaczku – powiedziała.

– Dokąd? – Jeno odstawił boćka i popatrzył na opiekunkę. – I czy mogę później, teraz tak pięknie się bawimy.

– Trzeba, żebyś odszedł zupełnie – wyjaśniła. – Nie możesz mieszkać tu ze mną.

– Jak to nie mogę? – zapytał z niepokojem. – Wyrzucacie mnie?

Gościcha niezwykłym dla niej gestem objęła chłopca.

– Nie jesteś tu bezpieczny, Jeno. Nie dam rady cię ochronić, jestem już stara, nie mam tyle sił co dawniej. Marama, ten zbój, nie odpuści. Będzie kręcił się w pobliżu, będzie czekał na odpowiednią sposobność, aż w końcu taka się nadarzy. Pójdziesz do lasu albo z ziołami, a on się przyczai i cap, złapie. A kiedy złapie, zabije.

– Mnie? – zdziwił się Jeno. – Czemu miałby mnie zabić? Za to, że ugryzłem go w rękę?

Roześmiała się, ale nie był to śmiech wesoły.

– Dobrze, że go ugryzłeś – mruknęła. – Inaczej już spełniłby swoją groźbę. Czas, żebyś dowiedział się o tyra wszystkim. O tym, czego on się boi.

– Co powiedzieliście, ciotko? Czego boi się Marama? I dlaczego jest taki zawzięty na mnie?

Gościcha machnęła ręką zniecierpliwiona.

– Widzicie go! Wszystko chciałby wiedzieć! Nie powiem ci wszystkiego, bo jesteś za mały, a nawet i później nie powiedziałabym. Niech ci wystarczy, że masz się go wystrzegać jak ognia. Zawsze i wszędzie. Jeśli cię dopadnie, nikt cię nie zdoła uratować. To zawzięty zbój. On się boi ciebie... i zrobi wszystko, żebyś mu nie zagrażał.

– Mnie się boi? – dziwił się chłopak – Taki wielki, silny Marama mnie się boi?

– Wielki i silny jest – przyznała Gościcha. – Ale nie jest silniejszy od losu. A los tak się układa, że on ma się ciebie bać. On to wie, dlatego nie zrezygnuje. Już kilka razy przychodził, żeby cię wykupić, a raz, kiedy byłeś jeszcze całkiem mały, próbował cię wykraść. Nie udało mu się, ale na pewno będzie próbował swoich sztuczek. Dlatego musisz odejść i iść tam, gdzie ciebie nie dosięgnie.

– Ale ja nie chcę! Nie chcę nigdzie iść bez was! – Moje miejsce jest tutaj. Ty nie musisz tu siedzieć.

Możesz się przed nim schować. Podniosła się i wzięła Jeno za rękę.

– Nie możemy tego odkładać. Trzeba iść od razu.

– Dokąd, ciotko?

– Pójdziemy do ludzi, do osady. Marama tam nie przyjdzie, będziesz bezpieczny.

– Nie chcę iść – upierał się. – Może rzucicie urok na Maramę i już. Zamieni się w kij albo w wiewiórkę, a ja będę mógł zostać.

– To niemożliwe. Trzeba iść. Pójdziemy do osady. Mówiłam już z kowalem. Hanek nie chciał się zgodzić, ale w końcu uległ. Weźmie ciebie do terminu. Tam będziesz bezpieczny. Między ludźmi i pod okiem kowala. Tylko mi obiecaj, że będziesz go słuchał. Jest mi winny przysługę, a poza tym zapłacę tyle, żeby był zadowolony. A tobie będzie tam dobrze. Hanek to bogaty kowal, ma wielki dom i dużo srebra. Niczego ci tam nie zabraknie. Tylko trzymaj język za zębami i nie opowiadaj nikomu, co umiesz i czego cię nauczyłam. Pamiętaj. Ludzie nie lubią takich jak ja albo ty. Uważają nas za odmieńców. Pamiętaj, żebyś był ostrożny.

– A co będzie z wami, ciotko? – rozpłakał się Jeno.

– Ja tu zostanę i będę czuwała z daleka. Nie przychodź do chaty, czasem sama cię odwiedzę. Póki nie wyrośniesz na silnego mężczyznę, strzeż się Maramy. Powiedziałam mu kiedyś nieopatrznie coś, czego nie powinien wiedzieć, a co ma związek z tobą. Marama znalazł cię w lesie dawno, dawno temu i przyniósł do mojej chaty.

– A skąd się tam wziąłem, ciotko? Przecież każdy, i człowiek, i zwierzę, musi mieć rodziców. Co się stało z moimi?

– Widzicie go, jaki mądry! Też miał rodziców! A pewnie, że miałeś! Tylko co ci po tym? To ja ciebie wykarmiłam i wychowałam od niemowlęcia. Więc to mnie winieneś posłuszeństwo i może... trochę przywiązania.

– Nie mam nikogo droższego od was na całym świecie. A wy chcecie mnie oddać do obcych? – pytał ze łzami w oczach.

– Bo chcę, żebyś był bezpieczny. Im prędzej to się stanie, tym lepiej. Więc chodźmy od razu do kowala. I pamiętaj, bądź posłuszny.

Święto Leszczyny

Jesień 1356

Ciężkie były te pierwsze dni w kuźni. Nawet nie ze względu na samą pracę, ale głównie przez to, że musiał wciąż tkwić w jednym miejscu. Jeno, przyzwyczajony do biegania po polach, po lasach, po wzgórzach, nie mógł usiedzieć w kuźni i tylko patrzył, jakby z niej czmychnąć. Wcale nie myślał, że jego samowolne wyprawy mogą zakończyć się tragicznie, choć kilkakrotnie słyszał, jak ludzie z osady mówili, że podobno widziano w pobliżu Maramę. Był za mały na to, żeby przejmować się takimi ostrzeżeniami.

Tęsknił za Gościchą. Nie posłuchał jej przestróg, po kilku tygodniach udało mu się wymknąć z osady niepostrzeżenie i pobiegł do chaty opiekunki. Wszystko wyglądało jak dawniej, wokoło chodziły zwierzęta, które powitały go głośnym jazgotem, ale ciotki nie było w pobliżu. Długo błąkał się po okolicy, szukając Gościchy, i choć chata sprawiała wrażenie, jakby gospodyni dopiero co wyszła, nie odnalazł po niej ani śladu.

Wieczorem, kiedy rozżalony wrócił do kuźni, Hanek nie żałował pięści, aby nauczyć go posłuszeństwa. Jeno przepłakał na swoim posłaniu całą noc, za drzwiami podpartymi od zewnątrz kołkiem, aż rano przyszedł kowal i zabrał go znowu do roboty.

Po kilku miesiącach chata Gościchy zaczęła zarastać zielskiem. Zwierzęta rozproszyły się, ptaki odleciały w poszukiwaniu pożywienia. Ludzie różnie o tym mówili. Ktoś widział Gościchę na gościńcu krakowskim, inni powiadali, że poszła do lasu i tam zmarła.

Była czarownicą, więc nikt się nie martwił jej pogrzebem. Ciała zresztą nie odnaleziono, może odleciała na miotle na Łysą Górę. Ludzie odetchnęli z ulgą, że nie mieszka już w pobliżu osady, bo choć wielu korzystało z jej porad i ziół, nigdy nie byli wolni od lęku.

Jeno wkrótce zrozumiał, że Gościcha nie wróci. Nie wiedział, dlaczego go zostawiła, miał o to żal, czuł się skrzywdzony, ale szybko zrozumiał, że nic nie może na to poradzić. Zawziął się w sobie i przestał chodzić do starej chaty. Podejrzewał, że za zniknięciem opiekunki może się kryć groźny Marama, ale nie miał z kim podzielić się swoimi myślami i obawami.

To, że Jeno traktowano inaczej od innych chłopców z osady, długo mu nie przeszkadzało, wszystko wydawało się zwyczajne, takie jak być powinno. Tęsknił do tego samego, co i inni chłopcy. Nie tylko do mistrza, który by udzielał nauk bez krzyków i kuksańców, ale i do ojca – niektórzy chłopcy we wsi tęsknili do tego samego. Ojciec Radka utonął w rzece, ojca Tatarki przed laty śmiertelnie przywaliło drzewo.

Tamci jednak mieli rodziny: matki, siostry, braci, wujów, krewnych, pociotków. To właśnie ubiegłego roku, w samo Święto Leszczyny, Jeno zrozumiał, czym wyróżnia się spośród mieszkańców osady. On jeden, jedyny ze wszystkich, jest zupełnie samotny. Nie pamiętał, nie znał, nie słyszał o jakichkolwiek swoich krewnych. Jak gdyby ich nigdy nie było. Gościchy, dla której zachował w sercu wiele ciepłych uczuć, nie miał za bliską krewną, bo wiedział, że był u niej tylko na wychowaniu, podobnie jak teraz u Hanka.

W Święto Leszczyny wszyscy jego rówieśnicy dostawali drobne prezenty i upominki. Jeno był jedynym, o którym nikt nie pamiętał. To dlatego uciekł wtedy nad rzekę i płakał jak małe dziecko. To wtedy pomyślał o niesprawiedliwości, jaka go spotkała, i to wtedy zaczął się zastanawiać, dlaczego jego los jest odmienny od losu innych. Czemu ma więcej pracy, a mniej odpoczynku? Czemu musi chodzić gorzej ubrany, czemu musi jeść skromniej i czemu nie ma rodziny?

Nie, to było wcześniej. Pierwszy raz pomyślał o niesprawiedliwości, gdy wypędzono go z domu kowala, choć tak wspaniale pachniały tam świąteczne ciasta. Nie dali mu nawet okrucha, choć przecie przygotowano ich tyle, że w końcu nawet psy nie chciały ich jeść. Albo jeszcze wcześniej, kiedy...

Albo wtedy, gdy...

Święto Leszczyny w tym roku obchodzono szczególnie uroczyście. Przybyli goście ze wszystkich osad Doliny, a zapowiadana od tygodni zabawa trwała trzy dni. Jeno jak co roku brał udział w przygotowaniach, razem z innymi porządkował obejścia, zamiatał uliczki, bielił kamienie w ogródkach, znosił kłody drzewa na główny plac, gdzie pierwszego wieczora zapalono wielki ogień.

Świąteczne placki upieczono już w przeddzień. Było ich więcej niż zwykle, bo tego roku plony wypadły obficie. Od kilku dni w osadzie panował ruch, gwar, szum. Trudziły się nie tylko gospodynie, zaprzęgnięto do roboty wszystkich mieszkańców, nawet biedacy z chat po drugiej stronie strumienia starannie wyprzątali obejścia, pobielili wapnem ściany i ozdobili je zielonymi gałęziami.

Wszystko było gotowe już na kilka dni przed wyznaczonym czasem. W przeddzień srogi strażnik obszedł gospodarstwa i sprawdzał dokładnie stan przygotowań – zapasy jadła, napitki. Dokładnie liczył psy, sprawdzając, czy są uwiązane, a jeśli znalazł któregoś, choćby i szczeniaka, na swobodzie, miał prawo nałożyć grzywnę.

Kiedy jednak wszyscy zasiedli przy stołach, całymi rodzinami, dla Jeno zabrakło miejsca. Uciekł nad rzekę. Tam zaszył się w zaroślach i przepłakał cały wieczór. Dopiero nad ranem odszukał go Radek, który przyniósł torbę łakoci. Przyjaciel wypatrzył Jeno nad urwiskiem wznoszącym się przy skałach nad zachodnim skrajem Doliny, gdzie czasem przychodzili się bawić i ćwiczyć w odwadze.

Jeno nie przyznał się do swoich myśli. Nie powiedział, że chwilę wcześniej postawił stopę nad samą krawędzią urwiska i był już gotów skoczyć w przepaść. Odtrącił przyniesione ciasta i łakocie, nie chciał gadać o wesołych zabawach na placu, aż przyjaciel obrażony tą niewdzięcznością odszedł.

Wtedy Jeno znowu się rozpłakał i postanowił zrobić coś takiego, po czym mieszkańcy osady, ba, mieszkańcy całej Doliny, będą musieli uznać go za swojego. Nie wiedział jeszcze co. Mógłby przecież wykazać, że jest potrzebny, że jest w czymś najlepszy, że może nawet dokonać bohaterskiego czynu.

Ten pomysł mu się spodobał. Gdyby tak ocalił osadę przed jakimś nieszczęściem, musieliby uznać, że jest coś wart. Wycofał się znad krawędzi skarpy, zaszył w krzakach nad rzeką, żeby to przemyśleć. Po pierwsze, postanowił sobie, że nie będzie ich prosił. Poczeka, aż oni go poproszą. Gdyby tak na przykład wybuchł wielki pożar albo zdarzyła się wielka powódź... Przecież jest silny, nigdy nie bał się żadnej pracy, wiele potrafi, prześcigał rówieśników we wszystkim, był najlepszy... Na pewno w nieszczęściu umiałby dać z siebie wszystko, uratować ludzi i dobytek. Wtedy to już musieliby uznać jego zasługi i jego samego...

Kiedy tak siedział i wymyślał coraz to straszniejsze okoliczności, w jakich miałby się wykazać, ktoś go zaskoczył. Poczuł twarde uderzenie w kark, upadł, a w chwilę później zobaczył nad sobą groźne oblicze nieznajomego wojownika. Jakiś wielki i ciężki brodacz przygniótł go do ziemi, ostrzem wielkiego noża dotykając szyi.

– Nie ruszaj się! – rozkazał groźnie. – Jeden cios i po tobie.

Jeno bezwiednie posłuchał rozkazu. Nieznajomy odwrócił go twarzą ku sobie i wtedy oblicze nieco mu złagodniało. Miał przed sobą tylko nieuzbrojonego chłopaka. Odepchnął go, ale nie schował noża.

– Ktoś ty? – zapytał surowo. – I co robisz tutaj, zamiast być ze wszystkimi?

Jeno patrzył niepewnie, ale nie z przestrachem, bo nie był tchórzem. Wprawdzie nieznajomy wyglądał groźnie, ale przecież nie miał powodu czynić mu krzywdy.

– Jeno – odpowiedział. – A nie jestem z nimi, bo... bo nie chcę.

Mężczyzna roześmiał się.

– Tak? – w jego głosie brzmiało rozbawienie. – A mnie się wydaje, że ciebie tam nie chcieli.

– Sam poszedłem – upierał się, z ciekawością zerkając na nieznajomego.

Był to ogromny, wysoki wojownik. Wyglądał na jednego z tych wędrownych rycerzy, jakich czasem widywano w Dolinie. Służyli tym, którzy płacili więcej albo którzy im się podobali. Wszyscy chłopcy bez wyjątku marzyli, by ich naśladować, pojechać w świat, dokonywać bohaterskich czynów, pokonywać smoki i zdobywać księżniczki.

– Co to za święto? – zapytał nieznajomy, a widząc spojrzenie chłopaka, schował nóż do pochwy przy pasie i dodał uspokajająco: – Nie bój się. Nic ci nie zrobię.

– Nie boję – zapewnił Jeno, rozcierając kark. – Choć trochę to dziwne, że napadliście mnie od tyłu.

– To niezły sposób – stwierdził tamten lekko. – Przecie nie widziałem, kogo mam przed sobą. Mógłbyś być czarownikiem czy kimś takim.

– W tej okolicy nie ma czarowników – zapewnił Jeno.

– A wy wyglądacie na wędrownego rozbójnika, przyznajcie się.

Jeno sam był zaskoczony swoją odwagą. Przecież nie miał przy sobie żadnej broni, a wiedział, że wędrowni wojownicy nie lubią, gdy inni za wiele sobie pozwalają. Ale nieznajomy nie obraził się.

Przeciwnie, docenił odwagę chłopaka.

– Jesteś taki odważny albo taki głupi – powiedział z uśmiechem. – Jak się nazywasz?

– Jeno, już to mówiłem. A wy?

– Parnas. Więc co to za uroczystości?

– Święto Leszczyny, kiedy cieszymy się z zakończonych zbiorów tego roku.

– Ale chyba nie wszyscy cieszą się jednakowo – śmiał się gość.

Traktował Jeno pobłażliwie, ale bez złośliwości. Może wiedział, że jest jednym z bohaterów chłopięcych opowieści i chciał się wydać taki, jak w tych bajaniach – mężny, szlachetny, sprawiedliwy.

Zapytał o szczegóły dotyczące święta i z dużą uwagą słuchał wyjaśnień chłopaka. Zadał jeszcze kilka pytań i jakby usprawiedliwiając się ze swojej ciekawości, powiedział:

– Widziałem wiele krain, wiele ludów i plemion. Wszędzie mają jakieś zwyczaje, więc chętnie słucham takich opowieści. W nich kryją się tajemnice tego świata.

– Na pewno wiele wędrowaliście i wiele moglibyście o tym opowiedzieć – podchwycił Jeno z zaciekawieniem, ale Pantas zbył go krótkim:

– Pewnie.

A widząc rozczarowaną minę chłopaka, dodał łagodniej:

– Może innym razem. Mówiłeś o wielu gościach, którzy zjechali na święto. Czy jest wśród nich ktoś, kogo mogę znać?

– Nie wiem – zastanowił się Jeno. – Nie wiem, kogo znacie, a kogo nie. Powiadają, że wędrowni wojownicy znają wszystkich. Chyba jednak nie w naszej osadzie. Tu nigdy nie było nikogo znanego.

– Chyba masz rację – powiedział Pantas, po czym odwrócił się i poszedł ścieżką przed siebie. Jeno skoczył za nim, niezadowolony z tak nagłego zakończenia rozmowy, i po chwili zabiegł rycerzowi drogę.

– Przepuść mnie – poprosił tamten. – Muszę jechać dalej. Jeno odsunął się ze ścieżki.

– A dokąd się udajecie?

– Daleko na północ. Sławny kapitan Jupter zwołuje tam wojowników na wielką wyprawę, hen za morze. Bywaj zdrów, chłopcze. I nie gniewaj się, że cię uderzyłem.

Ruszył szybkim krokiem przed siebie. Jeno, który podążył za nim ukradkiem, zobaczył po chwili wierzchowca przywiązanego do drzewa. Pantas poklepał konia po szyi. Potem, nie odwracając głowy, powiedział głośno:

– Jeszcze tu jesteś, chłopcze?

Jeno, przekonany, że wojownik go nie widzi, drgnął zaskoczony.

– Jestem – przyznał zdziwiony, że Pantas odgadł jego obecność.

Nagle znowu wezbrała w nim odwaga.

– Panie, a może byście...

Mężczyzna odwrócił się powoli i uważnie spojrzał na chłopaka.

– Nie – powiedział stanowczo.

– Co nie?

– Nie zabiorę cię z sobą. Bo o to chciałeś zapytać, prawda? A są przynajmniej dwa tego powody. Po pierwsze, jesteś młody i niedoświadczony...

– Doświadczenia nabiorę przy was – szybko zapewnił Jeno.

– Dobra odpowiedź! – roześmiał się Pantas. – Ale to tylko słowa. Tam, gdzie jadę, jak zresztą w wielu innych miejscach, trzeba być mężnym, silnym, doświadczonym. Słowem, trzeba być mężczyzną.

– W opowieściach często takie drobiazgi nie są żadną przeszkodą dla bohaterów.

– Znowu dobra odpowiedź – Pantas klasnął z zadowoleniem w ręce. – Ale może niezbyt dokładnie ci opowiadano. Obawiam się, że dobre chęci nie wystarczą. Czy umiesz przetrwać na pustyni? Albo poradzić sobie z południcami, kiedy zechcą posmakować twojej krwi i opadną cię śpiącego? Wiesz, jak się buduje wieże oblężnicze albo którędy wiedzie droga do Wolina?

– Na pewno nie jestem taki mądry jak wy – gorąco zapewnił Jeno. – Ale części z tych rzeczy mógłbym się nauczyć od dobrego nauczyciela. Jestem silny, bo terminuję u kowala, i umiem celnie strzelać z łuku.

Nagle spoważniał i powiedział:

– Sam widzę, że jeszcze nie mogę ruszać z wami. Ale czy mogę liczyć, że jeśli któregoś dnia będziecie przejeżdżali tędy...

Pantas wsiadł na konia, poprawił rynsztunek i zamierzał się oddalić.

– Przez całe życie wędruję – oświadczył – a tutaj jestem pierwszy raz. Kto wie, czy kiedykolwiek będzie jeszcze okazja do spotkania.

Jeno opuścił głowę i milczał. Zrozumiał, że jego marzenia muszą jeszcze poczekać.

– Masz zadatki na wojownika – pocieszył go Pantas. – Chyba się nie mylę, wystarczy popatrzeć na twoje szerokie ramiona. Ale wiele jeszcze pracy przed tobą, a pewnie i masz w sobie jakieś ukryte talenty. Tego właśnie oczekuję u swego ucznia.

– A może... – zaczął nieśmiało Jeno. – Może jednak zgodzilibyście się poddać mnie jeszcze jednej próbie?

– Jeszcze jednej? A nie rozpłaczesz się, kiedy ci nie wyjdzie? – zakpił Pantas bezlitośnie.

Na jego twarzy widać było rozbawienie, to rozbawienie, to uznanie.

– Dobrze – powiedział. – Dziś rano, kiedy wjeżdżałem do Doliny, przekroczyłem strumień płynący z zachodu na wschód...

– To rzeka Kręta – podpowiedział Jeno.

– Możliwe, że tak się nazywa. Otóż, zanim przeprawiłem się na drugą stronę, wrzuciłem do rzeki kamień. Dość okrągły, wielki jak pół mojej pięści. Chcę, abyś mi go szybko przyniósł. Szybko, to znaczy, zanim dojadę do tamtego świerka. Jeśli dasz mi ten kamień, przyjmę cię na ucznia.

– Tak jest – krzyknął Jeno i już miał się rzucić do biegu. Ale nie pobiegł. Do rzeki było więcej niż dwie mile.

Tymczasem Pantas wolno jechał ku wyznaczonemu drzewu. Jeno odwrócił się na pięcie i puścił się pędem w przeciwnym kierunku. Biegł aż do utraty tchu. Jak mógł się dać tak podejść?! Złośliwy dziad! Po prostu zbój!

I po raz drugi tego dnia Jeno rozpłakał się głośno. Dopiero wiele godzin później, kiedy Pantas odjechał już bardzo daleko, Jeno zrozumiał, że jeszcze nie jest gotowy, by traktowano go jak dorosłego.

Kamień, kamień wrzucony do rzeki! Co za głupiec! To przecież była właśnie próba! Powinien pokazać Parnasowi pierwszy lepszy kamień. Pantas nie mógł pamiętać akurat tego, który wrzucił do wody. Trzeba było podnieść najbliższy i pokazać go rycerzowi, zanim ten dojechał do świerka. Na taką właśnie odpowiedź czekał Pantas.

A zatem wędrowny rycerz nie oszukał Jeno, tylko egzaminowany nie podołał próbie. Uświadomiwszy to sobie, Jeno przestał płakać. Były to ostatnie łzy w jego życiu. Nigdy więcej nie miał już płakać z jakiegokolwiek powodu.

Anioł w wodzie

Wiosna 1357

Któregoś dnia Jeno zobaczył anioła.

Często chodził nad rzekę, aż do skałek. Woda, rozlana szeroko na równinie, wchodząc pomiędzy kamienie spadała w końcu wodospadem, pod którym tworzyła niewielkie jeziorko, by dalej znowu znaleźć się w korycie.

Jeno zbliżał się od jej lewego brzegu, od strony osady. Zwykle wbiegał pod wodospad, natarty żółtym piaskiem, i zażywał kąpieli. Taplał się w jeziorku i baraszkował pod wodospadem, gdzie było najgłębiej i gdzie mógł nurkować. Na koniec wychodził na brzeg, kładł się na ciepłych kamieniach i grzał na słońcu.

Zjawiał się tu regularnie, zwykle w sobotnie popołudnia, kiedy było już po robocie i kuźnię zamykano aż do poniedziałkowego świtu. Przychodził zresztą i w inne dni, przeważnie gdy czuł się zmęczony albo chciał się ukryć. Nikogo nigdy tu nie spotykał. Woda wydawała się groźna i z rzeki korzystano tylko bliżej osady, na łąkach, gdzie sięgała ledwie kolan i gdzie czasami wiejskie gospodynie zjawiały się gromadą dla wielkiego prania. On szukał ustronnych miejsc, chciał być sam.

Mieszkańcy osady stosowali się do surowego zakazu przekraczania rzeki, wieś miała ściśle wyznaczone granice od zachodniej strony. Każdy, kogo bez wyraźnego powodu przyłapano za olchami, mógł spodziewać się co najmniej chłosty.

W zakątku, który wybrał i polubił Jeno, nie bywał nikt. Przez wiele tygodni Jeno nie widział tutaj nikogo, a że sam również przez nikogo nie był widziany, czuł się wolny, szczęśliwy. Stał się nawet zazdrosny o ten skrawek ziemi, który z czasem przywykł traktować jako swój własny, a przynajmniej nie należący do innych.

Z czasem poznał dokładnie ten odcinek rzeki, krzaki na brzegu, poszczególne kamienie, wśród których było kilka naprawdę ogromnych, głębokość wody. Miał też wytyczone drogi ucieczki, gdyby pojawił się ktoś niespodziewany, kto mógłby zadać mu pytanie, co robi za olchami, i dlatego musiał się pilnować.

Był tu panem i przy drodze do wodospadu przygotował kryjówkę w skałach, powiększając nieco istniejącą szczelinę i przykrywając ją gałęziami. To tutaj spędzał czas, kiedy czuł się nieszczęśliwy i chciał schronić się przed wszystkimi. Nie szukali go, to prawda, ale chciał mieć takie miejsce na wszelki wypadek. Lubił je i zdarzało się, że czasem zapominał nawet o swoich obowiązkach, spóźniał się do roboty albo zlekceważył polecenia Hanka i ten musiał mu o nich przypominać rzemieniem.

Któregoś majowego dnia Jeno zobaczył nad wodą anioła.

Siedział właśnie na kamieniach, wystawiając plecy do słońca, i patrzył w czyste błękitne niebo. Anioł stał na skale, wprost nad wodospadem. Światło otaczało całą jego postać w białej szacie, tworzyło aureolę wokół jasnych, chyba złocistych włosów, a nawet przez nie przenikało.

Jeno patrzył zdumiony, zamarł z wrażenia i przejęcia. Bał się poruszyć, żeby tak cudownego zjawiska nie spłoszyć. Anioł był dokładnie taki, jakim przedstawiał go ojciec Ambroży – świetlisty, zwiewny.

Był to widok tak piękny, że chłopiec miał tylko jedno pragnienie – patrzeć, patrzeć i patrzeć.

Nie wiedział, jak długo to trwało, ale musiało trwać, bo kiedy później podniósł się ze swojego miejsca, nogi miał zdrętwiałe.

Anioł poruszył rękami. To było w tej chwili, kiedy chłopcu wydawało się, że gdzieś niedaleko słyszy jakieś głosy, i przestraszył się, że spłoszony anioł odleci. Szum wodospadu nie pozwalał jednak usłyszeć, co mówi głos i do kogo należy.

Anioł poruszył się, postąpił kilka kroków do przodu, na sam skraj urwiska, i Jeno pomyślał, że stąd zamierza wzbić się w powietrze. Przedtem jednak anioł uniósł ręce i zrzucił coś w dół, w wodę przed sobą. Był to niewielki przedmiot, który najpierw odbił się o kamień na dole, dzięki czemu Jeno mógł śledzić jego drogę. Pomyślał, że tak jak jelenie zrzucają rogi, tak i anioły pozbywają się czasem czegoś, co może im przeszkadzać, ale nie wiedział, co to mogło być.

Wychylił się więc ze swojego miejsca, żeby zobaczyć, co to takiego. Widział tylko, jak owo coś płasnęło w wodę, skryło się w niej, a chwilę potem pojawiło się znowu. Śledził je wzrokiem, nim z wolna trafiło na środek nurtu i z nim popłynęło. Szybko obliczył, że za chwilę dotrze w pobliże miejsca, gdzie siedział, więc cicho zsunął się z kamienia i czekał.

Tuż za sobą, usłyszał rozgniewany i groźny głos, który kazał mu ukryć się w przybrzeżnych zaroślach.

– Głupia, nieposłuszna dziewucha! – wołał ktoś. – Wracaj zaraz, słyszysz? Pożałujesz swojego zachowania! Wracaj natychmiast!

Wtedy anioł pofrunął. Jeno zdziwił się, że anioł nie ulatuje w powietrze, a spada głową w dół, wprost w największą głębinę. Początkowo nie zrozumiał, co się dzieje, a potem nagle, zapomniawszy o tym, że może zostać ukarany za przebywanie w tym miejscu, wybiegł z zarośli i popędził w stronę skały.

Już był tam, gdzie upadła dziewczynka. Na wodzie unosił się jeszcze skrawek koszuli. Skoczył i zdążył chwycić za ubranie. Szarpnął, ale w ręku został mu tylko strzęp materiału. Odrzucił go i zanurkował. Szeroko otwartymi oczami patrzył i zobaczył. Zobaczył, jak tuż przed nim opada powoli na dno – otwarte usta, rozłożone ramiona, włosy poruszające się słabnącym już w głębi falowaniem wody.

Podpłynął, chwycił ją pod ramię i mocno poruszając nogami, wyniósł na powierzchnię wody. Ciążyła mu, całkiem bezwładna. Nie był mężczyzną, a tylko chłopcem, silnym wprawdzie jak na swój wiek, lecz tylko chłopcem. Mimo okropnego bólu ramion wytaszczył ją jakoś i dobrnął do brzegu. Tam wyciągnął ciało na trawę i prawie płakał, bo wydawało mu się, że umarła już i cały jego wysiłek na nic.

Ale dziewczynka położona na boku drgnęła, woda pociekła jej z ust. A potem zaczęła kaszleć, głośno łapać powietrze i siedząc już obok niego, przestraszona, nieobecna, powiodła wokoło wzrokiem, w którym był ból i niepewność. Domyślił się, czego szuka jej spojrzenie, i palcem pokazał kamień odległy ledwie o kilka kroków.

– Nie płacz – powiedział. – Zaraz ci to przyniosę. Tyle było rozpaczy w jej oczach, taki przejmujący dziecinny płacz. Wszedł do wody i skierował się do kamienia, musiał kawałek przepłynąć, żeby to znaleźć i zabrać. Znalazł bez trudu, dobrze zapamiętał miejsce, gdzie upadło zrzucone ze skały. Była to mała drewniana kaczka, kolorowo pomalowana zabawka. Po upadku na kamień pękła na dwoje i chwilę trwało, zanim Jeno odszukał w pobliżu brakujący kawałek – kolorową główkę.

Dziewczynka nie przestawała płakać, kiedy podpłynął do niej i wetknął zabawkę w zziębnięte rączki.

– Mama – chlipała tylko. – Moja mama.

– Nie płacz – powtórzył. – Zaraz cię tu znajdzie.

I rzeczywiście znowu usłyszał głosy na tamtym brzegu rzeki, więc dał susa w bok, skoczył do wody i trochę płynąc, a trochę brodząc, oddalił się na bezpieczną odległość. Tam ukryty w zaroślach widział, jak kilku rosłych pachołków pospiesznie przechodzi rzeką do miejsca, gdzie siedziało dziecko.

Kobieta została na tamtym brzegu.

– Głupia bekso! – wołała groźnie. – Mogłaś się przecież utopić! Oj, połamie rózgi na tobie ojciec, połamie!

Wysokim, zdradzającym zdenerwowanie głosem kazała sługom, żeby się zajęli dzieckiem. Jeden owinął je swoją opończą, inny wziął na ramiona i przeniósł na brzeg. Tam jeszcze inny wziął od niego dziewczynkę i wszyscy razem szybkimi krokami skierowali się ku olszynie. Nikt nie zauważył, że zabawka została na piasku.

Jeno odczekał, aż oddalą się nieco, po czym zabrał obie części drewnianej kaczki i pobiegł za odchodzącymi na zakazany brzeg, gdzie, chowając się w wysokiej trawie i pomiędzy drzewami, jakiś czas im towarzyszył.

– Co za durnota! – mówiła ciągle podniesionym głosem kobieta. – Żeby być takim głupim bachorem!

Puścić kaczkę do rzeki, a ta miałaby płynąć aż do jej matki! Po prostu głupota! Kto to widział, tak zupełnie nie słuchać opiekunów! Masz szczęście, że nic złego się nie stało.

Zdążający ich śladami Jeno niewiele więcej się dowiedział. Dziewczynka rzuciła do rzeki kaczkę, bo spodziewała się w ten sposób zawiadomić swoją matkę, gdzie jest, pewnie dlatego, że działa się jej krzywda. Dziecinne zabawy, dziecinne spodziewania. Jeno, choć niewiele starszy, nie był przecież taki naiwny.

Ale dlaczego nie było tu matki dziewczynki i kim jest ciemnowłosa kobieta w bogatej sukni, tego nie udało mu się dowiedzieć. Musiał bowiem zawrócić. Zaczynały się już należące do dworu pola uprawne, gdzie widać było pracujących ludzi, a ci na pewno spytaliby go, dlaczego zaszedł tak daleko.

Hanek przywitał chłopca jak zwykle burkliwie i nieprzyjaźnie.

– Gdzie się podziewasz, hultaju? Robota czeka, a ty się obijasz. Jeszcze raz będę cię musiał szukać, a przez tydzień na tyłku nie usiądziesz.

– Zrobiłem wszystko, jak kazaliście – odpowiedział Jeno. – Dopiero potem poszedłem sobie.

Patrzyłem, jak wygląda świat za rzeką. Jest taki sam jak tutaj.

Kowal zamachał rękami zniecierpliwiony.

– Mędrek się znalazł! Taki sam jak z tej strony? Kogo tam widziałeś? Oni chyba ciebie nie dostrzegli, bo byś nie był taki wesoły.

– Widziałem, z daleka. Pachołkowie, jakaś wielka pani i dziecko. Nie wiem, czemu nie możemy chodzić na drugi brzeg rzeki. Przecież tam żyją tacy sami ludzie jak my.

– Mądrala! – skrzywił się kowal. – W dodatku ślepak. Tacy sami, tak? To czemu bałeś się do nich zbliżyć?

Słudzy nieśli dziewczynkę kawał drogi, pomiędzy polami i sadami, obok stogów ku dworowi, gdzie pod lipami czekał już pan Jakub, powiadomiony przez posłańca o tym, co się stało.

– Kazałem wam jej pilnować! – krzyczał na sługi i walił ich pięściami gdzie popadło, więc umykali przed ciosami, ale nie ośmielili się usprawiedliwiać.

– Nic jej nie będzie, to tylko dziecinne fochy – powiedziała pani Agnieszka, starając się panować nad drżeniem głosu. – Jest zdrowa, tylko trochę zziębnięta. Byłam w pobliżu i ani na chwilę nie zostawiłam jej samej.

Dziecko, przestraszone jeszcze, zapłakane, wodziło wzrokiem po wszystkich i chlipało.

– Mama – płakało. – Chcę do mamy.

Jakub wziął córkę na ręce, przytulił ją do piersi i uspokajającym głosem zapewniał, że nic złego się nie stanie.

– Ona jest teraz twoją matką – mruknął, wskazując na panią Agnieszkę. – Zanieście małą pod dach, niech ją przebiorą i uczeszą.

Kiedy odeszli, pan Jakub zmarszczył brwi i powiedział do żony:

– A ty bacz, żebym więcej nie miał takich kłopotów. Masz przecież obowiązki, więc je wypełniaj jak należy.

Odwrócił się gwałtownie i odszedł.

Służba gadała jednak nadspodziewanie dużo o ostatnich wydarzeniach, więc i do pana dotarły niektóre głosy. Zapytany o to zarządca Szczepan, tylko półsłówkami odpowiadał na pytania.

– Wpadła do wody. Tak mówią.

– Co powiadają? – złościł się pan. – Chyba ojciec powinien wiedzieć, co się stało i w jaki sposób?

Powiesz mi, czy u kogo innego mam szukać prawdy?

Szczepan Sowa niepewnie przestąpił z nogi na nogę.

– Jak było naprawdę, nikt nie wie – zaczął ostrożnie. – Dziecko wybiegło z domu nad rzekę. Wbiło sobie do głowy, że da znak matce, kiedy rzuci do rzeki coś, co po niej pozostało. Znak miał płynąć i powiedzieć, że dziecko tęskni. Wiecie, chodzi o tę zabawkę, kaczkę z drzewa. Dziecko zawsze wzywa matkę, to nic niezwykłego.

Pan Jakub słyszał już więcej, niż teraz Szczepan miał ochotę mu powiedzieć.

– Mów prawdę – polecił.

– Właśnie mówię. Dziecko nie jest mądre, bo nie może być. Nie wiadomo, co ma w głowie. Ubzdura sobie coś i trudno wytłumaczyć, że jest inaczej. Pani Agnieszka powiedziała to żartem, Alena wzięła na poważnie i pobiegła nad wodę. Nie ma tu jej winy.

– Z panią sam pomówię – przerwał pan Jakub. – Nie tobie oceniać jej postępowanie.

Szczepan ukłonił się bez słowa.

– No! – dopominał się pan Jakub. – Co dalej?

– Mała wpadła do wody. Tam jest głęboko, prawda, ale woda zaraz ją wyrzuciła na drugi brzeg...

– Wyrzuciła?

Szczepan skrzywił się. Nie miał zamiaru ponosić odpowiedzialności za kogoś innego.

– Nie widziałem – przypomniał. – Słyszałem tylko, jak mówili między sobą pachołkowie. Pani Agnieszka nadeszła, bo właśnie szukała waszej córki, zobaczyła ją, zawołała wszystkich, a potem kazała pachołkom przynieść Alenę z drugiego brzegu. Była tam, bo prąd, choć słaby, zniósł ją trochę...

Pan Jakub siedział chwilę w milczeniu.

– Widziałem ich wszystkich, kiedy wrócili – powiedział wreszcie. – Żaden nie był naprawdę mokry.

Bali się nóg zamoczyć, żeby ratować moje dziecko? To takie mam sługi? To za taką wierność utrzymuję ich, karmię, odziewam i chronię?

– Ktoś jednak pomógł. Jakiś młokos pomógł jej wydostać się z wody, ale nie wiadomo, kto to i co tam robił, bo zaraz uciekł.

– Przecież pod skałą głębia, mogła się utopić. Dzięki ci, dobry Boże! Rozpytaj o tego chłopaka i odpowiednio nagródź.

Sowa w milczeniu pokiwał głową.

– Znajdziesz mi kogoś, kto zaopiekuje się dzieckiem – polecił pan. – Stateczną niewiastę, której dam dobrą zapłatę, aby była nianią i opiekunką mojej córki. Wierną niewiastę, która nie opuści jej na krok, ani w dzień, ani w nocy.

– Tak będzie – ukłonił się Szczepan.

Rozmowa Jakuba z żoną miała nieprzyjemny przebieg. Krzyczał, wygrażał, wymachiwał rękami.

– Zawiodłaś mnie – wołał. – Nie po raz pierwszy poważnie mnie zawiodłaś.

Pani Agnieszka, w której z jednej strony odzywały się wyrzuty sumienia, a z drugiej wzbierała złość na niedyskretne sługi, milczała z pochyloną głową. Znała dobrze męża i wiedziała, że nie należy mu przerywać. Trzeba pozwolić, aby najpierw się wykrzyczał, a potem dopiero można przedstawić swoje racje. Trudno jej było jednak godzić się z niesprawiedliwą oceną.

– Kiedym cię brał, postawiłem sprawę jasno – mówił Jakub. – Zarówno tobie, jak i twojemu ojcu.

Jestem wdowcem i mam jedyną córkę, której los nie jest mi obojętny.

– Nie wszystko powiedzieliście od razu – przypomniała.

– Wszystkiego dowiedziałaś się w odpowiednim czasie. Możesz mieć pretensje do ojca, że tak mu zależało na koligacjach ze mną, że zapomniał cię uprzedzić. Tak czy owak, obiecałaś dołożyć wszelkich starań i zająć się Aleną jak rodzonym dzieckiem. I co?

– Staram się, Bóg mi świadkiem – powiedziała pani Agnieszka cicho, ale z naciskiem. – Staram się i nikt nie może mówić, że jest inaczej. Alena to krnąbrna i rozpuszczona dziewczyna, której brakowało ojcowskiej ręki, a matka zanadto jej pobłażała. Jeżeli teraz jest taka nieposłuszna, co będzie później, kiedy dorośnie? Czy zechce słuchać ojcowskich pouczeń? A cóż dopiero moich, choćby płynęły ze szczerego serca.

– Jest trochę rozpuszczona – przyznał pan Jakub. – Ale to jeszcze dziecko, a ty żadną miarą nie powinnaś folgować sobie, zapominać o niej, albo i podpowiadać z nierozsądku czy złośliwości niestosownych zachowań. Spodziewam się po tobie dobrego przykładu, dobrej rady, wskazań, jeśli już nie możesz okazać miłości. Na pewno zaś nie takich pomysłów, które mogą doprowadzić do jej zguby.

– Ależ mężu... – usiłowała zaprotestować.

– Lepiej już milcz – powiedział rozeźlony. – Na Boga, lepiej już milcz! Powiem tylko raz. Nie chcę słuchać, co gadają ludzie, co plotkuje służba. Ale jeśli tylko zdarzy się coś podobnego, odeślę cię do ojca. Nie żartuję. Jak mi Bóg na niebie miły, odeślę!

Pani Agnieszka zbladła. Aż takiego gniewu się nie spodziewała, choć znała szczególne przywiązanie Jakuba do córki. A ta jest za mała, żeby rozumieć co się stało. Jest tylko dziewczynką, płaksą, która tęskni do matki. Do tamtej kobiety, której pewnie zupełnie nie pamięta. A może chodzi tu o to, że i on tęskni do pani Krystyny, choć jest dostatecznie dorosły, aby wiedzieć, że umarli nie wracają i teraz ma tylko jedną żonę – Agnieszkę.

– Jeśli wolicie słuchać, co mówi służba... – zaczęła, ale ten sposób, używany czasem, tym razem okazał się nieskuteczny.

– Rzekłem, com rzekł. Twoja rzecz mnie słuchać. I nie rób mi tutaj takiej miny! Mam własny rozum i sam rozumiem to, co widzę. A moje oczy widziały dzisiaj dość. Jeśli za twoją przyczyną jakaś krzywda spotka moją córkę, pożałujesz! A teraz odejdź, póki mam jeszcze nad sobą panowanie.

– Odejdę – odparła niemal zuchwale. – Wasza wola rozkazywać. Ale zanim odejdę, powiem, że to nie tylko moja wina, że nie macie syna. Wasza też.

– Dość! Postanowiłem uwolnić cię od tego obowiązku, który zdaje się być nad twoje siły. Kazałem nająć piastunkę, która będzie opiekowała się Aleną. Starczy, jeśli czasem tylko rzucisz okiem, o resztę nie musisz się martwić, bo to już nie twoja sprawa.

– Ale przecie odpowiednie wychowanie... – sprzeciwiła się pani Agnieszka.

– Na razie wystarczy jej to, czego nauczy się od piastunki – orzekł pan Jakub. – Jak podrośnie, może zechce nauczyć się czegoś więcej. Choćby od moich krewnych, a spodziewam się, że i od ciebie.

Poślemy ją w swoim czasie na jaki godny dwór. Na razie niech piastunka uczy ją i pilnuje. Ciebie upoważniam, a uprzedziłem o tym Szczepana, byś wkraczała tylko wtedy, kiedy piastunka będzie zachowywała się niewłaściwie. A teraz zejdź mi z oczu.

Pani Agnieszka odeszła, łykając łzy, zła, zbuntowana, prawie zrozpaczona. Bała się, że mąż gotów jest spełnić groźbę i odesłać ją do rodziny, zhańbioną i upokorzoną. Teraz jeszcze do swoich stałych pretensji dodał zarzut, że nieodpowiednio zajmuje się Aleną.

– Wszystko przez to złe, nieposłuszne, okropnie płaczliwe dziecko! – mruczała do siebie, przechodząc przez dziedziniec do swoich komnat. Kątem oka dostrzegła Szczepana, na widok którego ręce same zacisnęły się jej w pięści. Stary dziad! Nigdy jej nie lubił, bo był dalekim krewnym zmarłej pani Krystyny. I to on niewątpliwie nagadał panu różności o niej. Ale zobaczymy, czyje będzie na wierzchu. Jeszcze to zobaczymy. A wtedy i wy, Szczepanie, pożałujecie!

Stronka zjawiła się we dworze już następnego dnia. Stanęła w wielkiej sali, wysoka, postawna, spłoszonym wzrokiem patrząc wokoło. Jej własne dziecko, jedyne jakie miała, umarło przed rokiem na nieznaną chorobę.

– Wynagrodzę za dobre wykonywanie obowiązków – powiedział pan Jakub. – Niczego wam nie braknie, jeśli będę zadowolony. To moje jedyne dziecko i chcę, by było zdrowe i bezpieczne.

– Każdy potrzebuje matki – odpowiedziała niespodziewanie odważnie. – Czy młody czy stary. Umiem użalić się nad biedactwem, ale i rózgą potraktować w razie potrzeby. Możecie zdać się na mnie.

Wkrótce nikt we dworze nie wyobrażał sobie Aleny bez Stronki, a jej opiekunki bez dziecka. Karmiła je, usypiała, nosiła, bawiła, śpiewała, czesała włosy, ubierała, karciła i rozpieszczała. Alena przestała płakać, zaczęła się uśmiechać, a potem śmiać.

– Patrzcie, jaka to dobra niania – mówili ludzie już po kilku tygodniach pobytu Stronki we dworze. – Dziecko świata za nią nie widzi.

– I dobrze. Po co ma płakać za matką, która nie wróci. I po co ma płakać przez macochę.

Kolorowa drewniana kaczka trafiła do obory, gdzie zawinięta w szmatę została umieszczona wysoko na słupie, a z powodu panującego tu półmroku w miejscu zupełnie niewidocznym dla postronnych.

Czasami, kiedy nikogo nie było w pobliżu, Jeno wyciągał zawiniątko, rozwijał je i przyglądał się zabawce. Kaczka była pięknie wyrzeźbiona z jednego kawałka drewna, miała płaski brzuch, wyraźnie zaznaczone skrzydła i okrągłe oczy. Woda nie zmyła z niej farby, więc nadal cieszyła wzrok błękitem i czerwienią, kiedy Jeno trzymał ją jedną ręką, drugą przykładając główkę do szyjki.

Któregoś dnia wbił w szyję kaczki wykutą cichcem cienką szpilkę, na drugim jej końcu zamocował główkę. Zabawka wyglądała teraz jak dawniej i tylko niewielki pasek wokoło szyi świadczył, że niedawno składała się z dwóch kawałków. Zawiniątko znowu spoczęło na belce pod dachem.

Jeno nie wiedział, czemu tak postępuje. A właściwie wiedział. Chciał kiedyś oddać zabawkę nieznajomemu dziecku, choć pojęcia nie miał, jak miałby je odnaleźć. Wiadomo mu było jedynie, że dziewczynka pochodzi zza rzeki, więc z miejsca, które było dla niego zakazane.

Uczeń kowala

Lato 1359

– Wcale nieźle – powiedział kowal Hanek. – Nie zwalniaj! Bij równo, regularnie.

Jeno mocniej ujął trzonek i dźwięczny głos młotka uderzającego o blachę popłynął wokoło.

– Nieźle – powtórzył kowal.

Hanek był dobrym nauczycielem, a Jeno dobrym uczniem. Kowal szybko zauważył, że uczeń jest bardzo pojętny, a że był znacznie silniejszy od swoich rówieśników, robił szybkie postępy.

Oczywiście, Hanek nieczęsto chwalił Jeno, a tylko patrzył, by chłopak nie miał za wiele wolnego czasu. Sześć dni w tygodniu Jeno wstawał skoro świt i szedł spać ostatni. Poza pracą w kuźni miał zawsze zajęcie koło domu kowala – nosił wodę, rąbał drwa, stawiał ogrodzenie, biegał na posyłki, czyścił i sprzątał.

Kiedy skończył dziesięć lat, tak sprawnie posługiwał się młotem, że Hanek już się zaniepokoił o swoją pozycję kowala przy zamku. Terminator był wyjątkowo zdolny, a Hanek ani myślał go wyzwolić i stworzyć dla siebie konkurencję. Jeno mało wiedział o tych sprawach, bo stale zajęty robotą nie miał czasu ani sposobności chodzić z innymi czeladnikami na piwo do gospody pod Holsztynem.

Tylko w niedziele i święta, kiedy kuźnia nie pracowała, Jeno miał nieco swobody i wtedy mógł biegać po polach, kąpać się w rzece, szukać ptasich gniazd w lesie. Do ludzi nie garnął się zbytnio, bo niechętnie z nim przestawano.

Kiedyś wypędzono go z gospody, innym razem z miasta. Gdy kowal wysyłał go z jakimś poleceniem, gospodarze trzymali chłopaka przed domem, bojąc się jego spojrzenia. Nie dokuczano mu wprawdzie za bardzo, choć czasem boleśnie odczuwał niechęć otoczenia. Jeno był inaczej traktowany, bo był inny niż wszyscy, zrozumiał jednak, że tak będzie i w przyszłości, nauczył się więc z tym żyć.

Kowal Hanek bezlitośnie wykorzystywał Jeno w kuźni, w stajni, na podwórzu, przy studni. Chłopak jadł byle co, spał w szopie z narzędziami, skąd kowal stale musiał przeganiać zwierzęta, które nie wiadomo, jakim sposobem często tam się pojawiały. W końcu machnął ręką i dał sobie z tym spokój.

Jak kiedyś wokół chaty Gościchy, teraz wokoło kuźni Hanka chodziły psy, oswojone sarny, bocian, dwa żurawie i cała rodzina jeży, a pod strzechą gnieździły się jaskółki.

– Chcesz je trzymać, trzymaj – powiedział Hanek. – Ale sam musisz się zatroszczyć o ich pożywienie.

Starczy mi jednego darmozjada w domu i jednego w kuźni.

Polecenie było niezbyt trudne do wykonania, bo i do tej pory Jeno zajmował się zwierzętami bez niczyjej pomocy.

Kowal miał własnego syna, starszego od Jeno, ale ów Jaszek, syn Hanka, nie nadawał się do niczego.

Miał siedemnaście lat i dawno już powinien był umrzeć. Wiele lat temu, jeszcze w dzieciństwie, zapadł na jakąś dziwną chorobę, która nagle pozbawiła go władzy w nogach. Jednego dnia biegał po łąkach, następnego nie mógł już wstać o własnych siłach. Był jedynym dzieckiem Hanka, spokojnym, uśmiechniętym, skorym do żartów i psot. I w jednej chwili stał się kaleką, bez nadziei na wyzdrowienie. Chłopak rósł, ale nogi miał nadal jak u małego dziecka, niewiele grubsze od palca. Siedział w swoim posłaniu, czasem krzyczał okropnie, ale zwykle zachowywał się cicho i spokojnie. Ojciec czekał na śmierć chłopaka z dnia na dzień, bo kto widział, żeby żyło coś takiego, kiedy marli ludzie zdrowi i silni. Ponieważ jednak wbrew wszelkiemu spodziewaniu śmierć nie nadchodziła po Jaszka, ojciec zaczął go wykorzystywać do pracy w kuźni. Rano Jeno szedł do domu kowala, a tam już na podwórzu czekał Hanek. Kowal wynosił chłopaka z domu, a Jeno dźwigał go do kuźni, gdzie zadaniem Jaszka było pilnowanie ognia. Siedział tu i poruszał miech.

Jaszek miał naturę niezwykle poważną, choć czasem wbrew wszystkiemu lubił śmiać się i żartować.

Mógł to robić jedynie pod nieobecność ojca, bo ten nie uznawał takiego zachowania za właściwe.

Hanek nieszczęście syna postrzegał poprzez swoje grzechy i stale o to spierał się z ojcem Ambrożym.

– Bóg dał mi takiego syna, żeby mnie pokarać – narzekał kowal. – Mało mi mojej własnej roboty, muszę jeszcze wkoło niego chodzić.

– Bóg dał wam takiego syna, bo taka była jego wola – odpowiadał ojciec Ambroży. – Wcale was nie chciał karać, a tylko wypróbować. Jaszek wprawdzie nie chodzi, ale zobaczcie, ile w nim zdolności.

Niedługo już zabiorą go w świat, a wy będziecie jeszcze po nim płakać.

Ojciec Ambroży, franciszkanin a brat kowalowej żony, zamieszkał niedawno w klasztorze kanoników regularnych w Mstowie i bywał w domu siostry i jej męża częstym gościem. To on zauważył, że Jaszek przejawia nadzwyczajne skłonności do nauki. Jaszek bezbłędnie powtarzał wszystko, co tylko usłyszał, nawet jeśli było to powiedziane w obcym języku. Ojciec Ambroży nauczył go więc czytać, pisać i prowadził długie uczone rozmowy. Czytał mu jakieś trudne fragmenty z klasztornych książek, a potem przychodził i odpytywał. Wkrótce więc syn kowala mógł rozmawiać z uczonym mnichem jak równy z równym, a wokoło nikt nie miał pojęcia, o czym tak gadają godzinami, po łacinie i w dziwnych cudzoziemskich językach Jeno nie zaprzyjaźnił się z synem kowala. Widywali się tylko w kuźni, przy robocie, która nie sprzyjała rozmowom, Jaszek patrzył na ojcowego ucznia niezbyt życzliwym okiem Był od Jeno starszy, może zazdrościł mu sprawności, a ponadto zwykle jego myśli błądziły daleko i rzadko wokół spraw ziemskich. Bywało, że kowal musiał trzeźwić syna jedynym sobie znanym sposobem, razami po plecach.

Jaszek krótko zresztą pracował w kuźni. Któregoś dnia ojciec Ambroży przyprowadził trzech wielce poważanych uczonych, przed którymi Jaszek musiał zdać długi i trudny egzamin. Pod wieczór mnisi skończyli przepytywanie i jeden z nich oświadczył kowalowi, że postanowili wziąć Jaszka na utrzymanie klasztoru. Zapewniali mu dożywocie, jeśli zechce służyć im swoją pamięcią, i prosili Hanka o zgodę. Kowal namyślał się przez noc, ale przeważył argument jego żony, że do Mstowa niedaleko, więc kiedy tylko zechcą w jeden dzień dojdą tam i z powrotem. Rano więc Hanek powiedział: Zgoda.

Tej niedzieli kowal poszedł z synem do swojego kościoła po raz ostatni. Zwykle razem z Jeno nosili chłopaka lub wozili go na małym wózku, na długo przed nabożeństwem. Sadzali Jaszka w ławce wykupionej przez Hanka jakiś czas temu, Jeno wychodził na zewnątrz, gdzie pod kościelnym murem stał przez całe nabożeństwo. Po mszy zabierali chłopaka do domu.

Ojciec Ambroży, człowiek bardzo pobożny i wszystkim życzliwy, nie był zadowolony, że Jeno nie uczestniczy w nabożeństwach jak należy i uważał, że jego inność nie jest wystarczającym powodem, aby utrzymywać go w pogaństwie. Jeszcze w pierwszym roku pobytu Jeno w kuźni został on ochrzczony, a ojciec Ambroży osobiście zajmował się nawracaniem go na prawdziwą wiarę.

– Obowiązkiem każdego chrześcijanina jest miłować bliźniego i pomagać mu dotrzeć do prawdziwego światła – mówił, kiedy Hanek wyrażał niezadowolenie z tych praktyk. – To przecież tylko dziecko. Wy sami macie zasługę, żeście go wzięli od czarownicy, tedy doprowadźcie rzecz do końca, niech będzie jak inni.

Tak więc ojciec Ambroży zadbał o duszę Jeno, robiąc z niego chrześcijanina, choć tylko niektórzy z mieszkańców osady dostrzegli różnicę, bo dla większości pozostał kimś podejrzanym, synem czy wychowankiem czarownicy, przed którym lepiej mieć się na baczności. Jeno mógł chodzić do kościoła i jak inni uczestniczyć w nabożeństwach, ale wolał trzymać się na uboczu i jak dawniej przychodził do świątyni tylko po to, aby po skończonej mszy zabrać stąd Jaszka.

Noszenie Jaszka było niełatwe i kowal, kiedy ustalił już, że Jeno będzie mu pomagał, od razu przygotował sobie rzemień, aby przełamać opory ucznia. Jednakże krnąbrny Jeno tylko za pierwszym razem nie okazał zapału, potem wykonywał polecenia bez szemrania. Mistrz przypisywał to swojemu darowi przekonywania i nie wiedział, że Jeno ma własny powód, aby każdej niedzieli chodzić do kościoła.

Często widywano w nim pana Jakuba, który przyjeżdżał na mszę z żoną, córką i licznymi domownikami.

Pani Agnieszka tylko w wielkie święta pokazywała się u boku męża. Zgorzkniała i osamotniona niechętnie opuszczała dwór, a i tutaj najbardziej lubiła przebywać w swoich komnatach. Jedynie kluczy nie wypuszczała z ręki. Rządziła gospodarstwem twardą dłonią i choć czasy nie sprzyjały temu, nigdy jeszcze w spichrzach i komorach nie było tylu zapasów żywności: zboża, mięsa, piwa, suszonych ryb, serów, owoców i soli, a w komorach skór, szat i sprzętów.

Poród znowu wypadł jej przedwcześnie i znowu urodziła córkę, która zmarła ledwie po tygodniu, zanim nadano jej jakiekolwiek imię. Tym razem pan Jakub, który przyjechał do domu trzeciego dnia po porodzie, nawet nie odwiedził żony, zamkniętej w swoich pokojach.

Agnieszka, opuszczona i pełna żalu do całego świata, zaniedbała się coraz bardziej. Chodziła na co dzień w starej niebieskiej sukni i wyblakłym czepku i ludzie mówili, że bardziej przypomina służącą niż wielką panią. Mąż nie zabierał jej ze sobą, rzadko przyjeżdżali goście do Lipowej, więc Agnieszka uznała, że nie ma dla kogo się stroić. Kiedy czasami ktoś z sąsiadów zjawiał się w odwiedziny, najczęściej nie opuszczała swoich komnat, chyba że dopiero po tym, jak już wydano ze spichrzów wszystko, co było przeznaczone na poczęstunek. Zwykle nie było też tęgo wiele i jej skąpstwo zaczęło być znane w okolicy. Kiedyś, gdy przyjechali krewni pana Jakuba z Wielkopolski, kazała im przez służbę powiedzieć, że nie czuje się zdrowa i na razie nie ma nadziei, że prędko wydobrzeje. Bywało, że goście, bawiący w Lipowej przez dwa tygodnie, nie widzieli jej ani przez chwilę.

Rozmowy pana Jakuba z małżonką ograniczały się najczęściej do spraw gospodarskich. Przeważnie wydawał on polecenia lub mówił, czego oczekuje, a ona, choć nie odpowiadała, starała się wypełniać te rozkazy dokładnie, nieco tylko, wedle własnej woli, je zmieniając. Musiała zmieniać, bo co mógł wiedzieć o gospodarstwie ktoś, kto większą część roku spędzał poza domem, włócząc się po obcych dworach, wojując daleko od domu albo polując całymi tygodniami, a tylko dla zabawy.

Pan Jakub wyjeżdżał bez powiadomiania żony o swoich zamiarach. Służba uśmiechała się potem złośliwie po kątach, kiedy pani Agnieszka dopytywała się, kiedy, jak i dlaczego tak pospiesznie. Takie nagłe wyjazdy miała za kolejne upokorzenie i zwykle cały dzień siedziała u siebie, płacząc i złorzecząc na przemian. Wcale nie uważała, że Jakub może robić co chce, bo choć rzadko dawał temu świadectwo, był przecież jej prawowitym mężem.

Rankiem następnego dnia rzucała się do rozmaitych prac i ci wszyscy, którzy poprzedniego pozwolili sobie na uwagi, uśmiechy czy lenistwo, mieli teraz czego żałować.

Dopiero po południu sprawy gospodarskie zetknęły panią Agnieszkę z mężowskim zarządcą dworu, Szczepanem Sową. Przez minione lata stosunki między nimi jakoś się poprawiły. Szczepan doceniał jej pracę i dbałość o dwór, czasem nawet trochę współczuł pani, widząc ją opuszczoną i samotną.

Szczepan zobaczył Agnieszkę na dziedzińcu, kiedy wychodziła z lamusa, i poszedł od razu w jej kierunku.

– Jestem na wasze rozkazy – powiedział grzecznie.

Po starciach i kłótniach pierwszego roku zaczął zachowywać się uprzejmie, a Agnieszka odpłacała mu tym samym. Przez tych kilka lat nauczyli się nie wchodzić sobie w drogę.

– Pan wyjechał tak szybko, że nie o wszystkim zdążył mi powiedzieć. Ale wy macie mi przekazać, co ważne. Jakie więc macie plany?

Szczepan uważnie popatrzył w oczy pani. Było mu żal tej młodej jeszcze, a opuszczonej i samotnej kobiety. Oboje wiedzieli, że w sprawach całego majątku pan Jakub zdawał się całkowicie na swojego rządcę, a ten nie był obowiązany opowiadać się przed kimkolwiek innym. Ale oboje po raz kolejny udali, że panuje między nimi pełna zgoda.

– Zwyczajne zajęcia, pani – głos Szczepana był spokojny i uprzejmy. – Najwięcej ludzi wysłałem do karczowania za małym potokiem. Do prac na polach wyznaczyłem już starszych i mam nadzieję, że nie będziecie chcieli ich zmieniać. Sam też dopilnuję wykonania kar, jakie pan Jakub nałożył.

– Dużo tego?

– Nie więcej niż zwyczajnie. Dwóch ma dostać po trzydzieści kijów. A jeden, którego złapano na zbrodni, czeka związany w szopie na żołnierzy pana Mikołaja z Potoka, żeby zabrali go do lochu. Za dwie niedziele przypada pora zebrania daniny z osady po lewej stronie rzeki i was prosiłbym, byście jak zawsze zechcieli dopilnować składania zapasów do spichrzów.

– Oczywiście, to przecież moje obowiązki. Co jeszcze?

– Więcej kłopotów będziemy mieli za trzy, cztery niedziele. Spodziewam się, że zechcecie część swojego czasu przeznaczyć i na inne obowiązki.

– A cóż to takiego?

– Zaczną się roboty nad rozbudową zamku. Możemy spodziewać się robotników z królewskich dziedzin, których przybędzie trzydziestu, z własnym majstrem, podobno bardzo dobrym. Pan Jakub zobowiązał mnie, abym dał z naszych ludzi tylu, ilu możemy.

– Ach, wiem, oczywiście – szybko zapewniła pani Agnieszka. – Mój mąż dokładnie opowiadał mi o tych planach. Troskał się tylko, że nie nastarczymy z robotnikami.

– Możecie się przestać niepokoić – zapewnił Szczepan. – Już się tym zająłem. Sam przypilnuję, aby stawili się wszyscy zobowiązani do pracy wedle prawa o naprawie grodów. Po zakończeniu prac polowych skierujemy tam też naszych ludzi, bo najwięcej zależy nam na murarzach i cieślach.

– To może być mało – upierała się pani Agnieszka. – Król podobno zamierza rychło oglądać zamek i byłoby dobrze, żeby widać było postęp robót.

– To może zechcecie dać do pomocy ludzi z dworskiej czeladzi? – niby niepewnie zapytał Szczepan.

– Zechcę, zechcę – prawie uśmiechnęła się Agnieszka. – Dam z pół tuzina pachołków, co to się kręcą bez roboty i tylko patrzą, gdzie głowę przyłożyć i pospać.

I dam dziewki do obsługi kuchni. Przecie dla takiej gromady trzeba będzie dużo strawy i chyba najlepiej kuchnię urządzić...

– Prawda – przyznał Szczepan z niejakim zakłopotaniem. – Nie najlepiej z żywnością o tej porze roku, trudno żeby przy ciężkiej pracy żyli samą kaszą. Myślałem, że może zezwolić na polowanie...

– Oj, Szczepanie, Szczepanie! – Agnieszka żartobliwie pogroziła palcem zarządcy. – Widać, że jednak nie o wszystkim pomyśleliście. Mają polować? To niby kiedy wezmą się do roboty? Tu trzeba inaczej.

Kuchnię urządzimy przy zamku, od wschodniej strony. Dam pachołków i dziewki, a mieszczanie z Holsztyna niech urządzą dla swoich drugą. Sami wynajdziecie odpowiedniego człowieka, żeby nad tym wszystkim czuwał. Jestem pewna, że dopiero wtedy robota ruszy. Tylko narzędzia policzcie dokładnie i zadbajcie, żeby wszystkie wróciły na swoje miejsce. A kiedy mój mąż powróci, zachwyci się postępem i z kasztelanem Mikołajem śmiało będą mogli pokazać królowi, że nie zmarnowano pieniędzy na ten cel przeznaczonych.

Szczepan Sowa znowu pochylił się w niskim ukłonie.

– Dziękuję, pani.

Agnieszka podeszła bliżej i dotknęła dłonią kaftana rządcy.

– Wiem, że nikt mnie tutaj nie lubi – powiedziała niespodziewanie poważnie. – Wiem, że choć lata płyną, stale mnie wszyscy porównują z panią Krystyną. Nie musicie zaprzeczać. Ale wszystkie te sprawy tutaj są zbyt poważne, byśmy się mieli kłócić. Czyż nie chcemy oboje, aby pan Jakub był zadowolony? Czy sprawienie mu radości, a przez to i zadowolenie króla Kazimierza, nie jest naszym obowiązkiem? Więc ułóżmy się i nie sprzeczajmy tam, gdzie to nie jest konieczne. Ja wam w drogę wchodziła nie będę, więc i wy zechciejcie zająć się sprawami, które wam powierzono, na których rozumiecie się lepiej ode mnie, a do których wyznaczył was mój mąż.

Szczepan milczał niepewnie. Spojrzenie Agnieszki było jednak pełne łagodności i nie dopatrzył się w nim zdrady czy podstępu.

– Więc jak będzie? – zapytała pani. – Ofiarowuję wam jeśli nie moją przyjaźń, to na pewno lojalność.

Co wy na to? Zechcecie dalej pracować ze mną i dobrze wykonywać wszystkie obowiązki? Ja nie będę kontrolowała was, wy nie będziecie kontrolowali mnie. Oboje zdamy sprawę przed panem tego domu. Więc zgoda?

– Zgoda, pani – powiedział Szczepan po chwili – Wybaczcie, że kiedyś źle o was myślałem. Teraz tak nie myślę, bo wiem, jak wam zależy na tym, by Lipowa była dobrym, dostatnim domem mojego pana.

A że, jak powiadają ludzie, pan Jakub czasem jakby o was zapomina.

– To nie wasza sprawa, Szczepanie – przypomniała Agnieszka z naciskiem.

– Tak właśnie chciałem powiedzieć, pani. Nie moja sprawa. Nie życzę wam źle, to pewne. I chętnie będę wam służył. Ostatnio nieźle nam szło, ale myślę, że można to jeszcze poprawić.

Ukłonił się i odszedł, zostawiając panią Agnieszkę na środku dziedzińca, gdzie toczyli tę rozmowę.

Pani uśmiechnęła się do siebie ze źle ukrywanym zadowoleniem.

– No i widzisz, Szczepanie – powiedziała półgłosem. – Nie jesteś wcale taki nieugięty. Znalazłam i na ciebie sposób. Jeszcze trochę, a będziesz jadł z ręki.

A potem dodała:

– Tylko się nade mną nie użalaj. Dam sobie radę i bez tego.

Wszyscy coraz bardziej podziwiali Alenę, która pod troskliwą opieką Stronki wyrastała na piękną dziewczynę, największy skarb Lipowej. Miała wszystkie zalety swojej matki, a że wielu pamiętało jeszcze panią Krystynę, więc i córka cieszyła się miłością i szacunkiem całej okolicy. Była otwarta, wesoła, chętnie gawędziła ze wszystkimi i nikt już nie pamiętał, jak bywała płaczliwa i dokuczliwa jako małe dziecko. Chowana pomiędzy innymi dworskimi dziećmi, umiała się z nimi zaprzyjaźnić.

Opiekunka traktowała ją jak najukochańszą córkę i pobłażała w wielu sprawach, choć potrafiła też być stanowcza i wymagająca. Dziewczyna rosła na zdrowe, silne i piękne stworzenie, obdarzone przy tym darem nie tak znowu częstym: zdrowym rozsądkiem.

Kiedy po dłuższej nieobecności powrócił do Lipowej pan Jakub, nadziwić się nie mógł, jak wydoroślała. W niczym nie przypominała zastrachanego, płaczącego dziecka, jakim była jeszcze przed dwoma laty.

– Mój Boże – powiedział. – Jakaś ty podobna do swojej matki!

Kiedy zaś jak zwykle przytulała się do niego przy powitaniu i szybkimi słowami opowiadała o wszystkich wydarzeniach, które zaszły podczas jego nieobecności, poczuł nagłe zmieszanie.

– To chyba już nie przystoi, taka jesteś duża – mówił niepewnie i trochę tylko żartobliwie.

Potem długo siedzieli w świetlicy, gdzie poważnie opowiadała mu o wszystkim, co zdarzyło się w Lipowej od jego wyjazdu, aż wreszcie Stronka zapędziła ją do łóżka, nie słuchając ani jej, ani też próśb pana Jakuba.

– Tak trzeba – upierała się. – Wy, panie Jakubie, znacie się na wielu poważnych, męskich sprawach, ale na wychowaniu dzieci nie rozumiecie się zupełnie.

Ważność Stronki bardzo urosła w ostatnich latach, a jej samej służył pobyt na dworze. Była opiekunką dziewczynki, jej powiernicą i ostateczną wyrocznią we wszystkich sprawach, jakie jej dotyczyły – nikt już o nic, co miało związek z Aleną, nie pytał pani Agnieszki – Jestem zadowolony – powiedział później do piastunki pan Jakub. – Jestem bardzo zadowolony. Niech Bóg da wam zdrowie, Stronka, byście moją córką mogli opiekować się jak najdłużej.

– Nie musicie dziękować, panie – oponowała Stronka. – Kocham Alenę jak własne dziecko i dbam o nią jak o córkę. Gdyby jeszcze pani Agnieszka nie wtrącała się tak często ze swoimi rozkazami. – No cóż, z jej zdaniem też musicie się liczyć – odpowiedział, ale zaraz mrugnął porozumiewawczo. – Choć może nie tak bardzo. Pani Agnieszka ma dość swojej roboty.

Pies wabił się Bury, do niedawna widać go było wszędzie, był wielki, kudłaty i silny. Teraz leżał bezwładnie na ziemi, z głową pomiędzy łapami i groźnym warczeniem odpowiadał na próby zbliżenia się kogokolwiek.

Do dworu przyczłapał rano, nikt nie wiedział, w jakiej przygodzie uczestniczył. Jakoś dowlókł się do stajni, gdzie psy pana Jakuba miały swoje miejsce, ale nie wszedł do środka, a położył się przed wrotami. Służącego, który próbował go przegonić, ugryzł boleśnie w rękę. Chłopak wrzasnął i chciał dobić zwierzę, lecz powstrzymał go rządca Szczepan, który właśnie nadbiegł.

– Ani się waż! – krzyknął. – To ulubiony pies pana Jakuba!

– Kiedy on i tak zdechnie – próbował bronić się pachołek.

Szczepan obejrzał psa, jego rany na szyi i głowie, naderwane ucho, strzaskaną przednią łapę i pokręcił głową zmartwiony.

– Źle – zawyrokował. – Tylko nic nie mówcie panience.

Alena jednak już się dowiedziała i przybiegła, pełna żalu i przestraszona. Nim Szczepan zdążył ją powstrzymać, podeszła do psa i delikatnie pogłaskała go po głowie. Zmrużył oczy, zaskamlał, ale poddał się pieszczotom.

– Zróbcie coś – zażądała. – Chyba" bardzo go boli.

– Niewiele można zrobić – Szczepan odetchnął, kiedy panienka odsunęła się od Burego. – Wdał się w bójkę z jakimi wilkami, bo przecież byle pies nie dałby mu rady.

Ugryziony pachołek tymczasem pokazywał innym głębokie ślady zębów Burego na swojej ręce.

Kiwali głowami ze współczuciem, ale czekali, co powie zarządca.

– Idź szybko do kowalskiego pomocnika – poradził któryś. – Opatrzy, a i uroki odczyni.

– Prawda – potwierdził drugi. – Mało to rozmaitej zwierzyny wyleczył? Moglibyście, Szczepanie, kazać mu przyjść i do Burego.

– Pomocnik kowala? – zaciekawił się zarządca. – Ten z dziwnymi oczami?

– Ten sam. Mówią, że chociaż to niedorostek, medyk z niego zawołany.

– Pewnie – podchwycił inny. – Przecież to wychowanek starej Gościchy. Zna różne sztuczki i sposoby.

Tylko na te jego oczy trzeba uważać. Lepiej być uprzejmym, bo gotów zaczarować samym spojrzeniem.

– Który pójdzie? – zapytał Szczepan i zwrócił się do pogryzionego. – Może ty? Przyprowadź chłopaka.

Obiecaj mu sutą nagrodę, ale niech przybiegnie od razu.

Kowal Hanek kręcił nosem, że musi zwolnić pomocnika z roboty, ale kiedy usłyszał, że pachołka wysłał Szczepan Sowa, nie sprzeciwiał się więcej.

– Tylko mi wróć prędko – zażądał, kiedy opatrzono już prowizorycznie dłoń pogryzionego.

Poszli szybko, prawie biegli i wkrótce byli na miejscu.

Służba rozeszła się już do swoich zajęć i przy Burym zostali tylko Szczepan z Aleną. Zarządcy też było pilno do obowiązków, ale nie mógł odejść od dziewczyny, bo koniecznie chciała uspokajać psa, a to mogło być niebezpieczne. Szczepan zostawił więc wszystko, bo nie było na świecie rzeczy, której odmówiłby ukochanej panience. Na szczęście przyszła również Stronka i ta trzymała wychowankę w odpowiedniej odległości od zwierzęcia.

Jeno nadszedł jak zwykle milczący, ze spojrzeniem wbitym w ziemię, bo unikał patrzenia rozmówcom w oczy, wiedząc, że ich to wystrasza. Ukłonił się niewiastom, potem Szczepanowi.

– To ty? – zdziwiła się Stronka i wyjaśniła Alenie: – On znalazł twoją dawną zabawkę.

– Wiem – uśmiechnęła się Alena. – To on wyciągnął mnie z wody. Gdy się topiłam.

Podbiegła do Jeno i chwyciła go za ręce. Zesztywniał, zaskoczony i jakby w obawie, że jeśli się poruszy, może uszkodzić to kruche stworzenie. Poza tym wstydził się trochę swojego wyglądu, bo był w codziennym ubraniu i odszedł wprost od kowalskiego pieca. Alena jednak nie zwróciła nawet uwagi, że jej dłonie pobrudziły się sadzą z jego rąk.

– To nasz kochany Bury – powiedziała, prowadząc chłopaka do miejsca, gdzie leżał pies. – Mówią, że umiesz leczyć. Bardzo więc proszę, wylecz Burego. Jest taki biedny i tak okropnie cierpi.

Niebieskie oczy patrzyły z ogromną ufnością. Jeno, choć dałby wiele za ten miły dotyk dłoni panienki, ostrożnie uwolnił się od nich.

– Sam pójdę – powiedział wyjaśniająco. – Może być niebezpieczny.

Z woreczka, który miał przy pasie, wyjął szczyptę jakiegoś proszku i polecił, żeby rozpuszczono go w miseczce z gorącą wodą. Szczepan przywołał dziewkę służebną, powtórzył to jako własne polecenie, a sam uważnie śledził poczynania kowalskiego pomocnika.

Jeno wolno podszedł do leżącego zwierzęcia, trzymając w ręku pęk jakiegoś ziela, które podetknął psu pod nos, a potem położył mu dłoń na łbie. Przemawiał przy tym łagodnie, opanowanym głosem. Pies wydawał się spokojny, dyszał tylko ciężko i uważnym spojrzeniem wodził za ręką chłopca. Trwało to dosyć długo, Jeno oglądał rany, badał złamaną łapę i czekał, aż służąca przyniesie miseczkę z naparem.

Nadeszła wkrótce, idąc wolno i starając się nie uronić kropelki. Napar był gorący, więc Jeno postawił miseczkę przed sobą i studził. Kiedy uznał, że już nie parzy, zanurzył palce w naczyniu, a potem zbliżył je do psiego pyska i wlewał do niego napar kropla po kropli. Po jakimś czasie uznał, że już wystarczy. Nie zdejmując drugiej ręki ze łba psa, odwrócił się i powiedział do Szczepana:

– Będę potrzebował pomocy. Podejdźcie powoli i chwyćcie go za pysk. Jest osłabiony po tym lekarstwie, ale jeszcze może ugryźć.

Szczepan bez wielkiej ochoty wykonał, o co go proszono. Trzymał obiema garściami zaciśnięty pysk psa, kiedy Jeno zwitkiem trawy czyścił rany, zakładał lekarstwo i owijał ciało zwierzęcia lnianymi szmatami. Kawałkiem rzemyka zawiązał łupki założone na łapę i zażądał dalszych rzemieni.

– Wydobrzeje – powiedział, kierując słowa do Aleny. – Ale trzeba go związać, bo inaczej gdy tylko poczuje się lepiej, zerwie opatrunki.

Kiedy przyniesiono rzemienie, Jeno związał tylne nogi psa, a na pysk założył pętlę. Pies był tak osłabiony, że uspokoił się już po kilku próbach zerwania więzów. Leżał w miejscu i tylko popiskiwał.

– Lekarstwo będzie działać do jutra – zapowiedział Jeno. – Jutro ból powróci, a z nim powrócą siły. Będzie się rzucał i warczał. Trzeba dopilnować, żeby przez cały dzień utrzymały się opatrunki.

Kazał przenieść psa bliżej ściany stodoły i odgrodzić go od innych zwierząt i domowego ptactwa.

– Przyjdę tu jutro – obiecał. – Jeśli do tego czasu nie zdechnie, będzie żył.

– Przyjdź koniecznie – prosiła Alena. – Będziemy tu na ciebie czekać i modlić się, aby Bury przetrzymał. Jeśli tak się stanie, mój ojciec na pewno cię wynagrodzi.

Szczepan Sowa podrapał się po głowie. Na jego twarzy widać było zafrasowanie.

– Panienko – powiedział, zniżając głos. – Mnie się zdaje, że nie trzeba wszystkim mówić o tym, co tu widzieliśmy. Komuś mogłyby się nie spodobać te tajemnicze napoje, które zrobił kowalski pomocnik.

Widziałaś przecież, jak Bury zachowywał się po wypiciu ledwie kilku kropel.

– Lepiej zachowajmy to dla sobie – zgodziła się Stronka i mrugnęła porozumiewawczo do Jeno. – Dziękujemy ci, mój chłopcze. Ale i sam też może o tym nie rozpowiadaj.

Kowal

Kwiecień 1360

Pewnej kwietniowej nocy na podwórzu przed kuźnią Hanka rozległ się niezwykły gwar, a zaraz potem ktoś gwałtownie załomotał do drzwi szopy. Wraz ze strugami deszczu do pomieszczenia wtargnął uzbrojony mężczyzna. Szarpnięciem obudził chłopaka.

– Gdzie kowal?

Jeno, niespodziewanie wyrwany ze snu i mało rozumiejący, co się wokoło dzieje, przetarł oczy i zerwał się z posłania.

– No! – gość pochylił się nad nim. Spod żelaznego hełmu patrzyły groźne, drapieżne oczy.

– Nie ma – powiedział Jeno. – Pojechał z robotą do Dębowca, wróci jutro wieczorem.

Mężczyzna, uzbrojony jak na wojnę i wyglądający na kogoś ważnego, zezłościł się na tę odpowiedź i zaklął pod nosem.

– A ty kto? – zapytał.

– Jeno. Pomocnik.

Przybyły obrzucił chłopaka uważnym spojrzeniem, oceniając jego wzrost i szerokość ramion.

– Umiesz coś, czy tylko pomagasz kowalowi?

– Umiem – odpowiedział Jeno z pewnością w głosie, zupełnie już rozbudzony. – Wszystko umiem.

– Tak? To dobrze. Będziesz miał sposobność przekonać mnie o tym. Zbieraj się!

Bez ceregieli chwycił chłopaka za kark i wypchnął go na podwórze, ledwie ten zdążył chwycić opończę. Na dziedzińcu stali zwartą grupą żołnierze, przy mieczach i z kuszami w rękach. W obszernych płaszczach chowali się przed deszczem, klnąc spod osłaniających twarze kapturów.

– Nie ma kowala – powiedział ten, który wyciągnął Jeno z szopy, kierując słowa do kogoś na koniu. – Ale mam chłopaka, pomocnika. Mówi, że wszystko umie.

Opatulony w płaszcz młody rycerz na koniu od razu podjął decyzję.

– Bierzemy go.

Nie dali Jeno wiele czasu. Kupą władowali się pod dach kuźni, a człowiek na koniu krótko wytłumaczył, o co chodzi, i zapytał, czy Jeno ma odpowiednie narzędzia.

– Dasz radę? – zapytał na koniec.

– Tak. – Jeno odzyskiwał już odwagę. Przecież nie musi się bać kowalskiej roboty. A przybysze, choć groźni i dostojni, przyszli do niego po pomoc.

Żołnierze przynieśli do kuźni coś długiego i zawiniętego w worek, co rychło okazało się człowiekiem.

Położyli tłumok na ziemi obok paleniska.

– Chyba trzeba rozpalić ogień – powiedział Jeno niepewnie.

– Nie ma czasu – popędzał rycerz, zeskakując z konia i podchodząc bliżej. – Bierz narzędzia i do roboty!

Wydający rozkazy był młody, wąs mu się ledwie rysował pod nosem Miał na sobie pięknie haftowaną tunikę na dobrej zbroi. Nie wyglądał na bardzo doświadczonego, raz po raz popatrywał na starego żołnierza, jakby szukając u niego potwierdzenia swoich słów. Był przemoczony jak pozostali i trząsł się z zimna, a może tylko z przejęcia.

Jeno pokazał gestami, że potrzebuje pomocy. Ktoś skrzesał ogień i przypalił jedną z pochodni stojących w kącie. Inni na rozkaz rycerza odłożyli kusze i podeszli do worka. Położyli go na pieńku, jednym końcem w górę. Jeno wziął młot na długim trzonku i przecinak.

– Trzymajcie mocno – polecił.

Posłuchali go, choć był tylko chłopcem. Żylaste ręce żołnierzy zacisnęły się, zanim przyłożył przecinak i lekko uderzył młotkiem na próbę. Jeno drżał trochę i nie trafił za pierwszym razem. Ale poprawił się już za drugim. Wystarczyło jeszcze dwa razy mocniej uderzyć.

– Doskonale – powiedział rycerz z uznaniem.

Skinął na swoich, by zdjęli wór z pieńka i jego zawartość położyli na ziemi, a kiedy ich dowódca pochylił się, przyświecili pochodniami.

Człowiek na ziemi najwyraźniej umierał. Brudny, zarośnięty, poobijany – tyle zobaczył Jeno. Zdjął mu wprawdzie łańcuchy z nóg, ale z licznych ran leżącego sączyła się krew. Stopy były szczególnie poranione, tkwiły w nich ostre kawałki kamieni. Więzień ręce miał skrępowane przed sobą i nawet gdyby był przytomny, nie mógłby opatrzyć sobie nóg. Prawdopodobnie drogę odbywał pieszo, prowadzony za koniem, a nie widział nic, bo narzucono na niego wielki wór, zakrywający go prawie do kostek.

Musiał iść wiele dni.

– Niedobrze – powiedział ten, który obudził Jeno, a który najpewniej był dowódcą kuszników.

Młodziutki rycerz w czarnym płaszczu niespokojnie pogładził dłońmi mokre długie włosy.

– Wyżyje?

– Chyba nie – powiedział tamten. – Trzeba by jaką znachorkę...

Zwrócił się do Jeno:

– Chłopcze, znasz kogoś, kto mógłby pomóc?

– Znam – powiedział Jeno, niespodziewanie pewny siebie i odważny. – On się niedługo wykrwawi na śmierć. Trzeba założyć opatrunki, a na lewą nogę rzemień pod kolanem. I wyjąć te kamienie z podeszew. Robiłem takie rzeczy psom i owcom.

– Umiałbyś?

Jeno uśmiechnął się niepewnie.

– Niech spróbuje – orzekł kusznik. – Dajcie więcej światła.

Jeno przemył rany wodą z kubła, odszukał pęk ziół wiszący pod dachem, pokruszył je na rany, a te zawinął szmatką i owiązał cienkim rzemieniem. Grubszy zawinął na lewej nodze rannego.

Leżący był cały czas nieprzytomny, a przyglądający się zabiegom Jeno żołnierze wyrażali wątpliwość, czy jeszcze żyje.

– Zemdlał tylko – zauważył chłopak. – To lepiej, bo nie czuje bólu.

Jego stwierdzenie przyniosło jednak odmienny skutek od tego, jakiego się spodziewał. Dowódca kuszników chwycił wiadro z wodą i chlusnął z niego wprost na zarośniętą twarz leżącego.

– Ma czuć ból – powiedział z zawziętością.

Chory jęknął i zamrugał powiekami. Prawdopodobnie nie wiedział zupełnie, co się z nim dzieje. Jeno przyklęknął i małymi szczypcami zaczął wyciągać ostre kawałki kamieni z pokrwawionych stóp.

Leżący wył z bólu.

Potem kowal owinął stopy rannego szmatami.

– To wystarczy na dwa, trzy dni – powiedział prostując plecy. – Potem trzeba zmienić opatrunki.

Dowódca kuszników podszedł do chłopaka i stuknął palcem w jego pierś.

. – Pójdziesz z nami, bo to jeszcze nie koniec twojej roboty.

– Nie mogę, szlachetny panie – sprzeciwił się Jeno.

– Możesz, bo ja tak każę. Zabieraj narzędzia. Nie mam czasu na szukanie innego kowala, a ty posiadłeś dostateczne umiejętności. Sprawisz się, zapłacę na zamku w Holsztynie. Dobko! Weź chłopaka na swojego konia. I pilnuj go, żeby się nie rozmyślił.

Potem zwrócił się do swoich, stojących i siedzących wszędzie wokoło:

– Wstawać! Ruszamy!

– Ale mnie nie wolno tam chodzić – próbował jeszcze chłopak.

– Powiesz, że wzięliśmy cię siłą. W drogę!

Ktoś wypchnął go na deszcz, jakieś ręce chwyciły go od tyłu i wciągnęły na siodło.

– Nie bój się – powiedział głos należący do przemoczonego na wylot człowieka w siodle. – To niedaleko.

Jechali groźną, brzęczącą żelazem gromadą. Była to dla Jeno niezwykła wyprawa. Nigdy nie chodził dalej niż za dwór w Lipowej, a oni minęli dwór i wciąż szli. Chłopak żałował tylko, że w ciemnościach tak niewiele może zobaczyć.

Bardziej usłyszał i domyślił się, niż zobaczył kamienną budowlę na skale, długi drewniany most pomiędzy basztami i majaczącą w pobliżu ogromną wieżę. Pędzili, nie zatrzymując się, na nic i na nikogo nie zwracając uwagi. Jeno odwracał się czasem, aby zobaczyć, jak zachowuje się ten, którego trzymali w worku. Teraz wieźli go na koniu jak tłumok, a dwaj kusznicy dawali baczenie, aby nie zgubić bagażu.

Dopiero kiedy wjechali na dziedziniec ze wszystkich stron otoczony murami z białego kamienia, na który prowadziło tylko jedno wejście, zatrzymali się. Żołnierze natychmiast zastawili bramę swoimi końmi, inni zdejmowali już worek i kładli go na ziemi. Kazali Jeno zabrać narzędzia i iść za sobą. Na miejscu zaś było już wszystko przygotowane. Na dole okrągłej wieży czekali ludzie z pochodniami, ktoś otworzył klapę do lochu, ktoś wsunął drabinę w czarną czeluść, inni opuszczali już worek z więźniem do środka.

Jama miała kilkanaście kroków długości i z dziesięć szerokości, a uczyniono ją w jaskini, nieco tylko poszerzonej kilofami. Kiedy położono więźnia na ziemi, dowódca kuszników, a za nim młody rycerz zeszli tutaj również.

– Chłopcze – powiedział kusznik – Założysz teraz łańcuchy na nogi temu człowiekowi, a koniec łańcucha przytwierdzisz do ściany.

– Łańcuchy? – zdziwił się Jeno. – Przecie dopiero co je zdejmowałem. Rany się odnowią i umrze.

– Twoja głowa, żeby się tak nie stało. Trzeba będzie, zmienisz opatrunek Teraz musisz go przytwierdzić do ściany.

Jeno bez słowa wziął się do roboty. Kiedy skończył, zmęczony, zadyszany, kusznik poklepał go przyjaźnie po plecach.

– Wspaniale się spisałeś, kowalu.

Jeno pokraśniał z dumy. Pierwszy raz ktoś nazwał go prawdziwym kowalem.

Zaczęli wychodzić z lochu, kolejno wspinając się po drabinie. Jeno wydostał się przedostatni, niosąc pochodnię, którą wręczył mu jeden z żołnierzy. Narzędzia wzięli od niego wcześniej, by mu ulżyć, bo wiedzieli, jak jest zmęczony. Za chłopakiem szedł już tylko dowódca kuszników. Ten, zanim postawił stopę na szczeblu drabiny, rzucił na ziemię wiązkę słomy i postawił obok dzbanek z wodą.

– Smacznego, Maćko – powiedział. – Obyś jak najdłużej pozostawał na królewskim wikcie.

Filip ze Słowika

Był koniec kwietnia, sady owocowe kwitły. Pośród drzew, w osobliwej mgle spowodowanej wiatrem, który strącał z gałęzi tumany kolorowych płatków, Filip ze Słowika zobaczył Agnieszkę.

Stała pod drzewem śliczna, wspaniała, cudowna, a sam jej widok zapierał dech. Filip miał szesnaście lat, a jego serce nigdy jeszcze nie zabiło tak mocno jak tego ranka. Zdziwił się, jak mógł do tej pory żyć i oddychać bez tego widoku. Wydawało mu się, że nic nie miało, nie ma i nie będzie mieć znaczenia, poza przebywaniem obok tej istoty, której kraj sukni całowałby z najwyższą powagą i najwyższą czcią. Zakochał się od pierwszego wejrzenia.

Agnieszka, żona Jakuba, zobaczyła Filipa na drodze do dworu i ogarnęło ją niezwykłe, dziwne i nieznane uczucie. Ich spojrzenia spotkały się na krótko, a wyraz zachwytu na twarzy młodego rycerza nie mógł ujść jej uwagi. Pani Agnieszka, której serce zadrgało nowym a mocnym wzruszeniem, spłoszyła się nagle i pobiegła przed siebie.

Filip stał chwilę w miejscu, oczarowany, zachwycony, beznadziejnie zakochany, a kiedy wreszcie dojechał do dworu, nie bardzo wiedział, co się z nim dzieje.

Filip ze Słowika z dumą myślał o sprawie, która przywiodła go w te strony. Sam król powierzył mu pierwsze, od razu bardzo poważne zadanie. Wybrał Filipa osobiście, dając pod jego komendę dwudziestu kuszników.

– Sprawisz się, wynagrodzę – zapowiedział król Kazimierz. – Zawiedziesz, dasz głowę.

Filip, syn królewskiego dworzanina, nie miał jeszcze sposobności pokazać, jaki jest odważny, bohaterski i mężny, i nie miał okazji przysłużyć się majestatowi. Skupiony wysłuchał polecenia, które potwierdził tylko krótkim:

– Tak będzie, miłościwy panie.

Kazimierz uśmiechnął się. Podobał mu się ten chłopak. Bystry, mocny, urodziwy. Aż się rwał do tego, żeby zabłysnąć, zasłużyć się, uzyskać pochwałę i nagrody. Zadanie nie należało do wdzięcznych, ale tylko takie pozwalają sprawdzić lojalność.

Ruszyli zaraz następnego dnia, jak wypadało, na przedzie on, Filip ze Słowika, tuż obok dowódca zbrojnych, za nimi kusznicy i jeszcze kilku pachołków.

– Zaraz potem przyślesz mi wiadomość – polecił król. – Żebym wiedział, że już. Dopiero kiedy wrócisz, opowiesz o wszystkim.

Droga zajęła im dziesięć pełnych dni, bo więzień opóźniał pochód. Pan Filip, stale w najwyższej gotowości, nieustannie spodziewając się ataku, ani na chwilę nie spuszczał konwoju z oka. Szymon zwany Smok, dowódca królewskich żołnierzy, uśmiechał się pod wąsem i czasem tylko pozwolił sobie na małą uwagę.

– Pofolgujcie, panie – radził. – Możecie zaufać mnie i moim ludziom. Zapewniam was, że nic złego się nie sunie. Buntownicy zostali złamani i tylko szaleniec odważyłby się podnieść rękę.

– A jeśli jednak znajdą się szaleńcy i zechcą odbić więźnia?

– Gdyby nawet, moi ludzie dadzą sobie radę z samym diabłem.

Filip ze Słowika nie podzielał tego przekonania. Bunt wprawdzie uśmierzono, ale nikt nie mógł zagwarantować, że krewni Maćka Borkowica, wielkiego pana i byłego wojewody, zapomną zniewagi i zechcą uszanować królewski wyrok. Przecież nie tak dawno wszyscy oni udowodnili, jak niewiele liczą się z wolą króla Kazimierza.

Filip zachowywał więc ostrożność i nie dał spocząć żołnierzom, twardym, doświadczonym zabijakom, żyjącym z wojny i dla wojny. W pochodzie, a szczególnie w czas postojów, kazał wystawiać podwójne straże i sam wielokrotnie sprawdzał posterunki. Kiedy zaś wreszcie dotarli do Holsztyna, poczuł się trochę rozczarowany, że nie miał okazji do wykazania się odwagą i umiejętnością robienia bronią.

Na zamku, gęsto obsadzonym przez królewskich strzelców, mógł już odpocząć. Pieczę nad więźniem przejął dowódca załogi.

– Odpocznijcie – poradził kasztelan Michał z Potoka. – Najlepiej będzie, jak pojedziecie do mojego bratanka, do Lipowej. Pan Jakub rad was zobaczy, bo pewnie wiele widzieliście na królewskim dworze.

– Ale mam zadanie – bronił się Filip, któremu nadzieja miękkiego łoża przyjemnie majaczyła przed oczami.

– Wasze zadanie zakończone. Królewski rozkaz wypełniony. Odpocznijcie, ja tu wszystkiego dopilnuję. Dam wam znać, kiedy macie przyjechać. Po co wam męczyć się tutaj, w polowych warunkach, kiedy tuż obok jest wygodny dwór?

Filip nie bardzo wiedział, czy postępuje dobrze, przyjmując rady pana Mikołaja i wybierając miękkie łoże zamiast żołnierskiej ławy. Ale wytłumaczył sobie, że przecież dokładnie wypełnił polecenie króla Kazimierza – dowiózł więźnia żywego do zamku, osobiście osadził go w lochu, sprawdził łańcuchy.

Filip pojechał do Lipowej.

Powiadomiony o przyjeździe gościa pan Jakub wyszedł przed dom na jego powitanie. Zobaczył młodzieńca, ubranego wedle najnowszej mody, który zrobił na nim jak najlepsze wrażenie. Przybysz zsiadł z konia, otrzepał z kurzu, a następnie powiedział, kim jest i co go sprowadza.

– Mam nadzieję, że zechcecie przyjąć mnie pod swój dach, dostojny panie – zaczął z dworskim ukłonem. – Wasz stryj, dostojny pan Mikołaj, kazał mi zajechać do was i przekazać pozdrowienia.

– Jestem wam wielce rad, panie Filipie – powitał go Jakub serdecznie. – Nawet gdybyście przyjechali tu tylko z własnej woli, bez polecenia mojego stryja. Chodźcie i bądźcie gościem w moim domu, jak długo wam się spodoba. Pewnie macie wiele do opowiadania, a my chętnie posłuchamy nowin ze świata. Czy zechcecie zostać u mnie dłużej?

Filip skłonił się ponownie.

– Bardzo wam dziękuję, panie Jakubie. Chętnie skorzystam z waszej gościnności. Ostatnie dni spędziłem w siodle, jadąc tu z ważnym zadaniem, jakie mi wyznaczono, i prawdę mówiąc, wasz stryj wybawił mnie z kłopotu. Ale długo zostać nie mogę, bo też obowiązek każe mi wkrótce wracać.

– Upalnie dziś, więc chodźmy pod dach, tam przy dzbanku zimnego piwa na pewno przyjemniej będzie nam rozmawiać.

Poprowadził gościa najpierw do łaźni, gdzie ten mógł odświeżyć się po podróży, a potem do świetlicy, gdzie młodemu rycerzowi wskazał poczesne miejsce.

Filip czuł, jak płoną mu policzki. Tak, właśnie tak, o to mu chodziło. Jest równy między dostojnymi panami, jest ważny, a opiekują się nim jak jakim wielmożą, podają napitek, wypytują o nowiny.

Krótko jednak trwała ta rozmowa, bo rychło zmęczenie dało o sobie znać i głowa pana Filipa opadła na piersi.

– Dość gadek! – zaśmiał się życzliwie pan Jakub. – Wy jesteście zdrożeni długą jazdą, a ja wypytuję was i wypytuję. Pójdźcie do alkierza, gdzie kazałem przygotować wam posłanie. Wyśpicie się, wypoczniecie, pogadamy później.

– Dziękuję za wyrozumiałość – Filip umiał się zachować. – Staram się dorównać tak znakomitym rycerzom, jak wy czy wasz stryj, ale jestem młody i chyba muszę się jeszcze uczyć.

Ta uwaga bardzo ujęła pana Jakuba. Był wprawdzie sporo starszy od gościa, ale aż tak dworskiego zachowania nie został nauczony.

– Chodźmy spać – Jakub objął ramieniem młodzieńca, któremu zmęczenie, a pewnie i piwo, nieco osłabiły nogi. – Jutro was poznam z żoną, córką i innymi domownikami.

Kiedy następnego dnia Filip obudził się, słońce stało już wysoko. Zza okiennicy dobiegały odgłosy dworskiego życia i gość Lipowej wyraźnie rozpoznał głos gospodarza. Zawstydził się, że spał tak długo, kiedy wszyscy dawno już wstali i pewnie wyśmiewają go teraz, że jest leniwy.

Zerwał się z łoża i ubrał szybko. Kiedy gotowy już cicho i ostrożnie otwierał drzwi, potknął się o kogoś, kto siedział po ich drugiej stronie na progu. Była to kilkuletnia dziewczynka z jasnymi długimi włosami.

– Co ty tu robisz? – spytał Filip zakłopotany. – Mogłem cię przecież uderzyć.

– Ech, nie – zapewniła z uśmiechem. – Nic mi się nie stało. Chciałam tylko zobaczyć gościa.

– Zobaczyłaś. I co powiesz?

Dziewczynka, mająca może osiem czy dziewięć lat, obejrzała go uważnie, a jej ładna twarz z niebieskimi oczami rozpromieniła się uśmiechem – Nianiu! Nianiu! – zawołała nagle głośno. – Jaki on piękny!

Roześmiał się zaskoczony, ale mile połechtany w swojej dumie. W tej chwili podbiegła do nich wysoka, mocna niewiasta i chwyciła dziecko za rękę.

– Alena! Natychmiast zostaw gościa w spokoju! – rozkazała. – To nieładnie naprzykrzać się obcym.

Mam nadzieję, panie, że was nie uraziła.

– Tylko go chciałam zobaczyć przed wszystkimi. Jest naprawdę bardzo urodziwy. Prawda, nianiu?

– Alena! – zawołała zawstydzona opiekunka. – Co ty mówisz?

– Nie gniewajcie się – poprosił pan Filip. – To takie miłe i wdzięczne dziecko. Czy to córka pana Jakuba?

– Sama umiem mówić – oburzyła się dziewczynka, zanim Stronka zdążyła odpowiedzieć na pytanie gościa. – Jestem Alena, córka pana na Lipowej.

– A ja jestem Filip ze Słowika – gość ukłonił się z przesadną elegancją.

Alena zapiszczała z radości.

– Nianiu, nianiu! Zobacz, jaki jest pocieszny!

Filip ze Słowika od razu podbił serca wszystkich mieszkańców Lipowej. Był wesoły, towarzyski i choć młody, znał świat prawie tak dobrze jak pan Jakub, a umiał o nim opowiadać zajmująco i pięknie.

Jeździł konno z Aleną, z którą zaprzyjaźnił się natychmiast i którą traktował trochę jak młodszą siostrę, miał dla jej pomysłów wiele wyrozumiałości i zachowywał się przy niej jak psotny chłopak, a nie młody rycerz, obarczony poważnym zadaniem przez samego króla.

Pan Jakub śmiał się ze wszystkiego i bardzo sobie chwalił pobyt pana Filipa, bo dwór rozbrzmiewał gwarem i wesołą zabawą, w której nierzadko uczestniczyła nawet czeladź, biegająca po dziedzińcu w czasie licznych harców, jakie gość wymyślał dla Aleny.

Młodzieniec rozmawiał z gospodarzem o poważnych sprawach i pan Jakub musiał przyznać, że chłopak wiele już wie o świecie i sprawach całego królestwa. Podbił błyskawicznie serce Szczepana Sowy, bo znał się znakomicie na koniach, był dobrym jeźdźcem, a okazało się, że rozumie się również na sprawach gospodarskich.

Życie płynęło szybko i wszyscy nadal patrzyli życzliwie na pana Filipa. Ten mówił wiele o królewskim dworze, podnosił zasługi gospodarza, chwalił ciasto Stronki, uśmiechał się do Aleny.

Nawet pani Agnieszka wydawała się zadowolona z jego żartów i opowieści. Słuchała ich jak wszyscy, ale rzadko dawała po sobie znać, że jakoś ją szczególnie zajmują czy bawią. Nie śmiała się z innymi, rzadko też patrzyła wprost na Filipa. Jego wzrok natomiast nie omijał jej wcale, jak to sobie wyobrażała, bo nie przypuszczała nawet, że znaczna część tych zabaw jest przeznaczona właśnie dla niej.

Kiedy odjeżdżał jakiś czas później, nie wyszła, aby go pożegnać.

Saga rodu z Lipowej 02

Miecz Maramy

Przysięgi i obietnice

Szymon Smok, doświadczony dowódca królewskich kuszników, odszukał Jeno na czwarty dzień po pierwszym spotkaniu.

– Chodź ze mną, chłopcze – polecił.

Miał na sobie strój strzelca, ale był bez hełmu. Kowal rozejrzał się za narzędziami, ale kusznik potrząsnął głową.

– To nie będzie potrzebne. Zabierz tylko lekarstwa.

– Mamy iść do... tamtego człowieka? – Tak.

I poszli. Droga, którą niedawno przebyli konno, teraz wydawała się długa, ale przemierzając ją Jeno mógł dokładniej obejrzeć zamek. Przy południowym murze pracowało wielu robotników, wielkie prace trwały też w górnych partiach twierdzy i w obu jej częściach mieszkalnych. Wszędzie leżały stosy drzew, które przycinano, piłowano i na linach wciągano na mury.

– Kim jest ten człowiek w lochu? – zapytał Jeno.

– A co to ciebie obchodzi? – rzucił Szymon opryskliwie. – Masz zrobić swoje i tyle.

– To znaczy co?

– Zmienisz opatrunek i powiesz, co o tym myślisz. Król życzy sobie, żeby ten więzień żył jak najdłużej.

– O samej wodzie? Cóż takiego uczynił, że spotkała go taka sroga kara?

Szymon zatrzymał się i uważnie popatrzył na kowala.

– Widziałeś?

– Tak.

– Więc nie o samej wodzie, ale też i słomie. Może wyżyć zwierz, może i on.

– Tak.

– Co tak?

– Pewnie macie rację. Że można wyżyć o słomie i wodzie. A jak długo ma wyżyć?

– Jak długo się da. Nie wiem, ile. Zobaczę, to ci powiem. Może i sam zobaczysz.

– Nie chcę tego oglądać. Nie jestem strażnikiem. Jestem kowalem i moja robota to kuć konie i robić narzędzia.

– Takiś mądry? – zaśmiał się Szymon. – Może jeszcze powiesz, że dla ciebie nic nie znaczy królewski rozkaz? Łatwo możesz się znaleźć obok tamtego w ciemnicy.

– I tak mnie tam prowadzicie.

Szymon Smok roześmiał się głośno i przyjacielsko walnął kowala wielką łapą w ramię.

– Podobasz mi się, pyskaczu – powiedział z uznaniem.

– Tedy mi nie mówcie „chłopcze". Jestem może młody, ale o pół głowy od was wyższy.

– Tak? Nie mówić „chłopcze". A może mi powiesz, jak mam mówić?

– Mówcie mi: kowalu.

– Kowalu? A to dobre! – zaśmiewał się Szymon. – Chce, żeby mu mówić kowalu, jak jakiemu mistrzowi.

Tym razem Jeno tylko sam jeden zszedł po drabinie do lochu, niosąc w jednej ręce kaganek, a w drugiej zawiniątko z ziołami. Im bliżej był dna ciemnicy, tym bardziej cierpła mu skóra na grzbiecie.

Dopiero kiedy był już na ziemi, człowiek na dole poruszył się i zmrużonymi oczami patrzył, kto przyszedł.

– Coś ty za jeden? – zapytał chrapliwym głosem.

– Jeno. Kowal.

Więzień siedział plecami oparty o ścianę. Jeno rozejrzał się, ale nie było na czym postawić kaganka.

W celi zobaczył tylko wiązkę słomy i przewrócony dzbanek. Zbliżył się do siedzącego i postawił kaganek wprost na ziemi, tuż obok. Mężczyzna nie poruszył się, ale kiedy Jeno pochylił się nad jego nogami, gwałtownie odsunął się w bok. Łańcuchy zadźwięczały przeraźliwie.

– Czego chcesz?

– Mam was opatrzeć.

– Po co?

– Żeby się wam rany zagoiły.

– To nie jest potrzebne – zaśmiał się więzień ponuro. – I tak tu zemrę, a im wcześniej, tym lepiej. Więc zabieraj się stąd, póki ci nie skręciłem karku.

Jeno czuł, jak dygoce ze strachu. Więzień, choć mocno zmarnowany, choć z łańcuchami na nogach i przykuty do skały, mógł być groźny. Przecież nie bez powodu został tu zamknięty.

– Nie zrobicie tego – powiedział i wolno ruszył w stronę więźnia. – Nie zrobicie tego, bo to ja wyjąłem wam ostre kamienie ze stóp.

Tamten rozkaszlał się nagle, a dopiero potem odezwał się:

– Może i dam ci spokój.

Jeno odwinął założone wcześniej opatrunki i przyświecając sobie kagankiem, dokładnie obejrzał rany.

– Jest lepiej – oznajmił. – Wkrótce nie będziecie czuli bólu.

– Nie boję się bólu, chłopcze – oświadczył tamten dumnie.

Jeno w milczeniu zmienił opatrunki na obu nogach uwięzionego. Potem wziął kaganek do ręki i chciał odejść, kiedy tamten nagłe chwycił leżący łańcuch i zarzucił na szyję kowala. Chłopak zacharczał.

Serce biło mu jak szalone.

– Z łatwością mógłbym cię udusić – mruknął więzień, nie zwalniając ucisku. – Po co tu przyszedłeś naprawdę? Sprawdzić, czy jeszcze żyję?

– Puśćcie mnie – wysapał Jeno, starając się panować nad sobą. – Puście mnie, kimkolwiek jesteście.

Przyszedłem tylko zmienić wam opatrunki. I nie z własnej woli.

Tamten poluzował łańcuch na szyi kowala i splunął w bok.

– Tchórze! Nikt nie odważył się tu przyjść, kiedy jestem przytomny. Chłopaka mi przysłali!

Przyjrzał się kowalowi, przekrzywiając głowę, co pozwalało mu lepiej zobaczyć Jeno w słabym świetle łojowego kaganka.

– Wiesz, kim jestem? – zapytał.

– Nie.

– Odpowiadaj: nie, panie – powiedział tamten z naciskiem. – Za mniejsze przewinienia rozwalałem łby!

– Nie wiem, panie.

– Nie powiedzieli ci? Nie powiedzieli, że masz zaszczyt leczyć samego Maćka Borkowica? Wojewodę wielkopolskiego, którego zdradliwy król kazał podstępnie uwięzić?

– Nic mi do tego, panie. Nie znam was.

– Teraz już znasz, chłopcze. Jak, mówiłeś, się nazywasz?

– Jeno, panie.

– Jeno Kowal? To pewnie ty założyłeś mi żelaza?

– Kazali mi. Jedne zdjąłem, inne założyłem. Teraz chciałbym już iść.

Odwrócił się twarzą w kierunku drabiny, ale więzień mocno chwycił go za ramię.

– Czekaj! Chcę cię dokładnie obejrzeć. Potem dodał:

– Nie bój się. Może twoja twarz jest dla mnie ostatnia, jaką widzę. Więc mi tak szybko nie uciekaj.

Wziął kaganek i oświetlił nim oblicze kowala. Wzdrygnął się lekko na widok różnokolorowych oczu chłopaka.

– Jesteś jakiś dziwny – powiedział z zastanowieniem. – Na pewno parasz się kowalstwem, a nie jesteś wysłannikiem piekła? Straszyli mnie piekłem zbyt często, żebym nie zdążył przywyknąć, więc i ty mnie nie przestraszysz.

– Jestem tylko kowalem, panie. Szymon Smok kazał mi zejść tutaj do was i zmienić opatrunki.

Zrobiłem, co do mnie należało. Teraz chcę iść.

Wyciągnął rękę po światło, ale Maćko nie oddał mu kaganka.

– Posłuchaj mnie – rzekł z naciskiem. – Powiem ci coś ważnego, chłopcze. Wiem, że nie ma dla mnie ratunku. Nie stoję o to, bo pewnie z niejednym ważnym panem spotkamy się w piekle. A i sam król Kazimierz ma tam przygotowane mieszkanie. Nie to ważne. Przeżyłem swoje. Byłem wielkim panem i wojewodą. Miałem wszystko i nic nie jest mi dziwne. Niczego nie żałuję i o nic nie stoję. Ale ty, ty jesteś młody, tobie może przydać się to coś, co ja mam. Pod warunkiem, że zrobisz też coś dla mnie.

– Muszę iść. – Jeno próbował wyswobodzić się z żelaznych rąk więźnia, ale ten nie zamierzał go puścić. – Panie – poprosił. – Nie dokładajcie nowego grzechu do swoich przewinień. Nic złego wam nie uczyniłem.

Maćko roześmiał się ponuro.

– Nie bój się, głupi. Nie zamierzam cię zamordować. To tylko ten przeklęty król kazał rozgłosić wszędzie, że jestem największym zbrodniarzem. To kłamstwo, jak wszystko, co on mówi i robi, i za co zostanie niechybnie rychło pokarany.

Zwolnił uścisk, ale nie na tyle, żeby Jeno mógł się z niego wyswobodzić.

– Usiądź – rozkazał. – Udawaj, że mnie jeszcze opatrujesz, gdyby jakiś żołnierz chciał tu zajrzeć. Zrób tak, nie pożałujesz. Wynagrodzę cię, choć jesteś chudopachołkiem. Ale tylko ty mi zostałeś. Siadaj.

Jeno nie miał ochoty zostawać, ale nie mógł siłą próbować się z Maćkiem Pomyślał też, że i skazańcowi należy się jakaś pociecha. Nie wiedział wprawdzie, jak miałby pocieszyć więźnia, ale postanowił nie sprzeciwiać się. Liczył, że zaraz zajrzą do lochu żołnierze i wyzwolą go z tej pułapki – Zostanę, jeśli taka wasza wola – powiedział pojednawczo. – Tylko nie krępujcie mnie łańcuchem.

– Dobry z ciebie chłopak, dobry chrześcijanin – Maćko uśmiechnął się kpiąco, ale zaraz spoważniał. – Po co cię tu wysłali? Żebyś zobaczył, kiedy umrę, tak? To im powiedz, że nie zamierzam jeszcze umierać. Że będę tu siedział jak wyrzut sumienia dla duszy króla Kazimierza. Nie złamią mnie. Tak im powiedz.

– Jak sobie życzycie, panie.

– Albo lepiej nic nie mów, kiedy będą cię pytali. Lepiej powiedz po prostu, że gadałem coś bez składu i ładu. Że majaczyłem. Po co mają wiedzieć, czegoś się ode mnie dowiedział.

Zbliżył się do Jeno i groźnie potrząsnął łańcuchem.

– Teraz złożysz przysięgę – oznajmił.

– Przysięgę? – zdziwił się Jeno. – Po co?

– Przysięgniesz, że im nie zdradzisz tego, co ci wyjawię. I że zrobisz wszystko tak, jak ci rozkażę.

Słyszysz? Przysięgnij!

– Nie powinienem chyba... – zawahał się Jeno, ale widząc srogą twarz rozbójnika, pokiwał głową na znak zgody. Chciał jak najszybciej mieć to za sobą.

– Przysięgam – powiedział.

– Że nikomu nie powiesz?

– Że nie powiem.

Maćko wstał i ciężko chodził po jamie, potrząsając łańcuchem.

– Koniec – powiedział. – Wiem, że to może być koniec. Nikt mnie nie uwolni, na nikogo już nie liczę.

Ty jesteś moją ostatnią nadzieją, chłopcze. Posłuchaj. Jestem bogaty. Jestem bardzo bogaty, mam więcej niż śniło się najważniejszemu. Zabrali mi co prawda wszystko, com uzbierał, kiedy jeszcze byłem wojewodą. Ale potem, kiedy razem z Maramą napadaliśmy na kupców, zgromadziłem jeszcze więcej. Dam ci tyle dobra, ile będziesz mógł udźwignąć.

Jeno poruszył się niespokojnie. Znowu ten Marama! Wiedział król, co robi, pakując do lochu kogoś, kto zbójował po drogach. Słyszał o takich wypadkach, kiedy ludzie chorowali na głowę od ciężkich przeżyć albo zamknięcia w ciemnicy. Pomyślał, że to samo przydarzyło się Maćkowi. Wojewoda!

Wielki, wspaniały pan! A nagle stracił wszystko i za kilka dni miał umrzeć. Nikt by tego nie wytrzymał.

– Mam skarb, wielki skarb! – mówił tymczasem Borkowic. – Pójdziesz i powiesz, że przysyła cię pan Maćko. Powiesz, żeby wydobyli skarb, żeby najęli wojsko i odbili mnie. Zwołam krewnych, przyjaciół i stanę na ich czele. A wtedy drzyj, Kazimierzu!

Jeno z niepokojem spojrzał w górę. Maćko Borkowic, wygnany i skazany za bunt przeciw królowi, dalej snuł swoje intrygi. Dalej zamierzał mącić, zasadzać się na królewskich ludzi i samego króla.

– Pójdziesz do nich i powiesz, że wzywam ich w imię honoru i w imię wspólnej rodowej krwi, aby nie zostawiali mnie tutaj. I niech się nie martwią, mam czym płacić. Powiesz im tylko, gdzie mają szukać.

– Czego, panie?

– Czyś ty głupi, chłopcze? Skarbu, oczywiście. Mojego skarbu, który zgromadziłem i który bezpiecznie ukryłem.

– A kto to są oni?

– Moi stronnicy, krewni, przyjaciele, wasale. Już ruszyliby na pomoc, gdyby wiedzieli, gdzie jestem.

Ty im powiesz, a oni przyjdą. Twoja pomoc zostanie odpowiednio doceniona. Dam ci tyle złota, ile udźwigniesz.

– Już mówiłem, że nie potrzebuję złota. Jestem kowalem, panie.

– Nie potrzebujesz? Boś głupi. Gdybyś je miał, mógłbyś żyć jak pan, choć jesteś tylko sługą. Głupi otrok! Nie potrzebuję złota! A jak zamierzasz zdobyć wolność, co? Chyba nie chcesz być niewolnikiem przez całe życie? Gdybyś miał pieniądze na wykup, wykupiłbyś się sam, potem wykupił innych ze swojej rodziny...

– Nie mam rodziny.

– Ale gdybyś miał, głupcze! Mówię dla przykładu. Jeśli nie masz rodziny, mógłbyś kupić na własność kuźnię i zostać prawdziwym, wolnym kowalem.

Myśl wydała mu się tak niesłychana, że Jeno zadrżał. Zostać wolnym kowalem, z własną kuźnią!

Maćko widać to zauważył, bo roześmiał się z zadowoleniem.

– A widzisz, mógłbyś kupić sobie wolność, chłopcze. I mnie, Maćka Borkowica, miałbyś za przyjaciela! Wystarczy, że pójdziesz i powtórzysz, co ci rzekłem.

– Dokąd miałbym pójść? Nie wolno mi wychodzić poza Dolinę.

– Znajdziesz sposób. Użyjesz podstępu albo uciekniesz, wszystko jedno. Jesteś młody, ale silny i na pewno dasz sobie radę. Pobiegniesz na Śląsk, gdzie odszukasz moich krewnych. Znajdziesz ich w wielu tamtejszych zamkach. Powiesz, co ci przykazałem. Oni wydobędą skarb, uwolnią mnie, a ty uzyskasz nagrodę.

Jeno kręcił się niespokojnie. Żołnierze najwyraźniej zapomnieli, że on siedzi w lochu, a więzień w każdej chwili może stać się niebezpieczny. Postanowił podtrzymywać rozmowę i godzić się na wszystko, co Maćko Borkowic planuje.

– Panie – zapytał. – A dlaczego oni do tej pory nie wydobyli skarbu?

– Bo nie wiedzą, gdzie jest, głupcze. Wiem o tym tylko ja. Tylko ja. Powiesz im, że wiem tylko ja. I niech nie wierzą Maramie. On może ich próbować mamić, zwodzić, ale niech wiedzą, że opróżniłem prawie wszystkie jego skrytki Jeno nie miał ochoty ani na spotkanie ze stronnikami Maćka, ani na spotkanie z rozbójnikiem Maramą.

– Panie – zapytał. – Jeżeli o onym miejscu wiecie tylko wy, to jak dowiedzą się o nim wasi stronnicy?

Maćko udał zdziwionego, że wcześniej o tym nie pomyślał.

– No tak. Prawda – mruknął i dodał po zastanowieniu: – Nie ma innego wyjścia. Ty im powiesz.

Nie był zadowolony, że musi zdradzić swoją tajemnicę nieznanemu chłopakowi. Ale nie było innego sposobu i musiał się z tym pogodzić.

– Skarb jest na Śląsku – wyjaśnił przyciszonym głosem. – Za wsią Topola jest stara wieża strażnicza, a tam...

Przerwał, bo właz do lochu otworzono gwałtownie i rozbrzmiał głos Szymona Smoka.

– Wychodź – nakazywał. – Dość tego będzie.

– Spuśćcie drabinę – odkrzyknął Jeno przytomnie, zadowolony, że jednak o nim nie zapomniano. – Właśnie skończyłem.

– A podskoczyć nie możesz? – zarechotał żołnierz, ale już wołał ludzi, aby robili co trzeba.

– Chłopcze – Maćko chwycił Jeno za ramię. – Pamiętaj, co przysięgałeś. Że pójdziesz do moich i przekażesz wszystko.

– Wszystko nie – odpowiedział Jeno machinalnie, niespodziewanie dla siebie ściszając głos. – Nie wiem, gdzie są wasze pieniądze.

Maćko znieruchomiał. Nie był do końca przekonany. A tu już spuszczono drabinę do lochu i chłopak odchodził.

– Wróć tu – zażądał Maćko. – Wtedy ci powiem resztę. Mów, że jestem chory, że musisz... Wszystko jedno. Sam coś wymyślisz.

A kiedy Jeno postawił już nogę na drabinie, jeszcze go chwycił za połę.

– Chłopcze! – poprosił nagle. – Koniecznie przynieś mi trochę chleba. Jedną kromkę chleba. Tylko uważaj, żeby go przy tobie nie znaleźli!

Na górze, kiedy z głuchym łoskotem zamknięto klapę i założono łańcuchy, Szymon Smok ze współczuciem popatrzył na kowala.

– Nie wyglądasz najlepiej – zauważył.

– To straszny człowiek – odparł Jeno, myśląc o knowaniach więźnia. Dowódca kuszników zrozumiał to po swojemu.

– Prawda – przyznał. – Ale jednak cię nie zjadł. Zrobiłeś swoje?

– Wymieniłem opatrunki, rany goją się... trochę. Myślę, że za dwa dni...

– To niepotrzebne – stwierdził Szymon. – Dostarczyliśmy go tutaj i nie pozwoliliśmy umrzeć po drodze. Teraz wszystko w rękach Boga. Wystarczy twojego starania, chłopcze.

– Ale jego rany wymagają...

– Nie musisz się już tym przejmować. Zrobiłeś swoje. Oto zapłata – Smok sięgnął w zanadrze, wydobył srebrną monetę i wcisnął ją w rękę chłopaka.

– Mówił do ciebie – zauważył. – Co ciekawego mówił? Jeno wzruszył ramionami.

– Chyba niewiele zrozumiałem. Opowiadał, że był wojewodą, potężnym i bogatym.

Szymon Smok pokiwał głową.

– Był wojewodą – przyznał.

– Potężnym i bogatym?

– O, tak! Ale zbuntował się przeciw swojemu królowi, mordował i palił, a wreszcie został zwyczajnym rozbójnikiem. Wtedy stracił majątek i mocą królewskiego wyroku znalazł się tutaj. I to jest wszystko. Trzymaj język za zębami. Nikomu nie wolno o tym mówić. Zapomnij, jakbyś nigdy tu nie był.

– Nikomu nie powiem – obiecał Jeno. – Mało mnie obchodzą takie sprawy. Ale może trzeba jeszcze opatrzyć rany, skoro sam król nakazał, aby ten człowiek żył, choćby i w lochu.

Szymon zamachał rękami.

– Już powiedziałem, że zrobiłeś swoje – przypomniał. A potem popatrzył na kowala spod oka.

– Widzę, że i ciebie nabrał – domyślił się. – Nie obiecywał ci przypadkiem worków złota, które ma niby ukryte?

Jeno poczuł falę gorąca, jakby ktoś przejrzał jego tajemnicę.

– Obiecywał – przyznał niechętnie.

– Nie rób sobie nadziei, chłopcze – poradził kusznik. – Wszystkich nas próbował przekupić. Ale to tylko bajdy.

Jeno, zaskoczony, rozczarowany, nachmurzył się i burknął:

– Mieliście nie mówić do mnie: chłopcze. Kusznik roześmiał się.

– Dobrze, kowalu. A wiesz co, naprawdę dobrze się sprawiłeś. Pomówię z panem Mikołajem z Potoka, który tu ma najwyższą władzę. Może zechce wziąć cię do służby dla zamku.

Jeno wrócił do kuźni Hanka dopiero pod wieczór. Szedł bardzo powoli, okrężną drogą, by mieć czas na przemyślenie tego, czego się dowiedział Maćko Borkowic zasiał w nim ziarno niepokoju. Wykupić się na wolność? Zdobyć kuźnię na własność? Zostać prawdziwym wolnym kowalem?

Hanek nie był zadowolony, że do pracy na zamku wzięto jego ucznia, a on, mistrz, został pominięty.

– Znowu się włóczysz? – narzekał. – Cóż to za robota na zamku, że tak długo cię nie było?

– Robota jak robota – odpowiedział Jeno i sprytnie dodał słowa, które mistrz lubił: – Zrobiłem według tego, jak mnie nauczyliście. Ale zakazano mówić o szczegółach.

Ale Hanek tym razem nie czekał na pochlebstwa. Podszedł do chłopaka, chwycił go silnymi ramionami i sprawnie obszukał.

– Ludzie królewscy bywają hojni – powiedział, jakby się usprawiedliwiał.

Znalazł monetę i zabrał ją.

– Więcej nie masz?

Jeno pokręcił głową przecząco.

– Któregoś dnia... – wycedził przez zaciśnięte zęby. – Któregoś dnia przestaniecie mnie tak traktować.

Hanek zarechotał, ale uwolnił ucznia z uścisku.

– Tak? – zapytał z zaciekawieniem. – A to niby dlaczego?

– Bo będziecie musieli przestać.

– A ty mnie do tego zmusisz?

– Ja.

Alena siedziała na konarze dębu wysoko nad ziemią i wesoło machała nogami.

– Już chcę zejść – zawołała po chwili. – Kiedy mnie zdejmiesz?

– Jeszcze nie teraz – śmiał się Jeno. – Może poczekam, aż jakiś ptak zbuduje sobie gniazdo w twoich włosach. Chciałabyś takie gniazdo?

– Nie chcę – wydęła wargi dziewczynka. – Zresztą twoja potargana głowa lepiej się do tego nadaje.

– To będą dwa gniazda – powiedział chłopak, udając, że odchodzi.

– Och, nie zostawiaj mnie! – krzyknęła za nim z nadąsaną miną. – Bo skoczę!

Wrócił szybko pod drzewo i wyciągnął ręce.

– Możesz skakać.

– Rozmyśliłam się – droczyła się Alena. – Boję się, że zanim dolecę do ziemi, znowu odejdziesz.

– Nigdy w życiu – oznajmił Jeno poważnie.

– Tak? Więc mnie nie zostawisz?

– Nie zostawię.

– Nigdy?

Zanim Jeno odpowiedział, z pobliskiej łączki podniosła się Stronka i podeszła do dębu, po drodze otrzepując ubranie z trawy. Ofuknęła Alenę za niegodne młodej panienki zachowanie, a kowalowi wcisnęła do ręki kawałek słodkiego placka.

– Czas wracać – przypomniała. – Zejdź, Aleno. A ty, Jeno, zjedz placek, bo nie mam zamiaru nosić go z powrotem do domu.

Alena odważnie zsunęła się z drzewa, trafiając wprost w ramiona chłopaka. Udał, że się przewraca, ale wcześniej bezpiecznie postawił ją na ziemi.

– Nigdy cię nie zostawię – powtórzył Jeno. Stronka narzuciła na ramiona dziewczynki płaszcz i wzięła ją za rękę, a gestem pożegnała kowala.

– Oj, dzieci, dzieci! – mruknęła do siebie, odchodząc. – Ktoś chyba będzie musiał zakazać wam tych zabaw!

Trzydzieści kijów

Jesień 1362

Bury wyszczerzył kły i warknął ostrzegawczo. Jeno opuścił kij, który miał właśnie cisnąć przed siebie, i spojrzał na stojącą obok Alenę.

– Rzucaj – krzyknęła roześmiana, rozochocona zabawą. – Rzucaj jak najdalej!

Kowal gestem pokazał na psa. Bury zjeżył sierść i nie przestawał warczeć.

– Ktoś obcy – powiedział Jeno i cichym gwizdem dał znak psu, by został na miejscu. – Pilnuj – rozkazał, a sam schylił się do leżącego na trawie kaftana, gdzie zostawił pas z nożem.

Pobiegł na wprost przez pole, łagodnie tu wznoszące się do białych skałek na szczycie, tam przystanął i wyjrzał.

O kilkadziesiąt kroków dalej, ścieżką prowadzącą do zamku w Holsztynie, sunęło gęsiego kilku zbrojnych jeźdźców. Gadali głośno i śmiali się.

– Wyglądają okropnie groźnie – usłyszał Jeno tuż obok głos Aleny.

Cofnął się natychmiast, pociągając dziewczynę za sobą.

– Prosiłem, żebyś została na miejscu – rzucił z naganą. – Nie wiemy, kim są, a mogą być niebezpieczni.

Jakby dla potwierdzenia tych słów Bury, który przybiegł z Aleną, znowu zawarczał.

– To przecież ludzie nowego starosty – powiedziała Alena. – Nie musimy się ich bać.

– Nowego starosty? Skąd to wiesz?

– Widzisz tego wysokiego na przedzie? Był u nas kilka niedziel temu. Nazywa się Iwo. Możemy pomówić z nimi, ale chyba jadą do zamku.

– Wszystko jedno – kowal nadal mówił przyciszonym głosem. – Lepiej stąd odejdźmy. Wyglądają na niezłych zabijaków i nie wiadomo, co im może strzelić do głowy.

– Wcale się nie boję – zaśmiała się Alena. – Przecież mnie obronisz. A poza tym możesz rzucić na nich czary.

Jeno wykrzywił się.

– Obiecałaś, że nie będziesz żartować ze mnie – powiedział i upomniał psa: – Zostań, Bury!

Pies posłusznie przysiadł na zadzie, ale widać było, że najchętniej już zrobiłby użytek z obnażonych kłów.

– Zostań! – powtórzył Jeno z naciskiem.

Patrzyli tymczasem na jadących, stojąc głowa przy głowie. Konnych było sześciu, zbrojnych, z tarczami na plecach i włóczniami w ręka To tylko ich upodobniało do siebie, bo każdy ubrany był inaczej, pstrokato, błyszcząco. Jeden miał zbroję z płytek naszywanych na kaftan, inny starą kolczugę, a jeszcze inny grube rude futro. Jeden był łysy, inni znów mieli długie rozwichrzone włosy. Wszyscy nosili też liczne ozdoby, naramienniki, naszyjniki z rogu i srebra.

– Wracajmy – szepnął Jeno. – Nie bardzo mi się podobają.

W pewnej chwili jeźdźcy zatrzymali się niespodziewanie, a zaraz potem rozbiegli we wszystkie strony. Nim młodzi zdążyli się zorientować, już otoczono ich przy skałce, a dwaj ruszyli ostro do przodu, osadzając konie tuż przed kowalem i dziewczyną.

– Patrzcie, co za ptaszki! – zawołał ten, którego Alena nazwała lwem.

Bury szczeknął ostrzegawczo, a jego mięśnie napięły się gotowe do skoku. Jeno opuścił nóż, wolną ręką uspokajając psa.

– My tutejsi – powiedział, starając się, żeby zabrzmiało to spokojnie. – Jedźcie swoją drogą.

Iwo roześmiał się głośno.

– Bo nas przegonisz, co? – zapytał kpiąco. – Tym nożykiem? A może dziewczyna ma jeszcze igłę?

– A mam! – Alena błysnęła cienkim sztyletem, który niedawno dostała od Jeno. – I jeszcze mamy Burego. To najgroźniejszy pies w okolicy.

Mężczyźni zarechotali z uznaniem.

– Ostra dziewucha – powiedział jeden. – Weźmy ją ze sobą.

– Słusznie – poparł go inny. Jeszcze inny był odmiennego zdania.

– To dzieciaki. Tupniesz, a uciekną ze strachu. Ta mała jest za młoda nawet dla ciebie, Iwo.

– Miałem już młodsze – pochwalił się przywódca.

Jeno aż trząsł się z oburzenia. Lęk o Alenę nie pozwolił mu skoczyć i ukarać zuchwalca, obawiał się, że inny łajdak spełni pogróżkę. Przesunął się tylko do przodu, zasłaniając dziewczynę.

– To córka pana z Lipowej – powiedział z naciskiem. – Lepiej jedźcie dalej.

Nie zrobiło to na nich spodziewanego wrażenia. Podjechali bliżej jeszcze, któryś skierował ostrze włóczni wprost w pierś kowala.

– A ty kto? – zapytał. – Narzeczony i obrońca?

Jeno, trzymając lewą ręką wyrywającego się psa, a w prawej dzierżąc nóż, obliczał swoje szanse, gotowy skoczyć mimo wszystko.

I wtedy zaszło coś, co nagle zmieniło układ sił, a co na długie tygodnie zawstydziło Jeno. W grupę zbrojnych wjechała kłusem na swoim odpasionym koniu niania Stronka, waląc na oślep trzymaną w ręku rózgą. Dali jej przejechać, zupełnie zaskoczeni.

– Precz! – krzyczała z taką furią, że aż posiniała na twarzy. – Precz stąd, łajdaki! Nie wiecie, z kim macie do czynienia?! Precz! Bo jak nie, za dwa pacierze zbrojni pana Jakuba czapkami was nakryją i obudzicie się dopiero w piekle! Jazda stąd!

Otrzeźwieli nieco i podali tyły, zawracając konie.

– Co za piekielna baba! – powiedział Iwo. – Taką mieć za żonę!

– Żebyś w złą godzinę nie powiedział – zarechotał drugi, ale posłusznie ruszył za przywódcą, a pozostali za nimi.

– Prawdziwa czarownica!

– Chłopak też coś nie bardzo. Widzieliście jego oczy? Stronka, po której dobrobyt z każdym rokiem widać było coraz bardziej, z niejakim trudem zsunęła się z siodła i przypadła do Aleny.

– Dziecko! Nic ci się nie stało? Jak mogłam być taka głupia, żeby was zostawić samych na tak długo!

– Ależ nianiu, wszystko jest w porządku – wyjaśniła Alena. – Nie byłam przecież sama.

– Doprawdy? – Stronka obrzuciła kowala surowym spojrzeniem. – A mnie się widzi, że Jeno nie dałby rady takim rozbójnikom. Ani słowa przed ojcem, bo pasy każe drzeć z nas wszystkich! A ty, chłopcze, nie pokazuj mi się na oczy, przynajmniej przez jakiś czas. Tak narazić moją gołąbeczkę!

Alena chciała zaprotestować, ale Stronka nie dopuściła jej do głosu.

– Cicho mi tu! – syknęła groźnie. – Masz mnie słuchać, bo inaczej nigdy już go nie zobaczysz.

Słyszałaś, co powiedziałam? Natychmiast wracamy do domu.

To był plac koło stajen, gdzie zwykle wymierzano kary. Teraz zebrali się tu wszyscy chyba mieszkańcy Lipowej – wolni kmiecie, dzierżawcy, pachołkowie, czeladź, służba i wielu innych zamieszkałych w okolicy. Stali w milczeniu i czekali na to, co miało nieuchronnie nadejść.

Szczepan Sowa zamierzał osobiście wykonać polecenie pana Jakuba.

– Trzydzieści kijów – rozkazał pan.

Zarządca polecił więc przywiązać Jeno do słupa i zerwać z niego ubranie. Potem bił miarowo, powoli i dokładnie, głośno odliczając uderzenia. Jeno zemdlał po dwunastu, ale Szczepan nie przerywał.

Kiedy skończył, odwrócił się do zebranych i powiedział:

– Pan Jakub zapowiedział, że kowal Jeno, ilekroć przyjdzie do Lipowej, dostanie trzydzieści kijów. A każdy, kto zechce mu pomagać, będzie podobnie ukarany. Zapamiętajcie to sobie!

Odrzucił kij i poszedł, nie oglądając się. Zebrani stali na miejscu i nikt się nie ruszył, żeby pomóc Jeno.

A byli tu ci, którym leczył brzuchy, zęby i uszy, nastawiał ręce i nogi, pomagał zwalczać czyraki i liszaje. Stali długo i namyślali się, czy powinni coś zrobić.

Kiedy Szczepan oddalił się, wreszcie namyślili się. Ktoś ocucił Jeno, dał mu się napić wody, inny odwiązał od słupa i przy pomocy sąsiadów ułożył pobitego na brzuchu. Po czym wszyscy odeszli w milczeniu.

Jeno leżał więc na środku placu, co chwila tracąc przytomność. Przywrócił mu ją dopiero chłód wieczoru. Obok siedziała Stronka z bandażami i miseczką pełną oliwy.

– Tylko dzięki prośbom panienki pan Jakub nie kazał ci wlepić stu kijów – powiedziała szeptem. – Miałeś szczęście, chłopcze.

Jeno popatrzył na nią zamglonym wzrokiem.

– A ona? – zapytał. – Co z nią?

– Wszystko w porządku – rzuciła szybko Stronka. – Siedzi w swojej izbie i popłakuje.

– Płacze? – zmartwił się kowal – Przecież ona nie jest niczemu winna. Mogliście powiedzieć o tym panu Jakubowi.

– Powiedziałam – zapewniła Stronka. – Opowiedziałam wszystko, jak sama widziałam i co wy opowiadaliście. Ale pan Jakub był zły, że naraziłeś Alenę na przykrą przygodę. Lepiej będzie, żebyś stąd odszedł i więcej się nie pokazywał.

– Nie mogę – jęknął. – Nie mogę, bo Alena... Stronka uśmiechnęła się smutno.

– Wiem, chłopcze – powiedziała. – Wiem o tym dobrze. Ale i ty chyba wiesz, że ona nie dla ciebie. Bo choć z ciebie szczery chłopak i Alena cię lubi, to przecie nie możesz pojąć jej za żonę. Za młoda, to raz. A dwa, że jesteś biedny jak mysz kościelna. Co jej dasz?

Nawet domu nie masz, a śpisz w szopie.

– Dom wybuduję – jęknął Jeno pod palcami Stroniu, która smarowała mu plecy olejem. – Wybuduję.

Wielki dom, w którym nie braknie jej niczego.

– Głupiś, jeżeli myślisz, że to wystarczy. Pan Jakub nigdy się na to nie zgodzi. On szlachcic wielkiego rodu, ty kowal, w dodatku nieznanego pochodzenia.

– A skarb? Czy nie mówiliście, że jeśli odnajdę skarb, może pan Jakub dałby swoją zgodę, bym poślubił Alenę.

– Mówiłam? – Stronka nie była zadowolona z tego przypomnienia. – Może mówiłam, może nie mówiłam. To wszystko tylko bajki i pobożne życzenia, chłopcze. Ten skarb nie istnieje, bo gdyby istniał, dawno już ktoś by go odszukał.

– Nikt nie zna tego miejsca! Nikt. Tylko ja.

Jeno kaszlał i pojękiwał cicho. Nie jęczał podczas wykonywania kary, więc teraz nadrabiał w dwójnasób.

Stronka skończyła opatrunek, nasunęła na plecy Jeno koszulę i zbierała się do odejścia.

– Musisz się zastosować do życzenia pana Jakuba – poradziła. – Lepiej, żeby ani cię nie widział, ani o tobie słyszał. Może któregoś dnia, choćby wtedy, gdy znajdziesz ten skarb, będziesz mógł tu przyjść...

– Chciałbym zobaczyć Alenę.

– To niemożliwe. Teraz jej nie zobaczysz.

– Nawet jeśli wy pomożecie?

– Moja pomoc tu na nic. Pan Jakub kazał ją zamknąć i pilnować.

– To chociaż powiedzcie jej ode mnie...

– Niczego nie wolno mi przekazywać – zastrzegła się szybko.

– Ale chociaż powiedzcie, że nic mi się nie stało.

– Powiem. Przecież to z jej polecenia tu przyszłam.

Stronka była bardzo poważna i bardzo smutna. Zabrała miseczkę i resztę płótna, a potem niespodziewanie pogłaskała leżącego po głowie.

– Jesteś już bardzo dużym chłopcem – powiedziała. – Powinieneś posłuchać mojej rady. Lepiej nie przychodź tu więcej. I lepiej zapomnij. Ona z dnia na dzień dorośleje i tylko patrzeć, jak trzeba ją będzie wydać za mąż. Spójrz na to jak dorosły, chłopcze. To nie będziesz ty. To będzie ktoś zupełnie, zupełnie inny. Może ktoś taki, jak Filip ze Słowika. Szlachcic, rycerz. Nie kowal.

– Wiem – odpowiedział Jeno. – Wiem, że to nie będę ja. Ale chcę znajdować się blisko, gdyby potrzebowała pomocy lub opieki. I przysięgam, że nie odejdę daleko. Powtórzcie to Alenie.

– Niczego takiego jej nie powiem – żachnęła się Stronka. – To wszystko moja wina, bo na zbyt wiele wam pozwalałam, zapominając, że szybko przestajecie być dziećmi. Więc nic jej nie powiem, dla waszego dobra. Nie powtórzę ani słóweczka, mój chłopcze. Ani słóweczka. Może jestem już dość stara, ale nie na tyle, żebym nie pamiętała, do czego mogą doprowadzić takie obietnice.

Stronka wiedziała, co mówi. Ledwo kilka dni wcześniej słyszała, jak pan Jakub, skąpy zwykle w swoich relacjach z podróży, opowiadał żonie o spotkaniu w Chęcinach.

– Spotkałem tam młodego Filipa, pamiętasz go? Wyrósł i zmężniał, że aż miło popatrzeć.

Zapraszałem, aby nas znowu odwiedził, bo niewiele, a będziemy swatali Alenę. A to dopiero byłby wspaniały zięć!

Pani Agnieszka, zupełnie zaskoczona, wykrzywiła usta z niezadowolenia.

– Filip ze Słowika? Jego chciałbyś na męża dla Aleny?

Doprawdy, dziwię się twojej ślepocie. To wybór najgorszy ze wszystkich.

– Ślepocie? – zdumiał się pan Lipowej. – Cóż widzisz w nim złego, na Boga?! Młody, silny, piękny.

Alena go lubi i na pewno będą dobrą parą...

– Że młody, nie przeczę – tłumaczyła Agnieszka, nie mogąc z przejęcia usiedzieć na miejscu. – Ale czy to wystarczy, aby zajmować się tak wielką posiadłością? Przecież to nie są żarty, a on nie ma żadnego doświadczenia.

– Nauczy się – pan Jakub nie przykładał zbyt wielkiej wagi do wszystkiego, co dla jego żony było na pierwszym miejscu.

– Niby od kogo? – pytała rozeźlona.

– No... Ode mnie, od Szczepana. A w końcu i od ciebie, skoro wszystko tak dobrze umiesz.

– Ode mnie? Nigdy! – powiedziała pani Agnieszka porywczo. – Nigdy ode mnie!

Jakub nie rozumiał nagłych wybuchów żony, ale w ostatnich latach nieco do nich przywykł i zdziwiłby się nawet, gdyby teraz odpowiadała spokojnie.

– Zastanawiałem się nad tym – ciągnął wyjaśniająco. – I coraz bardziej pomysł ten wydaje mi się dorzeczny. Filip nie jest wprawdzie szczególnie zamożny, ale to wielki ród. A co do was, to zdawało mi się, że nawet go lubisz...

Agnieszka drgnęła, jak gdyby mąż powiedział coś obraźliwego.

– Co tu ma lubienie do rzeczy, kiedy chodzi o przyszłość Lipowej i sąsiednich majątków. Nawet gdybym go lubiła, to nie wystarczy jeszcze, abym wydała swoją zgodę na to małżeństwo.

Tym razem dotknięty poczuł się pan Jakub.

– Zgodę? – zapytał i wstał wzburzony. – A kto tu mówi o twojej zgodzie? Moja wola rozstrzyga. Twoja wola nie ma tu nic do szukania.

– Doprawdy? – głos Agnieszki był świszczący, groźny. – To jeszcze zobaczymy! Mam dość swoich majętności, żeby nimi obdzielać, kogo zechcę. A zapowiadam, że jeśli wydasz Alenę za tego... za tego oszusta... nie dam jej nic.

– Oszusta? W głowie ci się pomieszało, kobieto. A komu innemu dasz, skoro nie mamy własnych dzieci?

– Wszystko jedno! – krzyczała Agnieszka. – Wszystko jedno! Każdemu, tylko nie jemu! Choćby miało pójść na zmarnowanie!

I pani Agnieszka wybiegła z komnaty. Wpadła do siebie, rzuciła się na łoże i zalała łzami. Ale nie zamierzała szybko ustąpić, bo walka dopiero się rozpoczyna. Musi się tylko wypłakać i nabrać sił.

Dwa kubki

Zima 1363

Nieszczęście spadło na dwór w Lipowej w samą Popielcową Środę. Jeszcze w przeddzień nic nie zapowiadało nieszczęścia, które zachwiało całym porządkiem w Dolinie.

Pan Jakub nagle ciężko zachorował. Obudził się rano i nie mógł wstać z łoża, miał dreszcze i wysoką gorączkę. Początkowo ani on, ani domownicy nie przywiązywali do tego wielkiej wagi, bo choć każda choroba może być dużym zagrożeniem, nikt nie spodziewał się, że powali akurat najsilniejszego.

Pani Agnieszka często zaglądała do izby, w której leżał mąż, i z niepokojem patrzyła, jak choroba, która przyszła nie wiadomo skąd, szybko postępuje. Pan Jakub tracił przytomność, nie mógł nic jeść, sił ubywało mu z godziny na godzinę.

Trzeciego dnia, kiedy domowe sposoby leczenia nie dawały skutków, wezwano pomocy. Z samego rana pobiegł umyślny do klasztoru w Mstowie, a przed wieczorem przybył do dworu uczony medyk.

Był to wysoki, chudy zakonnik, który przytaszczył ze sobą, przez głęboki śnieg, skórzany worek, wypełniony instrumentami i medykamentami. Nazywał się brat Malachiasz.

– Już postawiłem medyczny horoskop – powiedział do Aleny, czekającej przy wejściu do dworu. – Szczęśliwie, jest akurat bardzo korzystna koniunkcja Marsa i Wenus, a to niewątpliwie znaczy, że pan Jakub szybko wyzdrowieje.

Medyk, którego z wielkim szacunkiem dla jego rozumu i wykształcenia, zaprowadzono do świetlicy, spędził tam następnie cały wieczór. Studiował gwiezdne tablice, odmawiał modlitwy, a w wolnych chwilach ochoczo sięgał do misy z jadłem.

Dopiero późno w nocy zdecydował się na odwiedzenie chorego. Niósł ze sobą mały nożyk i miedziane miseczki. Jako duchowny nie mógłby upuścić krwi choremu, gdyby nie specjalne przyzwolenie papieża, wydane w uznaniu dla jego wiedzy i umiejętności. Towarzyszyły mu obie kobiety – Agnieszka i Alena – niosące kaganki.

– To nie jest dobra pora na zabieg – mruczał mnich, jakby zapominając, że to on sam nie spieszył się zbytnio z leczeniem i wbrew zwyczajom zamierzał rozpocząć kurację po zachodzie słońca.

Pan Jakub leżał grubo przykryty i najwyraźniej nie wiedział, co się z nim dzieje. Był blady, wielkie krople potu wystąpiły mu na czoło, ciałem co jakiś czas wstrząsały dreszcze.

Medyk delikatnie naciął żyły na obu przedramionach chorego, by zebrać upuszczaną krew do dwóch oddzielnych miseczek, cały czas mrucząc pod nosem modlitwy. Potem odstawił miseczki na ławę i zapytał, gdzie przygotowano mu miejsce do spania.

Agnieszka zapewniła go natychmiast, że nie zapomniano o nim, i sama ofiarowała się go tam zaprowadzić. Alenie jednak ta krótka kuracja wydała się niewystarczająca.

– Nie zrobicie nic więcej? – zapytała z niepokojem.

– Więcej? – zdziwił się mnich. – Wystarczająco dużo krwi pana Jakuba na dziś już zebrałem. Teraz poczekamy, aż się ustoi. Rano obejrzę ją w dziennym świetle i będę wiedział, co trzeba robić dalej.

Naprawdę, nie ma powodu do niepokoju. Mam ze sobą wszystkie potrzebne tablice i mogę określić stan zdrowia nie tylko pana, ale i wszystkich bez wyjątku mieszkańców tego domu. Zapewniam, że wasz ojciec już rano odczuje ulgę. Dzięki dobremu ułożeniu gwiazd moja kuracja nie będzie długa.

Pani Agnieszka podziękowała uprzejmie i sama poszła odprowadzić medyka, bo służbę dawno już wysłano spać. Po chwili kobiety spotkały się ponownie w sieni.

– Boję się o ojca – powiedziała Alena.

Agnieszka, która zamierzała wyminąć wychowankę bez słowa, zatrzymała się zdziwiona. Pasierbica nie odzywała się do niej niepytana, bo cicha wojna między nimi wciąż trwała i obie przywykły ten stan uważać za powszedni.

– Boję się – powtórzyła Alena. – W taki sposób umarła moja matka. Któregoś dnia położyła się i nie wstała już więcej. Mówię wam, że teraz z ojcem jest podobnie.

– Zdrowie Jakuba obchodzi mnie nie mniej niż ciebie – zauważyła cierpko pani Agnieszka.

– Wiem o tym – przyznała Alena, której niechęć do macochy była tak wielka, że nawet to oświadczenie przyszło jej z trudem. – Wiem. Ale myślę, że trzeba coś zrobić, żeby ojciec uzyskał najlepszą pomoc.

– On ma najlepszą pomoc – zapewniła Agnieszka. – Brat Malachiasz jest znamienitym uczonym. Pobierał nauki w Padwie i Montpellier, był lekarzem przy królewskim dworze. Rzekł mi, że dzień jutrzejszy będzie rozstrzygający, ale jest przekonany, że Jakub wkrótce stanie na nogi.

Powiedziała już wszystko, lecz nie odchodziła. Alena domyśliła się, że macocha chowa coś jeszcze w zanadrzu i nie jest pewna, czy ma o tym wspomnieć.

– Coś wam ujawnił brat Malachiasz? – zapytała. – Chyba mogę mi o tym wiedzieć, jeśli to chodzi o zdrowie mojego ojca.

Agnieszka zawahała się.

– To może ci się nie spodobać – ostrzegła. – Brat Malachiasz wypytywał mnie o ostatnie wydarzenia we dworze. Jego zdaniem wśród kilku przyczyn choroby Jakuba jest i ta, która może pochodzić od uroku.

– Doprawdy, co za brednie! – oburzyła się Alena. Agnieszka jednak była przeciwnego zdania.

– Też nie od razu uwierzyłam. Ale brat Malachiasz to wielki uczony. Szybko wyciąga wnioski z tego wszystkiego, co się dzieje naokoło. Jego zdaniem, jest bardzo prawdopodobne, że ktoś zadał Jakubowi zły urok, na co wskazywałyby ciężkie objawy choroby. Pytał mnie, kto życzyłby Jakubowi takiego nieszczęścia, a może nawet śmierci. W pierwszej chwili pomyślałam, że nikt, Ale jednak... Czy rzeczywiście nikt? A choćby ów młody kowal który dostał kije? Mówią o nim, że jest dziwny.

Alena zmartwiała.

– Jak możecie mówić takie okropne rzeczy! – zawołała i całe współczucie, jakie miała dla Agnieszki, a które brało się ze wspólnej troski o chorego, natychmiast uleciało. – To przecież niemożliwe.

– Nie mnie to oceniać – odpowiedziała Agnieszka wykrętnie. – Ale tak to widzę. Kowal na pewno umie rzucać uroki. A ty wiesz najlepiej, że miał powód, aby zaszkodzić twemu ojcu.

– Jesteście straszną kobietą! Nigdy, przenigdy was nie polubię! – Alena rzuciła to macosze w twarz i odeszła szybko.

– Lepiej będzie dla ciebie, jeśli w to uwierzysz – powiedziała Agnieszka.

Ranek nie przyniósł panu Jakubowi polepszenia. Nadal gorączkował, a w krótkich chwilach przytomności nie miał sił na nic poza krótkimi rozmowami z żoną lub córką. Odwiedzały chorego oddzielnie, to Alena pilnowała, żeby się nie spotykały.

Medyk wyszedł rano przed próg, przy dziennym świetle obejrzał krew utoczoną wieczorem, kilka kropli rzucił na śnieg, a resztę kazał wylać do paleniska.

– Nie najgorzej – powiedział do Agnieszki. – Ale dużo złych humorów widzę w tej krwi. Bardzo dużo.

Trzeba je szybko wypuścić z ciała.

Poszedł zaraz do chorego, ponowił zabieg, a potem udał się do świetlicy, gdzie zatopił się w swoich pełnych mądrości zapiskach. Spędził tam czas aż do wieczora, skwapliwie odbierając posiłki przynoszone przez służącą, bo brat Malachiasz, choć chudy, miał doskonały apetyt.

Poważny stan zdrowia pana Jakuba niepokoił wszystkich domowników. Służba poruszała się wokoło ciszej niż zwykle, umilkł zwykły gwar i śmiechy.

Alena czuwała właśnie nad ojcem, kiedy nadszedł rządca Szczepan Sowa.

– Trzeba być dobrej myśli, panienko – powiedział, widząc jej zatroskaną minę, ale spojrzeniem uciekał w bok.

– Nie jestem już małym dzieckiem – odparła. – Nie musicie skrywać przede mną, co się może stać.

Szczepan nadal patrzył w bok z niewyraźną miną.

– Czy on umrze? – zapytała Alena.

– Wszystko w ręku Boga – odpowiedział wykrętnie. Łzy pociekły po twarzy dziewczyny. Stali oboje obok siebie w milczeniu. Pan Jakub poruszył się i coś wyszeptał, ale żadne nie zrozumiało słów.

– Chyba prosi pić – domyśliła się Alena, rozglądając za naczyniem.

– Medyk zabronił podawania płynów – sprzeciwił się Szczepan, ale nie zamierzała go słuchać.

– Nie mogę odmówić własnemu ojcu – powiedziała i klaskaniem przywołała służebną.

Kiedy zaś ta przyniosła cały cebrzyk z wodą, Alena zaczerpnęła z niej kubkiem i wlała nieco napoju do ust chorego. Jakub jęknął i oblizał wargi z wyraźną ulgą.

– Widzicie? – Alena spojrzała na Szczepana. – To na pewno mu nie zaszkodziło.

– Ale medyk...

Drzwi otworzyły się i wszedł zatroskany ojciec Ambroży, w grubym płaszczu założonym na habit, wprost z drogi. Mnisi z klasztoru w Mstowie pytali o stan zdrowia pana na Lipowej. Obecni nie musieli mu nic mówić, bo sam natychmiast spostrzegł, że z panem Jakubem nie jest dobrze.

– Współczuję ci, moja córko – rzekł ojciec Ambroży do Aleny. – Klęknijmy i pomódlmy się gorąco, a może dobry Pan Bóg wysłucha naszej prośby.

Uklękli we troje i głośno odmawiali modlitwę, aż zakonnik dał znak, że mogą powstać.

– Trzeba być przygotowanym na najgorsze – zaczął, ale zaraz się poprawił. – Nie tak to chciałem powiedzieć, moje dziecko. Chodziło mi o to, że los człowieka zapisany jest w niebie i nie nam dociekać, dlaczego jest tak, a nie inaczej. Jeśli miłosierny Bóg przeznaczył panu Jakubowi dalsze życie, na pewno dźwignie się z choroby...

Alena nie bardzo mogła pogodzić się z taką wizją Bożego miłosierdzia. Natrętna myśl, jaka nie dawała jej spokoju od wczoraj, powróciła znowu z wielką siłą.

– Ojcze Ambroży – zapytała nieśmiało. – Czy... czy to w porządku wobec wiary, jeśli człowiek szuka ratunku nie tylko poprzez modlitwę, ale i innymi sposobami?

Zakonnik spojrzał zaintrygowany.

– Co masz na myśli, moje dziecko? O jakim ratunku mówisz?

Zanim Alena zdążyła wypowiedzieć swoje zdanie, odpowiedzi udzielił rządca Szczepan.

– Ona chce wezwać na pomoc znachora – wyjaśnił. – Tego samego, który być może rzucił urok na pana Jakuba.

– Nieprawda! – żachnęła się. – On nie rzuca żadnych uroków. I nie jest znachorem, a kowalem. Ale leczy. To jest, chciałam powiedzieć, pomaga ludziom i zwierzętom. Pamiętacie, Szczepanie, jak uratował Burego? Przecież sami trzymaliście psa za pysk.

– Leczenie zwierząt to co innego – upierał się Szczepan. – A co innego próbować naprawiać boskie wyroki. Zwierzęta, to zwierzęta. Przecie tylko człowiek jest uczyniony na boże podobieństwo i...

– Kowala? – zapytał bystro ojciec Ambroży, przerywając wykład rządcy. – Tego, co terminuje u mojego szwagra Hanka? Przecież go dobrze znam i nie wydaje mi się, żeby mógł rzucać uroki.

Słyszałem oczywiście o jego ziołach. Podobno nauczyła go matka, z którą mieszkał w lesie, póki nie umarła. Nie wiem, co taki młodzik jest warty jako zielarz, ale..

– Znowu nieprawda – wtrąciła się Alena. – Ludzie gadają, co im ślina na język przyniesie. Jeno wcale nie jest synem czarownicy. Mieszkał ze starą zielarką, Gościchą, która znalazła go w lesie, kiedy był jeszcze niemowlęciem. Nieważne, skąd to wiem, ważne, że to prawda. Podobnie jak prawdą jest to, że nikomu nie uczynił krzywdy, a wielu ludziom pomogły jego lekarstwa.

Alena tak była przejęta obroną kowala, że nie zauważyła, że coś dziwnego dzieje się z ojcem Ambrożym. Zbladł nagle jak płótno, ręce zaczęły mu się trząść i odwrócił się od dziewczyny.

Szczepan Sowa, który był świadkiem tej przemiany, w pierwszej chwili pomyślał, że ojciec Ambroży zaraził się chorobą od pana Jakuba i chciał nawet uciekać z izby. Ale zakonnik uspokoił się zaraz, tylko ręce nadal mu drgały, kiedy stawiał Alenie dodatkowe pytania o kowala. Zarządca zdziwił się nieco tym nagłym zainteresowaniem ojca Ambrożego, ale doszedł do wniosku, że duchowny bada, czy dopuszczenie Jeno do pana Jakuba będzie bezpieczne.

– Po prawdzie to i ja nie słyszałem, żeby ktoś skarżył się na jego lekarstwa – przyznał Szczepan po chwili. – Ale pozwólcie sobie przypomnieć, że kowal może mieć jednak powody do złości na pana Jakuba, bo to przecie na jego rozkaz wymierzyłem mu niedawno trzydzieści kijów. Po prawdzie, ojcze Ambroży, raczej odradzałbym wzywanie chłopaka...

Zakonnik był chyba podobnego zdania. Powiedział, że musi się nad tym poważnie zastanowić, i wyszedł na powietrze. Alena biegła u jego boku, nie mogąc się nachwalić Jeno.

Na dworze stał brat Malachiasz, opatulony grubo, i z wielkim natężeniem wpatrywał się w gwiazdy.

Ledwo skinieniem głowy przywitał ojca Ambrożego, bardzo zajęty gwiezdną medycyną. Usłyszał wywody Aleny i żywo im się przeciwstawił.

– Zielarz? Znachor? A cóż on może wiedzieć o medycynie? Złamaną rękę złożyć każdy potrafi, ale do czytania z krwi potrzeba już trochę rozumu. Przecież on ani słowa nie umie po łacinie! Ze nie wspomnę już o grece!

Tak czy inaczej, musicie wybrać. Jeśli on się tu pokaże, natychmiast odchodzę i radźcie sobie sami!

Ojciec Ambroży poprosił Alenę, żeby zostawiła go samego, bo musi spokojnie zastanowić się nad wszystkim. Dziewczyna odeszła, wróciła do łoża ojca, zaraz odszedł też brat Malachiasz, zmęczony astronomicznymi dociekaniami.

Ojciec Ambroży został sam.

Nikt nie widział, jak siedząc wprost na śniegu, posypywał sobie nim głowę.

Nikt nie słyszał, jak płakał gorzko.

Alena, zaniepokojona przedłużającą się nieobecnością ojca Ambrożego, wyszła przed dwór, ale nie znalazła tam zakonnika. Nie było go też dalej, pomiędzy zabudowaniami gospodarczymi Wróciła do izby chorego, ale tam też nie zastała zakonnika. Dopiero służba przypomniała sobie, że ojciec Ambroży odszedł, nie mówiąc dokąd i kiedy wróci Alena czuła wzrastający niepokój. Usiadła na ławie, przerażona tym, że została sama. Ojciec leżał bez ruchu, ciężko oddychając, z jego płuc wydobywał się cichy, groźny świst. Podeszła i położyła mu dłoń na czole, było rozpalone jak poprzedniego dnia.

Podała choremu wodę w kubku, ale był tak osłabiony, że nie mógł pić, i woda pociekła po pościeli.

Odstawiła kubek i uświadomiła sobie, że we dworze panuje zupełna cisza. To pogłębiło jeszcze uczucie lęku. Nie mogąc znieść tego stanu, zerwała się z ławy i wybiegła. W sieni nie było nikogo, służba poszła już spać albo schowała się w bezpiecznych kątach.

Szczepan Sowa nie spał jednak, bo kiedy zastukała do jego drzwi, otworzył je od razu. Widząc pobladłą dziewczynę, nie zadawał zbędnych pytań. Alena także bez słowa poprowadziła go do izby chorego.

– Ojciec umrze, jeśli nic nie zrobimy – powiedziała z niezwykłą pewnością.

Szczepan Sowa poważnie pokiwał głową.

– Tak – przyznał.

– Poślijcie po Jeno – zażądała Alena. – Niech przyjdzie natychmiast. Przecież to nie może zaszkodzić.

Zarządca w zamyśleniu popatrzył na dziewczynę. Sam nie pomyślał o takiej możliwości. Wizyta zielarza nie zaszkodzi, a może przyniesie panu Jakubowi ulgę. Jeśli to rzeczywiście on rzucił urok, może zechce go zdjąć, za zapłatą albo pod wpływem groźby. Nie powiedział tego głośno, a tylko dał gestem znak, że się zgadza.

Poszedł też zaraz wołać służbę i wydawać polecenia. Po chwili wrócił do izby i usiadł na ławie obok Aleny.

– Nie wiem, czy kowal zechce przyjść – zawahał się. – Boję się, że chowa urazę i odmówi. Ale kazałem powiedzieć, że prosimy. Ja proszę i wy prosicie.

– Przyjdzie, na pewno przyjdzie – powiedziała Alena, ale nawet ona nie była o tym zupełnie przekonana.

Bardzo długo trwało to oczekiwanie, ale wreszcie otworzyły się drzwi i do izby wszedł Jeno, w płaszczu z odrzuconym kapturem, zaczerwieniony od długiego, szybkiego marszu. Szło na tęgi mróz.

Alena podbiegła z nadzieją w oczach i chwyciła go za ręce.

– Nareszcie, Jeno! – wykrzyknęła. – Ojciec umiera! Musisz mu pomóc.

Kowal delikatnie uwolnił się od jej rąk i spojrzał na Szczepana.

– Przygotowaliście kije jako zapłatę? – zapytał wyzywająco.

Zarządca nie odpowiedział, uciekając wzrokiem w bok. Czuł się niezręcznie, ale nie zamierzał się tłumaczyć. Jeno zresztą nie oczekiwał wyjaśnień.

Zrzucił płaszcz i podszedł do łoża Jakuba.

– Źle – powiedział. – Trzeba było wezwać mnie wcześniej. Chwilę przyglądał się leżącemu, dotknął jego głowy i ręki.

– Każcie rozpalić ogień – polecił Szczepanowi. – Będę potrzebował wrzątku dla zaparzenia wzmacniających ziół. Ale to później, teraz niech mi przyniosą dwa wiadra zimnej wody i dużo płótna.

Zdjął kaftan, pozostając w koszuli, po czym kazał Alenie wyjść. Jak gdyby zapominając o obecności Szczepana, mówił do dziewczyny po imieniu. Nie chciała zostawić ojca, ale łagodnie wytłumaczył, że powinna odpocząć.

– Nie wypada ci tu być, kiedy będziemy opatrywać mężczyznę – dodał.

To ją przekonało. Podbiegła jeszcze do kowala i zajrzała mu w oczy.

– Uratujesz ojca? Użyjesz wszystkich znanych sposobów?

Jeno z niepokojem zerknął na Szczepana, ale zarządca najwyraźniej nie zamierzał rozprawiać o wierze ani medycynie i gotów był świadczyć wszelką pomoc.

– Zrobię, co konieczne – zapewnił. – Reszta nie należy do mnie.

Kiedy Alena wyszła i przyniesiono wiadra z zimną wodą, Jeno moczył w niej ręczniki i okładał nimi chorego, zawijając całe ciało. Gorączka Jakuba była tak duża, że ręczniki rozgrzewały się i trzeba je było ciągle zmieniać.

Szczepan Sowa nie mówił nic, w milczeniu pomagając kowalowi. Skoro już postanowił oddać sprawę w ręce Jeno, nie zamierzał się z tego wycofywać. Sam nawet zamknął drzwi, przez które zamierzał wejść wzburzony ojciec Malachiasz.

– To niegodne chrześcijańskiego domu! – krzyczał zakonnik. – Zaprzestańcie tych pogańskich praktyk, jeśli nie chcecie trafić przed sąd biskupi!

Tymczasem Jeno ze Szczepanem zmieniali okłady i trwało to aż do świtu. Kiedy przyniesiono sagan z wrzątkiem, kowal przygotował napary w dwóch oddzielnych kubkach. Byli w izbie sami, pan Jakub prawdopodobnie nadal nie wiedział, co się wokoło dzieje.

– Trzeba podać napój – powiedział Jeno. – Uśmierzy ból, złagodzi kaszel, da spokojny sen.

Szczepan zerwał się z miejsca, gotów służyć pomocą. Był zmęczony, ledwo trzymał się na nogach.

Ale do tej pory wszystkie polecenia wykonywał dokładnie według życzeń kowala.

Jeno wskazał palcem kubki stojące na ławie.

– To dwa różne lekarstwa – powiedział. – Choć chyba właściwiej byłoby nazwać tylko jedno z nich lekarstwem. Drugie może być trucizną.

Zarządca natychmiast otrzeźwiał. Sięgnął ręką do pasa, ale nie było tam żadnej broni.

– Zdrajco! – zasyczał. – Chcesz dobić pana Jakuba! Jeno stał naprzeciw, na szeroko rozstawionych nogach, z rękami założonymi na piersiach.

– Nie – zaprzeczył spokojnie. – Mówię tylko, że w dwóch kubkach są dwa zupełnie różne napoje.

Chcecie wyleczyć swojego pana, podajcie mu właściwe lekarstwo.

– Ja? – zdziwił się Szczepan. – Ja nie jestem medykiem i nie znam się na ziołach. Co ty zamierzasz zrobić, człowieku?

– Możecie wybierać. Jeżeli wybierzecie dobrze, pan Jakub wyzdrowieje. Jeśli wybierzecie źle, umrze.

Nie ma w tym żadnej magii ani czarów. Trzeba tylko wiedzieć, co wybrać. Czy nie tak jest z innymi sprawami człowieka? Czasem wybiera trafnie to, co mu służy, innym razem wybiera truciznę.

Wziął jeden kubek do ręki i podszedł z nim do łoża chorego.

– Jesteś pewny, że właśnie w nim jest lekarstwo? – zaniepokoił się Szczepan.

– Skoro wy nie chcieliście, sam wybrałem. – Jeno podniósł głowę pana Jakuba i poił go powoli.

Szczepan z zaciśniętymi pięściami, patrzył, ale nie przeszkadzał. Podskoczył, kiedy Jeno wziął do ręki drugi kubek.

– Uspokójcie się. – Jeno podsunął mu pod nos oba naczynia. – Powąchajcie, możecie spróbować językiem. To jest to samo lekarstwo.

Szczepan nie bardzo rozumiał, co się dzieje.

– Mówiłeś, że w jednym jest trucizna! – zauważył.

– To nieprawda – odparł Jeno spokojnie. – W obu kubkach jest dokładnie ten sam napar. Gdybyście patrzyli uważnie, zobaczylibyście, że zrobiłem je z tych samych ziół. Ale nie o to chodzi. Chodzi o to, panie Szczepanie, że i wy uwierzyliście, iż rzuciłem urok na pana Jakuba. Ale jednak mi pomagacie.

Może dziś uwierzyliście, że nie rzucam uroków, nie znam żadnych czarodziejskich sztuk. Gdybym chciał zaszkodzić panu Jakubowi, nie męczyłbym się tutaj nad ratowaniem jego życia. To chyba oczywiste.

Szczepan Sowa czuł się niezręcznie. Uwierzył kowalowi, bo już zdążył zauważyć, że pan Jakub jest spokojniejszy i spadła mu gorączka, a to był wystarczający powód, aby żywić nadzieję.

– Te kije... – powiedział niepewnie. – Te kije, które wam wymierzyłem...

– To było właśnie owo nieodpowiednie lekarstwo – uśmiechnął się Jeno. – Spodziewam się, że kiedy pan Jakub wstanie z łóżka, zastosuje inną kurację. Gdyby chwilę zastanowił się nad wyborem kubka z miksturą, może zrozumiałby, że nie jestem jego wrogiem ani tym bardziej wrogiem panienki Aleny.

Prędzej bym sobie dał rękę odjąć.

Szczepan pokiwał głową.

– Kiedy wstanie z łóżka?

– Będzie zdrów w ciągu kilku dni. Ale jeszcze dzisiaj będziecie mogli z nim pomówić.

– Bogu niech będą dzięki – westchnął Szczepan. Potem serdecznie uścisnął rękę kowala.

– Możecie być pewni, kowalu, że dowie się o wszyta kim, co dla niego uczyniliście. Nic nie zataję z waszego poświęcenia.

Pan Filip

Wiosna 1363

Pan Filip ze Słowika podążał do Lipowej z radością tym większą, im bliżej był dworu. Wiódł ze sobą jucznego konia, który niósł cały wór prezentów, a jego pan uśmiechał się na myśl, jaką niespodziankę sprawi swoją wizytą. Kilka lat minęło już od jego poprzedniego pobytu i Filip z przyjemnością wspominał tamte chwile, z radością rozglądając się po okolicy, którą już rozpoznawał.

Obmyślił dokładnie swój wjazd do dworu, gdzie zamierzał pokazać się jak najgodniej. Jednakże w ostatniej chwili musiał odstąpić od tego planu. Jego piękny wierzchowiec zgubił podkowę i utykał, więc Filip był zmuszony skręcić do kuźni, która także wydawała mu się znajoma.

Zza szopy wyszedł wysoki młody mężczyzna w skórzanym fartuchu. Na widok gościa zatrzymał się nagle, jakby nie była to kuźnia przy trakcie, a przybycie rycerza stanowiło dla niego zaskoczenie.

– Kowalu – powiedział Filip. – Mam dla ciebie robotę. Spraw się szybko.

Kowal podszedł do wierzchowca, poklepał go po szyi, spojrzeniem pełnym uznania obrzucił jego piękną sylwetkę i bogaty rząd. Następnie starannie zbadał nogi, podniósł się i pokręcił głową.

– Chyba musicie go tutaj zostawić – powiedział. – Nic mu nie jest, ale lepiej, żebym go zbadał dokładnie. To wspaniałe zwierzę. Jutro rano odbierzecie albo wam go odstawię, jeśli wola.

– Dopiero jutro? – zmartwił się Filip, któremu zmiana z dawna ułożonych planów bardzo była nie w smak. – Trudno, niech będzie jutro. Sam go odbiorę albo kogoś przyślę.

– Jedziecie do dworu w Lipowej? – domyślił się kowal.

– Tak. Stamtąd przyślę zapłatę.

Filip klepnięciem pożegnał swojego wierzchowca i wziął do ręki wodze konia jucznego. Miał jeszcze podjezdka, ale resztę drogi zamierzał przebyć pieszo.

Przyglądając się wysokiej i silnej postaci kowala, przypomniał sobie pewną deszczową noc i kowalskiego pomocnika, który okazał się nad wyraz sprawny w swoim rzemiośle. Miał jedno oko brązowe, a jedno niebieskie.

– Czy przypadkiem to nie wy kilka lat temu... – zaczął, ale kowal potwierdził, zanim dokończył pytanie.

– Ja – powiedział z ukłonem.

– Już nie jesteście pomocnikiem, a kowalem? Krótko terminowaliście.

– Krótko – zgodził się Jeno. – Mój mistrz umarł, a pan Jakub okazał się łaskawy.

Nagle wesołe iskierki zaigrały w jego oczach.

– Tanio zapłaciłem. Wszystkiego trzydzieści kijów.

– Doprawdy? – zaciekawił się Filip. – Pewnie słusznie was docenił.

Potem zapytał jeszcze:

– A co nowego we dworze? Kilka lat nie byłem już tutaj. To niedaleko i chyba mogę dojść bez przewodnika – zastanawiał się.

Brak okazałego wierzchowca mocno pokrzyżował jego zamiary, bo nie pozwalał na odpowiednio dostojny wjazd. Ale też niecierpliwość, aby wreszcie zobaczyć mieszkańców dworu, nie dała mu dłużej czekać.

– Łatwo traficie, idąc w kierunku tamtych drzew – potwierdził kowal. – A co do nowin, to chyba wszystko jest w porządku.

– Tedy do zobaczenia, kowalu.

Łaskawie skinął ręką i prowadząc konie za sobą, poszedł we wskazanym kierunku. Czuł, jak serce uderza mu coraz szybciej.

Filip ze Słowika serdecznie witał się z mieszkańcami Lipowej, a potem z wielkim zaciekawieniem oglądał rozbudowany dwór, sam dając się oglądać i podziwiać. Od czasu poprzedniego pobytu wyprzystojniał jeszcze i zmężniał, nie był też taki nieśmiały ani taki dziecinny. Udawał, że nie widzi zalotnych spojrzeń czeladnych dziewek, i nie domyśla się, że na jego uśmiech omdlewają w nich serca.

Zaraz po przyjeździe wybrał się na konną przejażdżkę z Aleną, jakby on nie był już dorosłym mężczyzną, a ona kobietą. Prawił jej różne dworności i wyglądało na to, że choć serdecznie powitał Stronkę, nie jest szczególnie zachwycony stałą obecnością niani obok dziewczyny. Stronka natomiast od razu odgadła, co się święci, i miała zamiar dopilnować wszystkiego.

– To niebezpieczny panicz – powiedziała do podopiecznej. – Rozkapryszony i zepsuty na królewskim dworze. A ty nie jesteś już dzieckiem. Nie chciałabyś chyba, żeby w tych obcych ziemiach opowiadał, że nie znasz obyczajów i zachowujesz się jak córka kmiecia, a nie wielka pani wielkiego dworu.

– Przesadzasz, nianiu – śmiała się Alena. – Filip to piękny rycerz, ale traktuję go jak mojego przyjaciela z lat młodości i on dobrze o tym wie.

– Z przyjaźni często rodzą się rzeczy poważniejsze – mruknęła Stronka, której koń gotowy do drogi czekał z innymi na dziedzińcu. – Tylko nie hasajcie za bardzo, bo coś dzisiaj nie czuję się najlepiej, a samych was przecież nie zostawię.

Filip, który przyjaźnie i życzliwie witał w Lipowej wszystkich niezależnie od stanu i pozycji, nie mógł złożyć uszanowania Agnieszce, bo pani w ogóle nie wyszła na jego spotkanie, usprawiedliwiając się chorobą gardła. Kiedy wieczorem pan Jakub zwrócił jej uwagę na niestosowność takiego zachowania, tylko wzruszyła ramionami.

– To przecież twój gość – powiedziała. – Nie muszę każdemu, kto zajeżdża do dworu, osobiście usługiwać. Mamy dość służby we dworze.

W ciągu dwóch następnych dni wykazywała tak niewielkie zainteresowanie gościem, że pan Jakub musiał ją napomnieć.

– To królewski wysłannik – powiedział niezadowolony. – Człowiek zaufany i możny. Nie wolno ci traktować go z niechęcią. Nawet jeśli bardzo go nie lubisz, postaraj się tego nie okazywać.

– Nie lubię – przyznała Agnieszka. – Nie wiem, po co tu przyjechał tak niespodziewanie, ale wydaje mi się, że może mieć niecne zamiary.

– Doprawdy? Czy zawsze musisz przesadzać, kobieto? Przyjechał, ponieważ go zapraszałem.

Nakazuję ci być dla niego uprzejmą. I ogarnij się trochę, bo nie chciałbym, żeby opowiadał potem gdzie popadnie, jak niestosownie był u nas przyjęty.

– Jak sobie życzysz – odpowiedziała, zaciskając zęby.

– Ale na twoim miejscu zadbałabym, żeby z tych jego przejażdżek z Aleną nie wyniknęło jakie nieszczęście.

– Przesadzasz. Po pierwsze, pan Filip jest nam dobrze znany. Po drugie, to człowiek honoru. Wie, co to dobre wychowanie, i nie ma obaw, że zrobi coś niewłaściwego.

– Ależ on może pomyśleć, że mu ją na sprzedaż wystawiasz.

– To nie byłoby nawet takie złe – roześmiał się pan Jakub. – Już przecie mówiłem, że jeśli tylko poprosi o rękę mojej córki, poważnie się nad tym zastanowię. A na razie niech jeżdżą, niech się bawią. Stronka dopatrzy wszystkiego. Skoro jednak tak to cię niepokoi, powiedz Alenie o niebezpieczeństwach, jakie nieść mogą za sobą takie wyjazdy. Tyle chyba możesz zrobić jako jej przybrana matka.

Alena z upodobaniem jeździła z Filipem po wzgórzach. Dobrze trzymała się w siodle, ale chętnie korzystała z jego porad i wskazówek, bo był znakomitym jeźdźcem.

W czasie tych wycieczek Filip często odwracał się w siodle i patrzył za siebie.

– Wydaje mi się, że stale ktoś za nami jedzie – powiedział drugiego dnia zaniepokojony. – Nie wiem, czy to wypada, żeby twój ojciec w taki sposób okazywał brak zaufania do mnie.

– Nie, na pewno nie! – zaprzeczyła Alena. – Ojciec ma do ciebie zaufanie, Filipie, i ani mu w głowie podejrzewać cię o cokolwiek. To chyba raczej sprawa mojej macochy, która nie chce zauważyć, że jestem już dorosła. Zresztą nie tylko ona ostrzegała mnie przed tobą.

Filip zmieszał się i przez chwilę nie odpowiadał, ale widać słowa te nie dawały mu spokoju, bo zaraz wrócił do przerwanej rozmowy.

– Ostrzegała? – zapytał. – Jak to ostrzegała?

– Czy nie jesteś światowym panem, w którym kochają się natychmiast wszystkie kobiety, na jakie tylko skierujesz swój wzrok? – uśmiechnęła się Alena.

Filipa nie rozbawił jednak ten żart.

– Cóż jeszcze mówiła ta wyniosła kobieta? – zapytał ponuro.

– Żebym uważała na twoje piękne słówka, za którymi, jak to u mężczyzn, czai się zdrada i podstęp.

– Doprawdy? Zdrada i podstęp? A co ty na to, Aleno?

– Nie zgadzam się, co do tej chytrości. Choć zgadzam się, że jesteś piękny. Pamiętasz, jak ci to powiedziała, kiedy byłeś u nas pierwszy raz?

– Powiedziała, że jestem piękny? – zdziwił się Filip. – Ta dumna kobieta, która nie raczyła zamienić ze mną słowa?

– Tak powiedziała. Ale przecież to prawda, Filipie.

Następna rozmowa dwóch kobiet jak zwykle przebiegała gwałtownie i gniewnie. Stały naprzeciw siebie w świetlicy, gotowe skoczyć jedna drugiej do gardła. Służba, przyzwyczajona do tego rodzaju scen, w czasie których – bywało – latały przedmioty, przezornie schodziła wtedy z drogi.

– Jak w ogóle mogłaś o czymś takim pomyśleć? – krzyczała ze złością Alena. – Czy nie mam żadnego wychowania, czy nie dowiodłam wielokrotnie, że nie jestem głupią dzieweczką, ale córką pana na Lipowej?

– Miłość, a przez nią i szaleństwo, może dopaść każdego. Nawet panią na Lipowej – powiedziała Agnieszka.

– Nie jestem skora ani do miłości, ani do szaleństwa – Alena dumnie wydęła wargi. – Nie mało będzie musiał się natrudzić ten, kto zechce się starać o moją rękę.

– Musisz się jednak liczyć także z wolą swojego ojca – spokojnie zauważyła Agnieszka. – To z jego polecenia przeprowadzam z tobą tę rozmowę.

– Nie wierzę. Mój ojciec ma do mnie zaufanie i nie mógł czegoś takiego powiedzieć.

– Powiedział tak właśnie, a ja dodam, że jest przychylny dla pana Filipa.

– Nieprawda. Oszukujecie mnie.

Agnieszka zacisnęła pięści, ale powstrzymała się przed wybuchem. Miała przewagę nad pasierbicą i zamierzała ją utrzymać.

– Mężczyźni pokroju pana Filipa łatwo mogą zawrócić w głowie dziewczynie. Dziesiątki razy słyszałam o takich przypadkach. Jeśli jesteś taka pewna siebie, to dobrze. Ale ostrzegam cię przed skutkami nierozwagi.

– Tak? – Alena prychnęła pogardliwie. – Wy? Wy mnie ostrzegacie? A cóż wy możecie wiedzieć o takich sprawach? O miłości czy jak to nazwaliście miłosnym szaleństwie? Co wy w ogóle możecie wiedzieć o uczuciach? Nawet wasz mąż was nie lubi!

Agnieszka z całych sił uderzyła Alenę w twarz. Cios był mocny, dziewczyna zachwiała się i oparła o ścianę. Kiedy się wyprostowała, z jej nosa sączyła się krew, skapując na suknię. Patrzyła na krople, zaskoczona, ale nie przestraszona. Nie rozpłakała się, nie rozgniewała, nie odpowiedziała nawet gniewnie. Przeciwnie, uśmiechnęła się tylko z wyższością.

– Bijecie mnie? – zapytała zjadliwie. – Dlaczego mnie bijecie? Tylko dlatego, że sami jesteście nieszczęśliwi, ja mam iść za waszym wzorem i przykładem? Nigdy w życiu!

Przestraszona była Agnieszka. Jakby dopiero teraz zrozumiała, co się stało. Nagle rzuciła się na kolana.

– Wybacz, dziecko – powiedziała łkającym głosem. – Wybacz, sama nie wiem, dlaczego tak okropnie się zachowałam. Nie zamierzałam cię uderzyć. Nie mam do tego prawa, jesteś dorosła i nie jesteś moją córką. Ale twój los leży mi przecież na sercu. Wybacz. Chciałam cię ochronić przed niebezpieczeństwem.

Alena była zaskoczona zachowaniem macochy.

Wszystkiego mogła się spodziewać, starcia, przemawiania się, gniewu, nawet na uderzenie była gotowa. Tylko nie na jej skruchę i przepraszanie. Zmieszana schyliła się i nieporadnie podniosła Agnieszkę, nie patrząc jej w oczy.

– To wy wybaczcie – powiedziała cicho.

W tonie jej głosu było coś zupełnie nieznanego, jakaś miękkość i zawstydzenie, co nigdy przedtem nie zdarzało się pomiędzy nimi.

– Wybaczcie – powtórzyła. – Nie powinnam mówić takich rzeczy. Nie tylko jako kobieta, ale także jako wasza przybrana córka.

Niespodziewanie dla siebie, obie wyciągnęły ręce i uścisnęły się, niepewnie jeszcze i ostrożnie.

Agnieszka czuła, jak znika napięcie między nimi, to dobrze, pomyślała. Czuła się przecież odpowiedzialna za Alenę.

– Nie chciałam cię uderzyć – powiedziała. – Myśl sobie co chcesz, ale to chyba dlatego, że twoja przyszłość leży mi jednak na sercu. Może nie zawsze byłam najlepszą opiekunką, ale przecież nigdy nie pozwoliłabym cię skrzywdzić. Teraz też nie chcę, żebyś cierpiała. Znam ja takich mężczyzn jak Filip. Zbałamuci, da nadzieję, a potem odjedzie.

– Nie zbałamuci – sprzeciwiła się Alena. – Wiem, jak postępować. Poza tym nie mam najmniejszego zamiaru wiązać się z nim.

– Ale twój ojciec ma taki zamiar.

– Ojcu też się sprzeciwię.

Agnieszce spodobała się ta stanowczość, choć nie wiedziała, na ile jest ona szczera i przemyślana.

Młodym różne rzeczy chodzą po głowie, zdanie gotowi zmieniać kilka razy na dzień.

– Wiem na pewno, że takie są plany twojego ojca – powiedziała ostrożnie. – To piękny młodzieniec i ma przed sobą wspaniałą przyszłość, choć na razie niewiele więcej poza pięknością. Twój ojciec uważa, że będziesz na tyle bogata, aby nie liczyć na jego skromny majątek, ale moim zdaniem trudno mówić o dobrym związku przy takiej nierówności.

– Powiedziałam już, że nie zamierzam wychodzić za niego – przypomniała Alena. – Nie ważne, czy jest majętny, czy nie. Nie chcę Filipa.

– A jeśli ojciec będzie cię przymuszał?

Alena doszła do wniosku, że obawy macochy są szczere, i pomyślała, że może potrzebować jej pomocy. Nie uszło też jej uwagi, że kiedy Agnieszka mówi o Filipie, jej oczy płoną.

– Nie lubicie Filipa, prawda? – zapytała wprost. – Dawno zauważyłam, że unikacie go i jesteście dla niego nieuprzejma.

– Unikam – przyznała Agnieszka po chwili, uciekając wzrokiem. – Moim zdaniem nie w pełni zasługuje na zaufanie, jakim obdarza go twój ojciec. Tobie szczerze radzę, abyś była z nim ostrożna.

Może i ty powinnaś go unikać. Kiedy bez przerwy uganiasz się z nim konno, kiedy przepadacie na całe dnie, ojciec na pewno myśli, że macie się ku sobie, a chyba do tego chciałby też doprowadzić.

Alena zrozumiała wreszcie, że jest to możliwe. Ojciec na pewno zauważył ich wspólne przejażdżki i być może wiązał z tym jakieś plany. Jeśli pomyślał o wydaniu jej za mąż za Filipa, gotów ten zamiar doprowadzić do końca. Jeżeli wbije sobie do głowy, że to dla córki najlepszy los, nic go od tej myśli nie odwiedzie. Kochał ją przecież, jak to ojciec, i byłby gotowy przekonać ją do swoich pomysłów nawet pod przymusem.

Dziewczyna spojrzała na macochę prosząco. Była pomieszana, zaskoczona i nie zauważyła, z jakim napięciem pani Agnieszka oczekuje od niej odpowiedzi.

– Nie wiecie, czy ojciec rozmawiał już z Filipem? – zapytała niespokojnie.

Jeśli takiej rozmowy jeszcze nie było, miałaby wielkie szanse na skierowanie jego uwagi w zupełnie inną stronę.

– Nie wiem – przyznała Agnieszka szczerze. – Ale wydaje mi się, że może to zrobić w każdej chwili.

Alena dotknęła dłonią rozbitego nosa, przy którym trzymała chusteczkę.

– Mogę was poprosić o przysługę? – zapytała nieśmiało. – Przemówcie za mną. To prawda, że nie zawsze dobrze się między nami układało, a jestem już na tyle dorosła, by wiedzieć, że to bywało i z mojej winy...

– Przemówię – obiecała szybko Agnieszka, która właśnie takiej prośby oczekiwała. – Oczywiście, że przemówię. Tylko posłuchaj mojej rady i od zaraz przestań z nim jeździć konno, jakbyście już byli narzeczonymi.

– Tak zrobię – w głosie Aleny znowu pojawiła się radość. – Tak właśnie zrobię, żeby Filip nie pomyślał sobie za wiele, a ojciec to zauważył.

Ponownie dotknęła dłonią twarzy. Krew już nie płynęła, ale można było spodziewać się solidnego siniaka.

– Niech to zostanie między nami – szepnęła. – Powiem, że po prostu upadłam.

Agnieszka wyciągnęła rękę i delikatnie pogładziła pasierbicę po włosach.

– Dziękuję, że tak mówisz – powiedziała cicho. – I cieszę się, bo zrozumiałaś, że twoja przyszłość naprawdę nie jest mi obojętna. A pan Filip jest... jest niebezpieczny.

Alena uśmiechnęła się i jakby zawstydzona niespodziewaną czułością, odsunęła się od macochy.

– Wiem, że może być niebezpieczny dla kobiet – dodała. – Ale nie bójcie się, nie dla mnie.

– Może nie uwierzycie – powiedział rządca Szczepan do pana Jakuba. – Ale chyba nadchodzi zgoda między panią Agnieszką a Aleną. Przypadkiem słyszałem, jak ostatnio rozmawiały. I to wam powiem, że mówiły jak matka z córką.

Rzadko co mogło tak ucieszyć pana z Lipowej, jak ta wiadomość. Zgoda, jaka niespodziewanie zapanowała między stale kłócącymi się i skaczącymi sobie do oczu kobietami, była najlepszym, co się zdarzyło w Lipowej od wielu lat. Zgoda była mu też na rękę w jego planach, do czego na razie się nie przyznawał.

– Dałaś Alenie jakieś klejnoty? – zapytał wielce zdumiony, gdyż takie zachowanie Agnieszki wobec pasierbicy było czymś nowym.

– Owszem – przyznała i wydawało się, że do tej sprawy przywiązuje niewielkie znaczenie. – Dałam jej naszyjnik po mojej matce. Należał do mnie i chyba mogłam nim dowolnie rozporządzać.

Jakub nie mógł nadziwić się tej hojności, tak nieoczekiwanej u kogoś, kto znany był z oszczędności, a nawet skąpstwa.

– Jestem rad, że się już nie kłócicie – powiedział. – Ale, na Boga, co się takiego stało, że raptem nie widzisz w niej wroga, a i ona zdaje się zmieniła nie do poznania?

Agnieszka wzruszyła ramionami.

– Coś się musiało stać, żebyśmy wreszcie rozmawiały, jak przystało w rodzinie?

Jeszcze tego samego dnia pan Jakub radził się w sprawie ewentualnego małżeństwa Aleny u rządcy majątku w Lipowej.

– Moja stryjna umiera – powiedział Jakub do Szczepana. – Sprawy źle stoją w Potoku i ktoś, kto go obejmie, będzie miał pracy na długo.

– Po stryju wam przypada Potok – przypomniał Sowa.

– Jak nim rozporządzicie? Trzeba by kogoś młodego, silnego, kto nie zmarnuje włożonego grosza. Bo że będzie kosztował dużo, to pewne. Ale inaczej zmarnieje do cna. Pan Jakub uśmiechnął się i pogładził wąsy.

– Trafiłeś w sedno, Szczepanie. Nie dam Potoka w obce ręce, to pewne. A sam nie mogę się zajmować tym majątkiem, dość mam kłopotów tutaj. Ale trafiłeś w sedno. Trzeba go dać w godne ręce. Alena ma już swoje lata i myślę, że byłoby najlepiej, żeby to ona osiadła tam ze swoim mężem.

Szczepan Sowa zdziwił się nieco. Do tej pory pan Jakub nie wspominał ani razu, że zamierza wydać córkę za mąż. Wprawdzie w okolicy wydawano i młodsze dziewczyny, ale żeby tak ani słowem nie powiedzieć...

– Możny to powinien być pan... – zaczął nieśmiało. – Czy myślicie może o kimś, kogo znam?

Pan Jakub roześmiał się ponownie i poklepał rządcę po plecach.

– Pewnie, że znasz. Wszyscy go znamy. I widzi mi się, że moja córka nie będzie miała nic przeciwko niemu.

Szczepan Sowa nie potrzebował długo się namyślać.

– Pan Filip ze Słowika? O, tak. Dobry byłby z niego gospodarz. Jak zna się na koniach!

– Sądzisz więc, że to dobry pomysł?

Szczepan, który w minionych latach przywykł, że pan pyta go o radę we wszystkich, także i rodzinnych sprawach, z przekonaniem pokiwał głową.

– Na pewno. Pan Filip może jeszcze trochę młody, ale ma przyszłość przed sobą, każdy to powie. A co do panienki Aleny... chyba rada go widzi. Może to właśnie on był jej pisany.

– I ja tak myślę – Jakub z zadowoleniem zatarł ręce. – Na razie jednak nie mów nikomu o naszej rozmowie. Aż rozmówię się z nim i z moją córką.

– Mogę nie mówić – zgodził się rządca. – Ale chyba nie spodziewacie się, że pan Filip mógłby uczynić wam despekt i odmówić.

– Nie spodziewam się, Szczepanie. Tylko pani Agnieszka ostatnio mówiła niezbyt życzliwie o nim, a w tej sprawie wolałbym mieć ją po swojej stronie.

Rządca skrzywił się, pozwalając sobie na własny sąd.

– Nie gniewajcie się, panie – poprosił. – Ale słów pani Agnieszki nie zawsze trzeba brać do siebie.

Czasem zupełnie nie wiadomo, czego chce.

Drugą rozmowę pan Jakub odbył z Filipem i był z niej zadowolony.

Trzecia rozmowa nie potoczyła się dokładnie według oczekiwań pana Jakuba.

Alena, choć spodziewała się wszystkiego, była zaskoczona, że ojciec traktuje sprawę tak poważnie.

– Jak to, Filip? – pytała. – Ten Filip miałby być moim mężem?

– Przecież nie znasz innego Filipa.

– Ależ, ojcze! Dlaczego tak spieszno wam mnie się pozbyć?

– Ma wszystko, czego oczekuję po twoim mężu – stwierdził pan Jakub. – Jestem też przekonany, że będzie ci z nim dobrze. Jak teraz będziecie sobie jeździli konno, bawili się i ucztowali. Tyle tylko że zamieszkacie we własnym dworze. Dostaniecie Potok ze wszystkim, co do niego należy, a zamierzam jeszcze sporo do tego dołożyć.

– Będziemy robili, co teraz? A dom, dzieci, gospodarstwo? Pani Elżbieta jeszcze żyje, a wy już dzielicie schedę po niej? Przede wszystkim zaś, ojcze, nie chcę jeszcze iść za mąż, nie jestem gotowa na te obowiązki.

– Jesteś, jesteś – przekonywał łagodnie. – Nawet jeśli o tym nie wiesz. I nie mów mi, że pan Filip ci nie odpowiada. Taki światowy pan, a ponadto piękny.

– Wcale mi się nie podoba! – zaprzeczyła Alena. – Może mi się podobał, kiedy byłam dzieckiem. Ale już nim nie jestem. Zechciejcie posłuchać, ojcze, nie jestem jeszcze gotowa.

Pan Jakub w zmieszaniu szarpał wąsa. Był zadziwiony takim gwałtownym oporem. Kandydat spełniał wszystkie jego oczekiwania, więc trudno mu było zrozumieć niechęć córki.

– Co się dzieje w tym domu? – zapytał zdumiony. – Najpierw biega za nim, śmieje się, bawi, zachwyca, a kiedy mówię: idź za mąż, staje okoniem. A i druga też nie wiadomo, dlaczego kręci nosem.

– To Agnieszka się sprzeciwia? – upewniła się Alena.

– Nie wiem, dlaczego. – Jakub nie był zadowolony, że przyznał się do tego córce.

– Sami widzicie – podchwyciła Alena. – Widać są jakieś względy, które...

– Babskie fochy! – przerwał Jakub ze złością. – Muchy w nosie! Dość już marnował się majątek w Potoku. Dalej tak nie może być. Będę potrzebował gospodarza, już potrzebuję. Postanowiłem, że oddam go panu Filipowi, a ciebie jemu.

Alena zacisnęła usta. Ojciec wydawał się bardzo stanowczy.

– Ale chyba mam jeszcze czas na zastanowienie się? – zapytała, pełna obaw, że musi zgodzić się już teraz, zaraz.

– Oczywiście – rozpromienił się Jakub, przekonany, że najważniejsze już osiągnął. – Filip obiecał zaczekać jakiś czas...

– Obiecał zaczekać? – zawołała Alena. – To znaczy, że mu o tym powiedzieliście, ojcze? Zanim porozmawialiście ze mną? Jakże to tak?

– Dlaczego miałbym ukrywać swoje plany? Oczywiście, że mu powiedziałem. A wiesz, też był początkowo trochę zaskoczony. Ale szybko zrozumiał, że to plan zacny, a i dla niego honor. W końcu nasz ród nie jest pierwszy lepszy!

Pani Elżbieta

Pan Jakub z Lipowej wybierał się właśnie na zamek w Holsztynie, gdzie spodziewano się przyjazdu króla Kazimierza, kiedy przyszedł posłaniec z Potoka. Wdowa po panu Mikołaju, pani Elżbieta, była umierająca. Przyjęła już święte sakramenty i prosiła, żeby odwiedziła ją pani Agnieszka.

– Pojedziesz? – zapytał pan Jakub. – Tym razem to chyba rzeczywiście ostatnie dni mojej stryjnej.

– Pojadę. Ale wieści są mocno niepokojące, reszta służby podobno uciekła i nie wiadomo, co tam zastanę. Chciałabym wziąć kogoś ze sobą, może ze dwóch uzbrojonych ludzi.

– Ja pojadę z wami – oświadczył niespodziewanie pan Filip ze Słowika, obecny przy rozmowie.

– Nie! – sprzeciwiła się Agnieszka. – Wy nie możecie jechać ze mną.

– Ależ dlaczego? – pomysł spodobał się Jakubowi. – W towarzystwie pana Filipa będziesz bezpieczna.

Na sam jego widok ostygną gorące głowy.

Pani Agnieszka zaczęła coś mówić o trudnościach w majątku, co miało uzasadnić jej gwałtowny sprzeciw, ale Jakub podjął już decyzję.

– Dziękuję wam, panie Filipie, żeście ofiarowali się do tej drogi. We dworze brakuje męskiej ręki. Moja stryjna już dawno nie panuje nad wszystkim, czeladź podobno uciekła. Weźcie ze sobą dwóch pachołków. Upoważniam was, byście zaprowadzili tam konieczny porządek, a jeśli trzeba, nie żałujcie kija.

Jakub był bardzo zadowolony z tego, że Filip postanowił towarzyszyć Agnieszce. Rozejrzy się po Potoku i będzie miał sposobność pokazać, jak umie sobie radzić. Wiadomości o pogarszaniu się stanu majątku były coraz bardziej niepokojące, więc i okazja do uporządkowania niektórych spraw ze wszech miar stosowna. Niech Filip udowodni, że można na niego liczyć.

– Pozdrów panią Elżbietę i przeproś, że sam przybyć nie mogę – powiedział Jakub do żony. – Zejdzie mi w Holsztynie ze dwa dni, ale doprawdy nie wiem, co sobie zażyczy król, więc i nie wiem, czy uda mi się zajechać tam w powrotnej drodze.

Tak więc pan Jakub jeszcze wieczorem pojechał do Holsztyna, biorąc ze sobą odpowiednio wyekwipowany poczet, a zaraz rano pani Agnieszka ruszyła konno do Potoka. Pan ze Słowika wziął ze sobą dwóch ludzi uzbrojonych w oszczepy, ale kazał się im trzymać z daleka i nie podchodzić bliżej, póki nie poprosi.

W podróż pani Agnieszka przystroiła się w czerwoną suknię, zdjęła z głowy codzienny czepek, a włożyła świąteczny i wyjęła ze skrzyni rzadko używany pas ze srebrnymi ozdobami. Błękitny płaszcz haftowany w białe smoki miała na sobie dopiero drugi raz.

Filip był bez zbroi, pozostał w swoim świątecznym kaftanie, choć założył żelazne naramienniki.

Oprócz miecza wziął też sztylet za pas, a przy siodle zawiesił topór, bo wypytawszy wcześniej Szczepana o sytuację w Potoku, chciał być przygotowany na wszystko.

Ruszyli o świcie, nie odprowadzani przez nikogo, i początkowo pani Agnieszka znacznie wysforowała się, tak że Filip dogonił ją już daleko za dworem.

Tam dopiero zwolniła i jechali razem, choć ona trzymała konia niezbyt blisko gościa, milcząca i zapatrzona przed siebie. Filip próbował zagadywać wesoło, ale nie odpowiadała. Wreszcie, ciągle na niego nie patrząc, postanowiła rzec coś na jego zaczepki.

– Nie wiem, po co uparliście się jechać ze mną – powiedziała zła. – Czy nie obiecaliście, że będziecie trzymali się z daleka i nie będziecie do mnie mówić bez potrzeby? Sama umiem trafić do stryjnej mojego męża i raczej niewieście sprawy są tam do załatwienia. Czego wy tam mielibyście szukać?

– Może być niebezpiecznie, jak powiedział pan Jakub. Nie mogłem was przecież zostawić w takich okolicznościach.

– Ale obiecaliście!

– Obiecałem trzymać się z daleka i trzymałem się aż do tej pory – odrzekł z naciskiem. – Ale dłużej już nie mogę być w takim oddaleniu.

Agnieszka nie odpowiedziała. Nadal patrzyła przed siebie, całą siłę woli wkładając w to, żeby nie spoglądać na towarzysza drogi. On zaś wstrzymywał konia, starając się zajechać jej drogę i zmusić do rozmowy.

– Nareszcie możemy być sami – w jego głosie była radość, której Agnieszka zupełnie nie podzielała.

– Nie chcę tego słuchać! – odparła gwałtownie. – Nie chcę was słuchać i nie chcę, byśmy byli sami.

Dość, bo gotowa jestem zawrócić.

– Nie zrobicie tego – rzekł. – Odwiedzić krewną w godzinę jej śmierci to wasz obowiązek. Pojedziecie więc dalej, a ja pojadę z wami. Nawet wbrew waszej woli, ale zgodnie z życzeniem waszego męża. I moim.

Popędziła konia i znowu musiał ją gonić, aż do małego gaju, gdzie zwolniła, co pozwoliło mu wyprzedzić ją, a kiedy wyjeżdżała, czekał po drugiej stronie.

– Wysłuchajcie mnie, na Boga! – poprosił. – Wysłuchajcie. Przecież tylko dla was tu powróciłem.

– Dla mnie? Kłamiecie. Znowu kłamiecie! – Agnieszka na próżno usiłowała wyminąć rycerza na wąskiej ścieżce.

– Jak mi Bóg na niebie miły, mówię szczerą prawdę! Tylko dla was. Musicie ze mną porozmawiać.

– Nie chcę – sprzeciwiła się. – Za wami idą kłopoty. Nie chcę słuchać waszych tłumaczeń, a nawet nie chcę słuchać waszego głosu.

A jednak chciała przyjąć rękę, którą wyciągnął, aby pomóc jej zsiąść z siodła, choć dobrze wiedziała, że za chwilę znajdzie się znowu blisko niego, zbyt blisko. W ostatniej chwili nie pozwoliła sobie na to i sama zeskoczyła z konia.

– Ani się ważcie mnie dotykać! – ostrzegła, odsuwając się.

Cofnął ręce, a ona odeszła wzburzona i chodziła tak pomiędzy drzewami, a on stał w miejscu i czekał.

Kiedy wreszcie przysiadła na zwalonym pniu, podszedł wolno, bo choć wiedział już, że nie ucieknie, nie chciał jej spłoszyć.

– Po co przyjechałeś? – natarła ostro. – Żartować ze mnie? Mało ci kobiet w świecie, tam gdzie bywałeś do tej pory, gdziekolwiek to było i gdzie powinieneś wracać jak najprędzej?

Filip opuścił głowę.

– Agnieszko – powiedział łagodnym, cichym i pełnym żalu głosem. – Dlaczego tak mnie przyjmujesz?

Czym sobie zasłużyłem na taką złość?

– Źle was przyjmuję? A niby jak mam traktować te wasze żarty, te wasze opowieści o świecie? Czy nie po to je mówicie, żebym zobaczyła, jak niewiele wiem? Czy nie po to przyjechaliście, aby mnie dręczyć?

Zbliżył się i przystanął przed pniem, na którym siedziała, i patrzył na nią, założywszy ręce za siebie.

– Nie wierzę, że tak myślicie naprawdę – powiedział łagodnie. – Wierzę, wiem nawet, że dokładnie wam wiadomo, po co przyjechałem Że chciałem was widzieć, mówić z wami.

– Ale po co?! – krzyknęła znowu. – Po co, Filipie?! Twoja obecność przyczynia mi tylko cierpienia ponad ludzką miarę. Doprawdy, trzeba być człowiekiem pozbawionym serca, żeby tu wrócić. Kiedy wszystko już przepadło, skończyło się, kiedy rany się zabliźniły i prawie o wszystkim zapomniałam.

– Nigdy nie zamierzałem was ukrzywdzić – zapewnił żarliwie. – Nigdy! Na Boga! Czyż nie dałem dowodu, że was szanuję i poważam?

– Dowodu? Jaki był ten dowód waszego uczucia? Co niby? Że powiadaliście tak wiele o kobietach z królewskiego dworu, jakie są piękne, wspaniałe, bogate i jak wszyscy rycerze tęsknią, by spocząć w ich ramionach? To niby miał być dowód waszego uczucia? A może ten, że chcecie ożenić się z moją pasierbicą?

Filip ujął ręce Agnieszki i zmusił ją, aby popatrzyła mu w oczy.

– To nie jest tak – wyjaśniał. – Nie tak Nie staram się o Alenę. To pan Jakub złożył mi propozycję. Od razu zrozumiałem, że jest to jedyna sposobność, żeby być blisko was. Alena jest młoda, niespieszno jej wychodzić za mąż. Słyszysz, Agnieszko? Powiedziałem panu Jakubowi, że zostanę w Lipowej i będę się starał o przychylność jego córki. Ale przysięgam wam, że ani mi to w głowie. Jak inaczej miałem doprowadzić do naszego spotkania bez cudzych oczu i uszu?

– Po co wam takie spotkanie? – Agnieszka była bliska płaczu. – Żeby, jak wtedy, zanim was poznałam, uciec jak tchórz?

Filip nie puszczał rąk Agnieszki, a ona nie wyrywała już ich z jego dłoni.

– Co miałem wtedy zrobić, Agnieszko? – zapytał smutno. – Zostać, stanąć przeciw waszemu mężowi?

Narazić was na wstyd, a może i na coś gorszego?

Gwałtownie wyrwała ręce z jego dłoni.

– Nie wiem, co powinniście zrobić, Filipie – powiedziała ostro. – Wiem, czego nie zrobiliście. Nawet nie pożegnaliście się ze mną. A teraz miałabym znowu uwierzyć waszym słowom?

Elżbieta, wdowa po Mikołaju z Potoka, zachorowała przed kilkoma miesiącami. Jej niespodziewana przypadłość była dziwna i wszystkich napawała strachem. Pani Elżbieta stawała się nagle agresywna, krzyczała okropnie, rzucała wszystkim co miała pod ręką, wydawała zadziwiające polecenia, by zaraz potem popaść w odrętwienie. Leżała wtedy w łożu, nie poznawała nikogo i nikogo nie chciała widzieć. Albo zachowywała się jak małe dziecko, udawała, że bawi się ze swoją młodszą siostrą, zmarłą jeszcze w dzieciństwie.

Część służby uciekła do sąsiednich dworów lub wsi, część trafiła do Lipowej, inni przepadli bez wieści. Marniała ziemia, opuszczony majątek chylił się ku upadkowi.

Agnieszka lubiła starą, bo ta przy całej swojej oschłości traktowała ją dość serdecznie. Zaraz po ślubie udzieliła jej kilku ważnych rad, a i potem nie szczędziła pomocy w różnych trudnych sprawach. Dla młodej dziewczyny, samotnej w ogromnym dworze, gdzie wszystko wydaje się obce i nieprzyjazne, rady te i pomoc były wprost bezcenne. Elżbieta przyjeżdżała potem do Lipowej często i sama chętnie przyjmowała gości, z których najserdeczniej witała Agnieszkę, a młodej pani, przez męża często pozostawianej samej, taka przyjaźń była bardzo potrzebna. Z czasem stara Elżbieta i młoda Agnieszka sury się powiernicami i przyjaciółkami.

Mikołaj z Potoka umarł niedawno, ale Elżbieta wcale nie wydawała się zrozpaczona. Traktowała go wcześniej, kiedy jeszcze była całkiem przy zdrowych zmysłach, jak na to zasługiwał, z odrobiną pogardy i lekceważenia, bo była kobietą silną i stanowczą, pochodzącą z możnego i potężnego wielkopolskiego rodu Zarembów, więc nie mógł jej olśnić ani pozycją, ani majątkiem.

Po owdowieniu choroba Elżbiety rozwijała się w szybkim tempie. Agnieszka jeździła do Potoka co parę tygodni, zostając nawet kilka dni, ale z trudem tam wytrzymywała, bo wdowa stawała się coraz bardziej nieznośna. Kiedy nie poznawała Agnieszki, a działo się to coraz częściej, traktowała ją jak służącą, do której miała ustawiczne pretensje.

Dwór szybko popadał w ruinę, nie było nikogo, kto wszystko wziąłby w garść, pani Agnieszka przyjeżdżała za rzadko, a nawet jeśli, nie miała już czasu na doglądanie gospodarstwa, zajęta obsługiwaniem Elżbiety i czynnościami, których w żadnym wypadku nie wykonywałaby w swoim domu.

Agnieszka nie mogła znieść tej ogólnej bezradności, jej gospodarski umysł cierpiał, kiedy patrzyła, jak w Potoku niszczeje dorobek wielu pokoleń. Wielokrotnie obiecywała sobie coś z tym zrobić albo zaprzestać odwiedzin, bo za każdym razem wyjeżdżała chora ze złości i niemocy.

Prace gospodarskie we dworze zamarły, bydło i konie, póki ich nie rozkradziono, stały w gnoju w stajniach, bo nie miał ich kto pilnować na pastwiskach, ostatnich zasiewów nie przeprowadzono, ziemia leżała odłogiem. Pan Jakub, któremu żona skarżyła się na stan dworu, machał tylko ręką i mówił, że musi poczekać na śmierć stryjnej, bo niczego wbrew jej woli, choćby i chorej, nie zrobi.

– Coraz gorzej to wygląda – powiedziała ze smutkiem pani Agnieszka, kiedy razem z Filipem wjechali na dziedziniec, mijając zaniedbane stawy rybne i opuszczone ogrody. – Muszę wymóc na mężu, żeby dał tu ludzi do pracy, bo zmarnieje wszystko do ostatniego ziarenka.

W samym dworze większość pomieszczeń była zamknięta na głucho. Pani Elżbieta kazała pozabijać deskami drzwi i kiedy jeszcze mogła chodzić, codziennie sprawdzała, czy nikt nie wszedł do środka.

Uważała bowiem, że zostanie okradziona, a nikogo nie darzyła zaufaniem. Ledwo więc jej komora była otwarta.

W kuchni, urządzonej obok dworu, zastali tylko jedną dziewkę służebną, grubą i zastrachaną. Na widok pani z Lipowej gwałtownie padła przed nią na kolana.

– Nie mogę tu zostać – błagała ze łzami w oczach. – Niechaj mnie pani uwolni ze służby, nawet bez zapłaty. Boję się. Podobno starsza pani rzuciła czar na dom i wszystkich. Nikt już poza mną nie został, wszyscy się wystraszyli.

– Gdzie ona jest? – zapytała Agnieszka, uciekając od rąk dziewczyny, która chciała objąć ją za kolana.

– Żyje jeszcze?

– Żyje, ale chyba niedługo. Strasznie krzyczy, płacze i przeklina. Wczoraj rano kazała wezwać księdza, przyjechał zaraz, bo akurat był w pobliżu. Ale i jego wyrzuciła. Wybiegł, żegnając się raz po raz i zapowiadając, że już tu nie wróci. Szlachetna pani, zwolnijcie mnie z tej służby!

Pan Filip podszedł do klęczącej, uniósł jej głowę i spojrzał prosto w oczy, a w jego wzroku była groźba.

– Pani cię uwolni, kiedy zechce – powiedział dobitnie. – Teraz jej wola tutaj. A ty będziesz posłuszna.

Kto miałby robić przy twojej pani, która karmiła ciebie przez cały ten czas? Może pani Agnieszka, co?

Zostaniesz tu, aż ci nie powiem, że możesz odejść. A teraz odszukasz wszystkich, którzy winni pracować dla dworu, widziałem kilku takich po drodze, odszukasz i powiesz, żeby jak najprędzej się stawili. Będzie źle, jeśli będę musiał sam ich szukać!

Pani Elżbieta leżała w ciemnym pokoju, przykryta po szyję futrami, bo stale skarżyła się na zimno. W komnacie poza łożem i ławą, na której ktoś zostawił przygotowaną do zapalenia gromnicę, była tylko wielka okuta skrzynia. Okno zabito deskami od środka.

– Wojka! Wojka! Gdzie ty się podziewasz, dziewczyno?! – usłyszeli starczy, skrzeczący głos pełen złości. – Przynieś mi natychmiast wody do picia. Słyszysz? Natychmiast, bo inaczej skórę ci wygarbuję jak się patrzy!

– I tak cały dzień – wyjaśniła markotnym głosem dziewczyna. – Kiedy zaniosę wodę, wylewa na podłogę i krzyczy na mnie, że chciała mleka.

Agnieszka sama więc wzięła naczynie z wodą i poszła do komnaty. Elżbieta krzyczała i waliła laską po pościeli.

– No, nareszcie! Podejdź tutaj, żebym cię mogła sprać, jak na to zasłużyłaś!

Pani z Lipowej podeszła nieco, uważając, aby nie dostać się w zasięg laski.

– To ja, ciotko – powiedziała łagodnie. – Agnieszka. Przyniosłam wam picie.

– Chciałam wody.

– Przyniosłam wodę.

– Świeżej chciałam, ze studni.

– Ze studni. Napijcie się, ciotko.

– Ciotko? Dlaczego ciotko? – oburzyła się leżąca. – Czyś ty zgłupiała, dziewczyno? Jaka ja dla ciebie ciotka? Ciotka to ja jestem dla Agnieszki.

– Kiedy to właśnie ja, Agnieszka. Popatrzcie tylko. Stara dama podniosła nieco głowę, by przyjrzeć się dokładniej gościowi. Pan Filip podniósł kaganek i oświetlił twarz Agnieszki. Leżąca patrzyła chwilę, a potem nagle jej głos zamienił się w świszczący szept.

– Co, rabować przyszliście? – zapytała, podnosząc laskę do góry. – Rabować? To wam się nie uda, wszystko dobrze pochowałam. Nie znajdziecie ani ździebełka!

Niespodziewanie odłożyła laskę i wyciągnęła rękę po kubek.

– Daj pić.

Agnieszka powoli, bardzo ostrożnie, podeszła z kubkiem w wyciągniętej ręce. Stara chwyciła naczynie, wypiła wodę duszkiem, sapiąc głośno, a potem rzuciła kubek na podłogę.

– Wojka! – krzyknęła do służącej. – Goście przyjechali! Natychmiast chodź tutaj!

Wydawało się, że niespodziewanie powróciła jej przytomność umysłu. Spojrzała na Agnieszkę i na jej pomarszczonej twarzy zakwitł uśmiech.

– Agnieszka! Kochana Agnieszka! Jak to dobrze, że ciebie widzę. Może ty będziesz umiała pogonić te niecnoty do jakiego zajęcia. Widzisz, wszyscy mnie opuścili, a na dodatek głodem chcą zamorzyć.

Wiesz, że podają mi tylko wodę, a zjadłabym kurkę albo klusek...

– Poznajecie mnie, ciotko? – ucieszyła się Agnieszka. – Dzięki Bogu!

– A dlaczego miałabym cię nie poznać? Przecież nie jestem ślepa. Chcesz powiedzieć, dziewczyno, że jestem głupia? Od razu cię poznałam, dziecko. Czy to Jakub jest z tobą? Witaj, witaj! Oj, jak dobrze, że odwiedziliście starą.

Chwyciła laskę i zaczęła nią walić w łóżko.

– Wojka! Wojka! A, jesteś, niecnoto. Goście przyjechali. Natychmiast daj coś do jedzenia, bo pewnie głodni.

– Kiedy nic nie ma – dziewczyna zerknęła niepewnie na panią Agnieszkę. – Przecież zakazaliście robić cokolwiek i sama macie klucze do spiżarni. Dajcie, to coś przyniosę.

– Widzisz ją, jaka chytra! – pani Elżbieta ruchem głowy wskazała służącą. – Klucze jej daj, żeby ukradła wszystko!

– Niepotrzebnie tak mówicie, ciotko – sprzeciwiła się Agnieszka. – Wojka to dobra i wierna dziewczyna. Przecież została tu z wami, choć inni pouciekali.

– Została, bo jej kazali pilnować, kiedy umrę, żeby mogli tu przyjść i zabrać wszystko. Idź do kuchni, niecnoto, coś tam na pewno znajdziesz. A ty, moje dziecko, chodź tu bliżej i uściskaj ciotkę.

Agnieszka spełniła polecenie. Starsza pani była krucha i chuda jak patyk – Cieszę się, że was widzę w dobrym zdrowiu, ciotko – powiedziała Agnieszka. – A już na pewno w lepszym, niż nam powiadali.

– W dobrym zdrowiu? – oburzyła się pani Elżbieta. – Przecież ja umieram i tylko patrzeć, jak oddam ducha Bogu! Wszyscy czekają, aż to się stanie. Wszyscy. Może poza moją kochaną Agnieszką. Czy ty znasz Agnieszkę, dziecko? Gdzie ona jest? Miała przyjechać, obiecała, że na pewno przyjedzie. Może wyjrzysz na drogę?

Pani z Lipowej cofnęła się i bezradnie spojrzała na Filipa.

– Znowu mnie nie poznaje – szepnęła z bólem.

– Nie poznaję? – roześmiała się starsza pani. – Niby kogo nie poznaję? Przecież ty jesteś Agnieszka, żona Jakuba. Mam ci tyle do powiedzenia. Ho, ho, jak wiele! Wszystko sobie ułożyłam, jak trzeba postąpić, żeby nikt obcy nie dobrał się do mojego majątku. Wszystko ci powiem, kochane dziecko, tylko trochę odpocznę. Ale najpierw sprawdź dokładnie, czy nikt nie podsłuchuje. Nie masz pojęcia, ilu tu ludzi przychodzi ostatnio i stałe mnie wypytuje, gdzie schowałam klucze do skrzyni. Ale nie martw się, nic nie znajdą, zupełnie nic. Był tu nawet ten okropny Marcin z Sadowej, niby mój brat, a taki zawzięty...

– To pani Elżbieta ma innych krewnych? – zapytał szeptem Filip.

Nie chciał być słyszany, więc przysunął usta do ucha Agnieszki.

– Umarł trzydzieści lat temu – odpowiedziała szeptem i odsunęła się szybko. Bliskość Filipa była trudna do zniesienia.

– Idź, kochana, sprawdź wszystko – poleciła Elżbieta. – A potem wróć do mnie. Powiedz mężowi, żeby wybrał sobie miejsce do spania, bo prędko cię nie wypuszczę od siebie. Chyba nie chcesz od razu odjeżdżać, prawda?

– Nie martwcie się, dam sobie radę – zapewniła Agnieszka. – A pan Filip mnie tylko tutaj przyprowadził, bo bałam się, czy służba jest na miejscu i czy do jakiej burdy nie doszło.

– Filip? Dlaczego nazywasz go Filipem? Chcesz mnie wypróbować, co? Nie uda ci się mnie podejść, bardzo dobrze wszystko pamiętam! Otóż było trzech braci Toporczyków, piszących się z Lipowej.

Mikołaj, Marcin i Paweł. Najmłodszego piorun zabił w Lelowie. Mikołaj to mój mąż, kasztelan holsztyński. Jego brat, Marcin, miał zaś dwóch synów, Jakuba i Jana, zrodzonych z pani Dobiesławy.

Jan przepadł gdzieś w obcych krajach, a Jakub ożenił się z Krystyną. Ty jesteś Krystyną. A może Agnieszką, sama już nie wiem...

– Agnieszką, ale...

– No widzisz, że wszystko bardzo dobrze pamiętam! Teraz dajcie mi odpocząć. Wyśpię się, ale zaraz potem będę gotowa z tobą rozmawiać. Mamy wiele rzeczy do omówienia. I musimy się spieszyć, żeby nie przyszli i czego nie zabrali. Dawno już to wszystko przeznaczyłam dla ciebie. Najpiękniejsze suknie mam w tej skrzyni. Cieszysz się, prawda? To bardzo dobrze. Tylko na tobie mogę polegać, kochana, tylko ty mnie nie opuściłaś w potrzebie. Stało się tak, jak się i spodziewałam. Mój mąż miał ciężką rękę, a kiedy go zabrakło, wszyscy mnie opuścili. Ale ty mnie nie zostawiaj samej, moje dziecko. Czasem mam kłopoty z pamięcią, wiesz. Już niedługo pożyję. A zanim umrę, wszystko musimy dokładnie omówić. Sama się zdziwisz, jak to dobrze zaplanowałam! No idź teraz, idź. Tylko nie zapomnij wrócić, bo ja tu czekam na ciebie, a ta niecnota Wojka w niczym mi nie pomaga. Pamięć mnie zawodzi, jeśli będziesz zwlekać, zapomnę, co miałam ci powiedzieć. Tego byś chyba nie chciała, co? Oni przyjdą i wszystko zabiorą...

Agnieszka wyszła do sieni, a stamtąd przed dwór. Zdążyła jeszcze zobaczyć, jak Wojka szybkim krokiem oddala się w kierunku lasu. Zawołała, ale dziewczyna nie usłyszała albo udawała, że nie słyszy.

– Zostaniemy chyba – powiedział Filip niepewnie.

– Tak – pani Agnieszka wydawała się zaprzątnięta czymś innym, niż tym, jak spędzi noc i najbliższe dni.

– Muszę z nią posiedzieć – powiedziała. – Sam zatroszcz się o siebie. W tej izbie po lewej jest chyba jakieś posłanie.

Filip zajął najbliższą izbę. Znalezionym w kuchni polanem odbił deski i otworzył drzwi. Buchnęła w niego zatęchłość długo zamkniętego pomieszczenia. Postawił kaganek na skrzyni i rozejrzał się.

Widocznie pani Elżbieta już od dość dawna obawiała się nieproszonych gości i czyniła odpowiednie zabezpieczenia, bo podobnie jak w jej komnacie ściany były gołe. Było tu biednie i pusto.

Filip przysiadł na łożu i oparłszy głowę na ramionach, zatopił się we wspomnieniach. Nie zauważył nawet, kiedy zgasł kaganek.

Musiał zasnąć, bo kiedy wróciła mu przytomność, nie od razu sobie przypomniał, gdzie jest. Otaczała go ciemność, w której usłyszał nagle kroki w sieni i w drzwiach izby stanęła pani Agnieszka ze świecą w rękach.

– Niczego nowego się nie dowiedziałam – oznajmiła, stojąc w progu. – Cały czas mówiła tylko, żeby się Strzec przed obcymi, którzy rozgrabią majątek. Znowu przestała mnie poznawać. To przykre, bo jak tylko sięgam pamięcią, była dla mnie życzliwa i tylko przy niej czułam się bezpiecznie.

– Co z nią? – zapytał. – Zasnęła?

– Umarła.

Nie podniósł się, a tylko wyciągnął ręce. Pani Agnieszka długą chwilę stała nieporuszona, a potem niepewnie postąpiła dwa kroki do przodu.

– Nikogo nie ma – szepnął uspokajająco. – Nie bój się. Nikogo nie ma.

Podeszła, odstawiła światło na skrzynię, ale nadal stała nie do końca pewna, jak ma postąpić. Rękami, które drżały, zaczęła odpinać suknię.

– To wszystko tylko mi się śni – powiedziała półgłosem. – To może być tylko sen. Ale niech będzie tak jak wtedy, jak tamten jeden jedyny raz, kiedy byłam przez chwilę szczęśliwa. Niechaj będzie jak wtedy. A później... a później świat może przestać istnieć.

Modlitwa za zakochanych

Alena przyjechała konno. Za starymi stogami na skraju pól za dworem, tuż nad samą rzeką, zeskoczyła z siodła, wprowadziła wierzchowca w zarośla, a sama usiadła pod drzewem. Nie musiała czekać długo. Jeno już tam był, ale nie pokazywał się, póki nie sprawdził, że nikt za nią nie jechał.

Wyszedł zza drzewa i podbiegł, a ona chwyciła go mocno za ręce.

– Jesteś moim przyjacielem? – zapytała szybko. – Tak.

– Prawdziwym przyjacielem?

– Tak. Kto ci to zrobił?

Alena lekceważąco machnęła ręką, a potem przytuliła się do kowala, chowając twarz na jego piersi.

– To nic, to szybko minie. Uderzyłam się tylko. Jeno nie był przekonany, że to tylko błahostka.

– Przyszedłem jak zwykle na nasze spotkanie, a ciebie nie było. Nawet Stronki nie przysłałaś, żeby mi wyjaśniła powód twojej nieobecności. Ale potem zobaczyłem cię z panem Filipem... Pomyślałem, że prawdę mówią plotki, jakoby twój ojciec miał zamiar wydać cię za mąż. Pomyślałem, że to możliwe, i przestraszyłem się...

– Przestraszyłeś? – Alena była już bardzo dorosła. – Jak bardzo się przestraszyłeś? Czy aż tak bardzo, żeby pójść do mojego ojca?

– Do twojego ojca? – nastroszył się Jeno. – I co miałbym mu powiedzieć? Żeby odstąpił od swoich planów, a mnie wziął za zięcia?

– Zrobiłbyś to? – ucieszyła się Alena.

– Zrobiłbym. Ale sama wiesz, jak skończyłaby się ta rozmowa.

– Wiem – posmutniała dziewczyna. – Powinniśmy pójść do niego razem. Upaść do stóp i prosić.

Alena miała łzy w oczach. Sama wiedziała, że na niewiele by się to zdało.

– Boję się – przyznała. – Ojciec jest taki surowy. Chciałabym, żeby zrozumiał, że tobie ślubowałam jeszcze jako dziecko i tylko tobie oddałam moje serce. Ale boję się, że nie zrozumie.

Popłakiwała przytulona do Jeno.

– Trzeba jednak pójść – powiedziała po chwili, jak gdyby przypomniała sobie coś ważnego i jej twarz pojaśniała. – Chyba znalazłam pomoc u mojej macochy.

– U macochy? – zdziwił się. – Ona miałaby ci pomagać? Dlaczego? Przecież cię nie znosi i gotowa jest szkodzić ci w każdy możliwy sposób.

– Obiecała, że będzie trzymała moją stronę. Nie lubi Filipa, uważa, że jest młody, głupi, a nawet nieuczciwy. W dodatku nie ma majątku, a dla niej to bardzo się liczy.

Jeno zaniepokoiły te słowa Aleny.

– To mi się nie podoba – oświadczył. – Nie wiem, w jaki sposób twoja macocha miałaby raptem tak bardzo się zmienić.

– Kiedy o tym teraz myślę, nie wydaje mi się, że stało się to tak nagle. Ostatnimi czasy nawet nie najgorzej się nam układało.

– Ale chyba nie do tego stopnia, żebyś zapomniała wszystko, co było wcześniej. Mało razy płakałaś przez nią?

– A ona przeze mnie – Alena niespodziewanie nawet dla siebie oddała Agnieszce sprawiedliwość. – Posłuchaj. Jeżeli ona chce mi pomóc, nie mogę odrzucić tej pomocy, bo jej potrzebuję. Oboje potrzebujemy. Obiecała porozmawiać z ojcem i przekonać go, żeby nie wydawał mnie za Filipa.

Wyraźnie jej powiedziałam, że za niego nie pójdę.

Po czym dodała:

– Ojcu też powiedziałam. Jeno był zaskoczony.

– Ale o mnie nie mówiłaś?

– Powiedziałam tylko, że nic chcę iść za Filipa.

– Rozgniewał się? – zapytał Jeno domyślnie. Alena wybuchnęła płaczem.

– Krzyczał strasznie. Kiedy się uspokoi, może zastanowi się nad tym, co mu powiedziałam. Nie jestem jałówką na sprzedaż, jestem przecież człowiekiem, w dodatku jego jedynym dzieckiem, którego nie może pozbywać się jak rzeczy czy zwierzęcia.

Siedzieli obok siebie, bezradni.

– Nie plącz – prosił Jeno, głaszcząc Alenę po włosach. – Nie płacz. Coś wymyślę. Coś na pewno zrobię.

Pójdę do twojego ojca, poszukam kogoś, kto nam pomoże. Nie wiem. Tylko nie płacz.

Zaciskał zęby, dusza mu płakała podobnie jak Alenie, ale nie mógł tego pokazać po sobie. Więc tylko zaciskał zęby. Filip. Filip. Ten fircyk, ten panek miałby dostać Alenę? Niedoczekanie. Pobiegnie, odnajdzie młodzika i siłą wybije mu z głowy taki zamiar.

Alena czuła wszystko, co dzieje się w jego duszy.

– Nie rób niczego złego – poprosiła. – Słyszysz? Nie rób nic, czego oboje moglibyśmy żałować. Nie szukaj Filipa, nie rozmawiaj z nim, nie zaczepiaj. W żadnym wypadku nie możesz go zaczepiać, bo ojciec zrozumie to tak, jakby to on uchybił gościowi. A to dla niego bardzo się liczy. Dobrze go znam.

Nic nie rób. Poczekajmy, zastanówmy się. Ojciec pojechał do Holsztyna, gdzie ma przybyć król Kazimierz. Gdybyśmy tak mogli poprosić króla, żeby wstawił się za nami. Jemu mój ojciec nie mógłby odmówić...

Nagle chwyciła go za rękę.

– Pomódlmy się, Jeno. Pomódlmy się, może dobry Bóg podpowie nam rozwiązanie.

Ciągle trzymając się za ręce, uklękli oboje w trawie nad rzeką.

Ojciec Ambroży solidnie wyciągał nogi. Zabawił nieco dłużej w domu swojej siostry i teraz biegł prawie, żeby przed zmrokiem dotrzeć do klasztoru.

Zamierzał właśnie przekroczyć rzekę i już uniósł poły habitu, by wejść do wody, kiedy zobaczył konia pomiędzy drzewami nad brzegiem. Powodowany ciekawością, zapomniał na chwilę o swoich obowiązkach, bo koński rząd wydawał mu się znajomy.

Opuścił habit i poszedł w kierunku drzew. Kiedy zaś tam dotarł, stanął jak wryty.

Na brzegu rzeki klęczało dwoje młodych pięknych ludzi ze złożonymi rękami i twarzami wzniesionymi ku niebu. Była to Alena, córka pana na Lipowej, a obok niej mężczyzna, w którym zakonnik rozpoznał po chwili kowala Jeno.

Ojciec Ambroży patrzył dłuższą chwilę, zadziwiony. Pewnie każdy inny zakonnik na widok dwojga młodych ludzi, tak różnych pochodzeniem i stanem, modlących się w takim dziwnym miejscu, zdumiałby się, a może nawet głośno obruszył. Ale nie ojciec Ambroży.

Ojciec Ambroży podniósł głowę, jak gdyby brał niebo na świadka, a potem pochylił ją pokornie.

– Wybacz, dobry Boże – powiedział cicho. – Zapomniałem, że człowiek jest niegodny, aby choć w części odgadywać Twoje zamiary. Zapomniałem, że nic nie dzieje się przypadkiem, a wszystkie ludzkie drogi dokładnie są zapisane i próżno uciekać przed Twoimi wyrokami.

I ojciec Ambroży ruszył wprost ku modlącym się, a ci, zobaczywszy go, zerwali się jak spłoszone ptaki.

– Nie obawiajcie się, dzieci. Ale chyba musimy poważnie porozmawiać.

Ojciec Ambroży był poczciwym, łagodnym zakonnikiem, gotowym pomóc każdemu, przekonanym że wie, jak dodać otuchy, przynieść ulgę bądź udzielić rady. Teraz jednak na jego poszarzałej twarzy malowało się zmartwienie.

– Co wy tutaj robicie, moje dzieci? – zapytał, a jego usta drżały z niepokoju.

– Modlimy się – odpowiedziała odważnie Alena. – Widziałem, że modlicie się mocno i żarliwie. Ale zważywszy... hm... na okoliczności powinienem zapytać, dlaczego się modlicie tutaj i teraz? Czy jest coś, za co powinniście przeprosić Pana Boga?

Zerwali się oboje i oboje odkrzyknęli jednocześnie:

– Nie!

Ojciec Ambroży odetchnął z ulgą. Pogładził łysą czaszkę kościstą dłonią i przysiadł na trawie w miejscu, gdzie wcześniej klęczeli. Gestem zaprosił, żeby poszli za jego przykładem.

– Pogawędźmy chwilę, skoro się już spotkaliśmy – zachęcił.

Przyglądał się młodym z natężeniem i nie uszło jego uwagi, jak są rozgorączkowani. Zobaczył, z jaką starannością Jeno rozłożył na trawie swój kaftan, żeby Alena mogła usiąść na nim bez szkody dla sukni. Kiedy usadowili się, blisko siebie, bardzo blisko, uśmiechnął się, choć niepokój targał nim coraz większy.

– To nie będzie spowiedź – powiedział łagodnie. – Ale chyba powinniście mi wyjaśnić to i owo.

Najlepiej wszystko.

Popatrzyli po sobie, porozumiewając się spojrzeniami. Kowal najwyraźniej nie zamierzał mówić więcej, niż było to konieczne, Alena chyba uważała inaczej. Zakonnik postanowił ją zachęcić.

– Nie obawiajcie się – zachęcił uspokajająco. – Obiecuję, że nikomu nie powtórzę naszej rozmowy, jeśli nie będzie to absolutnie konieczne.

– Kochany ojcze Ambroży – chwyciła jego ręce Alena. – Wiemy, że można na was liczyć. Samo niebo nam was tutaj zesłało. Potrzebujemy rady, dobrej rady życzliwego i uczciwego człowieka.

Mnich zerkał spod oka na kowala, ale ten siedział sztywno i nie odzywał się, jakby czekał, że to Alena wszystko wyjaśni.

– Wasz ojciec pewnie nie pochwaliłby takiego spotkania na osobności – powiedział Ambroży, który zamierzał w ten sposób nieco uspokoić kowala. – Co innego, kiedy spotkanie odbywa się w towarzystwie duchownego. – Wtedy Jeno pochylił się nagle, uchwycił dłoń zakonnika i ucałował ją z szacunkiem.

– Wiem, że to moja wina – wyjaśnił szybko, nie zważając na ostrzeżenia dziewczyny, łapiącej go za rękaw. – Alena uległa moim namowom, ja wykorzystałem jej obecność i skłoniłem do rozmowy. Wiem, że nie jestem równy jej ani pochodzeniem, ani stanem i nie powinienem nawet z nią rozmawiać, ale...

– Nieprawda – zaprzeczyła Alena. – Sama tu przyjechałam, dobrze wiedząc, że cię tu zastanę. I to wam powiem, ojcze, że nie jest to nasze pierwsze spotkanie, choć przysięgam na wszystkie świętości, że ani ja swojej czci nie uchybiłam, ani Jeno nie uchybił mojej...

Ojciec Ambroży podniósł ręce w obronnym geście.

– Wiem, wiem – zawołał! – Nic więcej nie musicie dodawać. Chciałbym jednak zadać kilka pytań, a wy przyrzeknijcie, że odpowiecie szczerze. Tylko w takim wypadku zgodzę się wysłuchać waszych racji.

– Przyrzekamy – odpowiedzieli oboje.

– Jesteście już wystarczająco dorośli, moje dzieci, żeby wiedzieć, jaka odpowiedzialność spoczywa na każdym z nas. Odpowiedzialność wobec Boga, wobec rodzica, wobec innego człowieka.

Westchnął i zwrócił się do kowala wprost:

– Miłujesz Alenę?

– Bardziej chyba niż własną duszę! Ojciec Ambroży wykrzywił usta.

– Bardziej niż duszę? Sam nie wiesz, co mówisz, chłopcze. Więc ją miłujesz. Nie potępiam cię za to, bo ktoś tak piękny jak Alena godzien jest wielkiego uczucia.

– I ja go miłuję! – wykrzyknęła dziewczyna. – Najwięcej jak tylko można. Od dawna, od dziecka, od zawsze!

– Od kiedy wyciągnął cię z wody? – zapytał domyślnie ojciec Ambroży.

– Tak, ale chyba wcześniej jeszcze. Od zawsze! Od kiedy pocieszał mnie przed złą macochą, od kiedy mnie koił w płaczu, od kiedy uczył być silną i nie ulegać...

Ojciec Ambroży rozłożył ręce bezradnym gestem.

– Mój Boże! – powiedział bardziej do siebie niż do nich. – Sprawa jest zupełnie beznadziejna.

– Jak to beznadziejna? – uczepiła się jego rąk Alena. – Nawet przy waszej pomocy?

– Przeceniasz moje możliwości, drogie dziecko. Ale mówiąc beznadziejna, miałem na myśli to, że zabrnęliście daleko i teraz trzeba będzie nieźle się nagłowić, żeby nikomu nie stała się krzywda.

Zróbmy tak. Odprowadzimy teraz Alenę do dworu, a po drodze porozmawiamy. Późno się zrobiło i nie mam ochoty iść dalej, a i was niechętnie zostawiłbym samych. Więc choć wam ufam w pełni, wezmę na tę chwilę za was odpowiedzialność.

– Obiecujecie nam pomóc? – dopytywała się Alena. Ojciec Ambroży wstał i skinął ręką na Jeno, żeby przyprowadził wierzchowca dziewczyny.

– Obiecuję poprzeć tylko dobre rozwiązanie – powiedział wykrętnie.

Alena zbliżyła się i popatrzyła mnichowi prosto w oczy.

– Kocham go – wyznała cicho. – Kocham, wiem to na pewno. Tymczasem ojciec chce mnie wydać za Filipa. Za nic się na to nie zgodzę.

– Więc to prawda, że pan ze Słowika stara się o twoją rękę? Powinnaś chyba liczyć się ze zdaniem swojego rodzica, moja córko.

– A moja wola, moje serce nie mają znaczenia? Ojciec Ambroży westchnął. Był to w ogóle wieczór westchnień.

– Nie powiedziałem, że musisz iść za pana Filipa – tłumaczył się. – Mówiłem tylko, że ojcu należy się szacunek, bo on chce twojego dobra. Nie można odpłacać mu niewdzięcznością. Proszę cię, Aleno, zaklinam na wszystko, byś niczego nie robiła pochopnie. Czy możesz mi to obiecać?

– Ale porozmawiacie w moim imieniu? Nawet Agnieszka obiecała mi swoją pomoc. Wy, człowiek tak dla mnie życzliwy, powinniście pomóc rym bardziej.

Słowa te mocno zdziwiły zakonnika.

– Pani Agnieszka obiecała przemówić za tobą i kowalem? Chyba coś źle usłyszałaś.

– No, niezupełnie tak... – przyznała się Alena. – Obiecała rozmawiać z moim ojcem, aby nie wydawał mnie za Filipa. Kiedy zaś ojciec odstąpi od tej myśli, można by spróbować powiedzieć mu o moim prawdziwym ukochanym. Gdybyście to wy przemówili, ojciec na pewno wasze zdanie wziąłby pod uwagę.

Jeno stał obok, trzymając konia za uzdę.

– Przecież wiecie, ojcze Ambroży, jaki jestem pracowity i wytrwały – powiedział niepewnie. – Z czasem może zostanę najlepszym kowalem w Dolinie. Wiem, że nie mógłbym zapewnić Alenie takiego życia, do jakiego przywykła, ale też nie cierpiałaby biedy.

– To jest jakiś argument – zgodził się zakonnik. – Ale nie dla pana Jakuba. Trudno mu się dziwić, że chciałby, aby jego córka miała w życiu wszystko. Niełatwo ci będzie przekonać pana na Lipowej, to pewne. Jedźmy już, bo tylko patrzeć, jak z dworu wyruszą, by szukać panienki. I nie odzywajcie się przez chwilę, chcę się w spokoju pomodlić.

Jeno podsadził Alenę na siodło, a sam wziął konia za uzdę i ruszył w kierunku Lipowej, mając zakonnika u boku.

Druga modlitwa za zakochanych

To było przed kilku laty, kiedy Filipowi ze Słowika powierzono pierwsze, od razu bardzo poważne zadanie. Król Kazimierz wysłał go w tajnej misji do Holsztyna, stawiając na czele oddziału kuszników.

Filip wypełnił zadanie z wielkim zapałem, a potem, idąc za radą kasztelana holsztyńskiego, Mikołaja z Potoka, pojechał na odpoczynek do dworu jego bratanka, Jakuba.

Filip zachwycił się Lipową. Osadami pełnymi ludzi, uprawnymi polami, licznymi spichrzami, młynami, gospodarskim gwarem, widocznym wszędzie bogactwem i dostatkiem.

Filip miał szesnaście lat i zachwycił się panią Agnieszką, którą zobaczył w kwitnącym sadzie...

Zakochany Filip był rozczarowany, że tak rzadko może widywać panią Agnieszkę. Żona pana Jakuba zwykle była zajęta gospodarskimi czynnościami i rzadko uczestniczyła w zabawach, spotkaniach, rozrywkach. Młody rycerz, roześmiany i swobodny, markotniał, kiedy nie przychodziła wieczorem do świetlicy albo nie jechała ze wszystkimi do kościoła w niedzielę. Kiedy zaś spotykał ją czasem, niespodziewanie w sieni czy w obejściu, tracił pewność siebie i choć wcześniej układał, co ma powiedzieć, nic nie mówił.

Ale któregoś dnia, gdy jej nie widział pełne dwa dni, a potem zobaczył wreszcie na dziedzińcu, zdobył się na odwagę i zapytał:

– Czy uraziłem was, pani Agnieszko?

Spojrzała na niego zdziwiona.

– Nie, nie uraziliście. Skąd wam to przyszło do głowy?

– Nie było was wczoraj, nie było przedwczoraj. Bardzo na was liczyłem. Przecie to i dla was opowiadam wszystkie historie. Kiedy was nie ma, to... to jakbym mówił do nikogo albo do drzew w lesie – wypalił i z przerażeniem czekał, co powie. Czuł, jak płoną mu policzki, i najchętniej zapadłby się pod ziemię.

Pani Agnieszka była zdziwiona, ale nie oburzona. Tyle było we wzroku młodzieńca zmieszania i błagania zarazem, więc powiedziała, że przyjdzie. I wieczorem wyszła z innymi przed dwór, a on śmiał się i był wesoły nadzwyczaj. Kiedy skończyli biesiadę i rozchodzili się spać, patrzył na nią, jakby spodziewał się słów uznania czy choćby podziękowania. Domyśliła się, jak bardzo mu na tym zależy, i wyraziła to słabym uśmiechem. A on znalazł taką chwilę, by stanąć tuż obok niej i szepnąć:

– Dziękuję, że jednak przyszliście.

To zdarzyło się na czwarty dzień po wyjeździe pana Jakuba w jakiejś ważnej i nie cierpiącej zwłoki sprawie. Rankiem wstał dzień niespodziewanie chłodny i deszczowy. W taką porę w gospodarstwie nie ma zbyt wiele do roboty. Służba odsypiała po kątach, domownicy snuli się senni i nikt nie wykazywał zbytniej ochoty ani do pracy, ani do zabawy.

Pani Agnieszka od świtu była zajęta zwykłymi obowiązkami. Przed wieczorem jak zwykle obchodziła majątek – zamykała piwnice i komory, sprawdzała wszystko po kolei, aby udać się na spoczynek ze spokojnym sumieniem i w przekonaniu, że wszystko jest sprawdzone, zabezpieczone i zamknięte.

Stała właśnie w lamusie, uważnym wzrokiem przyglądając się resztkom zapasów, jakie zostały po zimie i planując, gdzie i co umieści, kiedy usłyszała, że ktoś za nią wchodzi. Odgadła, nie wiadomo jak, że to Filip, ale nie odwróciła się, zajęta swoimi sprawami. Może zresztą nie odwróciła się także dlatego, że chciała, aby to był Filip, a bała się rozczarowania.

Przypomniała sobie wszystkie te spojrzenia, to błaganie w oczach i ożyły jej dawne myśli i uczucia.

Jak tęskniła do jego widoku, z jaką przyjemnością słuchała jego głosu, jak dłużył się jej czas, kiedy wyjeżdżał choćby tylko do sąsiedniej osady. Przypomniała sobie, ale nie chciała zastanawiać się, co to znaczy.

On wszedł, stanął i stał, niepewny, czy podejść, czy wyjść, odezwać się czy milczeć. Serce biło mu mocno jak nigdy dotąd i może jak nigdy potem.

Czuła za sobą jego obecność, jego niepewność i zmieszanie. Czuła jego wzrok, ale nie wiedziała, co to oznacza i jak powinna się zachować.

– To wy, Filipie? – zapytała, nie odwracając się.

Jej głos zabrzmiał dla niej samej dziwnie, ciszej, łagodniej.

Nie odpowiedział, stał nieporuszony. Wiedziała, że zastanawia się, jak powinien postąpić, i nagle zrozumiała, że od jednego jej słowa zależy, czy wyskoczy na podwórze jak oparzony, ucieknie, nie powie więcej ani słowa.

– Filipie?...

Usłyszała skrzypnięcie zamykanych od środka drzwi. Odwróciła się wolno, zanim jeszcze całkiem się zamknęły i zanim całkowicie ogarnęły ich ciemności.

– Przyszedłem, bo... Przyszedłem, bo chciałem z wami pomówić – powiedział chrapliwym szeptem i słyszała, że z wielkim trudem panuje nad swoim głosem, jakby nagle zabrakło mu powietrza. – Przyszedłem, bo jesteście taka piękna...

Roześmiała się i ruszyła do drzwi, a przynajmniej tak się jej wydawało, bo nagle zdała sobie sprawę z tego, że nie postąpiła kroku. To chyba go ośmieliło, a może ośmieliła go ciemność lamusa. Padł na ziemię, objął ramionami jej nogi, a głowę wtulił w kolana. Chyba cos mówił, ale nie słyszała słów, bo serce przyspieszyło rytm i krew stukała mocno w skroniach.

– Nie powinniście tu przychodzić – powiedziała Z łagodną naganą, mimowolnie ściszając głos, choć tutaj nikt nie mógł ich usłyszeć. – Nie powinieneś, słyszysz? Wstań i idź do siebie.

W odpowiedzi mocniej jeszcze ścisnął jej kolana. Wyciągnęła rękę i nieśmiało dotknęła jego pięknej głowy z długimi gładkimi włosami. Jej ręka wpijała się w te włosy coraz bardziej i bardziej, mocniej i silniej. Nie protestowała, kiedy zrozumiała, że przyjemność, jaką odczuwa, to miłe doznanie pochodzi od jego rąk, a ręce te znajdują się pod jej suknią i delikatnie głaszczą jej łydki i kolana.

– Nie bój się, dzieciaku – powiedziała miękko.

Myślała, że on nie wie, że szuka w niej piastunki, matki może, że nie wie i nie umie postępować, jak mężczyzna z kobietą. Mocno, gwałtownie, szybko. Myślała, że jest młody, dziecinny, niedoświadczony. A jego ręce wędrowały wyżej i czuła, jak ogarnia ją zdumiewająca łagodność, słodycz niewysłowiona, coś niespodziewanie przyjemnego i miłego.

– Dzieciaku – powtórzyła. – Czego ty chcesz ode mnie?

Przykościelny cmentarz był niewielki. Ofiary niedawnej zarazy chowano bowiem gdzie popadnie i rzadko kto dostępował zaszczytu pochówku w poświęconej ziemi. Ciała palono na stosach albo grzebano w masowych mogiłach daleko od siedzib ludzkich, spotkało to wielu mieszkańców parafii, więc cmentarz wydawał się zbyt mały dla okolicy, mieścił ledwie kilkanaście mogił.

Agnieszka zsiadła z konia, minęła kamienne ogrodzenie i poszła pomiędzy groby, nie oglądając się, czy Filip idzie za nią.

– To grób mojego pierwszego dziecka – powiedziała, wskazując na kopczyk kamieni pod kościelnym murem. – Wtedy myślałam że to nic, to się zdarza. Przecie byłam młoda, silna, zdrowa. Myślałam, na pewno urodzę jeszcze wiele dzieci. Wtedy mój mąż spojrzy na mnie innymi oczami, nie będzie miał żalu. Pocieszałam się, że będzie mi przychylny, kiedy powiję syna. Że zapomni o tamtej, że będzie mnie kochał, poważał i szanował. Że pokażę mu, jak się myli, mówiąc, że popełnił błąd, bo uległ namowom mojego ojca.

Przeszła kilka kroków w prawo, gdzie znajdowały się groby bliskich pana Jakuba z Lipowej.

– Jego dwie siostry i jego brat cioteczny. Stryj Mikołaj jest pochowany w kościele. Pani Elżbieta opowiadała mi kiedyś, że w młodości nie dali jej wyjść za kogoś, kogo wybrała, ale z czasem się pokochali z mężem i żyli dość zgodnie.

– Więc jednak wierzysz w prawdziwe uczucie, nie tylko targi małżeńskie – zauważył Filip, obejmując Agnieszkę w talii. – To pozwala mi żywić jakieś nadzieje...

– Czy wierzę? – odepchnęła go łagodnie. – Sama już nie wiem, w co wierzę.

Pochyliła się nad kolejnym grobem i modliła się chwilę w milczeniu. Stał obok w bezruchu i czekał.

– To grób drugiej mojej córki – wyjaśniła, podnosząc głowę.

– Wiele przeżyłaś – powiedział ze współczuciem – I słusznie zarzucałaś mi tchórzostwo. Uciekłem i zostawiłem cię samą. Byłem za młody i za głupi, żeby choć domyślać się, jak cierpiałaś po moim odejściu. Teraz jestem już inny.

– Kiedyś przychodziłam tu często – powiedziała Agnieszka, jak gdyby nie dosłyszała ostatnich słów Filipa. – Płakałam, modliłam się, płakałam. Potem przychodziłam rzadziej, coraz bardziej przekonywałam się, że na nic moje żale. Później przestałam przychodzić. Chciałam o tym zapomnieć, zatrzeć w pamięci wszystko do cna, do samego końca.

Ręka Filipa łagodnie wyciągnęła się do Agnieszki. Wzięła ją w swoje dłonie i nie patrząc na niego, poprowadziła dalej.

– To grób Heleny – powiedziała po kilku dalszych krokach. – Tym razem dobrze znosiłam ciążę, prawie byłam szczęśliwa, a już na pewno radosna i zadowolona. Myślałam, skończył się zły czas, następuje odmiana. Urodziłam piękne, naprawdę piękne dziecko. Ale żyło tylko jedenaście dni. Babka mówiła, że sama omal nie rozstałam się z tym światem. I pewnie byłoby mi lepiej po tamtej stronie.

– Nie trzeba tak mówić – napomniał łagodnie.

– Nie trzeba? – odwróciła się do niego i nagle mocno stuknęła go w pierś wyciągniętym palcem. – I ty to mówisz? Nie trzeba? Jakub przeklął mnie wtedy ostatecznie. Powiedział, że to już koniec, że powinnam wrócić do ojca. Nie chciałam, nie pamiętałam, że kara prędzej czy później mnie nie ominie.

Mówiąc to, Agnieszka uderzała w pierś Filipa coraz mocniej, palcem, dłonią, pięścią, dwiema.

– Wszyscy mnie zawiedli! – krzyczała. – Wszyscy! A najbardziej ty, Filipie. Nie dość że uciekłeś w nocy, po cichu, jak ostatni tchórz, to jeszcze nie dałeś mi syna, a tylko córkę!

Pan Filip skamieniał z wrażenia.

– Jak? Co takiego? Co wy... Co ty mówisz? – wymamrotał. – Że to dziecko, ta Helena...

– To twoja córka, Filipie.

A kiedy milczał wstrząśnięty, dodała:

– Po coś tu znowu przyjeżdżał, głupcze? Gdybyś się nie pojawił, nigdy byś się o tym nie dowiedział.

Sprowadziłeś cierpienie na nas wszystkich. A ja nie chcę więcej cierpieć. Rozumiesz? Chcę zapomnieć. Więc i ty zapomnisz o wszystkim, wyjedziesz i nigdy nie wrócisz.

Ojciec Ambroży

– Polowanie? – Dłonie z rozstawionymi palcami zawisły nad misą. Na ten gest natychmiast podbiegł paź, niosąc misę z wodą i ręcznik.

– Jakie polowanie? – zapytał król Kazimierz, opłukując palce z resztek orzechów i miodu. Wytarł ręce starannie, po czym pogłaskał brodę, długą i już mocno posiwiałą. – Może ktoś objaśni mi tę sprawę.

Siedzący po lewej ręce monarchy Jan z Kamieniowej, wysoki, smukły młodzieniec z długim nosem, co często bywało przedmiotem żartów na dworze, podjął się wyjaśnienia i tak to zajęło biesiadników, że prawie zapomnieli o królewskiej obecności.

– Rycerska rozrywka, miłościwy panie – powiedział Jan z Ramieniowej. – Nie dalej jak rano pan kasztelan Rosół opowiadał nam o kłopotach, jakich mu przyczynia niejaki Marama, tutejszy zbój.

Człowiek to nad wyraz sprytny i bardzo biegły w swoim rzemiośle, dość że od lat usiłuje go pochwycić ręka sprawiedliwości, a jeszcze nie dopadła. Doniesiono właśnie, że po dłuższej nieobecności pokazał się znowu na trakcie. Umyśliliśmy tedy z obecnymi tu panami rozerwać się trochę po ucztowaniu, pójść z pachołkami w las, a że jest nas wielu, schwytać wreszcie rozbójnika.

– Chwalebny zamiar – przyklasnął król. – Tylko czemu dowiaduję się o tym dopiero teraz i czemu mnie nikt nie zapytał, czy nie zechcę pójść z wami? Macie mnie za starego dziada, któremu już nie smakuje konna gonitwa po lesie?

– Miał to być prezent dla Waszej Królewskiej Mości – szybko wspomógł przyjaciela Michał Skawa.

Kazimierz uśmiechnął się, ale nie był zadowolony. Dawanie prezentów należało przede wszystkim do niego.

– Chcę wziąć w tym udział – powiedział.

Rycerze pokiwali głowami na znak zgody, nikt nie ośmieliłby się przeciwstawiać królewskiej woli.

Kazimierz skinął na starostę, a kiedy Bartosz Rosół podszedł, zapytał go:

– Wielu ludzi przy tym rozbójniku?

– Nie, najjaśniejszy panie. To samotnik. Dlatego nie schwytaliśmy go jeszcze, bo umie się chować i całymi tygodniami siedzieć w ukryciu. Jest naprawdę sprytny. Trzy razy czyniliśmy zasadzki, ale wychodził z nich bez szwanku.

Król przyjął wyjaśnienia ze zmarszczonymi brwiami.

– Słyszałem o tym Maramie – powiedział wreszcie. – Przed kilku laty skarżyli się na niego kupcy z Węgier. Kazałem wtedy pojmać rozbójnika i chyba ktoś zapewniał mnie, że człek ten został schwytany. A tu okazuje się, że Marama hasa dalej, przynosząc wstyd kasztelańskiej, a przez to i królewskiej władzy. Dlatego pytam, panie kasztelanie, co zrobicie teraz, żebym nie słyszał już więcej o tym człowieku?

– Wyśledziliśmy jego kryjówkę – zapewnił szybko Rosół. – Pójdziemy tam, a gdy dojdziemy, wasza wola się spełni, najjaśniejszy panie.

– Lepiej późno niż wcale – mruknął Kazimierz i zapytał: – Kiedy zatem ruszacie i kiedy usłyszę o pojmaniu rozbójnika?

– Zajmie to dzień, najwyżej dwa. Jego jaskinia jest o jakie pół dnia drogi Kazałem kuku zmyślnym pachołkom, aby śledzili z daleka jego kroki Tym razem na pewno nie ucieknie.

– Kto pójdzie?

Zgłosili się wszyscy obecni z panów – Jan z Kamieniowej, Michał Skawa, Jaśko z Borysowa, Jakub z Lipowej, oczywiście kasztelan Rosół i kilku innych z królewskiego orszaku, a każdy zamierzał zabrać ze sobą własnych ludzi. W sumie szykowało się ponad czterdziestu zbrojnych. Chęć udziału w wyprawie wyraził też stary dowódca kuszników.

– Pozwólcie, najjaśniejszy panie – poprosił Szymon Smok. – Pozwólcie naprawić to, czego zaniedbali tutejsi.

– Niech tak będzie – zgodził się król. – Zatem rano wszyscy mają być gotowi. I ogłoście ludziom, że dam nagrodę temu, kto doścignie zbója i ubije go.

– Mówią niektórzy, że to szlachcic... – zauważył nieśmiało ktoś przy dalszym stole.

Kazimierzowi żyły nabrzmiały na skroniach, ale powstrzymał się przed wybuchem.

– Dam nagrodę temu, kto doścignie Maramę i schwyta go lub ubije – powtórzył. – Choćby był to zwykły pachołek, nie poniesie żadnej kary za zabicie onego, ale otrzyma nagrodę. Marama był może niegdyś szlachcicem. Był, bo przecie nie jest, kiedy para się takim rzemiosłem. Powiedziałem i tak będzie.

– Słusznie – przytaknęli panowie i pochylili głowy w ukłonie.

– Dość o tym – klasnął w ręce Kazimierz. – Teraz oddajmy się rozrywce. Podobno macie tu muzyków...

– Nawet dość dobrych, najjaśniejszy panie – kasztelan uśmiechnął się z ulgą. – Czekają.

– Więc ich wołajcie, kasztelanie.

Ojciec Ambroży przepuścił Jeno w wejściu do kościółka, a kiedy chłopak wszedł do środka, zamknął drzwi i zasunął skobel.

– Żeby nam nikt nie przeszkadzał – wyjaśnił. – A ty nie wyjdziesz, zanim nie powiem wszystkiego, co mam do powiedzenia.

Jeno skinął głową z ponurą miną. Przygotowania ojca Ambrożego nie wróżyły niczego dobrego. Ale postanowił znieść to dzielnie, bo miała to być rzeczowa, poważna rozmowa.

Poszedł za zakonnikiem do ołtarza, macając w ciemnościach przed sobą, i czekał, aż zakonnik odnajdzie kaganek i zapali go. Potem klęczał obok, kiedy mnich odmawiał krótką cichą modlitwę.

Jeno patrzył na figurę Chrystusa na krzyżu, na przebite jego ręce i nogi, na twarz pełną cierpienia.

Artysta, który wyciął w drzewie figurę, udatnie przedstawił zamknięte oczy, opuchnięty nos, skrzywione usta. Kiedyś, przed laty, wzięto Jeno do pracy w kościele przed jakimś świętem. Zauważył wtedy pewne podobieństwo tego oblicza do twarzy znachorki Gościchy i miał nieszczęście podzielić się tą uwagą z ojcem Ambrożym. Dostał takie straszne lanie, że przez dwie niedziele nie mógł usiąść na tyłku.

Teraz patrzył na tę twarz jakby od nowa. Do kościoła przychodził rzadko, a od tamtego czasu nigdy nie był tak blisko ołtarza.

– Wówczas to ty miałeś rację – powiedział niespodziewanie cichym głosem ojciec Ambroży. – Wtedy, gdy mówiłeś, że to oblicze podobne jest do twarzy twojej opiekunki. Byłeś dzieckiem, a miałeś fację.

Ja zrozumiałem to znacznie później. Że jest to twarz człowiecza, twarz wszystkich twarzy...

Mnich przeżegnał się, wstał z klęczek, wziął światło i poszedł z nim do ławy daleko od ołtarza. Usiadł i zawołał do siebie kowala. Kiedy ten zbliżył się i ostrożnie zajął miejsce obok, niespokojny, spięty, rozglądając się niepewnie i aż drżąc z oczekiwania, ojciec Ambroży rozpoczął rozmowę.

– Zawsze byłem ci życzliwy, chłopcze – powiedział. – Chyba temu nie zaprzeczysz. Byłem życzliwy i jestem nadal. Dlatego liczę, że wysłuchasz mnie uważnie, a potem podejmiesz właściwe postanowienie. Odprawiłem Alenę nie tylko ze względu na późną porę, ale z twojego powodu.

Jeno drgnął. Zanim jeszcze zakonnik zdążył się wypowiedzieć, on już wiedział, że dowie się czegoś, co będzie stanowiło poważną przeszkodę. Może przeszkodę nie do pokonania.

– Mówcie – poprosił. – Skoro ma to być poważna rozmowa, niech dowiem się wszystkiego jak najprędzej.

Ojciec Ambroży zacisnął usta. Nie wiedział, jak zacząć, szukał pomocy, ręką suwał po głowie, raz po raz poprawiał ustawienie kaganka.

– Rozumiem, co czujesz do Aleny – powiedział wreszcie. – Rozumiem i zaprawdę, nie ma nic piękniejszego na tym świecie ponad miłość. W innych okolicznościach z takiego obrotu sprawy tylko bym się cieszył. Ale nie mogę.

Przerwał i patrzył, jak Jeno zaciska pięści, aż bieleją mu kostki palców. Ojciec Ambroży, choć obawiał się nieobliczalnego zachowania kowala, musiał jednak brnąć dalej. Odchrząknął i powiedział:

– Bo chodzi o to, chłopcze, że ty nie możesz poślubić Aleny.

Jeno zerwał się z ławy gwałtownie, aż podskoczył stojący pomiędzy nimi kaganek Ale mnich nie zwrócił na to uwagi.

– Nie możesz – powtórzył z naciskiem do odwróconego plecami kowala. – Przykro mi, chłopcze, ale po prostu nie możesz. I to wcale nie dlatego, że jej ojciec byłby przeciwny temu związkowi. Nie możesz jej poślubić z innego zupełnie powodu, a powód ten leży po twojej stronie.

Ojciec Ambroży przerwał, by zaczerpnąć powietrza.

– Otóż nie możesz jej poślubić, bo jesteś kim jesteś. A jesteś Jeno, syn Jury.

– Jury? – odwrócił się zaskoczony chłopak – To wiecie, kim jest mój ojciec? I gdzie jest moja prawdziwa matka? Dlaczego dotąd nie powiedzieliście o tym ani słowa? Przecież ja nie wiem nawet, jak się nazywała! Od dawna to wiecie? Jak mogliście ukrywać przede mną takie rzeczy? Przecież nie raz była sposobność, żeby mi o tym powiedzieć.

– Sposobność była – zgodził się ojciec Ambroży. – Nie wiedziałem tylko, czy chcesz się dowiedzieć. Bo może byłoby dla ciebie lepiej, żebyś nie wiedział. Ale skoro sprawy się tak ułożyły, skoro chcesz wiedzieć i jesteś chyba doić dorosły na to, żeby znieść prawdę, to ci ją przedstawię.

Ojciec Ambroży przerwał, jakby zbierał siły, a potem cicho rozpoczął opowiadanie, a Jeno słuchał tych słów z przejęciem, nie przerywając, w największym skupieniu.

– Pytasz, czemu nie zdradziłem nic z tego, co jest mi wiadomo o twojej rodzinie... Kiedyś nawet chciałem ci powiedzieć, ale musiałbym wtedy powiedzieć wszystko, a chyba nie byłeś gotowy się dowiedzieć, a może i ja nie byłem gotowy wyznać... Zresztą, nie od razu pojąłem wszystko, nie od razu powiązałem wydarzenia, nie od razu nabrałem pewności... Przecie nie wiedziałem, jak to się stało, że ty jesteś tutaj, a kowal Jura, którego znałem, zupełnie gdzie indziej. Dopiero całkiem niedawno przejaśniło się nieco w mojej głowie... Gościcha znalazła cię w lesie i póki mogła wychowywała, aż trafiłeś do domu mojego szwagra, Hanka. Tyle wiedziałeś?... To prawda i jednocześnie tylko część prawdy. Posłuchaj tej opowieści, a zrozumiesz. Uprzedzam tylko, że nie będzie to prosta historia.

Ta okropna zbrodnia zdarzyła się dziesięć albo i więcej lat temu i nie było bodaj nikogo w całym królestwie, kto by nie słyszał o zabójstwie starego zakonnika na schodach kościoła ojców franciszkanów w Krakowie.

Któregoś ranka, kiedy wierni zmierzali do kościoła, a byli wśród nich mnisi i ludzie świeccy, wmieszał się pomiędzy nich jakiś człowiek. Niczym dzikie zwierzę dopadł starego zakonnika, kulawego, przygiętego do ziemi. Napastnik nie miał broni, ale uderzył tak silnie, że stary mnich upadł, a uderzając głową o kamienny stopień, od razu oddał ducha Bogu. Rozległ się krzyk grozy, zleciała się gawiedź, przybiegli pachołkowie. Zabójcę pochwycono, ale ten, o dziwo, wcale nie zamierzał uciekać. Siedział na schodach z pochyloną głową i nie bronił się nawet przed ciosami, jakich w wielkim gniewie nie szczędzili mu obecni na miejscu zbrodni. Poruszenie było tak wielkie, że pachołkowie z miejskiej straży siłą musieli zaprowadzać porządek, kijami odpędzając tłum. Zbrodniarza zaprowadzono zaraz do ciemnicy w podziemiach ratusza, jego ofiarę wniesiono do bocznej kaplicy kościoła.

W całym mieście wszczął się tumult, głośno domagano się natychmiastowego sądu i surowej kary dla mordercy. Od tego ranka, przez dwa dni bez przerwy, ludzie wszelkiego stanu stali pod ratuszem na rynku i czekali na wyrok. Głośno żądano głowy winowajcy. Ludzie domagali się, aby go wywlec z więzienia i pognać na cmentarz, gdzie nazajutrz, po nabożeństwach, miano pochować zakonnika i aby tam ubić zbrodniarza.

Trzeciego dnia odbył się pogrzeb zabitego, żegnały go tłumy, a wcześniej jeszcze dokonano na nowo poświęcenia kościoła, splamionego niewinną krwią. Niepokoje w mieście ułagodziła dopiero zapowiedź, jaka nadeszła z zamku. Ogłoszono, że sam król, dowiedziawszy się o sprawie, osądzi mordercę, a proces odbędzie się na rynku, by wszyscy mogli być jego świadkami.

I tak się stało. Przed ratuszem wyszykowano podwyższenie, na którym zasiedli król Kazimierz, krakowski biskup, wielu panów duchownych i świeckich. Oskarżycielem był ojciec Andrzej z zakonu ojców franciszkanów, świadek zbrodni.

Przyprowadzono więźnia z ciemnicy. Był zupełnie siwy, choć niestary, dzisiaj jeszcze pamiętam, jak mrużył oczy i zasłaniał się ramieniem przed blaskiem, bo dzień był ciepły i bardzo jasny.

Stanął przed sądem, na środku placu, pomiędzy dwoma żołnierzami i stał tam cały czas, z opuszczoną głową, milczący i straszny. Zebrana gawiedź głośno domagała się natychmiastowej sprawiedliwości, wznoszono okrzyki, rozlegały się gwizdy, czasem ktoś rzucił kamieniem albo kawałkiem łajna. Jazgot był taki, że chwilami niewiele było słychać z całej rozprawy. Przynajmniej dwa razy w ciągu tego dnia pachołkowie miejscy, nie żałując sił w królewskiej obecności, odpychali tłum dalej, bo niebezpiecznie blisko zbliżał się do podwyższenia, na którym siedział sąd.

Zabójca nazywał się Jura. Był kowalem i płatnerzem, mającym warsztat nad rzeką. Cieszył się dobrą sławą w mieście, gdzie zjawił się nie wiadomo skąd, ale też szybko zyskał uznanie. Nie należał wprawdzie do cechu, lecz był to mistrz nad mistrzami, w kuźni jego sam król składał zamówienia.

Myślę, że po części z zazdrości cechowi kowale gardłowali tak głośno przeciw niemu.

Ojciec Andrzej od świętego Franciszka wygłosił oskarżenie. W żywych słowach opowiedział o tragicznym wydarzeniu i o ogromnych zasługach, jakie zabity mnich oddał zakonowi, całemu Kościołowi i królestwu.

– Osiemdziesiąt lat pozwolił Bóg żyć bratu Mayonizetti, zwanemu Mayo. Osiemdziesiąt lat, z czego lat siedemdziesiąt spędził on w zakonie, a przez ten czas nie było ani jednego dnia, którego nie poświęciłby bliźnim. Jaki zły duch kazał temu oto zbrodniarzowi wkroczyć w boskie plany i przerwać ten znojny, ważny dla Kościoła i całego Królestwa Polskiego, żywot?

Opowiadał o długim, pracowitym życiu brata Mayo, szczegółowo podnosząc jego zasługi. Kowal Jura nie odpowiedział na pytanie, dlaczego dopuścił się zbrodni. Rzekł tylko, że nie chciał zabić.

– Ale uderzyliście? – zapytał oskarżyciel.

– Uderzyłem.

– Przypadkiem, czy też chcieliście uderzyć brata Mayo? Właśnie jego. Przecież wiedzieliście, że jest człowiekiem duchownym, a wy znajdujecie się na kościelnym terenie.

– Uderzyłem człowieka, którego chciałem uderzyć. Ale nie wiedziałem, że jest duchownym. I nie chciałem jego śmierci.

– Więc jednak przyznajecie, że napadliście, bo chcieliście napaść. Dlaczego tak postąpiliście? Czym wam zawinił ów świątobliwy człowiek? Cóż wam takiego zrobił, że odważyliście się na czyn tak świętokradczy?

Odpowiedź kowala była dziwna, ale nikt się nad nią wtedy nie zastanawiał. Kowal powiedział:

– Odebrał mi nadzieję.

Nie umiał wyjaśnić, na czym polegała wina świętobliwego człowieka. Nie odpowiedział na to pytanie i później, kiedy powtórzył je sam król Kazimierz.

Kiedy już zamykano przewód sądowy, kiedy zeznali naoczni świadkowie, sąd zapytał, czy jest ktoś, kto wystąpi w obronie oskarżonego. Odpowiedzią był tylko groźny pomruk zebranych i gwizdy. Po trzykrotnym zapytaniu, kiedy nikt się nie zgłosił, a przy wtórze głośnych krzyków tłumu, król wydał wyrok.

– Uciszcie się! Królewski wyrok! Uciszcie się! – wołali heroldowie. – Będzie ogłoszony królewski wyrok.

W jednej chwili zapadła wielka cisza, a ludzie stojący dalej aż usta pootwierali, aby lepiej słyszeć.

– Kowalu – powiedział król. – Dopuściłeś się strasznej zbrodni. Nie wiem, co kierowało twoim postępowaniem.

Bóg cię o to wkrótce zapyta, a ty udzielisz odpowiedzi. Tu, w naszym ziemskim świecie, żadna zbrodnia nie może pozostawać bez kary. A za straszną zbrodnię może być tylko straszna kara. Tedy zostaniesz stracony tutaj, w publicznym miejscu. Sąd stwierdził, że nie zasłużyłeś na łaskę, nie znalazł żadnych okoliczności łagodzących i kat już powinien zająć się twoją głową. Aby jednak nie kalać świętego dnia twoją krwią, wyrok będzie wykonany pojutrze, w poniedziałek. Twoje imię zostanie zapisane dla pamięci potomnych, aby było dla nich nauką i przestrogą i aby mogli cię przeklinać za to, co uczyniłeś.

Tłum zakrzyknął z radości, że zbrodniarz będzie sprawiedliwie ukarany, a potem krzyczał niezadowolony, że widowisko nie odbędzie się od razu. Ale pachołkowie miejscy chwycili już skazanego pod ręce i wyprowadzili go z placu do wieży, przed którą postawiono silne straże. Ludzie długo jeszcze zostali na rynku...

Kowal Jura

Na nasz krakowski klasztor przypadł przykry obowiązek spełnienia duszpasterskiej posługi dla zabójcy brata Mayo. Nikt z ojców nie chciał się jej podjąć, z oburzenia zbrodnią i żalu nad utraconym konfratrem. Byłem wówczas dopiero od dwóch tygodni w tym klasztorze i jego przełożony właśnie mnie wyznaczył. Nie chciałem tego i zaprawdę wiele wówczas dałbym, żeby ktoś uwolnił mnie od owego strasznego obowiązku. Ale musiałem usłuchać przełożonego.

Poszedłem z samego rana, w niedzielę, bo podobnie jak inni będąc pełen oburzenia, chciałem to mieć jak najszybciej za sobą. Strażnik zaprowadził mnie do wieży w ratuszu i powiedział, żebym zastukał w kratę, kiedy będę chciał wracać. Nie miałem z sobą wiatyku, bo po rannej naradzie w klasztorze pouczono mnie, że zbrodniarz nie może uzyskać rozgrzeszenia, więc i nie może przyjąć najświętszego sakramentu.

Kowal Jura siedział w kącie i dopiero po dłuższej chwili spostrzegł, że ktoś go odwiedził. Zapytałem, czy chce się wyspowiadać, ale powiedział, żebym wracał, bo wobec ogromu jego zbrodni nie spodziewa się bożej łaski. Choć taki właśnie miałem zamiar, zostałem. Najpierw tylko na chwilę, bo chciałem go przekonać, że nawet zbrodniarze mogą liczyć na miłosierne spojrzenie Boga, potem na dłużej, bo chciałem wysłuchać jego opowieści do końca, zostałem, ponieważ odczułem litość i współczucie. Wreszcie, to nie było nasze pierwsze spotkanie...

Ojciec Ambroży przerwał opowiadanie. Podniósł się z ławy i poszedł pod przeciwną ścianę kościoła, gdzie zatrzymał się i stał długą chwilę w milczeniu. Kiedy wrócił i usiadł, aby ciągnąć dalej opowieść, nie patrzył na słuchającego. A ten siedział nieporuszony, wpatrzony w jeden punkt przed siebie.

– W moim życiu niewiele było dni tak tragicznych, tak trudnych dla mnie, jak tamte. Jak mówiłem, bawiłem w Krakowie ledwie od dwóch niedziel, dokąd przyjechałem wprost z miejsca, gdzie teraz się znajdujemy. Przebywałem krótko w Dolinie, z jakąś sprawą, której już dziś nie pamiętam. Ale zapamiętałem wszystko, co wtedy się zdarzyło, a co potem miało swój ciąg dalszy. Któregoś dnia pewien chłopiec imieniem Jeno, sierota przygarnięty przez rodzinę mojej siostry, zwrócił się do mnie z prośbą. Dał mi zabawkę, drewnianą kolorową kaczkę i poprosił, żebym oddał ją małej córce rycerza z Lipowej. Powiedzieli, że dziewczynka pewnie płacze po utracie zabawki, i ze naprawił kaczkę. Wziąłem zabawkę od chłopaka i nawet zamieniłem z nim kilka słów, bo miał dziwne oczy – jedno niebieskie, drugie brązowe. Jeszcze tego dnia poszedłem do dworu, gdzie mnie godnie przyjęto i gdzie mogłem zabawkę oddać córce gospodarza. Ot, dziecinne igraszki, dziecinne sprawy. Ale to dziecko taką wielką okazywało radość z odzyskanej kaczki, tak bardzo cieszyło się, tak radowało. Nie mogłem się nadziwić i pojąłem wszystko dopiero wtedy, kiedy mi służba powiedziała, że ta zabawka to dla dziewczynki cenna pamiątka po zmarłej matce. Ze dziecko, usłyszawszy o tym, jak daleko płyną rzeki, a wiedząc wcześniej, że matka pojechała za góry, za morza, chciała puścić kaczkę wodą, aby dopłynęła do matki i powiedziała jej, że ona, Alena, jest bardzo nieszczęśliwa, że płacze i tęskni. I któregoś dnia poszła nad rzekę, na wysoką skałę nad wodą, skąd rzuciła zabawkę, ale tak nieszczęśliwie, że sama wpadła do wody i tylko nadzwyczajnej opiece Bożej zawdzięczać należy, że nie utonęła.

Ta historia poruszyła mnie i uznałem, że jest prawdziwa, bo dziecko miało od niedawna macochę, surową bardzo kobietę, a ja sam będąc wychowanym przez drugą żonę mojego ojca, wiedziałem dobrze i rozumiałem, co czuje dziecko. Rozpytywałem też o owego chłopaka, którego przygarnął mój szwagier, i choć mówił o tym niechętnie, dowiedziałem się, że wziął go od znachorki imieniem Gościcha, starej kobiety, która chowała chłopca od niemowlęcia. Kowal Hanek powtarzał, co ona mu powiedziała, że znalazła dziecko w lesie. Ale przecież dzieci nie rodzą się same w lesie. I tak od słowa do słowa doszedłem do tego, że dziecko przyniósł do chaty znachorki pewien człowiek, który je, jak wtedy myślałem, znalazł porzucone. Ale ten człowiek to był gwałtownik straszny, morderca i zbój napadający wędrowców na gościńcach, a nie ktoś zdolny do miłosierdzia. Raczej ukradł to dziecko, niż znalazł porzucone.

Tak czy inaczej, kiedy przybyłem do Krakowa, znałem historię chłopaka zwanego Jeno i historię drewnianej kaczki należącej do dziewczynki imieniem Alena. W Krakowie, od razu pierwszego dnia pobytu, bo Bóg czasem dziwnie przyspiesza bieg wydarzeń, więc pierwszego dnia poszedłem z jednym z braci odebrać skrzynię, przygotowaną na potrzeby klasztoru. Skrzynia była gotowa, kowal zaś, imieniem Jura, zachęcał nas, byśmy poczekali na wózek, aby przewieźć ją do klasztoru. Ale brat, z którym wówczas byłem, Radzim, uparł się, że czekać nie będziemy i poniesiemy skrzynię sami.

Była wielka i ciężka, więc ją nieśliśmy długo i z trudem. Brat Radzin okazał się gadatliwy i to on opowiadał mi o kowalu. Opowiedział, jaki to znany mistrz ten Jura, że mógłby w pałacu mieszkać, bo zamówienia składa u niego sam król i wielu panów królestwa. Nie mieszka w pałacu, nie chodzi w złotogłowiu, bo nie chce. A nie chce, bo jest człowiekiem dziwnym, skrytym, ogarniętym tylko jednym pragnieniem. Szuka swojego zaginionego dziecka i każdego pyta, czy nie widział jasnowłosego chłopaka o różnokolorowych oczach, z których jedno miało być brązowe, a drugie niebieskie.

Dziś, kiedy o tym mówię, wszystko wydaje się dużo prostsze niż wówczas. Nie wiem, dlaczego nie pomyślałem od razu, dlaczego nie od razu zrozumiałem, że to właśnie ja, dzięki Bożej woli, wiem i mogę w jednej chwili uszczęśliwić tego człowieka. Więcej, dwóch ludzi. Mogłem wrócić do kuźni i powiedzieć: Kowalu, wasz syn żyje i wiem, gdzie jest. Jeśli chcecie, możecie tam zaraz pójść czy pojechać. A chłopakowi powiedzieć albo najpierw przesłać mu wiadomość: Chłopcze, odnalazł się twój ojciec, wielkim, sławnym i bogatym jest kowalem i właśnie ruszył w drogę, aby cię uściskać.

Nie zrobiłem tego. Skrzynia była taka ciężka, nie miałem sił z nią wracać, a później coś mi wypadło w klasztorze i nie poszedłem do kowala ani nazajutrz, ani następnego dnia. Och, myślałem sobie, to przecie nie jest takie ważne. Skoro obaj czekali kilka lat, mogą poczekać jeszcze kilka dni.

Gdybym wiedział, gdybym mógł przewidzieć, co się zdarzy! Przecież gdyby nie moje lenistwo, nie doszłoby do zbrodni. Kowal pojechałby do syna, nie napadłby brata Mayo, nie trafił pod sąd i nie został skazany. Ciężką dał mi Bóg pokutę za moje lenistwo i brak miłości bliźniego. Bo okazało się, że moje grzeszne zachowanie, owo lenistwo właśnie, było bezpośrednią przyczyną zbrodni. To z mojego powodu kowal Jura napadł na brata Mayo. Gdybym mu powiedział, gdybym wrócił, gdybym poszedł nazajutrz, brat Mayo by żył, kowal Jura odnalazłby syna, a Jeno ojca.

Ale nie tak się stało. Mój grzech był przyczyną wielu innych grzechów i nie wiem, czy kiedykolwiek będzie odkupiony. Jurę zobaczyłem dopiero tej właśnie niedzieli, kiedy było już po królewskim wyroku, a przed poniedziałkiem, kiedy miał dać głowę i kiedy na wszystko było już za późno. Na wszystko!

Kowal Jura siedział w milczeniu, jakby mnie nie było obok. Nawet kiedy zaczął mówić, to nie mówił do mnie, a mówił przed siebie, jak gdyby chciał się tylko pozbyć ciężkich myśli, z jakimi długo się nosił i jakich nie zamierzał zabierać na tamten świat.

Opowiadał, jak dzieckiem będąc trafił do pewnej osady w Ziemi Kaliskiej. Pracą, ciężkim trudem i potem zdobywał uznanie dla swoich kowalskich umiejętności. Był pomocnikiem, czeladnikiem, odbył przypisaną prawem podróż trwającą rok i sześć tygodni, by wreszcie zostać mistrzem Miał dom, urodziwą żonę, ukochaną nad wszystko. I każdego dnia dziękował Bogu za to, co otrzymywał Aż przyszły lata trudne, lata nieurodzajów, klęsk i powodzi. Głód zajrzał w oczy najpierw najbiedniejszym, a potem wszystkim bez różnicy stanu, pochodzenia czy majątku.

Kiedy zaś był już przekonany, że owej strasznej zimy umrą z głodu jak inni, sąsiedzi bliżsi i dalsi, dzieci i dorośli, dobry Bóg sprawił cud. W śniegu, w pobliżu jego domu leżał wędrowiec, stary człowiek, który przyszedł nie wiadomo skąd. Kowal przyniósł go do domu, ogrzał, podzielił się nim polewką ugotowaną z ostatniej ryby. Gość odpłacił się w dwójnasób. Wskazał miejsce, gdzie leży sarna, która pozwoliła im przetrwać, a potem kierował ich poczynaniami. Pokazał gdzie są ryby, gdzie ptaki, gdzie dziczyzna. I tak dotrwali do wiosny. A z wiosną odmieniło się wszystko, ożyli ludzie, ożyła osada, zły czas przeminął. Ogromna była życzliwość całej osady dla starego, dla kowala i jego żony. Stary był poważany niemal jak człowiek święty, cudotwórca. Przychodzili do niego wszyscy, składali dary i podziękowania.

Gość został w domu kowala, pracował w kuźni, otoczony powszechnym szacunkiem. To on przepowiedział niezwykłą nowinę kowalowi i jego żonie. Zanim odszedł wiosną, wiedzieli, że po wielu latach oczekiwania urodzi się im dziecko. Syn. Tak zapowiedział stary. I namawiał, aby poszli na południe, kiedy zechcą poprawić swój los.

Wiedział wszystko. Wiedział, co i jak się stanie, i jaki będzie przebieg zdarzeń. Ale nie uprzedził o bólu i o nieszczęściu, jakie miały nadejść po jego pojawieniu się w domu kowala.

Zgodnie z tą przepowiednią żona kowala urodziła syna. W całej osadzie oczekiwano z przejęciem tego wydarzenia, ciesząc się wraz z kowalami ich szczęściem. Ludzie odwiedzali dom Jury, przynosili podarunki. Kiedy więc wreszcie urodziło się dziecko, radość była powszechna. Ale trwała krótko.

Tak jak niegdyś radość rosła w miarę, jak stary czynił rzeczy piękne, tak teraz rosły niepokój i lęk.

Dziecko urodziło się osobliwe, zapowiadało kłopoty, a może nawet nieszczęścia i klęski. Miało jedno oko brązowe, a drugie niebieskie.

Przyjaciele, sąsiedzi przestali przychodzić w odwiedziny, przestali przynosić podarki. Jednego dnia wszyscy stali się niechętni i wrodzy. Mówili, że stary czarownik coś uknuł i że niechybnie chciał im zaszkodzić. Nie wiedziano, jaki był ów złowrogi plan, ale pewnie dotyczył wygubienia ich wszystkich. Bali się, strach ogarniał ich coraz większy. Wiedzieli, co znaczy cierpienie, bo znali je, pamiętali, przecież dopiero co grzebali bliskich, pornarłych z głodu, nieznanych chorób i zimna.

Pamiętali, więc mieli się czego bać.

A bali się tak bardzo, że postanowili pozbyć się kowali z ich podejrzanym bachorem. Najpierw rzucali gniewne okrzyki, potem rzucali kamieniami. Aż któregoś dnia żona kowala zachorowała i umarła, nikt nie chciał jej pomóc, a oni zebrali się wszyscy i przyszli gromadą, aby podpalić dom i spalić w nim czarownika. Jura nie pozwolił na to, sam podpalił własny dom.

Nie zapłakał, nie poskarżył się, wziął syna, założył worek na plecy i ruszył ku swojemu przeznaczeniu. Szedł przed siebie, nie zamierzając wracać, a wierząc w słowa starego Mayo, że tam, daleko na południu, czeka ich lepsza przyszłość.

Którejś nocy, kiedy zasnął zmęczony, zły los do tego, co przeżył niedawno, dołączył nowe nieszczęście. Oto kiedy obudził się w lesie, zobaczył, że nie ma dziecka przy boku. Biegał wokoło, szukał, nawoływał. Nie wiedział, co się stało. Przecież dziecko, niemowlę, nie mogło samo odejść. Więc myślał, że zostało porwane. Że porwał je zły duch, a może dziki zwierz, który zaniósł dziecko daleko do swojej kryjówki i tam je pożarł na śniadanie.

Do wieczora, kiedy zbiegał las wszerz i wzdłuż, posiwiał, zgarbił się i jakby zmalał. Płakał, krzyczał, podnosił ręce do nieba i złorzeczył mu, że tak srodze go ukarało. Niebo dało mu radość, dało mu posmakować pełni ludzkiego szczęścia tylko po to, żeby mu je zaraz odebrać, po kawałku, powoli, aby czuł większy ból.

Przeklinał świat, przeklinał los. I przeklinał dzień, w którym zobaczył starego i odnalazł go w śniegu.

Gdyby umarł wówczas z głodu obok swojej żony, byłby szczęśliwy, jak był szczęśliwy i wcześniej.

Zgrzeszył, bo ciesząc się szczęściem, chciał tego szczęścia więcej, a to, które miał, wydawało mu się za małe, niepełne.

Nie znalazł syna w lesie, nie natrafił na żaden ślad po nim. Poszedł więc w końcu dalej. Bywał w różnych ziemiach i krainach, w miastach i wioskach, w zamkach i dworach. Którejś nocy przyśniło mu się, że dziecko żyje, że nie zginęło, że nie porwał je zwierz, ale człowiek. Więc znowu chodził od osady do osady i pytał, czy nie spotkali, nie widzieli jego syna, różnookiego chłopca. Nie usłyszał o nim więcej ani słowa. Płynęły lata, zmarniał, zamknął się w sobie, był ponury, milczący, nieszczęśliwy.

Szczęście, którym kiedyś się cieszył, zatracało się w jego pamięci coraz bardziej i miał żal do losu, że każdego dnia pamięta coraz mniej, nie tylko o swoim dawnym szczęściu, ale i o nieszczęściu, jakie przyszło później. Że kiedy płacze, nie pamięta już tamtych twarzy, a czuje tylko ból.

Któregoś ranka, kiedy przechodził ulicami Krakowa, zobaczył sprawcę owego złudnego szczęścia, które stało się jego wielkim nieszczęściem.

Przed kościołem ojców franciszkanów w Krakowie zobaczył starego Mayo, o którym myślał, że ten dawno już umarł. W porywie żalu, bólu i cierpienia, pełen buntu wobec zanikających wspomnień, skoczył do niego, zanim o tym pomyślał. Uderzył starego, jak gdyby chciał sprawdzić, czy tamten jest prawdziwy, żywy – bo jeśli w jego pamięci zatracali się syn i żona, dlaczego tak samo nie rozpłynął się ten stary człowiek, zadowolony teraz i uśmiechnięty. Skoczył więc i uderzył.

Stary upadł na schody kościoła. Był drobny, wątły, a kowal miał siłę niedźwiedzia. Mayo upadł, uderzył głową o schody z kamienia. Zbiegli się ludzie, nadbiegła straż, pochwyciła kowala, a wszyscy pokazywali go palcami i wołali: zbrodniarz. A to nie on był zbrodniarzem, zbrodniarzem był ten, który dał mu nadzieję, wielką i piękną nadzieję, pozwolił zasmakować szczęścia, a potem wszystko to odebrał, zabrał do ostatniego źdźbła i ostatniej odrobinki.

Kowal nie chciał zabić, nie chciał nawet ukarać, bo kara należy do Boga, chciał się tylko przekonać, dotknąć, sprawdzić.

Ojciec Ambroży wstał gwałtownie z miejsca. Biegał po kościele, wymachiwał rękoma, targał sobie włosy na głowie, siadał i biegał znowu, tak bardzo poruszył go los Jury.

– Zerwałem się, wybiegłem. Chciałem mówić wszystkim: Oto jest niewinny człowiek, oto jest człowiek sprawiedliwy, ciężko skrzywdzony przez los i przez innych. Chciałem to ogłosić, żeby się wszyscy dowiedzieli. Sam nie wiem, czego chciałem, biegałem ulicami, biegałem i krzyczałem coś, czego pewnie nie rozumieli ci, którzy tam byli. Kiedy bowiem wyszedłem z ciemnicy, zobaczyłem, że wszystko toczy się zwyczajnie, przekupnie sprzedają towary, ludzie chodzą jak chodzili, uśmiechają niewiasty, bawią się dzieci. Zapomnieli już o uwięzionym kowalu. Na chwilę. Przypomną sobie w poniedziałek, kiedy kowala będą tracić, kiedy odbędzie się zapowiedziane dla nich widowisko.

Pobiegłem na zamek. Tylko król mógł unieważnić wyrok. Tylko król, wielki sprawiedliwy król.

Pobiegłem na zamek, ale tam nie wpuścili mnie do króla Kazimierza. Król odpoczywał i ani jego paź, ani służba nie chcieli nawet słuchać, co mam do powiedzenia. Czekałem i czekałem. Nie wiedziałem, co mam robić. Próbowałem tłumaczyć wszystkim, którzy tam byli, ale szybko pojąłem, że nikt tego nie rozumie i nie chce mnie słuchać. Dla nich wszystko przedstawiało się jasno. Była zbrodnia, więc musi być kara.

Czekałem. Byłem młody i brakowało mi doświadczenia, brakowało pomysłów, stanowczości, modliłem się o pomysł, o koncept, o szczęśliwy traf. Ale nic takiego nie nadchodziło. Obecny był tylko ból. Ten ból, że gdybym powiedział wcześniej, że gdyby tamta skrzynia nie była taka ciężka, że gdybym zechciał wówczas wrócić, jakże inaczej mogłoby potoczyć się wszystko.

Przecież mogłem dać kowalowi nadzieję. Powiedzieć mu o tamtym chłopcu, o tamtej kaczce. Nie powiedziałem, bo byłem leniwy, nie wiedziałem, nie przypuszczałem. Brakło mi rozumu, brakło wyobraźni.

Czekałem aż do nocy, a potem całą noc pod bramą. I nic się nie zdarzyło, nikt mnie nie wezwał na spotkanie z królem. Byłem bardzo zmęczony, zasnąłem.

Kiedy zaś obudziłem się, okazało się, że znowu popełniłem grzech lenistwa. Król wyjechał. Wyjechał z zamku w niewiadomym kierunku. Przejechał obok mnie, tuż obok, bo byłem przy samej bramie, nie mógł mnie nie widzieć, ale przecież nie miał powodu, żeby się zatrzymywać. Na nic nie zdały się moje złorzeczenia i mój płacz. Wszystko przepadło.

Jeno odsunął skobel, i otworzył wrota kościoła. Do świątyni wraz ze świtaniem wpadł chłód poranka.

– Będzie ładny, słoneczny dzień – powiedział kowal.

Stał w otwartych wrotach i patrzył przed siebie, na nieodległe domostwa i zagajniki Choć minęła tylko jedna noc, drzewa utraciły niespodziewanie wiele liści, niesionych teraz przez wiatr, a te które zostały w koronach, nie były już zielone. Nad Doliną z wolna unosiła się mgła, spoza której od osady dochodziły stłumione pogwizdywania.

– Pasterz dzisiaj chyba zaspał, bo późno wygania bydło – powiedział Jeno.

Za plecami kowala rozległ się szloch, ale ten nie odwrócił się. Stał w drzwiach świątyni, z każdą chwilą wypełniającej się światłem, wysoki, trochę pochylony.

Szloch nasilał się, przechodząc w jęk pełen bólu. Ojciec Ambroży nie wstał z ławy, nie podszedł.

Zapytał:

– Czy kiedykolwiek zdołasz mi wybaczyć?

Jeno wyprostował się, przeciągnął dłońmi po twarzy. Jak ktoś, kto wie, co i dlaczego powinien uczynić. Nie odpowiedział.

Odszedł.

Miecz Maramy

Ruszyli o świcie. Ubrali się lekko, jak to na polowanie, ale że było to polowanie na człowieka, nikt nie zostawił w domu miecza, choć mało kto miał na sobie coś z pancerza.

Zaraz pod zamkiem starosta Rosół podzielił gromadę na trzy grupy. Prawą dowodził król Kazimierz, środkową on sam, a lewą Jakub z Lipowej. Prowadzili pachołkowie, którym wcześniej pan kasztelan kazał śledzić miejsca, gdzie mógł przebywać Marama. Wedle tych wieści miał on kryjówkę w lesie w okolicach Dębowca, na południe od Holsztyna. Nie wiadomo było, czy to jedyne schronienie rozbójnika w okolicy, czy ma ich więcej, ale tam go ostatnio widziano i tam też skierowali się wszyscy, choć każdy inną drogą.

Najkrótszą, na wprost przez leśne trakty, udał się król Kazimierz, pozostali mieli obejść las od Biskupic i Zawodzia. Jechali luźną, gwarną z początku gromadą, która cichła w miarę jak zagłębiali się w las.

Przebyli kilka płytkich strumieni, minęli skałki, by znaleźć się w borze, który ciągnął się na wiele mil, aż wychodził na południową drogę. To przy niej ostatnio widziano Maramę. Plan był taki, żeby doszedłszy do drogi zakręcić i iść nią na północ, wolno i w luźnym szyku, który mógłby zwabić rozbójnika i przekonać go, że podróżni staną się jego łatwym łupem. Pokryci kurzem chowali się pod zwykłymi płaszczami, dbając, aby nie było widać broni. Tylko król miał na sobie wspaniały czerwony płaszcz, wyszywany złotą nicią. Kasztelan Bartosz usiłował przekonać króla, aby oddał swój strój komuś z czeladzi, a sam nie narażał się niepotrzebnie, ale król odmówił.

– Nie będzie byle pachoł paradował w moim płaszczu – powiedział i dodał, że chyba nie musi obawiać się niczego w tak znakomitym towarzystwie.

Jeno spędził w kuźni niewiele czasu. Tyle tylko, ile potrzebował na spakowanie worka, do którego włożył kilka ze swoich narzędzi, skromny zapas żywności, zimowe buty i ciepły płaszcz, parę drobiazgów.

Potem zarzucił wór na plecy i nie oglądając się, ruszył ścieżką ku południowej drodze.

Marama uciekał.

Biegł przed siebie równymi, wielkimi krokami, na jakie pozwalały mu długie, mocne nogi. Biegł spokojnie, miarowo jak człowiek, który potrafi pokonać wielkie odległości bez zmęczenia, przyzwyczajony do wysiłku, a nawet więcej, jakby z tego wysiłku czerpał pewną przyjemność.

Zaraz na początku odrzucił wszystko, co mogłoby mu przeszkadzać. Worek i skóry używane do przykrycia zostawił w zaroślach, zapamiętując te miejsca, żeby później łatwo tu dotrzeć. Odrzucił kij, a długi miecz umieścił w pochwie, zamocowanej na plecach, która przydawała się w takich właśnie szczególnych przypadkach.

Biegł prosto na zachód. Najpierw polami między skałkami, potem zagajnikami, a wreszcie lasem, bez namysłu wybierając dróżki i ścieżki Jeszcze w Bukowcu próbowali mu zajść drogę ludzie z osady, wezwani do obowiązku łapania przestępcy. Szli ławą przed siebie, szeroką, nieuporządkowaną.

Wpadł między nich, nie zwalniając biegu powalił dwóch i pognał dalej. Kiedy obejrzał się po chwili, zobaczył, że zatrzymali się i stoją, czekając dalszych rozkazów.

Marama sam był dla siebie panem, nikomu nie podlegał, nikogo nie musiał słuchać, więc zawsze wygrywał takie gonitwy. W ciągu lat przeżył ich kilka, wielkich i mniejszych, a wszystkie kończyły się jednakowo. Czasem byli bliżej, czasem dalej, ale zawsze czuli respekt przed jego pałką, jego siłą, sprytem i okrucieństwem. Tratował przeszkody niczym dzikie zwierzę i uchodził. A oni przedłużali pościg niechętnie, poganiani przez starostę albo kasztelana, aż do chwili, kiedy dowodzący mówił „dość" i mogli wrócić do swoich domów i do swoich zajęć.

Marama doskonale wiedział, że tak będzie i tym razem. Im bardziej się oddali, tym mniejszą będą mieli ochotę biegać za nim, więc parł do przodu, czując, jak radośnie gra mu w płucach. Miał tak wielką przewagę, że chciało mu się śpiewać.

Inną grupę zobaczył koło Księżych Stogów, ale już był po drugiej stronie potoku i już pędził pomiędzy drzewami, przeskakując krzaki, tratując paprocie. Oni szli jego śladem, coraz bardziej zagłębiając się w las. A las należał do niego. Tu w plątaninie strumyków, pagórków, ścieżek, było wiele miejsc trudnych do przejścia dla kogoś, kto ich nie znał, nie spróbował własną stopą, więc zapadali się na podmokłych łąkach, grzęźli na bagnistych polanach, tonęli prawie w rzeczkach o mulistym, zdradliwym dnie.

Biegł naprzód i już widział znaki, które były czytelne tylko dla niego, a oznaczały granice bezpiecznego świata. Nie zwalniał, bo jednak pogoń otaczała go szerokim wielkim kręgiem, pętlą, która mogła zacisnąć się na jego szyi. Więc wybrał trudno dostępne, nikomu nieznane miejsca, gdzie chodził tylko dziki zwierz i on, Marama. Przed nim były rozległe, nieprzebyte dla nikogo poza Maramą, Czerwone Bagna.

Szukali go po wioskach i osadach, przepatrywali młyny, stogi, zarośla, wytężali oczy na polach i pomiędzy skałami. W południe zamknęli owo wielkie kolisko i szli teraz wolno, ale wytrwale do jego środka, uważnie badając każdy ślad. Marama biegł, przeskakiwał z kępy na kępę, wiedział, gdzie podeprzeć się kijem, gdzie nie postawić nogi i nie stracił ani chwili na zastanawianie się nad wyborem drogi.

Był już blisko schronienia, ale i oni byli niedaleko, kilkakrotnie słyszał granie rogów, ujadanie psów, a potem zupełnie już bliskie stukanie kijów o kije, o drzewa i przeraźliwe terkotanie kołatek.

Pędził zakosami, pod górę, w dół, pomiędzy drzewami, po kamieniach, po trawie, po gruncie niebezpiecznie grząskim, po piasku, przedzierał się między chaszczami, brodził po strumieniach. Ci, którzy zaszli go od południa byli najbliżej. Konni posuwali się szybciej niż mógł biec, wkrótce prawie poczuł ich oddechy za plecami. Nie oglądał się, nie tracił czasu, uciekał i uciekał.

Mógłby tak jeszcze długo gnać, bo jeszcze miał wielki zapas sił, który by mu starczył na pół dnia albo i na dłużej. Ale musiał zwolnić w trudnym terenie, musiał spojrzeć w bok, przypomnieć sobie pokręconą sosnę albo kształt kamienia, a potem ułożenie brzóz przy mokradłach.

Wykorzystali jego wahanie, bo wśród ścigających byli nie tylko kmiecie i chłopi, których tu przygnano z obowiązku, ale i rycerze, dla których polowanie było rozrywką i którzy za punkt honoru mieli umęczyć się w pościgu, zadyszeć, zmordować aż do czarnej ćmy w oczach.

Marama był blisko swojej kryjówki położonej głęboko na mokradłach. Skakał już z kępy na kępę, kiedy ich znowu usłyszał za sobą. Nie zatrzymał się, ale obejrzał do tyłu. Z zagajnika wyjeżdżał właśnie jeden z tych, których obawiał się najbardziej. Rycerz, który przybył tu nie z obowiązku, ale z własnej ochoty, pan, dla którego polowanie do umordowania, do wycieńczenia, było najulubieńszą rozrywką.

Taki szaleniec jest najbardziej niebezpieczny, bo umie rzucić toporem, ciąć mieczem, konno przeskoczyć przeszkodę, a przy tym zwykle nie ustępuje po byle porażce.

Marama zwolnił i popatrzył wokoło. Nie zobaczył nikogo, kto szedłby za jeźdźcem w bliskiej odległości, kto by go widział czy słyszał. Zatem miałby to być pojedynek, walka jednego z jednym, ściganego ze ścigającym.

Tamten widać pomyślał to samo, bo i on zatrzymał się, obejrzał. Nie powiedział nic, bo panowie nie wołają na zwierzynę, kiedy ją tropią, a jedynie patrzą, jak ją zagonić na śmierć, ułowić, dopaść, ustrzelić albo zadźgać.

Jeździec był wysoki, silny, uzbrojony i Marama wiedział, że nie pójdzie mu z nim łatwo, choć miał już za sobą takie pojedynki i, jak dotąd, wychodził z nich zwycięsko. Ale teraz stał ledwo o sto kroków i czekał, co zrobi tamten. A tamten czekał, co zrobi Marama. Patrzyli na siebie, oceniali siły przeciwnika, jego uzbrojenie, doświadczenie.

Słońce świeciło jasno.

Marama zerwał się nagle z miejsca i pobiegł. Jeździec ocenił, że zbój nie zamierza się bronić, a jedynie uciekać, więc spiął konia i ruszył naprzód. Marama umykał coraz szybciej, koń też przyspieszył biegu – jeszcze tylko trochę. Rozgrzany pogonią rycerz nie zwrócił uwagi, że koń idzie ciężko, że zapada się w grząskim gruncie, bo nie mógł zwracać uwagi na takie rzeczy, kiedy uciekinier tuż, tuż. A kiedy Marama źle postawił nogę i przewrócił się, rycerz spiął wierzchowca znowu i skoczył.

Zachlupotało, koń zapadł się aż po brzuch. Zanim jeździec wyciągnął stopy ze strzemion, rumak mocniej pogrążył się w bezdennym bagnisku. Już nie mógł wierzgać, już tylko głową rzucał i rżał.

Rycerz odepchnął się nogami od jego grzbietu i czołgał się jak najdalej od tego miejsca, ale wszędzie wokół było równie niebezpiecznie. Spróbował stanąć, błoto sięgało mu do połowy uda. Rzucił się w przód, w bok, do tyłu. Stopy grzęzły, ręce, którymi rozgarniał błoto, ciążyły jeszcze bardziej do dna.

Marama był o dziesięć kroków. Wstał, otrząsnął się i pewnie postąpił w stronę topieli. Jego oddech już się uspokoił, jego twarz nie wyrażała przestrachu ani zagubienia.

– To nie potrwa długo – powiedział z miną kogoś, który wie. – Teraz idzie wolno, bo jesteś dość gruby w tobie; i masz ubranie. Taki płaszcz powoli nasiąka.

Dopiero kiedy bagno cię wciągnie do szyi, pójdzie szybciej. Widziałem coś takiego dwa czy trzy razy.

Nie wiem tylko, co z brodą, taką długą brodą jak twoja. Chętnie to obejrzę.

– Pomóż mi – poprosił rycerz, daremnie szukając wokoło siebie czegokolwiek, co mogłoby mu dać punkt oparcia. – Dam nagrodę.

Tamten roześmiał się chrapliwie.

– Nagrodę? To nie wiesz, że jestem Marama zbój? Mam więcej, niż kiedykolwiek widziałeś na oczy.

Nie potrzebuję niczego.

– Nie chcesz pieniędzy? To dlaczego łupisz kupców na drogach?

– Lubię napadać. Lubię, kiedy się boją. Lubię ich podejść, oszukać. Tak jak ciebie.

– Oszukałeś mnie?

– Pewnie! Po to przecież upadłem, żebyś myślał, że już mnie masz. Tylko że ja znam te bagna i wiem, jak po nich biegać, a ty nie wiesz. Oszukałem ciebie, tak jak oszukałem kilku innych wielkich panów myśliwych. To sztuczka, której się nauczyłem od rysia w lesie. Kiedyś miałem małego rysia, chowałem go i uczyłem się od niego. Widziałem, jak poluje na ptaki. Nie chciało mu się za nimi ganiać, to udawał chorego, kulał, kulał, aż się wywrócił i leżał nieruchomy. A kiedy ptaszek podszedł, to go tylko chap zębami! Ja jestem ryś, ty jesteś ptaszek.

– Wyciągnij mnie, na miłość Boga!

– Żebyś znowu mnie ścigał? Nie mam w tym interesu.

– To co byś chciał?

– Patrzeć w twoje oczy, gdy już tylko one, usta i nos będą widoczne w bagnie.

– Potworze, potępieńcze o czarnej duszy!

– To ty zaraz będziesz miał wszystko czarne, nawet ten swój parszywy język. Dusza też będzie niewiele warta, skoro nie ma tu księdza, żeby ci udzielił rozgrzeszenia. Chcesz, mogę cię wyspowiadać.

– Obyś sczezł, diable! Przecież możesz mnie uratować. Marama roześmiał się chrapliwie.

– Ano mogę – powiedział ze złym błyskiem w oczach, – Ale nie chcę, rozumiesz, człowieku? Nie chcę.

Odwrócił się, wyjął wielki miecz z pochwy na plecach i zamachnął się. Od jednego ciosu ściął sporą brzózkę. Chwycił ją od strony pnia i przyciągnął ku sobie.

– To by wystarczyło – wyjaśnił. – Masz jeszcze wolne ręce, mógłbyś się złapać, ja bym pociągnął i byłbyś uratowany.

– To zrób tak!

– Nie mogę. Zdradziłbyś moją tajemnicę. To tylko jedna z moich kryjówek, ale całkiem pewna.

Tonący uderzył rękami po powierzchni błota, oblepiającego już rękawy. Koniec zbliżał się szybko.

– Niech się dzieje wola Boża – powiedział. – Przeklinam ciebie, rozbójniku, na wieki wieków!

Po czym zaczął się głośno modlić.

– Ojcze nasz, któryś jest w niebie...

Marama zaśmiał się i wykonał nieprzyzwoity gest.

– Módl się – zakpił. – Niech Bóg uczyni cud. Niech pokaże, że jest silniejszy od Maramy.

Cud miał kształt podkowy. Podkowa nadleciała z furkotem i uderzyła w czoło Maramy. Zachwiał się, ale nie przewrócił. Wtedy nadleciała druga podkowa i trafiła Maramę w usta. Wrzasnął, sięgnął do pochwy, ale nie było tam miecza, bo odłożył go po ścięciu drzewka. Teraz ten miecz znalazł się w czyichś rękach, a ręce były silne i dźwignęły oręż bez trudu. Świsnęło powietrze, przecięte ostrzem.

Marama upadł na wznak. Gasnącym wzrokiem rozpoznał twarz, która się nad nim pochyliła.

– Różnooki – zacharczał. – Stara czarownica miała rację. Na swoje przekleństwo cię wykradłem...

Płaszcz

Niedoszły topielec był czarny od cuchnącego błota. Leżał na trawiastej kępie, z rękami jeszcze kurczowo zaciśniętymi na gałęziach brzózki. Sapał głośno, nie wiadomo z wysiłku czy przestrachu.

Z trudem odwrócił się na prawy bok, przetarł twarz dłonią.

– Tyś anioł? – zapytał świszczącym szeptem. – Bądź pozdrowiony.

– Nie – Jeno uśmiechnął się, czując jak powoli rozluźniają się mięśnie, jak przestają drżeć nogi i ramiona. – Jestem kowalem. Ale może to anioł stróż postawił mnie na twojej drodze.

– Dzięki – topielec zakaszlał, wypluł czarną ślinę i usiadł.

– Nie najlepiej z tobą – zauważył Jeno. – Opiłeś się wody z bagna, a to bardzo niezdrowa woda.

Zachorujesz od tego i umrzesz w kilka dni.

Podszedł do siedzącego, chwycił go ręką za podbródek, a drugą dłoń bezceremonialnie włożył mu do ust. Topielec jęknął i wyrzucił z siebie brunatną breję.

– To konieczne – wyjaśnił Jeno. – Ta woda jest zatruta, podobnie jak całe Czerwone Bagno. Nawet przebywanie tutaj jest niedobre dla zdrowia.

– Niech cię, człowieku! Omal mnie nie zabiłeś!

– Zabiłem kogo innego. Nie wiem, czy zrobiłem słusznie.

– Co takiego? – zdziwił się tamten. – Przecież to rozbójnik, a ja...

– Zgadłem, że tamten to zbój, bo nie chciał ci podać ręki w topieli. Ale możeś ty jeszcze gorszy od niego. No, trudno. Stało się. Jego zabiłem, ciebie uratowałem. Lepiej nie opowiadaj o tym nikomu.

– Przecie to zbój Marama, za którego głowę wyznaczono nagrodę.

– Nie zabijam ludzi, ani dla nagrody, ani z innych powodów. A ciebie pościg za nagrodą omal nie doprowadził do zguby. Ktoś w twoich latach raczej powinien siedzieć przy kominie.

Rozejrzał się, jak gdyby w myślach obliczał drogę do bardziej bezpiecznego miejsca.

– Nie możemy tu zostać – powiedział z niepokojem. – W nocy zbierają się tu niebezpieczne mgły. Dasz radę iść?

– Tak... chyba tak – topielec spróbował się podnieść. Przychodził już powoli do siebie, ale dygotał z zimna.

– Idź za mną – polecił Jeno. – Może pamiętam tę drogę. Poszli ostrożnie ku zachodowi, potem coraz szybciej, aż wyszli na suchą już łąkę, na którą znad pobliskiego lasu padały promienie zachodzącego słońca.

Stary trząsł się coraz bardziej, dygotał z zimna, szczękał głośno zębami.

– I co ja mam z tobą zrobić? – zapytał Jeno zmartwionym głosem. – Przecież nie mogę cię tu zostawić.

– Odprowadź mnie bezpiecznie do Holsztyna, a wynagrodzę – szepnął tamten.

– Co ty ciągle o nagrodach? – zdziwił się Jeno. – Powiedziałem już przecie, że nie dbam o to. Jestem kowalem i nie po drodze mi Holsztyn. Ale jeśli pójdziesz tą ścieżką, brzegiem lasu, trafisz na trakt, a tam na kogoś, kto ci wskaże kierunek.

– Nie dam rady. Topielec skulił się na ziemi. – Chyba zatruły mnie te błota.

– Na pewno zatruły i będziesz potrzebował lekarstwa, Widzę, że lepiej nie zostawiać cię samego – mruknął Jeno niezadowolony. – Chcesz przeżyć, musisz mnie posłuchać. Wiem, co trzeba zrobić, ale musisz jeszcze wydobyć z siebie trochę siły. Tu zaraz jest rzeczka. Trzeba z ciebie spłukać chore błoto, nie mówiąc już o tym, że okropnie cuchnie. Tam rozpalimy ogień i ogrzejesz się.

Ruszył dalej, ale po chwili musiał zawrócić i pomóc iść staremu. Kiedy dotarli nad strumień, niedoszły topielec runął na brzegu jak kłoda. Jeno zaciągnął go na płyciznę i nie zwracał uwagi na jęki starego, którego kilkakrotnie zanurzył z głową. Potem, kiedy ten wycierał się trawą, nazbierał chrustu i rozpalił ogień.

Stary trząsł się i szczękał zębami tak bardzo, że nie mógł mówić. Wyciągał do ognia ręce, zacierał je, próbował rozczesać palcami długie włosy i długą brodę, zmierzwione, nastroszone, posklejane.

– Wyglądasz niedobrze – westchnął Jeno – Można cię wziąć za zbója i póki nie doprowadzisz się do ładu, może lepiej nie pokazuj się nikomu. Tutejszy starosta jest zawzięty na rozbójników i włóczęgów i jak nic wsadzi cię do ciemnicy.

Ogień rozpalił się na dobre. Jeno podrzucił grubszych gałęzi i usiadł naprzeciw mężczyzny, skulonego, przemarzniętego. Dzień miał się ku zachodowi, noc zapowiadała się chłodna i wyglądało na to, że ubranie nie wyschnie szybko.

– A niech cię! – rzucił kowal z niechęcią. – Toś mi narobił kłopotu!

Wstał, otworzył swój tłumok i wyjął z niego płaszcz. Płaszcz był gruby i ciepły, na jego widok uśmiechnęły się oczy starego.

– Masz – powiedział Jeno. – Prawdziwe królewskie okrycie. Zdejmij mokre łachy, a okryj się płaszczem. Inaczej ha pewno dostaniesz złośliwej gorączki. A na bagienną gorączkę nie ma lekarstwa.

Potem zdecydował, że muszą zostać w miejscu do rana.

– W nocy na pewno zgubilibyśmy się na tych bezdrożach. Rano odprowadzę was kawałek – popatrzył życzliwiej na starego, już go nie tykał – odprowadzę choćby do gospody przy krakowskim trakcie.

Tam na pewno będzie ktoś, kto ofiaruje się dowieść was do Holsztyna.

Stary wstrząsnął się na wspomnienie ostatnich wydarzeń.

– Jeszcze raz wam dziękuję – powiedział. – Myślałem, że to już koniec. Chyba sam Bóg postawił was na mojej drodze. Jestem wam wdzięczny do śmierci i pragnąłbym was wynagrodzić, a przysięgam na Boga, że możecie prosić, czego tylko zapragniecie!

Jeno uśmiechnął się smutno.

– Zwykle nie chodzę tędy – przyznał. – Częściej chodzę wygodniejszą drogą, choć nieco dłuższą.

Wybrałem leśny szlak, bo opuszczam Dolinę i chciałem jak najprędzej znaleźć się daleko stąd. A co do waszej wdzięczności i moich pragnień, choćbyście byli nawet aniołem, nie możecie wrócić mi tego, co straciłem, przez przypadek i zły los. Nie można naprawić przeszłości.

Rano na skraju lasu Jeno pokazał staremu kierunek.

– Tą drogą dojdziecie do Lipowej. To wielki dwór pana Jakuba, gdzie na pewno znajdzie się ktoś, kto was odprowadzi do Holsztyna. Stamtąd już niedaleko. Jeśli macie znajomych na zamku, od razu o tym powiedzcie. Niech poślą kogoś z wiadomością.

– Odprowadzicie mnie?

– Jeszcze tylko kawałek, potem trzeba mi skręcić w prawo. Ale na pewno nie zabłądzicie.

– Czułbym się bezpieczniej. Sami mówiliście, że w każdej chwili może mnie powalić gorączka albo skusi kogoś wasz piękny płaszcz.

– Nie mogę iść z wami – odmówił Jeno. – Ale skoro boicie się napaści, weźcie miecz Maramy. Jest ciężki i niewygodnie z nim chodzić, ale kiedy będziecie mieli go ze sobą, to już na sam jego widok ludzie będą umykać...

– Wyglądam pewnie tak, że wystraszyłbym każdego. A może wezmą mnie za Maramę? – spróbował uśmiechnąć się.

– Tylko my dwaj wiemy, że on nie żyje.

– Prawda. Wezmę miecz – orzekł stary, chowając oręż pod płaszcz.

– Tedy bywajcie, nieznajomy. Pod dachem koniecznie łyknijcie miodu na rozgrzewkę. To dla zdrowia.

I niech was Bóg strzeże.

Pierwszy zobaczył starego dworski koniuszy, bo człowiek w płaszczu, spod którego wystawały gołe łydki, nadszedł od strony stajen. Zagwizdał na palcach, a już pojawili się inni ludzie z czeladzi i szli za wędrowcem, ale ten bez oznak przestrachu kierował się wprost do dworu.

– Widzieliście go, cudaka? – zapytał ktoś.

Inny głośno zwoływał pachołków i pod lipami zgromadzili się wszyscy dworscy ludzie, jacy byli w pobliżu.

Zaraz też wyszedł rządca Szczepan, zaniepokojony hałasem i niezwykłym poruszeniem. Popatrzył na wędrowca i uśmiechnął się z politowaniem jak inni.

– Skąd to Bóg prowadzi? – zapytał.

– Zostałem napadnięty w lesie – powiedział stary – i omal nie postradałem życia. Proszę was, byście powiadomili kasztelana na zamku w Holsztynie albo wyznaczyli kogoś, kto mnie tam zaprowadzi.

Szczepan obrzucił uważnym spojrzeniem wysoką postać w płaszczu i nie uszło jego uwagi błyśnięcie miecza spod sukna. Natychmiast pomyślał o trwającym polowaniu na groźnego rozbójnika. Czyżby Marama w ucieczce był tak bezczelny, że śmiał prosić o pomoc we dworze?

– Kto wy? – zapytał groźnie. – Odpowiadajcie, bo każę was pochwycić i do zamku pojedziecie w więzach.

– Bierzecie mnie za Maramę? – roześmiał się stary i pokazał wielki miecz. – Macie rację, to jego miecz, ale on sam stracił życie.

– Wy go zabiliście? – Szczepan z niedowierzaniem wydął usta.

– Nie ja. Ale wolałbym opowiedzieć się przed starostą, a nie przed wami, bo was nie znam.

Kiedy rozmawiali, kilku odważniejszych pachołków, chwyciwszy kosy, pałki, widły, piki i co tam jeszcze, zaczęło z wolna otaczać starego.

Wtedy z dworu wyszedł i pan Filip ze Słowika, zaciekawiony gwarem na podwórzu. Spojrzał na zbiegowisko i serce w nim zamarło. Zanim pomyślał, skoczył jak ranny żbik do przodu, roztrącając tych, co stali mu na drodze, popychając, waląc otwartą dłonią i pięścią po głowach, plecach i karkach.

– Na kolana, psy! – krzyczał. – Na kolana! Barany, głupcy! Oczu nie macie?! Na kogo ośmielacie się broń podnosić? Na kolana i błagać o łaskę!

Zatrzymali się, zupełnie zbaraniali i z otwartymi gębami patrzyli, jak szlachetny pan Filip, pięknie ubrany pan Filip podbiega do starego i nie bacząc na swój wspaniały strój, pada na kolana wprost w kałużę.

– Miłościwy królu! Oczy już za wami wypłakujemy! Dzięki Bogu, że jesteście cali i zdrowi!

– Dzięki Bogu i kowalowi – odpowiedział stary.

A wszyscy, którzy tam byli, nadal stali kupą, nie rozumiejąc, o co chodzi i niepewnie poglądając jeden na drugiego. Dopiero kiedy rządca Szczepan jęknął, zachwiał się i upadł na kolana, schylając się do stóp przybysza, pojęli, jakie świętokradztwo popełnili. Rzucili się więc jak koszony łan na ziemię.

– Filip? – upewnił się człowiek w płaszczu. – Co ty robisz w tych stronach?

– Bawię tu w swoich sprawach, najjaśniejszy panie. Właśnie rano dali z zamku znać, żeście zaginęli w lesie, i szukają was wszyscy. Miałem i ja jechać, ale...

– Później opowiesz – machnął ręką król. – Teraz odprawcie kobiety, bo straciłem nie tylko konia, ale i ubranie. Może użyczysz mi coś swojego.

– Co tylko rozkażecie, wasza królewska mość! – zapewniał Filip skwapliwie, mocno wszystkim wstrząśnięty.

– I szybko powiadomcie kogo trzeba, żeby przestali mnie szukać.

Rządca Szczepan już zerwał się z kolan, już pokazywał drogę do dworu, już się kłaniał, już zapewniał o swoim oddaniu, już przepraszał za swoje zachowanie.

– Nie trzeba – przerwał Kazimierz. – Nie chowam urazy. Wyście tu gospodarz?

– Nie, miłościwy panie. To majętność pana Jakuba z Lipowej, u którego jestem rządcą. On z innymi szuka was po lasach i skałach.

– Nie będzie chyba miał nic przeciw temu, żebym skorzystał z jego łaźni?

Do wieczora zjechali do Lipowej wszyscy. Pierwsi przybiegli co koń wyskoczy kusznicy Szymona, zwanego Smokiem, bo nie godzi się, aby król pozostawał bez obrony i stali teraz za nim w milczeniu jako jego przyboczna straż. Później przyjechali pan Jakub i pan Jan z Kamieniowej, a reszta zaraz potem. Panowie, którzy brali udział w zasadzce, a następnie w poszukiwaniach, żołnierze, służba, czeladź, sąsiedzi, ochotnicy. Zaroiło się na dziedzińcu od gości. Przyjeżdżali, zeskakiwali z koni, biegli do stołu pod lipami, gdzie siedział Kazimierz, kłaniali się i dziękowali Bogu za cudowne uratowanie monarchy.

Już minęło pierwsze podniecenie, już znali przygody króla Kazimierza, już obejrzeli miecz Maramy.

Siedzieli przy stołach, przekrzykiwali się i popijali z wielkiej radości.

Najdłużej rozmawiał król z panem Jakubem z Lipowej, nie tylko gospodarzem domu, pod dachem którego raczył się zatrzymać, ale i panem okolicznych włości.

– A gdzie to chowacie córkę? – zaciekawił się Kazimierz, który od młodości znany był z tego, że znał się wybornie na niewieściej urodzie.

– Za chwilę przyjdzie, miłościwy panie. Teraz pozwólcie, oto moja małżonka, Agnieszka. Wybaczcie, żeśmy nieco osowiali, ale właśnie zmarła moja stryj na, wdowa po Mikołaju z Potoka...

Pani z Lipowej pokłoniła się z wdziękiem. Mimo żałobnych okoliczności miała na sobie śliczną, rzadko używaną suknię i diadem na włosach.

Na Boga, pomyślał pan Jakub. Sam nie wiedziałem, że mam taką piękną żonę.

Inni także chcieli skorzystać ze sposobności i ci wszyscy, którzy przed dwoma dniami nie byli na zamku lub nie zdążyli się jeszcze przedstawić królowi, skwapliwie to teraz czynili.

– Nadal nie widzę waszej córki, Jakubie – zauważył król.

– Wybaczcie, miłościwy panie – tłumaczył się pan Jakub niezręcznie. – Zaraz ją znajdą i przyprowadzą.

– Znajdą? – zdziwił się król. – Czyżby i ona zgubiła się w lesie? Co za niebezpieczne lasy w tej okolicy!

Dowódca królewskich kuszników, Szymon zwany Smokiem, odnalazł Jeno w gospodzie Pod Jeleniem, położonej wiele mil na wschód od Doliny. Kowal siedział samotnie, przy oknie, wpatrzony w drogę przed sobą. Obok leżał jego worek.

– Witaj, chłopcze – powiedział Szymon, a przypomniawszy sobie wcześniejsze spotkania, dodał od razu: – To znaczy chciałem powiedzieć: kowalu.

– Witajcie. – Jeno nie ruszył się z miejsca.

– Pójdziecie z nami – zarządził Szymon i gestem głowy wskazał dwóch swoich ludzi stojących przed gospodą, w ten sposób zaznaczając, że nie daje innego wyboru.

– Dokąd?

– Do Lipowej.

Kowal przecząco pokręcił głową.

– Nigdzie z wami nie pójdę. A już na pewno nie do Lipowej. Pożegnałem się z Doliną i nie zamierzam do niej wracać.

Szymon obrzucił wzrokiem krzepką postać kowala, a potem popatrzył na swoich żołnierzy, czekających w pełnej gotowości.

– Będziesz posłuszny – powiedział z naciskiem, podpierając się rękami pod boki. – Będziesz posłuszny, bo to rozkaz królewski. Nic mnie nie odwiedzie od jego wykonania, więc proszę, abyś nie robił trudności.

Jeno popatrzył na kusznika, wstał i zarzucił worek na plecy.

– Skoro tak mówicie – zgodził się. – Jestem gotowy. Kusznik odetchnął z ulgą.

– Zatem chodźmy, kowalu. Czemu nie powiedziałeś nikomu, w jaką stronę się udajesz? Cały dzień za tobą biegamy.

Nie związali go, ale kazali siadać na konia, którego odstąpił jeden ze zbrojnych, sam przesiadając się do swojego towarzysza. W czasie drogi trzymali się blisko, jak na straż przystało, i nie mówili nic, zerkając tylko czasem na zasępioną twarz kowala.

Kiedy przyjechali do Lipowej, zastali dwór wypełniony dostojnymi gośćmi, których z powodu ich liczby, korzystając ze słonecznej pogody posadzono pod drzewami. Szymon Smok zostawił kowala pod strażą swoich ludzi i poszedł powiadomić o wykonaniu rozkazu.

Jeno został na skraju podwórca, nieco wyższym w tym miejscu, bo niegdyś był tu wał chroniący dwór przed napadem. Z tej odległości nie widział, jacy goście siedzą za stołami, ale było ich wielu, sądząc po zgromadzonych w pobliżu koniach w bogatych czaprakach, po licznej służbie uwijającej się jak w ukropie.

Nie czekali długo, ponieważ Szymon Smok przyszedł wkrótce i dał znak, żeby kowal szedł za nim.

– Król wzywa natychmiast – oznajmił. – Pamiętaj zachowywać się pokornie, bo nasz pan bywa popędliwy.

Poprowadził następnie kowala pomiędzy zaciekawionymi spojrzeniami zebranych wprost do środkowego stołu. Zatrzymał się o kilka kroków. Tam skłonił się po żołniersku i zameldował:

– Kowal, którego chcieliście widzieć, najjaśniejszy panie.

Jeno, wpatrując się w postać za stołem, zapomniał o pokłonie, więc Szymon dał mu kuksańca w bok.

– Schyl głowę, chłopcze, stoisz przed majestatem – syknął.

Ale Jeno nie zastosował się do polecenia, a tylko patrzył wprost na człowieka z brodą, okrytego bogatym płaszczem, siedzącego za stołem na najbardziej poczesnym miejscu. Ten zaś przypominał starego z Czerwonych Bagien. Teraz ów człowiek wstał i wyszedł zza stołu. Miał na sobie wspaniały strój i miecz przy boku. Patrzył na Jeno z uśmiechem tym szerszym, im większe było zdumienie chłopaka.

Gestem ręki uciszył wszystkich wokoło. Zamilkły rozmowy i żarty, nikt nie podnosił kubka do ust, ucichł brzęk naczyń.

– Chciałem wam oddać płaszcz, kowalu – powiedział król Kazimierz.

Zdjął z ramion swój wspaniały, mieniący się płaszcz i narzucił go na ramiona Jeno. " Kowal pochylił się, aby uklęknąć, ale Kazimierz powstrzymał go gestem i otoczył ramieniem.

– Oto jest pogromca groźnego Maramy – powiedział król. – Jeno kowal, który niby bohater ze starych opowieści pokonał groźnego smoka. Jeno kowal, który wyciągnął mnie z topieli. Jeno kowal, co oddał mi swój płaszcz, bez którego zamarzłbym na śmierć w straszliwych błotach. I nie dla sławy ani zysku, ale z rycerskiego ducha i chrześcijańskiego obowiązku.

Od stołów podniósł się gwar uznania, ktoś kubkiem, a inni otwartymi dłońmi załomotali po deskach.

– Sława! – zawołali. – Sława!

Jeno stał z pochyloną głową, zaskoczony i zawstydzony. Kiedy podniósł wzrok, trafił akurat na radosne, roześmiane spojrzenie Aleny. Stała obok ojca, mającego przy sobie panią Agnieszkę. Tuż za nimi zobaczył także ojca Ambrożego, ale ten nie szukał spojrzenia kowala, przeciwnie, pochylił głowę i naciągnął na nią kaptur habitu.

Tymczasem król Kazimierz wydobył z pochwy miecz i powiedział głośno:

– Was, dostojni panowie i wszystkich obecnych, biorę na świadków, że zasługa dla majestatu i królestwa nie może pozostać bez nagrody.

Po czym nakazał kowalowi:

– Uklęknij.

Kiedy Jeno spełnił polecenie, Kazimierz trzykrotnie dotknął jego ramienia ostrzem.

Potem wziął z rąk kusznika Szymona wielki miecz Maramy, podał go kowalowi i rzekł:

– Wstańcie, panie Jeno.

Wziął młodzieńca w ramiona i serdecznie uściskał.

– Niechaj te wydarzenia zostaną zapamiętane – powiedział. – Aby zaś zostały w ludzkiej pamięci po wszystkie czasy, nadaję panu Jeno herb Dwie Podkowy, niech rozsławia jego czyn. Daję mu i potomkom jego wszystkie tutejsze wolne majętności, w tym całe owe lasy i bagna, w których omal nie postradałem życia, a także należący do mnie dwór Krasawa, z wszystkim, co do niego przynależy, kopalnią żelaza i kuźnicami. I, proszę, aby wbrew swojemu postanowieniu nie opuszczał Doliny i został tutaj dla pożytku tej ziemi i całego królestwa.

Jeno był zbyt oszołomiony wydarzeniami, żeby od razu zrozumieć wszystko, co rzekł król. Dziękował tylko powściągliwie, stojąc oparty o głownię wielkiego miecza Maramy.

– Będzie, jak sobie życzycie, wasza królewska mość. A już podchodzili do niego kolejno towarzysze króla Kazimierza, wszyscy bez wyjątku. Jan z Ramieniowej, Michał Skawa, Jaśko z Borysowa, Bartosz Rosół, Filip ze Słowika i wielu, wielu innych.

– Witajcie, panie Jeno – mówili.

– Radujemy się, widząc w naszym gronie tak dzielnego rycerza.

– Bóg wam zapłać za uratowanie króla – dziękowali. Brali go w ramiona, ściskali ręce, klepali po plecach.

On rozglądał się za Aleną, ale nie mógł jej dojrzeć, ponieważ odeszła już z miejsca, w którym dopiero co stała.

Zobaczył natomiast jej ojca. Pan Jakub z Lipowej przyszedł ostatni, poważny i skupiony. Stanął naprzeciw z ręką na głowni miecza.

Stali tak chwilę w milczeniu, aż Jeno pierwszy pochylił się w ukłonie.

– Chyba zostaliśmy sąsiadami, panie Jakubie – powiedział nieco zmieszany.

Jakub z Lipowej cofnął dłoń od pasa, ale zanim zdążył odpowiedzieć, podszedł do nich król Kazimierz, prowadząc ze sobą Alenę.

– To prawda, co mówią o waszej córce, Jakubie? – zapytał. – Że konno jeździ jak najbardziej wytrawny wojownik i zwykle prześciga mężczyzn?

– Chcecie się spróbować, miłościwy panie? – odparła filuternie.

Ojciec syknął z oburzeniem na niestosowne zachowanie, ale odpowiedź spodobała się królowi.

– Chętnie bym to sprawdził – roześmiał się Kazimierz. – Ale może innym, razem, bo noc spędzona na bagnach dała mi się we znaki.

– Kiedy tylko wasza wola, miłościwy panie – ukłoniła się Alena.

Konie szły wolno jeden obok drugiego.

– Obiecałeś, że nigdy mnie nie opuścisz, a chciałeś odejść i to bez pożegnania. Dwa dni szukałam cię po całej Dolinie. Jak mogłeś nie zapytać mnie nawet, jakie jest moje zdanie? Myślałeś, że zostawię cię z powodu czyjejś gadaniny? Czy nie obiecaliśmy sobie, że nigdy się nie rozstaniemy?

– Wybacz – mówił Jeno. – Wybacz, że tak wiele było we mnie żalu, a tak mało wiary.

Król Kazimierz odstawił kubek z winem i zwrócił się do gospodarza:

– Powiadają, panie Jakubie, że jesteście nieco popędliwi.

– To nieprawda, miłościwy panie – zaprzeczył Jakub z Lipowej. – Chyba, że ktoś bardzo mi zajdzie za skórę...

– A jednak! – uśmiechnął się król. – Pytam was, bo mam do przekazania pewną wiadomość, a nie chciałbym, byście wpadli w niedobrą dla zdrowia popędliwość... Otóż bardzo mi przypadła do gustu wasza córka i chciałbym odpowiednio wydać ją za mąż.

– Dziękuję, wasza królewska mość – ukłonił się Jakub. – To dla mnie wielki zaszczyt.

– Mam jednak wiele rozmaitych obowiązków – mówił Kazimierz – i rozumiecie, że ze wszystkim muszę się spieszyć. Wymyśliłem tedy, że nie będziemy odkładać tej sprawy. Wasza córka bardzo się ucieszyła...

– Ucieszyła? – powtórzył Jakub, nie bardzo rozumiejąc, ku czemu zmierza monarcha. – Przecież mówiła, że potrzebuje czasu do namysłu...

– Ach, mówicie o Filipie? – machnął ręką król. – Nie, nie mogę oddać wam pana ze Słowika, bo go potrzebuję przy swoim boku. Dałem wam kogo innego, a równie dostojnego. Wiedząc jednak, że jesteście popędliwi i żeby nie wystawiać na próbę waszej cierpliwości, rozkazałem, aby młodzi natychmiast udali się do dworu w Krasawie i tam czekali na mój przyjazd. Spokojnie, Jakubie, dajcie mi dokończyć! Ojciec Ambroży będzie tam pilnie baczył, aby przed udzieleniem świętego sakramentu wasza Alena i mój rycerz, Jeno, zachowywali się, jak na szlachtę przystało. Chyba nie odmówisz, mojej prośbie, Jakubie? Bardzo chciałbym być drużbą na tym weselu.

Saga rodu z Lipowej 03

Spadkobiercy

Srebrnorogi

Wrzesień 1370

– Powoli, na Boga! Wszyscy razem! Powoli! – komenderował pan Grot.

Kazał już odprowadzić konie, które wyprzężono, i pierwsza grupa dostojników rzuciła się do wozu, chwyciła dyszle, by na dany znak unieść je z ziemi. Wóz zakołysał się, a leżący na słomie jęknął.

– Powoli! – krzyczał Grot, rękawem ocierając pot z czoła.

Stosowali się w milczeniu do jego poleceń, choć był tylko zwykłym kasztelanem, a oni wielmożami i najważniejszymi panami królestwa. Ale tu on był gospodarzem i chwilowo uznawali jego przywództwo. Znieruchomieli przy dyszlach, a potem, kiedy dał znak, ruszyli wolno, ciągnąc za sobą wóz.

Dyszeli ciężko w grubych płaszczach, przy pasach, mieczach i grubych łańcuchach na piersiach, stękali z cicha, ale zaciskali zęby. Kiedy po niedługim czasie pozwolili się zmienić następnym, z trudem łapali powietrze szeroko otwartymi ustami.

Nie mówili głośno, wymieniali uwagi zasapanymi, przyciszonymi głosami, daleko za wozem, za którym podążała reszta orszaku. Przodem posłano jedynie gońca do klasztoru ojców cystersów w Koprzywnicy, aby przygotowali się na przyjęcie gościa.

Na wymoszczonym słomą i sianem wozie, przykryty grubą warstwą skór i płaszczy, król Kazimierz leżał przytomny, ale co chwilę tracący świadomość, trawiony wysoką gorączką i bólem. Dworzanie ciągnęli wóz, powoli i ostrożnie, by królewska osoba nie trzęsła się na wertepach, wybojach i korzeniach.

Trzymając się poręczy wozu, szedł mistrz Mateusz z zatroskaną miną. Blisko króla, a daleko od orszaku panów, bo nie brakowało w nim i takich, co jawnie obwiniali lekarza, że przyczynił się do złego stanu zdrowia monarchy.

– Kijami nagrodziłbym takie leczenie! – syczał Janko z Czarnkowa. – Kto wie, czy ów doktor rozmyślnie nie zadał czegoś naszemu panu!

Dworzanie kiwali głowami. Podkanclerzy Janko, znany z ciętego języka, przez wielu uważany był za wyjątkowo krnąbrnego i mało liczącego się z opiniami innych, więc skoro teraz tak mówi, znaczy, coś musi być na rzeczy.

– I mnie to przyszło do głowy – przyznał się kasztelan lubelski, Grot. – Na wszelki wypadek kazałem pilnować, żeby doktor nie dawał królowi niczego do picia ani jedzenia, póki nie dotrzemy do klasztoru. Tam uczeni ojcowie coś poradzą.

– Daj Bóg! – westchnęli inni.

– Sam diabeł skusił nas chyba tymi przeklętymi łowami! – zafrasował się pan Jeno z Krasawy. – Wybaczyć sobie nie mogę, żeśmy nie dość powstrzymywali króla!

Milczeli ponuro i tak kroczyli przed siebie, prowadząc konie, aż od przodu zawołano, że trzeba wymienić ciągnących wóz. Bez słowa oddawali wtedy wodze sługom i szli na czoło pochodu, gdzie zaprzęgali się do dyszli.

Przy trakcie napotykali czasem pracujących na polu chłopów, a ci zdumieni prostowali karki i patrzyli, jak paradnie ubrani wielmoże wloką wielki wóz. Trącali porozumiewawczo łokciami jeden drugiego, aż któryś odważniejszy dowiedział się od giermków z orszaku, że to samego króla, rannego ciężko na polowaniu, wiozą jego dworzanie.

Zatrzymywali się więc, z rozdziawionymi gębami oglądając pochód, żegnali się wielkimi znakami krzyża, padali na kolana i rozpoczynali modły, bo król Kazimierz cieszył się u nich wielką czcią i poważaniem.

Jeno przystanął, żeby wytrząsnąć kamyk, który niewiadomym sposobem dostał się do buta. Kiedy się z tym uporał, orszak oddalił się znacznie, bo droga akurat obniżała się nieco i prowadzący wóz mogli przyspieszyć kroku.

Janko z Czarnkowa niespodziewanie pojawił się obok szlachcica. Ksiądz podkanclerzy miał wielce zatroskaną minę, kiedy dał znak, że chce coś powiedzieć na osobności. Jeno z Krasawy przystanął.

– Lękam się o cały kraj – zaczął podkanclerzy, wkładając ręce do szerokich rękawów swojej szaty, trochę tylko przypominającej sukienkę duchowną. – Lękam się, panie Jeno, co będzie, gdy nasz miłościwy król...

Nie dokończył zdania, ale nie musiał tego robić. Jeno zrozumiał i natychmiast splunął od uroku.

– Nawet tak nie mówcie! – żachnął się.

– Modlę się cały czas – Janko wziął rycerza pod ramię i poprowadził wolno za oddalającym się orszakiem. – Ale czy nie powinniśmy wykazać odrobiny przezorności? Wojna wisi na włosku, kto nas zwoła, kto powiedzie, kiedy zabraknie króla Kazimierza? Kto postawi tamę nieprzyjaciołom królestwa?

Widać już było mury klasztoru cystersów w Koprzywnicy, gdy król odzyskał na chwilę świadomość.

Miał spierzchnięte wargi i głos mu się łamał, kiedy zapytał, gdzie jest i co się z nim dzieje.

Mistrz Mateusz wyciągnął natychmiast w jego stronę bukłak z napojem, ale czujny pan Grot nie zezwolił.

– Nie teraz – powiedział z naciskiem. – Damy najjaśniejszemu panu wszystko, czego będzie potrzebował, ale dopiero w klasztorze.

Lekarz chciał się sprzeciwić, ale rzuciwszy spojrzeniem na zaciętą twarz rycerza, dał spokój.

Znowu zmieniła się obsada przy dyszlach i ta miała już doprowadzić wóz do klasztornej bramy.

– Jeno! – głos króla był słaby i pełen cierpienia. Pan z Krasawy przypadł do wozu.

– Wasza królewska mość?

– Widziałeś? – z płuc Kazimierza wydobywał się świszczący oddech. – Przecież go widziałeś na tym leśnym wzgórku, gdy zatrzymał się na chwilę...

Łzy ciekły po twarzy Jeno.

– Widziałem, miłościwy panie. Widziałem go na wzgórku. Ale nie mówcie teraz, proszę was na wszystko. To was męczy. Nie mówcie.

Mistrz Mateusz bezceremonialnie odtrącił rycerza.

– Przeszkadzacie choremu – powiedział z wymówką. – Przeszkadzacie.

Król już tego nie słyszał. Chyba nadal stał na leśnym wzniesieniu, gdzie zobaczyli owego wspaniałego jelenia.

– Jesteś tu, Jeno? – nagle znowu zapytał król. – Przecie mi się nie zwidziało? Co za wspaniały okaz!

Chciałbym go kiedyś jeszcze zobaczyć...

– Na pewno – pospieszył z zapewnieniem rycerz, odpychając lekarza. – Da Bóg, a jeszcze pojedziemy na polowanie i zdybiemy tego olbrzyma. Da Bóg!

Na twarzy Kazimierza pojawił się lekki uśmiech, pełen bólu.

Przed bramę klasztoru wybiegali już koprzywniccy mnisi na powitanie orszaku.

– Co za jeleń! – wyszeptał z rozmarzeniem król Kazimierz. – Srebrnorogi...

I zemdlał.

Śmiertelne polowanie

Zdarzyło się to ledwie kilka dni temu. Bawili w Przedborzu, skąd z wielką świtą pojechali na łowy.

Król Kazimierz czuł się znakomicie, był wesoły, śmiał się i żartował. Przekomarzał się z młodymi, zapowiadając, że pokona ich w rycerskiej zabawie. Noc spędzili w myśliwskim szałasie przy ogniu, a rano przewodnicy wywiedli ich na szlak przemarszu jeleni.

I wszystko stało się właśnie wtedy. Jeno był sam obok króla Kazimierza, kiedy nagle przed sobą, na małym leśnym pagórku, zobaczyli to cudo.

Jeleń stał nieco bokiem, o pięćdziesiąt kroków. Miał tak wielkie poroże, że z trudem nosił łeb, a sam był tak potężny, że obaj myśliwi oniemieli z podziwu. Na jelenich rogach perliła się poranna rosa, błyszcząca w słońcu.

– Toć to król, Jeno – szepnął Kazimierz do towarzysza łowów. – Prawdziwy król!

Rycerz skinął tylko głową, przejęty niezwykłym widokiem. Jeleń stał nieporuszony, jak gdyby sprawdzał, co zrobią. A oni czekali, czy ruszy przed siebie, czy może się zbliży.

– Będziesz mój, srebrnorogi – wyszeptał król Kazimierz, Jeleń chyba nie wiedział o bliskim niebezpieczeństwie, bo dalej tkwił w bezruchu. A może, ufny w swoją siłę, zamierzał się z nimi spróbować.

Dopiero kiedy niespodziewanie, gdzieś z boku, rozległy się nagle pohukiwania i walenie kijami o pnie drzew, jeleń uniósł łeb, zawrócił, a potem ruszył do przodu. Najpierw wolno, potem szybciej, choć nie za bardzo, jakby chciał okazać lekceważenie swoim prześladowcom.

Jeno sięgnął po łuk na plecach, ściągnął go sprawnie, szybko założył strzałę i podał broń królowi, , Kazimierz z niezadowoleniem wykrzywił wargi.

– Nie z łuku, na Boga! Na takiego króla? Nie z łuku!

Chwycił oszczep, spiął konia ostrogami i pognał. Odbiegł już na dobre dwadzieścia kroków, zanim Jeno ruszył za swoim panem. Może gdyby się pospieszył, może gdyby był bliżej, nie doszłoby do wypadku. Królewski koń trafił niespodziewanie na wykrot, stanął dęba, pochylił się i padł nagle na lewy bok, częściowo przygniatając jeźdźca.

Jeno słyszał wyraźnie, jak chrupnęły kości. W jednej chwili zapomniał o jeleniu, zeskoczył z wierzchowca i rzucił się ratować monarchę. Musiał mu pomóc wyciągnąć nogi spod ciała zwierzęcia.

Król nie jęknął, ale Jeno i tak wiedział, że ma pogruchotane kości.

– On mój! – wołał teraz, leżąc na ziemi. – Dobrze, że nie popędziłeś za nim, mój stary druhu. Ten jeleń jest mój! Musi być mój, Srebrnorogi!

Jeno wytaszczył rannego spod konia i aż krzyknął, widząc zniekształconą lewą nogę króla. Rzucił się na kolana i szybko zaczął robić opatrunek, kładąc łupki z patyka i sztyletu, zawiązując je kawałkami rzemienia, jakie miał przy siodle. – – Chyba złamałem nogę – jęknął ranny.

Jeno z Krasawy stał obok swojego króla i grał na rogu. Ranny król, leżąc na płaszczu rozpostartym na zgarniętych pospiesznie gałązkach i igliwiu, czekał na pomoc.

Jeno powtórzył wezwanie, a chwilę później usłyszeli odzew, jako że pozostali myśliwi nie odbiegli daleko.

– Zupełnie jak wtedy, na Czerwonych Bagnach – powiedział król. – Pamiętasz? Kolejny raz ratujesz mnie w puszczy...

– Wtedy nie wiedziałem, kogo ratuję – uśmiechnął się Jeno. – Ale okazało się, że dobrze wybrałem.

– A ja byłem ci wdzięczny.

– Stale jesteście, miłościwy panie.

Prawie nie było dnia, żeby Jeno nie pomyślał o królewskiej szczodrości. To dzięki niej Jeno-kowal nie opuścił Doliny, a obdarowany szlachectwem i majątkiem, mógł poślubić ukochaną kobietę. To dzięki królewskiej wdzięczności on, chłopak nieznanego pochodzenia, został rycerzem i panem na Krasawic A przecież tak niedawno cierpiał głód i musiał znosić upokorzenia, bo urodzony z jednym okiem niebieskim a drugim brązowym, wychowywany w leśnej chacie znachorki, a potem w kuźni, podejrzewany bywał nawet o czary.

Teraz stał tutaj, wierny poddany króla, którego imię wymawiano w jego domu ze czcią, a wielki miecz, jakim niegdyś ocalił królewską głowę, wisiał we dworze na poczesnym miejscu.

Stał więc tutaj, wielki pan i dostojnik królestwa i byłby w pełni szczęśliwy, gdyby nie fatalny los, który powalił monarszego wierzchowca.

Znaleźli ich wkrótce ludzie ze świty. Pomogli wsadzić króla na konia i doprowadzić go do dworu pana Grota. Łowy przerwano.

Król nie czuł się dobrze, trzęsła nim gorączka, ale uparł się i poszedł do łaźni, jak to miał w zwyczaju. Nikt jeszcze nie podejrzewał, że mogą z tego wyniknąć dalsze nieszczęścia. Wieczorem, gdy król Kazimierz siedział za stołem z innymi, a Jeno po raz setny opowiadał o wielkim jeleniu, nagle padł głową na stół i zemdlał.

Położyli go na łożu wymoszczonym futrami. Trząsł się z zimna, szczękał zębami. I rozkazał, aby zaraz skoro świt ruszali do Krakowa. Ale rano był już tak słaby, że nie tylko na koniu, ale i na wozie nie mógłby się sam utrzymać. Prawie nieprzytomnego przenieśli go na rozpostartej skórze na wóz, z którego pan Grot kazał wyprząc konie, w obawie, że ciągnąc zbyt szybko, przysporzą jeszcze bólu.

Bo ból musiał być wielki. Król był bowiem odporny i silny, nawykły do trudów, nie przejmował się byle skaleczeniem. A teraz leżał, nie mogąc podnieść ręki. Mistrz Mateusz poił go jakimiś miksturami, robił okłady, mruczał modlitwy czy zaklęcia. Lekarzowi nie bardzo było w smak zatrzymywać się w Koprzywnicy, ale ksiądz Janko z Czarnkowa postawił sprawę stanowczo. Mnisi słynęli ze swojej apteki, a poza tym Koprzywnica leżała przy drodze na Kraków.

Zaprzęgali się więc wszyscy po kolei do wozu, wojewodowie, kasztelanowie, rycerze i księża, kolejno brali dyszle w ręce. I ruszyli w drogę ku stolicy.

W Koprzywnicy zabawili więcej jak tydzień. Uczeni ojcowie zajęli się królewską nogą i królewskim zdrowiem, ku wielkiemu niezadowoleniu królewskiego medyka.

– No cóż – gderał mistrz Mateusz. – Mówiłem od razu, że to poważna sprawa. Noga będzie krzywa, a nie wiadomo jeszcze, jakie z tego zło może wyniknąć. Chyba, że mnie dopuścicie do królewskiej osoby. Wtedy może umiałbym coś poradzić.

Król wydobrzał nieco, na tyle przynajmniej, żeby ruszyć w dalszą drogę. W Osieku mistrz Mateusz znowu został dopuszczony do jego osoby i jakby na przekor wszystkim, kurował go po swojemu. Król objadł się, opił miodu i znowu poczuł się źle. Wieźli go więc dalej, z godziny na godzinę tracąc nadzieję. Ale w Nowym Mieście Korczynie niespodziewanie poprawił się stan chorego. Tutejsi lekarze dali mu środek na przeczyszczenie i zgodnie z radą pana Jeno, wzięli na ścisłą dietę. Już po dwóch dniach gorączka spadła, król poczuł się na tyle dobrze, że sam wsiadł na wóz i usiłował nawet żartować.

W Opatowcu król zabawił kilka kolejnych dni, aż do czasu, kiedy uczony Mateusz nakazał mu jechać dalej. Zapewniał, że wszystko będzie dobrze, w Krakowie zaś są lekarze, są lekarstwa, są księgi.

Król ani myślał słuchać zgoła innych rad świty i kazał jechać, więc na Wawel wwieziono go nieprzytomnego.

3 listopada, niedziela

Król Kazimierz był blady, zsiniałe usta ledwie się poruszały, więc pan Jeno musiał się pochylić, żeby słyszeć jego słowa.

– Medycy powtarzają, że horoskopy są nader pomyślne – powiedział. – Jeśli tak, czemu nie czuję się lepiej?

Chwycił rękę rycerza i uścisnął ją mocno.

– Wiem, co ślubowałeś – rzekł z naciskiem. – Pamiętam, że obiecałeś nie podejmować się spraw, przynależnych uczonym lekarzom, namaszczonym przez Kościół. Wiem zatem, o co cię proszę. Ale po starej przyjaźni, czy odpowiesz mi szczerze?

– Najjaśniejszy panie... – Jeno rozejrzał się bezradnie, ale wszyscy obecni w komnacie dostojnicy stali pod przeciwległą ścianą, zbyt daleko, by widzieć jego błagalną minę. Zrozumiał, że król specjalnie tak to zarządził, żeby byli sami.

– Czy odpowiesz mi szczerze?

Jeno, z innymi czuwający przy monarsze od dwóch dni, umęczony i pełen bólu, nie mógł wykrztusić słowa, tylko kiwnął głową.

– Więc mi szczerze powiedz, czy medycy się mylą. Zapewniają mnie, że wszystko będzie dobrze, ale sam nie czuję, aby tak miało być.

Pan Jeno pochylił się, spojrzał raz jeszcze w zapadnięte, podkrążone oczy, ocenił bladą cerę.

– Płacicie im za to, żeby was pocieszali, miłościwy panie.

– Pytałem, czy się mylą. Jeno odwrócił wzrok.

– Mylą się – odpowiedział cicho.

Ręka, która trzymała dłoń rycerza, zacisnęła się, a król zamknął oczy. Po chwili uścisk zelżał.

– Ile mam czasu? – padło pytanie. Jeno pokręcił przecząco głową.

– Niestety, najjaśniejszy panie.

– Tydzień?

Jeno zawahał się pod naglącym spojrzeniem.

– Myślę, najjaśniejszy panie, że czas przyjąć sakramenty...

Król Kazimierz rozkaszlał się niespodziewanie, a potem rozkazał, żeby wszyscy się zbliżyli.

– Chcę się wyspowiadać – oświadczył.

Zanim to jednak nastąpiło, kilkakrotnie uścisnął rękę Jeno, a potem dotknął dłonią głowy rycerza.

Wydawał się nagle rozpogodzony, jak ktoś, kto dokładnie wie, czego może oczekiwać i z czym się już pogodził.

– Jakże mój chrześniak? – zapytał prawie wesoło. Pan Jeno znowu przyklęknął przy łożu. Zapewnił, że chłopak jest dobrego zdrowia i wyjątkowo dobrze się chowa.

– Pilnuj go – polecił król. – Będziesz miał z niego pociechę. Szkoda, że już go więcej nie zobaczę.

– Ależ, najjaśniejszy panie! – sprzeciwił się mistrz Mateusz, niosący w miseczce jakąś miksturę, którą zamierzał zaaplikować choremu.

Monarcha dał gestem znak, że nie chce, aby lekarz się zbliżał.

– Twój syn, Jeno, zdaje się Mikołaj?

– Mikołaj, najjaśniejszy panie.

– Twój Mikołaj, Jeno, ubije owego jelenia. Daję mu prawo polowania wedle woli w królewskich dziedzinach, jak i kiedy zechce, nikogo o zgodę nie pytając. Opowiesz mu o Srebrnorogim. Opowiesz mu i przekażesz, że miłowałem go jak własnego syna. Powiesz mu, żeby polując w moich lasach szczególnie pilnie przykładał się do starych rogaczy. Może któregoś dnia trafi na Srebrnorogiego, skoro mnie się nie udało. A kiedy go dopadnie, powiesz, żeby wieniec złożył w darze w mojej wawelskiej katedrze. Jeśliby zaś nie doścignął tego jelenia, niech przekaże to prawo swojemu synowi, a ten swojemu...

– Będzie, jak sobie życzycie, miłościwy panie.

Król Kazimierz westchnął, z trudem poprawił się na łożu. Potem zwrócił się do obecnych:

– Panowie. Wezwałem was, byście byli świadkami mojej ostatniej woli. I módlcie się, aby Bóg okazał miłosierdzie grzesznikowi.

Grudniowa noc

Boże Narodzenie 1371

Na Boże Narodzenie zjechali się do Lipowej wszyscy. Już na dwie niedziele wcześniej przyjechała Alena z małym Mikołajem, a w kilka dni później dotarli wprost z Krakowa pan Jakub i pan Jeno.

Święta były tym radośniejsze, że po raz pierwszy rodzina spędzała je razem, gdyż w latach poprzednich zawsze kogoś brakowało przy stole. Pan Jakub postanowił, że wszyscy powinni świętować przy jednym stole, bo czuł się nieco winny w stosunku do Aleny i jej męża.

Jakub z Lipowej był niebywale szczęśliwy. To przyszło niespodziewanie, po wielu latach trudów, goryczy, zawodów i rozwianych złudzeń. Po dziesięciu latach małżeństwa z Agnieszką, pełnego swarów, bólu, złości i gniewu, niespodziewanie, w sposób prawie cudowny, pan Jakub zdał sobie nagle sprawę, że jest zadowolony. Więcej, szczęśliwy.

Wiedział dokładnie, kiedy to sobie uświadomił, i zupełnie nie po męsku lubił sobie ten dzień przypominać.

Pewnego dnia, przed pięciu laty, dozorował właśnie swoich ludzi, którzy na skraju lasu urządzali barcie dla licznych w Lipowej pszczół, gdy nadbiegł zdyszany pachołek, z daleka wymachując rękami, jakby miał coś bardzo ważnego do przekazania.

– Panie! – wołał. – Szybko! Szybko idźcie do dworu!

Pan Jakub porzucił swoje zajęcie i pobiegł jak młodzik. Przebiegł przez pole, minął stodoły, stajnie pełne koni, dobrze zaopatrzone spichrze i lamusy, gonił z całych sił, szybko, ze wzrastającą z każdym krokiem gorączką.

W sieni zderzył się z kimś, kogo nawet nie rozpoznał, a kto nieopatrznie stanął mu na drodze, i przez otwarte drzwi wpadł wprost do świetlicy. Tu zatrzymał się w progu.

Po przeciwnej stronie wielkiej sali stała jego żona Agnieszka, a przy niej ich syn, Jakub, w odróżnieniu od ojca zwany Jakubkiem.

Pan Jakub stał zdyszany i patrzył na dojrzałą, ładną niewiastę, która była jego żoną, i na jasnowłosego, pucołowatego chłopca, który był jego jedynym synem.

Kobieta uśmiechnęła się ciepło.

– Zobacz, Jakubku – powiedziała. – To ojciec, idź do ojca.

Chłopiec zaśmiał się zadowolony i wysunął stopę do przodu, a kiedy Agnieszka zabrała ręce z jego ramion, postawił kilka niepewnych kroków, wyciągając rączki do rodzica.

Jakub podbiegł i złapał syna, zanim ten wywrócił się, zmęczony chodzeniem. Chwycił Jakubka i podniósł go wysoko nad głowę.

– Jakubek chodzi! Co za dzielny chłopak! Agnieszka podeszła do nich i śmiejąc się radośnie jak oni, przytuliła się do obu.

– Pięknie zapowiadają się nam następne lata – powiedział Jakub. – Pięknie.

Jeszcze rok wcześniej Jakub nie mógł uwierzyć w to, co usłyszał od położnej.

– Bóg wynagrodził waszą cierpliwość, panie – powiedziała. – To syn. Macie wspaniałego następcę.

Zdrowy, silny, piękny.

Jakub z Lipowej, który ostatnie zdrowe dziecko, urodzone jeszcze z pierwszej żony, miał przed kilkunastu laty, natychmiast stracił dla chłopca głowę. Długo nie mógł w to uwierzyć. Kobieta, z którą był związany od piętnastu lat, którą pogardzał dla jej złego charakteru, jej skąpstwa i wreszcie niemożności urodzenia syna, któregoś dnia bez żadnych kłopotów powiła zdrowe, mocne dziecko. To ona nazwała je mężowskim imieniem.

Od tamtego dnia, gdy Jakubek postawił pierwszy krok, pan Jakub zakochał się w synu bez pamięci i bez reszty, a do tego stopnia, że cały dzień potrafił spędzić w babińcu, obserwując zabawy dziecka, zapominając o swoich obowiązkach.

Tak był zajęty Jakubkiem, że mało dbał o Mikołaja. Bo następnego roku urodził się syn jego córki Aleny i pana Jeno. Pana z Lipowej, owszem, ciekawiło, co się dzieje we dworze w Krasawie, ale sam bywał tam niezmiernie rzadko. Dopiero, kiedy Jakubek był już na tyle duży, by można go było wozić z sobą, pan Jakub zaglądał i do wnuka.

Częściej jeździła do Lipowej Alena, radując się z przyjaźni i harmonii, jaka zapanowała między nią a macochą. Agnieszka zawsze witała ją serdecznie i nie było spraw, których by nie omawiały wspólnie, śmiejąc się przy tym, żartując i wymieniając nowinki. Alena korzystała zresztą z rad macochy, która po urodzeniu dziecka stała się bardziej dostępna, łagodniejsza i milsza w obejściu. Nie zatraciła jednak nic ze swojej, dobrze znanej w okolicy, umiejętności gospodarowania i oszczędności. U pani Agnieszki nie zmarnują się nawet resztki – powiadano w okolicznych dworach i ze wszech miar była to prawda. Stodoły i spichrze pękały w szwach, bydło miało zaokrąglone boki, służba jadła do syta. Pani Lipowej regularnie wydawała z lamusa płótno dla dziewek i pachołków, a raz na trzy lata sukienne płaszcze. Wosk zaś na świąteczne świece posyłała aż do dwóch kościołów.

To oczywiście nie znaczy, że pani Agnieszka zdolna była okazać miłosierdzie leniwemu słudze czy pasterzowi, który dopuścił krowy w szkodę. Jej ręka nie straciła na ciężkości, a język na ostrości, więc jak dawniej służba bała się przy niej głośniej odetchnąć.

Agnieszka sama zajmowała się Jakubkiem, niechętnie powierzając go opiece służby, bo stale drżała o jego zdrowie i wpadała w złość, gdy tylko najmniejszym płaczem dawał znać, że z czegoś nie jest zadowolony. Nie puszczała go od siebie na krok, co bywało powodem kłótni z mężem, gdyż Jakub uważał, że za mało czasu on sam może poświęcić chłopakowi.

Jakub był dumny, a Jakubkowi pobłażał we wszystkim. Nosił go na plecach, woził konno, zamawiał łakocie i zabawki.

– Musi mieć wszystko, co najlepsze – mówił.

Tego roku przywiózł synowi drewniany mieczyk w zdobionej pochwie, zawieszony na kosztownym pasie i Jakubek biegał po dworze, wymachując bronią i wydając okrzyki radości. Głośny, wesoły, jasnowłosy chłopak, choć czasami uciążliwy, był ulubieńcem czeladzi, ciekawy wszystkiego, rozmowny, przymilny.

– Bardzo mnie raduje, że pomiędzy Agnieszką a moim ojcem tak dobrze ułożyły się sprawy – powiedziała Alena do męża tego wieczora.

– I mnie to cieszy – zgodził się Jeno. – Doprawdy, miło popatrzeć, jak serdecznie odnoszą się do siebie.

Stosunki między Jakubem a jego żoną Agnieszką zwracały powszechną uwagę, szczególnie tych gości, którzy w Lipowej dawno nie byli lub znali tylko ze słyszenia trudny charakter Agnieszki. Nadziwić się teraz nie mogli, jak plotka może wykrzywić prawdę, widząc uśmiechy między małżonkami oraz wzajemne dowody umiłowania, dawane przy każdej sposobności.

Zdawało się, że przeszłość, zła i gniewna, minęła bezpowrotnie i nic nie może zakłócić w Lipowej harmonii. Służba dworska dokładnie wypełniała polecenia, nikt o niczym nie zapominał i wykonywał obowiązki z poświęceniem. Niewiele więc było do roboty przed samymi świętami, skoro przygotowania rozpoczęła Agnieszka na dobre trzy tygodnie wcześniej i teraz pozostało tylko dopilnować szczegółów.

Przy wielkim stole w świetlicy zasiadło tego roku wielu gości, bo poza rodziną przybyli też panowie z sąsiedztwa, starosta olsztyński i kilku księży, w tym ojciec Ambroży, będący już stałym domownikiem dworu Jeno w Krasawic.

W czeladnej, przy zbitych z desek blatach, siedzieli giermkowie, pachołkowie i słudzy, a także garść wędrowców nieznanego pochodzenia, których dwór przygarnął na okres świąteczny, śnieżny i mroźny w tym roku.

Chłopcy bawili się razem i dwór pełen był dziecięcego gwaru. Jakub, który lubił chwalić się synkiem, z pobłażaniem patrzył, jak Jakubek tarmosi młodszego o blisko dwa lata Mikołaja.

– Wyrośnie z niego dzikus – mówiła Agnieszka, niezbyt zadowolona z harców chłopca, któremu ojciec na wszystko pozwalał i zapominał karcić nawet wówczas, gdy należało.

– Wyrośnie z niego wojownik – cieszył się Jakub.

W kościółku odprawiono uroczyste nabożeństwo, w czasie którego ojciec Ambroży mówił pięknie o miłości i o obowiązkach w rodzinie. Rozradowani oczekującymi ich przyjemnościami biesiady, wrócili do dworu, gdzie kończono już ostatnie przygotowania przed ucztą.

– Wszyscy liczą, teściu, że zabawicie ich opowieściami o dawnych wyprawach – powiedział Jeno do Jakuba.

– Chętnie opowiem, ale zacznę dopiero po drugiej kwarcie piwa – śmiał się pan z Lipowej.

Kiedy wieczorem usiedli wszyscy do świątecznej uczty, naliczono dwadzieścia sześć osób tylko przy głównym stole.

– Jak na królewskim dworze – powiedziała z uznaniem Alena*

Popołudnie spędziła z macochą w jej komorze, gdzie długo szeptały ze sobą, zwierzając się z rozmaitych przypadłości życiowych i chichocząc. Potem pokazały się w nowych sukniach i pięknie haftowanych czepkach, obwieszone klejnotami.

– Boję się nawet mówić, jak kosztowne będą tegoroczne święta – powiedziała Agnieszka. – Ale uzgodniliśmy z twoim ojcem, że mają być takie, żeby wszyscy je zapamiętali i aby długo mówiono o nich w Dolinie.

Żadna z niewiast nie przypuszczała nawet, jak bardzo prorocze okażą się te słowa.

Uczta trwała już pół nocy. Dostatni, obfity stół, jadło i napitki, opowieści i żarty.

Dzieci bawiły się na podłodze, baraszkując na skórach, rozłożonych przed wielkim kominem, nad którym czuwał sam stary Szczepan Sowa, niegdyś zarządca Jakubowego dworu, dziś tylko starzec dożywający swoich dni u boku ukochanego krewniaka i wychowanka.

To Szczepan był pomysłodawcą nowej zabawy. Siedmioletni prawie Jakubek, z drewnianym mieczykiem przy boku, woził na psim grzbiecie małego Mikołaja. Pies, wielki i groźny basior, przywódca całej dworskiej sfory, niezwykle potulnie stosował się do poleceń chłopca, co wzbudziło śmiech obecnych.

– Dalej! Dalej! – wołał Jakubek, wymachując mieczykiem, choć pięcioletniemu Mikołajowi zabawa nie była chyba w smak, bo zaczął nagle płakać.

– Beksa! – orzekł Jakubek, kiedy Mikołaj czym prędzej zsunął się z psiego grzbietu. – Nigdy nie zostaniesz prawdziwym rycerzem!

Mały Mikołaj, nie zważając na krytykę, uciekł wprost w ramiona Aleny. Rozczarowany Jakubek schował mieczyk do pochwy. Stał chwilę niepewny, aż odgarnął z czoła jasny kosmyk włosów i powiedział do oglądających tę scenę dorosłych:

– Nic z niego nie będzie.

Po czym odwrócił się do młodszego chłopca plecami. Tyle było powagi i zawodu w głosie Jakubka, że wszyscy wybuchnęli gromkim śmiechem.

– Widzieliście, jaki wódz! – powiedział ktoś.

– To ci mądrala! – zawołał Szczepan.

– A jaki poważny i napuszony – śmiała się Alena. – Zupełnie jak jaki kogut. Albo pan Filip.

Znowu gruchnęli śmiechem, bo wspomnienie Filipa ze Słowika było w tym miejscu jak najbardziej uzasadnione. Pana Filipa znano z jego umiłowania strojów, przyjmowania władczej postawy i robienia groźnych min.

W tej ogólnej wesołości nikt nie zauważył, jak nagle pobladło oblicze Agnieszki, która natychmiast opuściła głowę, a jej ręce zacisnęły się mocno na krawędzi stołu.

Nikt tego nie zauważył.

Nikt poza jej mężem, Jakubem.

Jakubowi z Lipowej dopiero uwaga córki pomogła zrozumieć gest, który zauważył u syna już dawno.

Ale dopiero teraz Jakub uświadomił sobie, dlaczego gest wydawał mu się znajomy. Bo znał kogoś, kto w taki sam sposób poprawiał włosy, jasne włosy.

Jakub nie mógł uwierzyć w straszne podejrzenie, jakie wkradło się w jego duszę, raniąc ją niczym ostry nóż. Nie chciał o tym z nikim mówić, nikomu nie przyznał się do swoich obaw i bólu, nawet przed sobą bał się to powiedzieć.

Ale nie mógł myśleć o czymkolwiek innym, ani cokolwiek robić. Wybiegł z domu i przez pół nocy pędził konno wydeptanymi dróżkami albo i na oślep przez pola. Kiedy wrócił nad ranem, nikogo już nie było w świetlicy, tylko stary Szczepan drzemał na ławie, opatulony w skóry i futra.

Jakub poszedł do alkowy, zaśnieżony jeszcze, mokry, rozgorączkowany.

Jakubek spał na swoim posłaniu, rozrzuciwszy rączki, Jakubek z różową buzią i tymi jasnymi lokami nad czołem. Pan z Lipowej schylił się i zbliżywszy światło do twarzy syna, uważnie przyglądał się temu, co przecież tak dobrze znał. Oświetlał kolejno oczy, nos, uszy, podbródek, policzki. Dziecko, zmęczone zabawą, spało mocno i nie poruszyło się nawet.

Trzymając kaganek wysoko nad głową, Jakub podszedł do posłania żony. Domyślił się, że dopiero się położyła. Musiała przecież zadbać o gości. Tylko najbliższych ulokowano pod dworskim dachem, dla reszty przygotowano posłania w stodołach.

Jakub oświetlał twarz Agnieszki, przypominał sobie coś, zastanawiał się, obliczał. Kiedy otworzyła oczy i nagle zobaczyła go nad sobą, z płonącym spojrzeniem, drgnęła przestraszona. Ale on nie był rozzłoszczony ani gniewny, był bardzo spokojny.

– Wstań – powiedział. – Musimy porozmawiać. Podniosła się bez słowa, bez pytania i bez zaskoczenia, jakby spodziewała się takiej nocnej rozmowy.

Jakub poszedł w kąt alkowy, gdzie na belce wisiał mały krzyż ze srebra.

– Podejdź tu – polecił.

A kiedy zbliżyła się, milcząca, jakby nierozumiejąca jego intencji, ale posłuszna, rozkazał, żeby uklękła. Klęknęła gołymi kolanami na deski, podwijając koszulę. Wydawał się zaskoczony, że tak szybko i potulnie zgodziła się z jego wolą.

– Teraz przysięgnij, że Jakubek jest moim synem. Nie krzyczał, nie przeklinał, nie groził, mówił tylko cichym, a strasznym głosem.

– Przysięgam – powiedziała Agnieszka.

Drgnął, światło w jego ręku zakołysało się, ale trwało to krótko.

– Przysięgnij, że nie jest synem Filipa – zażądał.

Wtedy się zawahała. A kiedy to zauważył, stęknął, odwrócił się gwałtownie i nie słyszał już, czy mówiła cokolwiek.

– Wiedziałem – jęknął półgłosem, jakby bardziej do siebie niż do niej, odchodząc w kierunku drzwi. – Dawno to podejrzewałem, ale nie chciałem wierzyć. Wolałem nie wierzyć.

Rzuciła się do jego nóg, zaczęła prosić i błagać, mówić o małym Jakubku, o jego miłości do ojca, o swojej miłości do męża, której tak długo nie mogła doświadczyć, a która była przecież tak blisko.

Delikatnie, ale stanowczo odsunął się, odrywając jej ręce od swoich stóp.

– Ubierz się – powiedział.

Podniosła głowę, załzawionymi oczami patrząc na jego twarz i nie rozumiejąc, co mówi.

– Ubierz się – powtórzył. – Jest zimno.

Wstała z kolan, machinalnie poprawiła włosy, rozglądając się za sukniami, kiedy dodał:

– I ubierz dziecko.

– Ubrać Jakubka? – zdziwiła się. – Teraz? W nocy?

Ale nie odpowiedział, tylko wykonał gest, żeby się pospieszyła. Chwyciła więc szaty, zakładając je byle jak, niedokładnie, a potem poszła do posłania Jakubka. Dzieciak obudził się dopiero przy ubieraniu, płakał teraz i grymasił, uspokajała go, co raz zerkając na męża, który stał w tym samym miejscu i czekał. Trzymał w ręku kaganek, przekrzywiony, i czasem kropla gorącej oliwy wypadała z niego na podłogę. Chciała mu powiedzieć, żeby nie narażał dworu na pożar, ale dał jej szybki znak, aby się nie odzywała. A potem pokazał tylko stos wierzchnich ubrań, które przyniósł z sobą.

Kiedy stanęła gotowa, ubrana jak na mróz, z Jakubkiem trzymanym za rękę, poprowadził ich z alkowy przez sień do wyjścia z dworu i sam otworzył drzwi na zewnątrz. Buchnęło śniegiem do sieni.

– Co chcesz zrobić? – błagała go. – Jego też skazujesz na zatratę, bez żadnej litości? Twojego ukochanego Jakubka?

Ale był nieporuszony.

– Idź! – polecił. – Idź i niech Bóg nie pozwoli, żebyś kiedykolwiek przekroczyła ten próg!

Jakubek płakał, wyrwany ze snu, trząsł się z zimna i ze strachu, jaki wyczuwał naokoło.

– Dokąd pójdę? – zapytała. – Dokąd pójdę po nocy?

– Nie wiem – chwycił połę drzwi, chcąc je jak najszybciej zamknąć. – Możesz iść do Dębowca... albo gdzie chcesz.

– Do Dębowca? Tam przecież nic nie ma.

– To nie moja sprawa – odpowiedział chmurnie. – I nawet nie chcę wiedzieć.

Nie wypuszczając ręki chłopca, ruszyła krok do przodu.

– Nie masz ani krzty zmiłowania? – zapytała, ale nie odezwał się, tylko ręką dał znać, żeby się pospieszyła.

Nasunęła kaptur płaszcza na głowę, a potem przekroczyła próg.

– Szkoda – powiedział jeszcze. – Szkoda, że mnie zawiodłaś.

Odwrócił się i starannie zamknął drzwi.

Wiadomość o tym, że Jakub wypędził żonę z dzieckiem, szybko rozeszła się po okolicy. Roznosili ją po całej Dolinie świąteczni goście dworu w Lipowej, a wkrótce potem stała się ulubionym tematem plotek. Jedni śmiali się głośno, inni nie ukrywali zadowolenia i powiadali, że dawno już zauważyli podobieństwo młodego Jakubka do pana Filipa ze Słowika, a tylko jeden ojciec chłopca pozostawał w nieświadomości. Jeszcze inni, którzy zazdrościli panu Jakubowi, a już szczególnie pani Agnieszce dostatku i powodzenia, cieszyli się w duchu z cudzego nieszczęścia. Nikt jednak nie odważył się mówić o tym głośno.

W Lipowej pan Jakub surowo zakazał wymieniać imienia żony i syna, grożąc poważnymi karami, gdyby nie zastosowano się do jego polecenia. Wydał też zakaz udzielania wygnanym kiedykolwiek i jakiejkolwiek, najmniejszej choćby pomocy.

Smutki i słowa

Smutny był początek nowego roku w Krasawic Alena czuła się winna, że przyczyniła się do odkrycia niewierności macochy, więc zadręczała się, że to ona sprowadziła nieszczęście na wszystkich.

Tłumaczyła sobie wprawdzie, że to przecież Agnieszka nie dochowała wierności, ale dziesiątki razy, bez końca, zastanawiała się teraz, czy wszystko potoczyłoby się inaczej, gdyby nie była taka spostrzegawcza.

Chciała pojechać do starego dworu w Dębowcu, w którym zatrzymała się macocha – gdzie miała prawo mieszkać do końca życia – ale pan Jeno nie był zachwycony tym pomysłem.

– Nie widzę potrzeby jeździć do pani Agnieszki. Twój ojciec chyba wie, co robi. I trudno się dziwić.

Jego żona urodziła dziecko innego mężczyzny. Czy to nie jest wystarczający powód, żeby wygonić ją z domu i z rodziny?

– Ale Jakubek! Co temu wszystkiemu winny jest Jakubek? Przecież to tylko dziecko!

– Wszyscy kochamy Jakubka – zgodził się. – A już twój ojciec najbardziej. Właśnie dla niego był to największy cios. Wszyscy też, przyznaję, z czasem polubiliśmy twoją macochę, kiedy tak bardzo zmieniła się na korzyść. Ale okazało się, że to tylko pozory. Zwodziła nie tylko męża, ale i nas.

– Nie wiem, jak to wytłumaczyć, ale zdaje mi się, że miała swoje racje – zastanawiała się głośno Alena.

– Po prostu nie mogę uwierzyć, że powodowała nią tylko chęć użycia. Przecież ona naprawdę kocha mojego ojca, sam to mówiłeś.

– Mówiłem, ale widocznie nie wiedziałem, co mówię. Nigdy też nie zauważyłem, że Jakubek nie jest podobny do ojca. Kto by pomyślał! Ten piękniś Filip!

Jeno nie polubił pana ze Słowika, kiedy ten bawił przed laty w Dolinie; był zazdrosny o Alenę, a Filip najwięcej czasu spędzał na rzucaniu wyniosłych spojrzeń oraz uwodzeniu niewiast.

– Zrobisz, jak zechcesz – powiedział do żony. – Ale wolałbym, żeby Agnieszka tu nie przyjeżdżała. Ty oczywiście możesz tam jeździć, choć doprawdy nie wiem, po co. Pocieszać ją będziesz? Lepiej zaproś ojca, on bardziej potrzebuje pociechy.

Alena zrobiła, jak radził Jeno, i zaraz w następnym tygodniu Jakub z Lipowej przyjechał w odwiedziny do Krasawy. A że czuł się samotny i zagubiony, przemógł w sobie nawet pewną niechęć do zięcia, jaką żywił do niego właściwie od zawsze. Obaj byli raczej skryci i nigdy nie złożyło się, żeby mieli okazję porozmawiać od serca.

Ta wizyta również nie należała do udanych. Jakub nie chciał słuchać żadnych uwag i posprzeczali się już pierwszego dnia.

– Nie będziesz mnie pouczał – krzyczał.

– Nie śmiałbym was pouczać – odpowiedział Jeno spokojnie. – Powiedziałem tylko swoje zdanie. Mam do tego prawo jako wasz zięć, mąż waszej córki i ojciec waszego wnuka.

– Prawa do zdania ci nie bronię. Miej je sobie. Ale nie chcę go nawet znać.

Jeno, zaskoczony nieco wybuchem teścia, próbował wyjaśnić sytuację, ale Jakub nie był w nastroju do takiej rozmowy.

– Dość gadania o moich sprawach domowych! – uciął opryskliwie. – Nie będę wysłuchiwał żadnych pouczeń. Szczególnie od ciebie, który nie jesteś wzorem wierności.

– Ja? – zdziwił się Jeno. – A niby to dlaczego?

– Nie wiesz? – wykrzywił się Jakub. – Nie wiesz, czy tylko udajesz? Dobrze, więc posłuchaj prawdy.

Może boją się niektórzy twojej siły albo i twoich sztuczek, co to niby ich już nie używasz, ale kto tam może wiedzieć na pewno...

Jeno zacisnął ręce na blacie stołu.

– Pohamujcie się, teściu – poprosił zniżonym głosem. – Szanuję was, ale nie mogę pozwolić, byście mnie obrażali pod moim własnym dachem.

Jakub wyzywająco rzucił okiem w kąt, gdzie odstawił miecz, wchodząc do izby.

– Grozisz mi? – zapytał zaczepnie.

Jeno opuścił głowę i zabrał ręce ze stołu, chowając je za siebie. Ten dziwny gest nie uszedł uwagi Aleny, która była w drugim końcu izby – zaniepokoiły ją niespodziewane głośne słowa w rozmowie jej najbliższych. Zerwała się z miejsca, ale nie podeszła do stołu, przy którym siedzieli mężczyźni.

Jakub zauważył ciekawość córki i natychmiast wykorzystał sytuację.

– Pewnie jej nic nie powiedziałeś – podniósł głos, żeby i ona słyszała. – Na pewno nic nie powiedziałeś.

– Mój mąż mówi mi o wszystkim, o czym powinnam wiedzieć – odparła spokojnie Alena.

Skinęła na służebną, żeby podała przygotowany dzbanek z piwem, sama postawiła go na stole i nalała do kubków.

– O innych sprawach nie muszę i nie chcę wiedzieć – dodała. – Ale najważniejsze, żeby panowała między nami zgoda. Pomiędzy nami wszystkimi. Jesteśmy przecież jedną rodziną.

Jakub z Lipowej zasapał, wypił podane piwo, ale zamierzał wypowiedzieć się do końca.

– Zarzuciłem twojemu mężowi, że postępuje niewłaściwie – wycedził wolno i dobitnie. – Na pewno wszystko ci mówi? A czy powiedział, co on i inni zrobili z ostatnią wolą zmarłego króla?

Agnieszka zdziwiona uniosła brwi.

– Nie wiem, o czym mówicie, ojcze. Przecież wszyscy wiemy o testamencie króla Kazimierza...

Jakub zwrócił się znowu do zięcia, a w jego głosie była drwina:

– Uniosłem się, bo nie ukrywam, jak mocno zabolało mnie twoje postępowanie. Przecież tak bardzo szanowałeś starego króla. Wszędzie i stale podnosiłeś jego zalety. Przecież i wy uważaliście tak samo – rzucił cierpko Jeno.

– Ale ja nie zawdzięczam mu wszystkiego, jak ty. Mnie nie musiał dźwigać do takich wysokich godności, jakich ty, człowiek z gminu, dostąpiłeś. Pytam się zatem, jak mogłeś postąpić wbrew jego woli? Czy zapomniałeś, kogo przeznaczył na następcę? Przecież mówił o tym tutaj, przy tym stole! – Jakub uderzył dłonią w blat. – Na chrzcinach twojego pierworodnego, którego był ojcem chrzestnym!

Czy to nic nie znaczy? A wy, co uczyniliście z jego wolą? Zaprzeczysz, że nożami pocięliście pergamin z testamentem?

– Nie zaprzeczę. Wy zrobilibyście to samo, teściu, gdybyście wtedy byli z nami. Nie mogliśmy zgodzić się na uhonorowanie wielkimi majętnościami niegodnego człowieka. Poza tym obaj złożyliśmy przysięgę nowemu królowi, Ludwikowi, więc nie zamierzacie chyba...

– Nieważne, co zamierzam – przerwał sucho Jakub i wstał. – To sprawa mojego sumienia.

Pożegnał się chłodno i zaraz opuścił dwór. Przy stole pozostał Jeno, siedząc z opuszczoną głową i szarpiąc wąsa, jak zwykle, gdy był zdenerwowany.

Alena przysiadła obok i delikatnie dotknęła ramienia męża. Drgnął, jakby się zbudził ze snu lub omdlenia.

– Próbowałem być spokojny i serdeczny – powiedział wyjaśniająco. – Ale chyba nie wyszło to najlepiej. Twój ojciec wyjechał niezadowolony.

– Mam nadzieję, że jak zwykle wkrótce mu to przejdzie. Cierpi z powodu Agnieszki, sądziłam, że uda się nieco złagodzić ten ból.

Potem pochyliła się ku uchu Jeno, jakby obawiała się, że rozmowę podsłucha ktoś ze służby.

– Czy naprawdę pocięliście testament króla Kazimierza? – zapytała szeptem.

– Tak było – potwierdził. – Król wyznaczył na następcę swojego siostrzeńca i nie chciał słuchać, że książę Kaźko paktuje z jego nieprzyjaciółmi. A dowody zdrady były oczywiste. Kiedy więc król skonał, uznaliśmy zgodnie, że trzeba zniszczyć tę część testamentu. Przestraszyliśmy się, że jeśli tego nie zrobimy...

– Przestraszyliście się? – oczy Aleny zrobiły się wielkie ze zdumienia. – Wy?! A czego, na Boga, mogli się obawiać ludzie tacy jak ty i najwięksi panowie królestwa?!

– Wojny – odpowiedział Jeno cicho. – Okrutnej wojny domowej i wojny ze wszystkimi naszymi sąsiadami jednocześnie.

Ostatnia wizyta ojca i to, że odjechał niezadowolony, dręczyły Alenę przez następnych kilka dni.

– Lękam się o niego – powiedziała do Jeno. – Boję się, że gotów uczynić coś nieodpowiedzialnego.

Chyba powinnam pojechać do Lipowej i ocenić sprawę na miejscu.

Jakub przywitał córkę bardzo serdecznie, uściskał ją, wypytywał o zdrowie wnuka, rozpytywał o sprawy gospodarskie, ciekawił się wszystkimi i wszystkim, starannie przy tym omijając najważniejszą kwestię.

Alena próbowała nawiązać do sprawy kilkakrotnie, ale zawsze uciekał od odpowiedzi, zmieniał temat i z nadmiernym zainteresowaniem' pytał a to o konie, a to o służbę, albo zapowiedź najbliższych zbiorów. Wreszcie jednak Alena nie wytrzymała i zapytała wprost.

– Jak to będzie dalej, ojcze?

Choć doskonale wiedział, o co pyta, udał, że ani się tego domyśla.

– Z czym jak będzie, moje dziecko?

– Dobrze wiesz, o co pytam. A pytam o twoją żonę i twojego syna.

Jakub z Lipowej spokojnie odpowiedział na pytanie, choć nie patrzył przy tym na córkę.

– Nie wiem, o czym mówisz, moje dziecko. Nie mam przecież żony, ani też syna.

Alena włożyła sporo wysiłku w to, co potem powiedziała ojcu. Przypomniała mu wszystko, według starannie przygotowanej wcześniej mowy. Że święty sakrament, że ojcowska miłość, że wspólna przeszłość, że przyszłość.

Jakub patrzył na nią z kamienną twarzą i wcale nie przerywał. Kiedy więc nagle zatrzymała się, spłoszona tym spokojem, powiedział:

– Doceniam, że tak bardzo troszczysz się o mnie i o Lipową. Ale wcale mnie nie obchodzą ludzkie języki. I nie obchodzi mnie, co gadają księża. Zrobiłem, co zrobiłem. I nie zmienię.

– Ależ, ojcze! – tłumaczyła jeszcze. – Czy pomyślałeś o małym Jakubku, dla którego byłeś wzorem i najbardziej czułym rodzicem? Przecież on cię kocha, a ty tak go odrzuciłeś, jak niepotrzebną rzecz. To tylko dziecko. On nie jest niczemu winny.

– Tylko o Jakubku myślę – jęknął Jakub. – Tylko o nim. A potem zauważył:

– Ja też nie jestem winny.

Alena spędziła z ojcem cały dzień, rozmawiając, przekonując go, nakłaniając, błagając nawet, ale był nieczuły na wywody, bo miał na każdy własną odpowiedź.

– Co trzeba zrobić, żeby było jak dawniej? – pytała. – Co Agnieszka" może i powinna zrobić? Tylko pozwól, żeby tu przyjechała. Będzie cię błagała na kolanach o przebaczenie. Okaż litość. Obieca wszystko, co zechcesz i do wszystkiego się zastosuje. Do każdej kary, jaką wyznaczysz.

– Już kiedyś mi obiecywała – przypomniał. – Przed ołtarzem.

– Zgoda. Nikt lepiej ode mnie nie wie, że różnie między wami się układało. Ale przecież ostatnio było lepiej, prawda? Może się do tego nie chcesz przyznać, ale właśnie teraz, z Agnieszką i małym Jakubkiem, byłeś najbardziej szczęśliwy.

– To nieprawda! – oburzył się. – Co za bzdury!

– Wiem, co mówię. Widziałam cię wielokrotnie i wiem, że byłeś szczęśliwy. Nie zaprzeczaj, mnie nie oszukasz. Ja ciebie znam najlepiej. Wiem, że byłeś szczęśliwy. Nie pamiętam swojej matki i zupełnie nie pamiętam, jak było pod tym dachem, kiedy ona żyła, ale wiem na pewno, że nawet z nią nie byłeś tak szczęśliwy jak z Agnieszką.

Jakub zerwał się od stołu z wykrzywioną twarzą.

– Milcz!

Alena poderwała się także i stanęła naprzeciw ojca.

– Nie będę – powiedziała spokojnie. – Nie będę. I nie musisz krzyczeć na mnie, bo to nie zmieni prawdy. A ty sam wiesz, jaka jest prawda.

Stali tak naprzeciw siebie, zadziorni, gotowi sprzeczać się bez końca i bić się prawie, wreszcie Jakub uciekł wzrokiem w bok. Potem bez słowa usiadł na ławie.

– Zastanów się, ojcze – prosiła Alena. – Tylko o to jedno cię proszę. Zastanów się. Nieważne, co mówią ludzie, sam powiedziałeś. Ale teraz, kiedy jest jak jest, cierpią wszyscy. Ty, Agnieszka, twój syn, twój, bo ty go wychowałeś, a także my, twoi najbliżsi. Tak nie musi być. Może dałoby się coś zrobić, żeby cierpiących było mniej.

Jakub przecząco kręcił głową.

– Krew nie woda. Nie nalejesz jej w żyły wprost z potoka.

Rozmowa trwała aż do wieczora. Kiedy wreszcie Alena miała wracać do domu, ojciec długo trzymał ją w objęciach.

– Kochana córeczko – powiedział cicho. – Jestem ci wdzięczny, że tak bardzo dbasz o mnie. Ale mam jeszcze dość sił i dość rozumu, żeby sam rozstrzygać.

A kiedy była już w siodle i pochyliła się, żeby pocałować go na pożegnanie, przytrzymał jej głowę dłużej niż zwykle.

– Tamtej nocy... – rzekł prawie szeptem. – Kazałem jej przysiąc, że Jakubek nie jest synem Filipa.

Żałuję, że nie skłamała. Bo nie mogę teraz postąpić inaczej.

Do Dębowca Alena pojechała samotnie. Nie wiedziała, jak zostanie przyjęta, ale liczyła, że Agnieszka może potrzebować pomocy. Ostatnie lata bardzo je do siebie zbliżyły. Ciąża obu kobiet, porody, potem jednakowe codzienne troski o małe dzieci, wszystko to razem sprawiło, że odkrycie ojcostwa Jakubka Alena znosiła z wielkim bólem. Zapomniała już o dawnych latach, kiedy nie cierpiały się z macochą i przykra jej była myśl, że ten smutny i bolesny stan mógłby powrócić.

Kiedy zaś ojciec przyznał się, że uczynił, co mu nakazuje honor, choć w głębi duszy żałuje swojego postępowania i byłby nawet gotów udawać, że nie było zdrady i oszustwa, Alena poczuła się całkowicie załamana. Wydawało się jej, że póki nie porozmawia z Agnieszką w cztery oczy, szczerze jak niegdyś, nie zazna spokoju. I jadąc do Dębowca, modliła się o znalezienie jakiegoś cudownego sposobu, żeby w Lipowej znowu zapanowała zgoda i miłość; W drogę ruszyła w ostatnim tygodniu wielkiego postu, a termin wybrała nieprzypadkowo, licząc, że wielkopostny nastrój ułatwi jej zadanie.

Śniegi zeszły już zupełnie, droga więc była łatwa, Alena z przyjemnością wdychała pierwsze tego roku podmuchy wiosennego wiatru, a samą okoliczność miała za dobrą wróżbę.

Dębowiec nie był miejscem, w którym Alena chciałaby zamieszkać. Nie tylko w porównaniu z Lipową jej ojca, ale także i z Krasawą wydawał się ubogi i mało przyjazny. Alena nie była w nim wprawdzie od dzieciństwa, ale pamiętała, że jest tam ciasno, niewygodnie i wilgotno – od rzeki ciągnął okropny chłód.

Pamiętała, że dwór składał się z wielkiego pomieszczenia z ogromnym paleniskiem i ledwo jednej bocznej izby. Nie miał podłóg, ani wielu sprzętów. Wieś, która należała do dworu, wymarła na zarazę jeszcze przed urodzeniem Aleny, a później nie było chętnych na osiedlenie się w tym miejscu. Dwór, przez lata pozostawiony sam sobie, mocno podupadł, a zamieszkujący go rządca miał opinię człowieka nieporadnego, żeby nie powiedzieć złodzieja.

Kiedy Alena pojawiła się w obejściu, zobaczyła, że zapamiętana mizerota Dębowca, jeszcze się pogłębiła. Alena nie widziała tu nigdzie ani pracujących ludzi, ani zwierząt, ani żadnego ruchu, właściwego dla gospodarstwa. Działał tylko przynależny do dworu młyn, ale pracował na Agnieszkę i dawniej, bo na jej imię był zapisany w umowie ślubnej.

Agnieszka przywitała pasierbicę przed domem, z dostojnością i wyniosłością, jakiej nie okazywała już od dawna. Alena jednak, która dobrze znała macochę, natychmiast odgadła wszystko. Za dumną postawą Agnieszki kryła się rozpaczliwa próba zachowania tego, kim była kiedyś. Stała więc na progu z wysoko podniesioną głową, a u jej pasa jak kiedyś w Lipowej, wisiał pęk kluczy. Tyle tylko, że w Dębowcu było niewiele pomieszczeń zamykanych na klucz, o ile w ogóle były jakieś.

Agnieszka, rozpoznawszy pasierbicę, zrobiła ruch jakby chciała wybiec jej na spotkanie, ale powstrzymała się. Dopiero kiedy Alena zsunęła się z siodła i stanęła naprzeciw, gospodyni Dębowca niepewnie spróbowała się uśmiechnąć.

– Zbłądziłaś tu przypadkiem? – zapytała.

– Nie przypadkiem – przyznała się Alena i odpowiedziała uśmiechem. – Przyjechałam zobaczyć, jak sobie radzisz i czy czego nie potrzebujesz.

– Niczego mi nie brak – zapewniła szybko Agnieszka. Nie zaprosiła jednak pasierbicy do domu, a jedynie wskazała miejsce na ławce pod ścianą, tuż obok wysokiego progu, przed zamkniętymi drzwiami dworu. Alena bez zdziwienia usiadła i czekała, kiedy macocha zajmie miejsce obok, ale Agnieszka najwyraźniej nie zamierzała tego zrobić. Stała i patrzyła z wyczekiwaniem. Miała na sobie starą, znoszoną suknię, której w Lipowej już nie używała.

– Gdzie Jakubek? – zapytała Alena, rozglądając się za chłopcem.

– Śpi. Lubi spać o tej porze – Agnieszka najwyraźniej nie zamierzała ułatwiać pasierbicy zadania.

Czuła się jednak niepewnie i zaciskała palce założonych do tyłu rąk.

– Po co naprawdę przyjechałaś? – zapytała.

– W odwiedziny. Liczyłam, że porozmawiamy jak kobieta z kobietą...

Alena postanowiła pójść do celu najprostszą drogą.

– Liczyłam, że przekonam cię, abyś wróciła do domu.

– Teraz tutaj jest mój dom – hardo odparła Agnieszka.

– Wiesz dobrze, o czym mówię. O powrocie do Lipowej. Rozmawiałam z ojcem i wiem, że chciałby, abyś wróciła.

Agnieszka roześmiała się nerwowo i złożyła ręce na piersiach.

– Naprawdę? Miałabym wrócić? Jako kto? Może jako sługa?

– Jako pani i żona mojego ojca. Sądzę, że gdybyś chciała, wszystko mogłoby być tak jak dawniej.

– Twój ojciec tak powiedział? – zapytała zdumiona. – Chyba nie myślisz, że w to uwierzę? Nie, moja droga. Nic nie może być już takie jak dawniej.

Potem zrobiła ręką gest, jakby chciała pokazać pasierbicy drogę.

– Jedź już – rzekła. – Wracaj do siebie i może lepiej tu nie przyjeżdżaj. Nie mam chęci słuchać twoich pouczeń.

– Nie pouczam cię, ale...

– Każdy chciałby mnie pouczać. Ale wiesz, co ci powiem? Nie chcę tego słuchać. Co zrobiłam, to zrobiłam. Tego się nie cofnie. I nie chcę, żeby to było cofnięte. Chcę, żeby było tak, jak jest. A innym wara ode mnie!

– A Jakubek? O nim też powinnaś pomyśleć.

– Jakubek jest mój. Tylko mój i niczyj więcej. Więc lepiej niech nikt się do nas nie wtrąca, bo sami dobrze damy sobie radę.

Alena zrozumiała, że nic tu po niej i wstała. Powiedziała jeszcze, że chętnie pomogłaby, gdyby okazała się potrzebna, ale mówiła to w próżnię, macocha nie słuchała. Alena postała jeszcze chwilę, a nie doczekawszy się już ani jednego słowa, wsiadła na konia i odjechała.

Pani Agnieszka wróciła do domu, otworzyła drzwi i zawołała Jakubka, który cały czas siedział za zamkniętymi drzwiami i miał surowo zakazane pokazywać się gościowi.

– Widzisz – powiedziała. – Odjechała, jak przyjechała. Niczego nie wskórawszy.

– Ale dlaczego nie wracamy do domu? – zapytał Jakubek płaczliwym głosem. – Dlaczego musimy mieszkać tutaj, gdzie nie mam swoich zabawek i nie mam z kim się bawić? Dlaczego nie wrócimy do mojego ojca?

– Jakub nie jest twoim ojcem – odpowiedziała Agnieszka cierpliwie. – Pamiętasz, jak ci o tym mówiłam? On tylko pomagał mi ciebie wychowywać. Teraz, kiedy jesteś już taki duży, sami sobie damy radę.

– Ale ja chciałbym być i z tobą, i z nim. Bardzo mnie lubi, dawał prezenty. I kazał służbie, żeby mnie słuchała. A tu prawie nikogo nie ma. Ja tak nie chcę! Nie chcę! Ja chcę wrócić do Lipowej!

Zrękowiny w Markowicach

Markowice na Kujawach, maj 1372

Przeszło setka gości bawiła w Markowicach, gdzie ogłoszono właśnie zapowiedzi rychłego ślubu córki dostojnego pana Henryka z możnym panem Filipem ze Słowika.

Gospodarz, podchmielony już nieco, chcąc dać wyraz swojej radości, zaprosił pod dach wszystkich z okolicy, nie pomijając włóczęgów i niebieskich ptaków, jakich nie brakowało na gościńcach.

Pytał tylko:

– Tyś chrześcijanin?

A uzyskawszy twierdzącą odpowiedź, wskazywał drogę do swojego dworu, obiecywał tłuste mięsiwa i piwa do woli.

– Radujcie się i wy moją radością – mówił.

Biegli więc natychmiast, zgłodniali i spragnieni, a w Markowicach czekała ich prawdziwa uczta, bo nie żałowano tu niczego dla właściwej oprawy tak wielkiego wydarzenia.

– Zapraszam wszystkich – wołał pan Henryk z Markowie w gospodzie Pod Białym Bykiem. – Na zrękowiny mojej jedynej córki i szlachetnego pana ze Słowika. Pójdźcie pod mój dach, złóżcie im życzenia i pamiętajcie o nich w swoich modlitwach. Najedzcie się do syta i spełnijcie dobry uczynek.

Zapraszam wszystkich. Chrześcijanin?

– Tak – odpowiedział Jakub z Lipowej.

W brodatej, zarośniętej i wynędzniałej twarzy było coś, co wydało się panu Henrykowi znajome.

Zawahał się.

– Ty kto?

– Wędrowiec, dla którego chyba nie będziecie mniej łaskawi niż dla innych.

Ach, to ten włóczęga, którego widywano ostatnio koło dworu, pomyślał pan Henryk. Snuł się po okolicy, czasem poprosił o coś do jedzenia. Niech więc teraz skosztuje mięsiwa i ciast, niech choć raz wypije dobrego piwa. Dziś dzień radości.

– Przyjdź i ty – powiedział pan Henryk. – Zapraszam.

– Wspaniała uczta! – mówili panowie przy stołach. – Długie lata będą o niej bajać!

Podnosili drewniane kufle albo cynowe kielichy z winem i przepijali do gospodarza.

– Mocne piwo! – wtórowali im na dziedzińcu, przy otwartej beczce, włóczędzy. – Tylko kości nadto obgryzione.

– Miłujesz ty mnie? – pytał Filip ze Słowika, pochylając się ku narzeczonej, a ta mdlała prawie na sam dotyk jego ręki.

– Najmocniej na świecie – szeptała Katarzyna. – Lękam się tylko, że zaraz się obudzę, a ciebie przy mnie nie będzie.

– Uśmiechnij się, kwiecie mój majowy – odpowiadał Filip. – Mnie też zdaje się, że to nie dzień prawdziwy, ale sen jakiś zaczarowany. I oto szczypię się w rękę i czuję ból, więc to jednak prawda.

Nie wiem, jak doczekam ślubu. Przez te tygodnie zmarnieję do cna.

– I ja zginę z tęsknoty za tobą. Oby jak najszybciej nadszedł ten dzień.

– Pijcie wszyscy do dna! – wołał pan Henryk z Markowie – Częstujcie się i bądźcie radzi, jak ja jestem rad wam wszystkim, moi goście, bez różnicy stanu.

A kiedy podjedli sobie i popili, poszli odpocząć, gdy zaś odpoczęli, znowu stawili się u stołów.

Wniesiono liczne świece do izby, odbito szpunty w kolejnych beczkach.

– Idziesz? Nie opuszczaj mnie choćby tylko na chwilę – prosiła Katarzyna.

– Wrócę – całował ręce narzeczonej pan Filip. – Zanim sto razy powiesz moje imię.

Na ścieżce od dworu ku pomieszczeniom gospodarskim, pod krzakami mocno pachnącego bzu, jakiś cień zastąpił drogę panu Filipowi. Ten przystanął, spróbował wyminąć włóczęgę, jednego z tych, których zaprosił pan Henryk.

Ale cień nie dał się wyminąć, odsunął w prawo, potem w lewo, a stale był dokładnie naprzeciw pana Filipa. Temu zaś spieszyło się do pięknej dziewczyny, był w dobrym nastroju i nie zamierzał karać zuchwalca.

– Zejdź z drogi – poprosił.

Jednak cień nie drgnął nawet, jakby należał do kogoś głuchego. Dyszał tylko ciężko.

– Odsuń się, człowieku – powiedział Filip już rozeźlony. – Pilno mi.

Cień zaśmiał się ponuro, groźnie.

– Nie wrócisz już z tej ścieżki – oznajmił.

W świetle księżyca błysnęła stal wydobyta spod płaszcza. Filip ze Słowika nie był tchórzem, postąpił krok do przodu i jednym ruchem zerwał kaptur z głowy napastnika.

– Ty? – zapytał, a jego głos zdradzał ogromne zdumienie. – Ty tutaj? Czego chcesz ode mnie?

Zamiast odpowiedzi wetknięto mu do ręki miecz, bo pan Filip wyszedł z izby bezbronny. Wziął go teraz, zważył w ręce, wykonał kilka wymachów i stanął gotowy.

– Nadużyłeś mojej gościnności, Filipie ze Słowika – powiedział Jakub z Lipowej.

– Wziąłem tylko to, co mi ofiarowano – odparł Filip.

Obejrzał się za siebie. O trzydzieści kroków od miejsca, gdzie stali, bawili się za stołami goście pana Henryka. Słychać było brzęk naczyń i powolny, zaciągły śpiew.

– Wziąłeś zbyt wiele – rzekł Jakub. – Otworzyłem ci serce i dom, a ty zachowałeś się jak złodziej. U nas srogo karze się złodziei.

– Nie czuję się winny – powiedział Filip.

– Nie czuję się szczęśliwy – warknął Jakub. Spotkali się w krótkim, gwałtownym starciu. Raz i drugi sypnęły się iskry z ostrzy.

– Byliśmy przyjaciółmi – jęknął leżący na ziemi Filip do przeciwnika stojącego ze wzniesionym mieczem.

– Byliśmy ojcami – odpowiedział Jakub i uderzył.

Ostasz syn Jakuba

Któregoś dnia pan Jakub pojechał do Borowna, skąd przywiózł do Lipowej Ostasza, swojego pierworodnego syna, urodzonego z Cudki, córki sołtysa Pełki.

Ostasz odziedziczył wiele cech swojej matki. Płowowłosy, o bardzo jasnej cerze i niebieskich oczach, niewiele przypominał ojca, Jakuba z Lipowej. Nie przypominał też ojca postawą, bo był niewysoki i raczej chudy, choć mocny i sprawny.

Kiedy pan Jakub przyjechał, żeby się rozmówić z synem, było to ich pierwsze spotkanie od siedmiu czy ośmiu lat. Przez ten czas chłopakiem opiekował się dziadek, Pełka, sołtys z Borowna, bo Cudka umarła już dawno temu.

Ostasz stał obok dziadka, podobnie jak on nieufny, ostrożny i niepewny, czego może chcieć wielki pan z Lipowej. Ale niepewność ta szybko zmieniła się w zgoła inną postawę, gdy Jakub powiedział, co go sprowadza.

– To mój syn – rzekł do sołtysa. – Dotąd nie dbałem o niego, choć to moja krew. Teraz chcę to nadrobić.

Niech jedzie ze mną i niech ze mną zostanie.

– Hola, panie Jakubie! – zawołał na to sołtys. – Nie tak prędko! Myślicie, że wystarczy palcem kiwnąć, żeby wszystko odbywało się wedle waszej woli? Najpierw przez tyle lat nie pamiętaliście o nim, teraz go weźmiecie do siebie, a potem znowu go wypędzicie, bo tak się wam spodoba? Nie ma mowy. My też mamy własny honor.

– Uczynię z niego mojego jedynego spadkobiercę – obiecał Jakub.

– Jedynego spadkobiercę? Trudno w to uwierzyć, skoro do tej pory nie wiedzieliście nawet, czy jeszcze żyje.

– Moje słowo nie wiatr. Zaprzysięgnę, jeśli tak chcecie. Będzie moim synem i dziedzicem Lipowej.

Czas, żeby nabył ogłady, bo widzę, że z niego dzikus. Dajcie go do dworu, żeby się nauczył czego trzeba, a kiedyś godnie mnie zastąpi.

Sołtys Pełka pęczniał z dumy, kiedy trzy dni później stanęli przed dworem w Lipowej. Naprzeciw wyszli wszyscy jego mieszkańcy, domownicy i służba, a pan Jakub objął Ostasza i powiedział głośno wszystkim, że mają go słuchać jak jego, bo Ostasz jest teraz jego jedynym dziedzicem i następcą.

Sam Ostasz nie bardzo chyba jeszcze rozumiał, co się z nim i wokoło niego dzieje. Stał oszołomiony, w nowym świątecznym ubraniu i witał się zdawkowo ze wszystkimi, którzy przychodzili, aby przedstawić się i ofiarować swoje służby. Nieco przestraszony, popatrywał na dziadka i ucieszył się, że na pierwszą noc zostali umieszczeni w jednej izbie.

– Nie wierzyłem, że dożyję tego dnia – wzdychał sołtys Pełka. – Wiele razy upominałem się o twoje prawa przed twoim ojcem, a i też gdzie indziej. Upominałem się, ale nie dowierzałem, że coś osiągniemy. Najpierw dlatego, że pan Jakub ma swojego syna, Jakubka, a także wnuka po swojej córce Alenie, Mikołaja. Teraz, kiedy Jakubek okazał się bękartem pani Agnieszki, wypędzonym i zapomnianym, dzielić się będziesz co najwyżej z Mikołajem. Ale to ty jesteś starszy, to ty jesteś synem pana Jakuba, jedynym i pierworodnym. Każda z rzeczy wokoło kiedyś będzie twoja.

Ostasz, na którego bogactwo spadło niespodziewanie, jeszcze nie mógł się do tej myśli przyzwyczaić.

Wiedział, z przeciągających się długich rozmów, że będzie kiedyś miał w swoim władaniu to wszystko, czym teraz rządzi ojciec, ale bał się, że zaraz ocknie się z tak pięknego snu.

– Czy to aby nie żarty, dziadku? – pytał. – Może on tylko tak drwi ze mnie?

– To nie są żarty – zapewniał Pełka. – Tylko musisz być ostrożny. Układny i posłuszny, kiedy trzeba, a kiedy trzeba twardy i stanowczy. Zapoznasz się ze wszystkim, dowiesz się, nauczysz, wejdziesz w łaski, a jak przyjdzie pora, przejmiesz to wszystko.

Pełka pocieszał wnuka i uczył go pewności w postępowaniu, ale sam nie dowierzał szczęściu, które nagle stało się udziałem ich obu. Trzy dni, jakie minęły od pierwszej wizyty pana Jakuba, to za mało, żeby uwierzyć. Bo kto by uwierzył, że nagle, po szesnastu latach, syn córki sołtysa z dnia na dzień zostanie wielkim panem i dziedzicem majątku.

Cudka, ach Cudka! Co to za piękna była dziewczyna i jaką miała przyszłość przed sobą! Ale zawrócił jej w głowie pan Jakub z Lipowej, bo akurat źle mu się układało z żoną i szukał pocieszenia.

Przyjeżdżał do Borowna najpierw ukradkiem, potem coraz bardziej jawnie. Wszyscy wiedzieli, że Jakub groził odesłaniem żony do jej ojca, więc Cudka liczyła, że któregoś dnia stanie się tak naprawdę. Ale nie doczekała tego, choć urodziła Ostasza. Nagle Jakub przestał przyjeżdżać i przestał słać prezenty. Zmarła niedługo potem, niespodziewanie, kiedy Ostasz miał dwa łata.

Sołtys Pełka pojechał wtedy do pana Jakuba, ale ten wyśmiał go, bo nie uważał, żeby cokolwiek musiał łożyć na utrzymanie syna. Później, kiedy Jakub z Lipowej ogłosił wszystkim, że Agnieszka urodziła chłopca, Pełka znowu próbował poprawić byt Ostasza.

– To przecież także wasz syn – mówił Jakubowi którejś niedzieli, gdy spotkali się po mszy przed kościołem. – I w dodatku pierworodny.

– Mój – odpowiedział Jakub. – Ale nieślubny. I nie ze szlacheckiej matki.

Wszystko, co w wyniku tych starań uzyskał Pełka, to mętne obietnice, że pan z Lipowej nie zapomni Ostasza w swoim testamencie.

Chował więc Pełka swojego wnuka w Boronowie i jak umiał uczył go cierpliwości.

– Musisz umieć czekać. Lipowa to wielki majątek, nawet jeśli dostaniesz tylko część, będziesz opływał we wszelkie dostatki.

– Ale to się stanie dopiero, jak on umrze?

– Może uzyskamy coś wcześniej, jeśli będziesz sprytny. Jesteś już dorosły i czas, żebyś zaczął upominać się o swój dział.

Tak sobie rozmawiali i nie przypuszczali nawet, jak szybko spełnią się ich marzenia. Ze nagle, z dnia na dzień, ze swojego ciasnego domu trafią do wielkiego bogatego dworu. Ostasz jako jego jedyny dziedzic, dziadek Pełka jako opiekun młodego pana.

Ostasz nie mógł zasnąć tej nocy i długo roztrząsali wszystko, co zdarzyło się od dnia, kiedy przyjechał do Borowna pan Jakub. Jak prowadzili rozmowy i zawarli ugodę. Jak ojciec obdarował Ostasza nowymi szatami, futrami i bronią. Jak kazał swoim ludziom, żeby słuchali go we wszystkim. Jak oglądali dwór w Lipowej, z niedowierzaniem szacując liczbę krów, koni i owiec.

– Dziadku – zapytał teraz Ostasz. – A co będzie, jak owi Jakubek i Mikołaj upomną się o swoje prawa?

Sołtys Pełka prychnął z lekceważeniem.

– Oni to dla nas pył, mój chłopcze. Przy tobie ich prawa mało znaczą. Jakubek pani Agnieszki to bękart i jego kupisz za grosz. A Mikołaj będzie zdany na twoją łaskę. Dasz mu coś, jeśli zechcesz, bo jego dziedzictwo jest po ojcu na Krasawie, więc nie może ci zagrozić. Ty zaś, jeśli okażesz się mądrym i posłusznym synem pana Jakuba, dasz mu wiele okazji do tego, aby okazał swoją laskę. Powiadają, że jest hojny, więc chyba niedługo przyjdzie ci czekać, abyś był zadowolony. Zatem wszystko, co widzieliśmy wokoło, dwory, ziemia, lasy, młyny, będzie twoje. Wszystko twoje.

Ostasz odwrócił wzrok i jego uszy poczerwieniały.

– A kobiety, dziadku? – zapytał nagle przyciszonym głosem.

– Co kobiety?

Ostasz kręcił się niespokojnie, zanim udało mu się zadać właściwe pytanie.

– Jak to jest z kobietami? Jeżeli jestem synem i dziedzicem pana na Lipowej, to chyba mam też jakieś prawa do tutejszych kobiet...

Sołtys Pełka roześmiał się i z radości klepnął dłonią w udo.

– Moja krew! – powiedział z zadowoleniem. Potem wyjaśnił:

– Kiedyś wszystko tu będzie należało do ciebie, chłopcze, jeśli będziesz sprytny i nauczysz się postępować rozważnie. Pamiętaj, że Jakub, tak jak ciebie przywrócił do łaski, tak, póki żyje, może ci jej odmówić. Ale kiedy zemrze, nie będzie siły, która mogłaby stanąć ci na drodze.

A kobiety? Kobietę sobie sam wybierzesz. Co ja mówię: kobietę! Wiele kobiet!

Zielone jabłko

Jesień 1374

Jeno nie był zadowolony z postępów, jakie czynił jego syn Mikołaj. Chłopiec miał już prawie osiem lat, ale nic nie wskazywało na to, żeby wyrósł z niego godny następca pana na Krasawie. Nie lubił rycerskich zabaw, nie chciał jak inni chłopcy w jego wieku ganiać po polach, siłować się czy pływać w potoku. Wolał siedzieć we dworze, gdzie całymi godzinami mógłby słuchać bajek o południcach, smokach i zaklętych księżniczkach.

Najmniej czasu poświęcał hartowaniu ciała, a wszystko przez to, że – jak sądził Jeno – zarówno matka, jak i stara niańka Stronka, za bardzo się nad nim rozczulały.

Jeno wielokrotnie okazywał niezadowolenie, gdy Alena albo niania, albo i kto inny ze służby, nadskakiwały chłopcu, robiły tragedię z byle zadrapania lub siniaka. Czy się przewrócił na podwórzu, czy brzuch go rozbolał po przejedzeniu, czy uszy mu zmarzły na polu, kończyło się zawsze tak samo.

Chłopiec natychmiast był zabierany pod babską opiekę, gdzie go przytulano, pocieszano i całowano.

Kiedy zaś czasem Alena brała syna ze sobą do sąsiednich dworów, żeby poznał tamtejszych mieszkańców, czy choćby do Dębowca, by tam mógł pobawić się z Jakubkiem, wracał nieszczęśliwy.

Mikołaj zawsze przyjeżdżał przestraszony, posiniaczony, zapłakany i przekonany, że każdy chłopiec w jego wieku nie tylko jest silniejszy, ale że tak już musi być.

Jeno złościł się i niepokoił, nazywając syna zielonym jabłkiem na drzewie, co to uparło się nie dojrzewać.

Kiedy Mikołaj skończył siedem lat i trafił pod męską opiekę, jego ćwiczenia w rycerskim rzemiośle nie przynosiły oczekiwanych skutków. Słabo jeździł konno, choć miał dobrego nauczyciela, jakiego wyznaczył mu ojciec. Był to pachołek dworski, niegdyś żołnierz, który poważnie potraktował swoje zadanie. Od razu też wziął się do roboty. Budził ucznia rano, wywoził go na poła, do lasu, a tam dawał mu rozmaite zadania. Mikołaj, choć polubił żołnierza, nie był jednak pojętnym uczniem. Nie znosił owych rycerskich ćwiczeń, uciekał przed nimi, chował się po kątach, prosił o pomoc matkę, gdy chciano go zabrać na dłuższą wyprawę. Albo udawał chorobę, a to ból nogi, a to ręki.

– Nic z niego nie będzie – złościł się Jeno. – To jakiś nieudany chłopak, który żadną miarą nie przejmie Krasawy po mnie. I nawet nie ma mowy, żeby kiedyś stanął do walki o dwór w Lipowej. Ostasz to już silne chłopisko, zamiłowane w rozmaitych ćwiczeniach. Jeśli Mikołaj nie nauczy się bronić, czarno widzę jego przyszłość. A pod bokiem rośnie też Jakubek. Wszystko mu odbiorą, a on nawet nie piśnie.

– Jest jeszcze mały – usprawiedliwiała syna Alena. – Jest mały, ale kiedyś dorośnie. Musisz dać mu trochę czasu. Nauczy się jeszcze.

Jeno bywał wobec syna opryskliwy i niesprawiedliwy, a często tracił cierpliwość. Wyśmiewał wtedy nieudolność Mikołaja i dziwował się, jak to może być, że aż tak brakuje siły chłopakowi, który jest przecież synem kowala, a więc powinien mieć i krzepę, i odporność.

Niepokoiło go też, że Mikołaj zbyt wiele czasu spędzał z ojcem Ambrożym.

Ojciec Ambroży opiekował się kościółkiem, ufundowanym jako wotum pokutne przez Jeno niedaleko dworu, przy drodze do wsi. Różnie o tej sprawie powiadano w okolicy. Kościół pan Jeno kazał wybudować podobno w intencji swojego ojca i za dawne jego winy. Nie pamiętano już, co było przyczyną tej pokuty, ale łączono ją z osobą duchownego. Nikt nie wiedział tego dokładnie, zauważono tylko, że początkowo pan Jeno niechętnie gościł ojca Ambrożego pod swoim dachem.

Któregoś dnia ten zjawił się w Krasawie, zabawił kilka dni, a potem niepostrzeżenie został na całą zimę. Było to przed kilku laty, ludzie zapamiętali, że jeszcze przed urodzeniem Mikołaja.

Początkowo zakonnik starannie unikał gospodarza i przez kilka tygodni Jeno nie miał pojęcia, że ojciec Ambroży mieszka tuż obok. Kiedy zaś się dowiedział, polecił, aby go odprawiono. Alena jednak sprzeciwiła się, a następnie odbyła z ojcem Ambrożym krótką rozmowę, w której zaleciła mu, żeby przezornie schodził Jeno z drogi.

– To tylko do czasu – wyjaśniła. – Kiedyś mój mąż przekona się, że warto mieć was pod swoim dachem. Zapomnijmy o przeszłości. Wiem na pewno, że nie ma do was żalu, chodzi tylko o to, że przypominacie mu sprawę jego ojca. Z czasem jednak i to się ułoży. Więc na razie nie wchodźcie mu w oczy, sami przecież mówiliście kiedyś, że rozumiecie niezręczność sytuacji.

Zakonnik zastosował się do zalecenia Aleny i przez kilka następnych tygodni tak sprytnie ukrywał się we dworze, że nawet ona go nie widywała. Z zapałem pracował przy kościółku, rzadko bywając nawet w klasztorze. Wkrótce okazało się, że jego pomoc może być przydatna, bo to ojciec Ambroży wyszukał wielu ludzi do prac przy rozbudowie dworu. Jeno dziwił się później, że ludzie tak się garną do Krasawy i tłumaczył to sobie przywiązaniem do panienki Aleny. Ta zaś wiedziała, że to raczej zasługa zakonnika, umiejącego rozmawiać z ludźmi, zachęcić ich, a potem nimi pokierować.

Tak więc ojciec Ambroży, zdaniem pana Jeno, prowadził małego Mikołaja w nieodpowiednim kierunku. W wieku ośmiu lat Mikołaj nieźle mówił po łacinie, z powodzeniem zaczął naukę czytania i wkrótce spodziewał się nauczyć pisać, znał przeróżne hymny i psalmy, a nie było dla niego większego przeżycia niż wizyta w kościele. Ojciec Ambroży zabierał chłopaka także do świątyni w swoim klasztorze we Mstowie albo chodzili razem do kościółka olsztyńskiego i z trudem można go było potem stamtąd wyciągnąć.

Miał piękny głos, a kiedy któregoś razu pojawili się obaj w kościele klasztornym i Mikołaj zaczął śpiewać, wszyscy zamarli z wrażenia. A gdy skończył, przyszli, z samym przeorem Jaszkiem na czele, żeby powiedzieć mu, jak wielką radość sprawił im swoim śpiewaniem i jak wielką radość sztuka ta daje Bogu. Mikołaj był zachwycony pochwałami, ale i mocno zawstydzony, że tylu świątobliwych, ba, świętych prawie mężów, składa mu taki hołd.

To chyba wtedy zapragnął zostać mnichem i od tego czasu robił wszystko, żeby marzenie się spełniło.

Wkrótce też zaczął niby dorosły zakonnik, pościć, ubierać się niedbale i spróbował zimą nosić tylko sandały na gołych stopach, jak to robili świątobliwi mędrcy. Na razie dostawał lanie od Stronki, zobowiązanej dbać o jego zdrowie, ale z czasem wszystkich w Dolinie przyzwyczaił do tego, że tak być musi.

Na razie jednak Mikołaj z płonącymi oczami wysłuchiwał opowieści ojca Ambrożego, znajdując upodobanie w owych niezliczonych historiach o poświęceniach, mękach i upokorzeniach, jakim poddawani byli i jakim oddawali się przeróżni książęta, królowie i zwykli ludzie, a wszystko to dla większej chwały bożej.

Już wtedy bowiem, w wieku ośmiu lat, Mikołaj, w którym w sposób naturalny ojciec widział rycerza i swojego następcę, miał inne zamierzenia. Nie przyznał się do nich nikomu, nawet swojemu duchowemu opiekunowi.

Mikołaj syn Jeno pragnął zostać świętym.

Jeno dorzucił drew do ogniska i spojrzał na syna.

– Nie marzniesz?

Mikołaj, choć szczękał nieco zębami, pokręcił głową przecząco. – Nie.

Bardzo chciał wykazać się siłą i odpornością, więc z zaciśniętymi wargami znosił wszelkie niedogodności obozowego życia.

Trzecią noc stali nad potokiem, we dnie uganiając się za zwierzyną. Towarzyszył im tylko jeden pachołek, więc chłopcu przypadało do wykonania wiele rozmaitych obowiązków. Nie bardzo mu to szło, ale wykazywał sporo dobrych chęci. Jeno całą siłą woli powstrzymywał się przed niechętnymi uwagami i obiecywał sobie więcej zajmować się synem. Do tej pory za mało poświęcał mu uwagi i chłopak za często przebywał w babińcu. Ledwie udało się Jeno wyciągnąć chłopaka na to polowanie.

Alena sprzeciwiała się, że jeszcze za młody, za słaby, za mało dojrzały.

– Nie będzie silniejszy od siedzenia pod dachem – rozstrzygnął Jeno.

Nie przyznał się żonie, że to właśnie ojciec Ambroży poradził mu, aby więcej uwagi poświęcał chłopcu, więcej okazywał mu zainteresowania, częściej rozmawiał i sam uczył konkretnych umiejętności, a nie zdawał się tylko na obcych nauczycieli.

– On chce was naśladować – mówił zakonnik. – Ale jest słaby z natury i to, co wam, kiedy byliście chłopcem, przychodziło z łatwością, dla niego jest trudnym zadaniem, ponad siły. Musicie wykazać wiele cierpliwości, łagodności i umiaru, jeśli chcecie, by poszedł w wasze ślady. Przede wszystkim jednak musicie dać mu odczuć, że go miłujecie.

To zaś przychodziło Jeno najtrudniej. Nigdy tego nie potrafił, po latach nie bardzo nauczył się nawet okazywać miłość Alenie.

Zaopatrzeni we wszystko, co potrzebne dla przygotowania obozowiska, wyruszyli w lasy konno, z pacholikiem Kusym wiodącym jucznego konia. Kusemu nakazano mieć baczenie na chłopca, pomagać mu, pouczać i dbać, żeby nie zrobił sobie krzywdy.

Mimo obaw Jeno, okazało się, że chłopak choć fizycznie słaby, jest uparty i chętny do zdobycia nowych umiejętności. Chodził z ojcem bez słowa skargi po niewidocznych ścieżkach, oglądał tropy, ranił palce o cięciwę łuku. Ale strzelał już wcale nieźle i tego dnia pierwszy raz ustrzelił zająca, którego właśnie piekli nad ogniem. Przy ognisku Jeno opowiadał zwykle o Dolinie, o tym, jak niegdyś był kowalem, a potem został rycerzem, o wyprawach, w jakich uczestniczył, a także o mieczu groźnego rozbójnika Maramy, który wisiał we dworze na poczesnym miejscu.

Tego wieczora mówił o królu Kazimierzu, bo było to akurat w dzień czwartej rocznicy jego śmierci.

– To był naprawdę wielki, wielki król. Co zamków pobudował, co miast, co wsi, młynów i dworów! A jaki był sprawiedliwy i dobry dla wszystkich ludzi rozmaitego pochodzenia, najbiedniejszych i najbardziej nędznych nie wyłączając.

Mikołaj znał oczywiście z domu opowieści o tym, jak w czas ścigania groźnego rozbójnika król Kazimierz omal życia nie postradał na mokradłach i jak został ocalony. Słyszał też opowieści o innych czynach króla i jego towarzyszy, do których należał między innymi jego sławny dziadek, Jakub z Lipowej.

Teraz Jeno opowiadał smutne historie o królewskiej chorobie, długiej podroży do Krakowa i śmierci monarchy. Powiedział także o przedśmiertnym życzeniu króla Kazimierza, o jeleniach, na które Mikołaj miał prawo polować bez ograniczeń. Chłopak wiedział oczywiście, że król Kazimierz był jego ojcem chrzestnym, ale jak dotąd niewiele z tego wynikało. Był za mały, żeby to docenić i nie odezwała się w nim jeszcze dusza myśliwego, gotowego do utraty tchu gonić za srebrnorogim jeleniem.

– Sprawiedliwy, dobry, szczodry. Naprawdę wielki król – mówił Jeno. – Próżno szukać kogoś tak wielkiego pośród władców w innych krajach czy czasach.

– A król Salomon? – zapytał Mikołaj. – Czy to nie pn był największym władcą wszystkich czasów?

Ojciec Ambroży opowiadał...

Jeno skrzywił się. Znowu ten ojciec Ambroży! Czym wypełnia on głowę młodego człowieka, że ten tylko w kółko o jednym i tym samym! Jeno, urażony do głębi, zamilkł, zagryzając wargi i obiecując sobie poważną rozmowę z zakonnikiem. Dosyć tego panoszenia się i wykrzywiania Mikołaja! Ani dnia dłużej!

Mikołaj domyślił się, że zrobił ojcu przykrość, a kiedy to sobie uświadomił, ze wszystkich sił starał się naprawić przewinienie. Bo nieposłuszeństwo wobec rodzica miał za grzech, z którego trzeba się spowiadać, za który trzeba pokutować, a który przede wszystkim trzeba zmazać dobrym uczynkiem.

Wypytywał więc ojca o jego pobyt w Krakowie i osobę króla Kazimierza, bo przeczuwał, że jest to dla ojca sprawa niezwykle ważna. Jeno, który udobruchał się nieco, wkrótce potem powrócił do wspomnień i opowieści.

Od tej wspólnej wyprawy ojciec z synem gwarzyli częściej, bo Mikołaj dojrzewał i był ciekawy nie tylko baśni, a Jeno uczył się sztuki rozmawiania z synem.

Nigdy tylko nie mówił o swoim ojcu i Mikołaj nie wiedział nawet, że jego dziadek był kowalem i nazywał się Jura.

Przyszedł jednak dzień, kiedy Mikołaj zapytał o dziadka.

– Opowiadacie o wszystkich, tylko nie o moim dziadku, a waszym ojcu – rzekł. – Przecież musiałem mieć dziadka. Wiem, że umarł na długo przed moim urodzeniem, ale nic nie wiem o nim samym.

Nawet nie wiem, jak się nazywał, a jestem pewny, że dokonał wielu wspaniałych, bohaterskich czynów. Kiedy mi o nim opowiecie?

Jeno zerwał się z ławy i odszedł, jak gdyby pytanie syna dotknęło go do żywego. Chłopak pobiegł za nim, gotów przepraszać za nieodpowiednie zachowanie, ale Jeno ofuknął go i wymijająco powiedział, że zrobiło się późno i nie czas teraz na rozpoczynanie długich historii. Minął dzień i drugi, a Jeno nie podjął tematu, Mikołaj zaś, rozumiejąc, że ojciec nie chce o tym mówić, na razie nie dopominał się opowieści.

Łzy macochy

Wiosna 1375

Ostasz z Lipowej, syn Jakuba, stał nad strumieniem zwanym Biała Woda i ciskał kamykami w stronę młyna. Woda w rzeczce poniżej obracającego się koła była prawie biała. Dwaj pachołkowie wynieśli właśnie z drewnianej budy dwa kolejne worki, zbliżyli się do brzegu, rozsupłali je i wytrząsnęli z nich nieco mąki.

Obok koła stał młynarz Marcisz z rękami opuszczonymi bezradnie i patrzył w milczeniu, jak mąka odpływa w kierunku pól. Jego żona płakała.

– No? – zapytał Ostasz. – Więc jak będzie? Młynarz przecząco pokręcił głową.

– Wysypać! – rozkazał Ostasz, a pachołkowie ochoczo zaczęli opróżniać worki, żartując przy tym głośno i prześcigając się w zadaniu.

Marcisz patrzył na to jeszcze przez chwilę, zaciskając pięści, a kiedy w workach niewiele już zostało, poddał się.

– Dobrze – powiedział przez łzy.

Ostasz uśmiechnął się szeroko i dał znak pachołkom, żeby zaprzestali zabawy.

– Zostawcie trochę – zażartował. – Będzie akurat na weselny kołacz.

Słudzy roześmiali się hałaśliwie, a zawtórował im bolesny płacz młynarzowej żony.

– Cieszę się, że zmądrzałeś – powiedział Ostasz do młynarza. – Inaczej co byś jadł, mój przyjacielu?

Marcisz chwycił natychmiast oba worki, w których niewiele już zostało i zaniósł je pod ścianę młyna, gdzie były bezpieczne.

– Wasz ojciec tak nie postępował – wycedził przez zęby. Ostasz syn Jakuba zmarszczył brwi.

– Zapomnij o tym – poradził. – To ojciec darował mi tę wieś i twój młyn. Teraz ja tu jestem panem i moje tutaj będą porządki. Im prędzej to zrozumiesz, tym dla ciebie lepiej.

Skinął na pachołka, żeby mu podprowadził konia, wsiadł na siodło i odwrócił się do młynarza.

– Zapamiętaj – powtórzył. – A dziewczynę przyślij mi dziś wieczorem. No, z Bogiem, młynarzu!

Dał koniowi ostrogę i pomknął drogą w kierunku dworu w Lipowej, nie oglądając się na biegnących za nim pachołków.

Młynarz wytarł oczy kułakiem i nakazał żonie:

– Znajdź Zofkę.

– Oby piekło pochłonęło tego przeklętnika! – krzyczała wniebogłosy kobieta. – Oby garb mu wyrósł z tyłu i z przodu! Oby nie spoczął nigdy w poświęconej ziemi! Oby go psy włóczyły po świecie! Oby...

– Znajdź Zofkę – powtórzył Marcisz, nie podnosząc głosu. – Znajdź, bo powiedział, że młyn puści z dymem.

– Ze też kary nie ma na takiego diabła! – nie przestawała złorzeczyć. – Żeby tak w gnojówce się utopił!

– Kary? – młynarz strząsnął z siebie resztki białego pyłu. – Kto niby miałby karać takiego panoszę?

Trzeba nauczyć się z nim żyć.

– Nauczyć się z nim żyć? – wytrzeszczyła oczy młynarzowa. – Co ty gadasz, stary?

– Tak właśnie – powiedział Marcisz. – Nauczyć się.

Alena dwa dni spędziła w Holsztynie, gdzie wybrała się na wieść o nadejściu kupców i teraz wracała do dworu. Siedząc obok pachołka powożącego małym wózkiem, kolejny raz obliczała, czy targując i kupując, pamiętała o wszystkim.

Najbardziej była dumna z nowej zastawy stołowej, o którą zresztą wykłócała się najdłużej. Kupcy przyjechali z Czech i Węgier, więc rozmawiano głównie na migi, co musiało potrwać. Ale zakończyło się po myśli Aleny. Zastawa rzeczywiście warta była słonej zapłaty. Samych cynowych wielkich mis trzy, do tego osiem wielkich talerzy i osiem mniejszych, a także osiem kubków. A najpiękniejszy był dzbanek, wysoki, smukły, a bardzo pojemny. Zastawa będzie służyć podczas wielkich świąt i uroczystości.

Następnie kociołek, patelnia i dwa niewielkie rondle. W wiklinowym koszyku, w oddzielnych woreczkach wiozła przyprawy, drogie ale niezbędne w kuchni goździki, cynamon i szafran. Była dobra okazja kupić tanio sól, ale wzięła tylko kilka funtów, bo na więcej brakło już pieniędzy.

Wiozła skórzane ciżmy z klamrą dla Mikołaja i piękną sukienną czapkę, niebieską w białe zygzaki, a dla zaspokojenia kobiecej próżności kościane grzebienie i aż cztery zwitki kolorowych wstążek, które w części przeznaczyła na świąteczne prezenty dla panien służebnych. Ten wydatek nie był przewidziany, ale wiadomo, że takie rzeczy są potrzebne w domu, jeśli chce się mieć w nim porządek.

Posłuch męskiej służby zamierzała kupić między innymi dzięki skórzanym pasom z metalowymi klamrami.

Najwięcej czasu zeszło Alenie na znalezieniu podarunku dla męża, chciała, żeby była to nie tylko rzecz użyteczna, ale i piękna, a o to nie było łatwo. Bo cóż można kupić dojrzałemu mężczyźnie, który nie bardzo lubi się stroić i ceni przede wszystkim użyteczność.

Nawet nie oglądała przeróżnych części uzbrojenia, bo tym zajmował się przyboczny Jeno albo on sam. Długo natomiast przebierała wśród wystawionych na holsztyńskim rynku materiałów, w końcu nabyła sztukę ciemnozielonego sukna oraz sztukę niebieskiego jedwabiu, choć nie była w pełni przekonana, że dokonała dobrego wyboru.

Teraz wracała wolno, licząc w myślach zakupy i zastanawiając się, jak to możliwe, że nie tylko wydała wszystkie pieniądze, jakie miała ze sobą, ale jeszcze musiała dołożyć futerko z lisa, które przezornie zabrała na wymianę.

Dzień miał się ku końcowi i zajęta swoimi myślami Alena ani się spostrzegła, jak znaleźli się koło olszyny, skąd już tylko chwila do Krasawy. Nie zauważyła też, że niebo zaciągnęły ciemne chmury, dmuchnął silniejszy wiatr i lada chwila można się było spodziewać ulewy. Wóz miał wprawdzie zadaszenie z mocnego płótna, jednak nowym zakupom na pewno nie przysłużyłaby się kąpiel.

– Poganiaj – powiedziała do pachołka. – Może zdążymy przed deszczem.

Służący ochoczo cmoknął na konia. I jemu pilno było do domu, żeby pochwalić się przed innymi nowiutkim nożem w rogowej oprawie.

Za olszyną trzeba było zejść z wózka, bo droga nie przeschła jeszcze po poprzednim deszczu i koń nie bardzo radził sobie ze stromym stokiem pagórka. Alena zrobiła to machinalnie, jak inni jadący tędy i poszła przodem, nadal zajęta swoimi sprawami.

Czuła niepokój, a może nawet żal, że jest taka nieodpowiedzialna, zupełnie jak jaka młoda gospodyni, co to nie umie dobrze przewidzieć zakupów i wydatków. Jak mogła zrobić coś takiego! Żeby wydać wszystko do ostatniego szeląga! Lista dokonanych zakupów była długa, ale brakowało na niej kilku ważnych rzeczy, o jakich przemyśliwała od dawna. A wszystko przez próżność! Chyba diabeł mnie opętał – powtarzała sobie w myślach i usiłowała zgadnąć, co powie Jeno na jej poczynania.

Suknia była z jedwabiu, jasnozielona, wcięta w pasie, z wąskimi rękawami. Te zaś miały zmyślne rozcięcia, wypełnione białym jedwabiem i takież białe wypełnienia przy szyi. Od przodu szły z góry na dół dwa rzędy naszytych drobniutkich kuleczek, wykonanych z nieznanego materiału. Z odległości zarówno jedwab, jak i owe naszycia, przepięknie błyskały w świetle.

Przyłożona do ciała na miarę, suknia pasowała znakomicie, co poświadczał węgierski kupiec cmokaniem i klaskaniem w ręce. Alena zaś kupiła ją natychmiast, bez targu, dając wygórowaną cenę i to zanim jeszcze pachołek wrócił od sąsiednich kramów, gdzie próbował zwrócić belę niebieskiego jedwabiu. Okazało się, że kupiec nie przyjął zwrotu, a kram zdążył zwinąć i poszedł do gospody smakować miejscowego piwa.

Alena wspięła się już na pagórek i spojrzała za siebie. Mały gospodarski konik dzielnie taszczył wózek za sobą i był już niedaleko.

– To szaleństwo – powiedziała do siebie Alena, zatrzymując się, by poczekać, aż nadjedzie. – Znowu przez rok będę musiała składać srebro na domowe zakupy. I co powie Jeno na moją bezmyślność?

Może nawet powiedziała to głośno i zawstydziła się swojego postępowania, bo tuż obok drogi na zwalonym pniu siedziała właśnie jakaś żebraczka i chyba słyszała wszystko.

Alena, gotowa dać jej nauczkę za przesiadywanie w nieodpowiednim miejscu w nieodpowiednim czasie, ruszyła w tamtym kierunku.

Okutana w kilka warstw ubrań kobieta nic jednak nie słyszała i może nawet nie zauważyła nadchodzącej. Pochylona, przeglądała swój tłumoczek, zawierający skromny zapas żywności.

Pomiędzy kawałkami sera, chleba i szmatkami błysnęło naraz w worku kilka kosztownych przedmiotów. Alena natychmiast stała się czujna.

– Komu to ukradłaś? I coś ty za jedna? – zapytała groźnie, ręką dając znać nadjeżdżającemu pachołkowi, by był gotowy do pomocy.

Siedząca drgnęła zaskoczona i gwałtownie zasłoniła worek rękami. Kiedy podniosła twarz, brudną i umazaną, Alena krzyknęła głośno.

– Agnieszka?! Agnieszka!

Siedząca na pniu kobieta prawie w niczym nie przypominała nie tylko dawnej pani Lipowej, ale nawet gospodyni Dębowca. Teraz była nędzarką, bez cienia dumy na pobrudzonej ciemnymi smugami twarzy.

Alena podbiegła do siedzącej, ale Agnieszka zawstydziła się i cofnęła przed uściskiem pasierbicy.

– Co tu robisz? – pytała zdumiona w najwyższym stopniu Alena. – Dlaczego wyglądasz jak ostatnia żebraczka? Dokąd idziesz?

Agnieszka zacisnęła wargi, spuściła wzrok.

– Wybrałam się w drogę – powiedziała cicho. – Myślałam, że odwiedzę sąsiadów...

Nie podniosła głowy, a jej ramiona zaczęły drgać od tłumionego płaczu.

– Dębowiec spłonął – wydusiła z trudem przez łzy.

– Jak to spłonął? – nie zrozumiała Alena w pierwszej chwili.

– Spalił się do samej ziemi. Dwór, stajnie, obory, lamus. Wszystko. Wszystko do ostatniej deseczki.

Uratowałam tylko to, co mam na sobie.

– Matko Boska! A twój syn?

– Śpi za krzakiem, bo zmęczyliśmy się drogą. – Agnieszka wskazała zarośla. – Sługa go pilnuje. On chyba nie zrozumiał jeszcze, co się stało. Jakaś belka spadła mu na głowę i...

– Panie Jezu! Przecież trzeba opatrzeć... Agnieszka podniosła się, zarzuciła worek na ramię. Jej pobrudzona twarz była jak z kamienia, nieruchoma. Alena pomyślała, że macocha nie bardzo wie, co się wokoło niej dzieje, bo nagle zrobiła ruch, jakby zamierzała odejść.

– Uspokój się! – Alena chwyciła ją za ręce. – Uspokój się i opowiedz, co się stało.

– Spalił się dwór – odpowiedziała Agnieszka. – Nie wiem, jak mam sobie teraz poradzić. Wszystko się spaliło. Stajnia, obora, lamus.

– Wiem – przerwała Alena. – Słyszałam za pierwszym razem. Mów, kiedy to się stało. Opowiedz po kolei.

– Ogień – powiedziała Agnieszka. – Ogień prawdziwie piekielny. Buchnął nagle wczoraj, nie, przedwczoraj, w środę, z wieczora. Od razu w kilku miejscach jednocześnie. Jakby sam diabeł go podłożył. Zanim zdążyłam krzyknąć, wołać ludzi, ratować dobytek, paliło się tak strasznie! Od razu wiedziałam, że nic nie da się uratować. Chwyciłam tylko Jakubka na ręce, a po drodze włożyłam garść do skrzynki, gdzie trzymałam klejnoty. Cała reszta poszła na zatracenie.

Rozłożyła ręce bezradnie.

– Co ja mam teraz robić?

Poprowadziła Alenę do miejsca, gdzie spał Jakubek, wyjaśniając po drodze, że wędrują już drugi dzień.

– Pomyślałam, że pomożesz, poradzisz – przyznała się niepewnie.

Alena natychmiast podjęła postanowienie.

– Oczywiście, że pójdziecie ze mną – powiedziała. – Nie musisz nawet pytać.

Agnieszka, choć spodziewała się zaproszenia, nie była jednak pewna. Kiedy zaś dotarły do niej szczere intencje pasierbicy, rozpłakała się. Długą chwilę łkała, nim zdołała podziękować.

– Nie wiem, czy dobrze robisz – dodała. – Czy nie słyszałaś, co ludzie mówią? Że jestem przeklęta i idą za mną nieszczęścia?

Alena nie wahała się jednak.

– Ludzie zawsze coś plotą – odpowiedziała lekceważąco. – Nie będziemy tego słuchać. Odpoczniesz, porozmawiamy i zastanowimy się, co trzeba dalej robić.

Agnieszka, spokojniejsza już, zapytała jeszcze:

– Ale co powie twój mąż?

Alena uśmiechnęła się pocieszająco, dodając odwagi im obu.

– Nie sprzeciwi się, to pewne.

Wcale nie była przekonana o dobrym przyjęciu w domu. Nie dość, że sprowadza niespodziewanych gości, to jeszcze ta suknia z zielonego jedwabiu!

Zgoda

Jakubek spał na trawie, trzymając głowę na węzełku, w którym były chyba rzeczy siedzącego obok pachołka. Obaj mieli nadszarpnięte ubrania, potargane włosy. Na widok pani Aleny pachołek zerwał się z ziemi i odszedł za pobliskie drzewo, zza którego co jakiś czas wyglądał, czekając na polecenia.

Jakubek spał bardzo głęboko, nie poruszył się ani na dźwięk głosów, ani nawet kiedy Agnieszka pochyliła się i musnęła dłonią jego jasne włosy.

– Niepokoję się – powiedziała. – Śpi tak od wczoraj, a właściwie od samego pożaru. Ta belka, która na niego spadła, musiała go mocno uderzyć. Boję się, czy się aby obudzi.

Alena pochyliła się nad dzieckiem i przez chwilę nasłuchiwała jego oddechu. Wydawał się równy, ale jakoś dziwnie głęboki.

– Sama go wyciągnęłaś z ognia?

Agnieszka gwałtownie schowała za siebie obie ręce, na których widniały wyraźne ślady oparzeń.

– Pomógł mi ten pachołek. Gdyby nie on, pewnie nie zdążylibyśmy wyjść spod dachu. Reszta służby uciekła, jak tylko pożar się rozszerzył. Głupcy! Gdyby choć odrobinę pomogli, może udałoby się coś uratować. A tak spaliło się wszystko! Zostałam bez niczego, jak ostatnia nędzarka.

– Nie jest tak źle – pocieszyła ją Alena. – Masz Jakubka. No i masz mnie. A ja jestem przecież twoją córką.

Stwierdzenie to bardzo spodobało się przede wszystkim samej Alenie. Takie postawienie sprawy sprawiło jej przyjemność. Chciała pomóc, chęć ta była w dodatku naturalna i Alena poczuła się lżej.

Tak, pomoże Agnieszce w każdy możliwy sposób.

Uścisnęła macochę.

– Nie płacz – powiedziała. – Pamiętasz, kiedy byłyśmy razem, nie dawałyśmy się przeciwnościom losu.

Dość tego biadolenia. Co się stało, to się nie odstanie. Jedźmy prędko do dworu, bo za chwilę przemokniemy na wylot.

Gestem przywołała czekającego obok pachołka, który nie śmiał podejść niepytany. Był to dwudziestoletni może chłopak, jasnowłosy, wysoki i mocny, co widać było po wystających z opończy silnych ramionach. Nie wyglądał też na bojaźliwego, a na pytania Aleny odpowiadał śmiało i wyraźnie, choć rozpoznał w niej osobę dostojną i ważną.

– Według chrztu jestem Łukasz – odpowiedział. – A wołają na mnie Lutek.

Po czym dodał:

– Wolę, kiedy mówią Lutek.

– Niech będzie Lutek – zgodziła się Alena. – Pani Agnieszka mówiła, jak pomogłeś uratować Jakubka.

Bądź pewien, że ten czyn nie pozostanie bez nagrody. Pójdziesz z nami do dworu w Krasawic Tam znajdziesz dach nad głową i zajęcie. Pójdziesz?

– Mogę pójść – odparł chłopak. – A jak długo miałbym tam służyć mojej pani? Zdaje się, że nieprędko wróci do Dębowca!, bo tam nie zostało nic, tylko kupa popiołu.

– Tyle, ile będzie trzeba – ucięła Alena. – Zanieś chłopca na wóz i dopilnuj, żeby nie wypadł po drodze.

Ja z twoją panią pójdziemy pieszo. To niedaleko, zaraz za tamtym zagajnikiem.

Dotarli do dworu już w deszczu, ale na szczęście nie był tak wielki, jak się Alena obawiała. Zakupom poczynionym w Holsztynie nie stała się najmniejsza szkoda. Kazała je wszystkie przenieść do lamusa, który starannie zamknęła, odkładając rozpakowanie i przegląd na bardziej stosowną chwilę.

Od razu natomiast przywołała służbę, żeby pomogła pani Agnieszce umyć się, uczesać i przebrać w czyste szaty, które dała jej ze swojej skrzyni. W tym czasie dziewki służebne wymiotły narożną izbę, małą wprawdzie, wyposażoną tylko w posłanie i tam położono Jakubka. Przy chłopcu posadziła jedną z dziewczyn, żeby dała znać, kiedy się obudzi.

– Jutro zastanowimy się, jak wyposażyć twoją izbę – powiedziała Alena do macochy. – Coś znajdziemy na pewno.

Agnieszka, przebrana już w czystą suknię i z czepkiem na ułożonych włosach, rozpłakała się głośno i pocałowała pasierbicę w rękę.

– Bóg ci zapłać, córko.

Alena, zawstydzona tak jawnym okazywaniem uczuć, nie pozwoliła sobie dziękować dalej i uciekła, wymawiając się zajęciami gospodarskimi. Dopiero pod wieczór, kiedy Alena zakończyła już obchód dworu i usiadła w świetlicy przy wypoczętej i najedzonej Agnieszce, przyszedł czas na rozmowy.

Pan Jeno miał wrócić dopiero następnego dnia i Alena była zadowolona z nieobecności męża, licząc, że wystarczy jej czasu na takie ułożenie wszystkiego, aby mąż nie miał do niej pretensji.

Sprawa sukni zeszła na dalszy plan, ważniejsza była obecność Agnieszki, bo należało się spodziewać, że Jeno będzie niezadowolony. Nie lubił pani Agnieszki, pamiętając jej zachowanie sprzed lat, kiedy Alena była jeszcze małą dziewczynką, a ona jej niedobrą macochą. I choć minęło odtąd wiele czasu, sąd Jeno nie uległ zmianie.

– To zdradliwa kobieta – powtarzał. – Czy nie żałowałaś uczciwego wobec niej postępowania? I jeszcze nieraz pożałujesz.

Niechęć Jeno do Agnieszki była odwzajemniana, choć macocha raczej nie mówiła o nim w obecności Aleny, wiedząc, że narazi się na ostry sprzeciw. Ale tak jak Jeno mówił o Agnieszce, że jest niegodna zaufania, tak Agnieszka miała go za człowieka, który nigdy nie osiągnie poziomu, jaki daje urodzenie w dobrej herbowej rodzinie.

Agnieszka nie umiała powiedzieć, jak to się stało, że wielki pożar wybuchł nagle w całym dworze i podejrzewała podpalenie.

– Im dłużej o tym myślę, tym bardziej jestem przekonana. Obudził mnie hałas. Wstałam i zobaczyłam ogień w kilku miejscach naraz. Nie może być inaczej, ktoś mnie podpalił.

Alena, choć dopuszczała możliwość tak straszliwej zbrodni, nie wiedziała, kto mógłby poważyć się na czyn równie straszny. A przede wszystkim nie umiała odpowiedzieć na pytanie o przyczyny takiego kroku.

– Zaraz rano tam pojedziemy – orzekła. – Pojedziemy i zobaczymy, co się jeszcze uratowało. Może też dowiemy się, jak było naprawdę.

– Tak czy inaczej, jestem skończona i zdana na cudzą laskę – odpowiedziała Agnieszka zobojętniałym głosem. – Nigdy już się nie podniosę po tym ciosie. A już prawie byłam zadowolona...

Cały ten czas Jakubek dalej spał mocno, a kiedy się zbudził na chwilę, łkał i krzyczał ze strachu, jakby przypominały mu się straszne nocne wydarzenia.

Na miejscu okazało się, że Agnieszka nie przesadzała. Dwór w Dębowcu spłonął do cna. Tylko kikut kamiennego komina wystawał nad kupą popiołu, w którym z trudem można było rozpoznać resztki belek. Doszczętnie spłonęły inne zabudowania, z całymi zgromadzonymi tam zapasami zboża, siana i słomy. Spaliły się zwierzęta w oborach i stajniach, bez śladu spaliły się szopy.

Nawet dla Aleny, która przecież w takich sprawach nie miała wielkiego rozeznania, było jasne, jaka mogła być przyczyna pożaru. Spłonął bowiem nawet lamus, więcej jak w połowie schowany w ziemi, nad którą ledwo wystawał słomiany dach, lamus odległy o dobre czterdzieści kroków od domu.

Ktoś zatem podłożył ogień. Prawdopodobnie podpalaczy było kilku, chodzili od miejsca do miejsca z pochodniami. Użyli też najpewniej smolnych szczap, których resztki odkrył Lutek w miejscu, gdzie jeszcze niedawno znajdowała się obora. Znalazł też jedną całą, być" może zbrodniarz, niosąc ich garść na miejsce podpalenia, jedną zgubił.

W popiele nie można było odszukać niczego. Nawet gdyby cokolwiek się uratowało, zdążyli to już zabrać mieszkający w okolicy chłopi, których grzebiących w popiele długimi patykami przepłoszyło dopiero przybycie pani Aleny. Cała, nieliczna w Dębowcu, służba, schroniła się w pobliskich osadach i najwyraźniej nie miała ochoty wracać do pracy. Już ktoś poradził miejscowym, aby w żywe oczy zapierali się powinności na rzecz dworu, bo zawsze uda się coś dla siebie uszczknąć, skoro spłonęły też rejestry danin.

Agnieszka chodziła za pasierbicą odrętwiała, zdruzgotana, bez żadnego pomysłu na przyszłość.

– Jestem skończona – powtarzała. – Nie mam już nic. Z rzeczy, jakie udało się jej uratować, tylko kilka przedstawiało jakąś wartość. Szczególnie drewniane puzderko z klejnotami, jakie niegdyś dostała od ojca, zawierające kosztowności po matce, a także kilka innych drobiazgów – pierścień ślubny i dwie pary zausznic.

Agnieszka uratowała jeszcze parę innych cennych drobiazgów, ale do tego nie przyznała się pasierbicy, trzymała je w woreczku zawieszonym na szyi.

Kiedy siedziały na trawie obok miejsca, które niegdyś było wielką izbą, nadszedł Lutek. Chłopi zabrali wszystko, co się mogło przydać. Udało mu się wygrzebać jedynie ostrze od siekiery i kilka kawałków żelaza.

– Nic więcej nie ma – oznajmił. – Szkoda fatygi, żeby szukać dalej. Można by jeszcze pogrzebać po chatach, czy chłopi nie mają czego, co należy do pani Agnieszki, ale i to nic nie da. Nawet jeśli co mają, do tej pory dobrze ukryli.

Kobiety musiały pogodzić się z taką możliwością i choć Alena chętnie dałaby chłopom nauczkę, nie miała ze sobą ludzi, którzy mogliby to przeprowadzić. Kazała tylko ogłosić, żeby przyniesiono do dworu wszystko, cokolwiek znaleziono. Gdyby okazało się, że ktoś przywłaszczył sobie coś nieswojego, będzie srogo ukarany. Ale jak przewidywał Lutek, ani tego dnia, ani też w dni następne, nie odnalazła się ani jedna rzecz.

Kiedy więc przed wieczorem obie kobiety odjeżdżały do Krasawy, Agnieszka popłakiwała cicho i na nic zdały się słowa pocieszenia.

– Na razie zostaniesz u nas – mówiła Alena. – Jest dość miejsca i wystarczająco strawy. Jak tylko odpoczniesz, przyślemy tu kogoś zmyślnego, kto pokieruje odbudową dworu. W końcu masz ziemię i trochę klejnotów. I my ci pomożemy.

– Odbudową dworu? – płakała Agnieszka. – Jaką odbudową? Przecież tu nic nie ma.

– Zbudujesz więc nowy dwór. Mało to lasu należy do Dębowca? A ty nie płacz, bo musisz myśleć nie tylko o sobie, ale przede wszystkim o Jakubku. Nie można skazać go na zmarnowanie. W końcu to szlacheckie dziecko.

Agnieszka rozpłakała się jeszcze bardziej.

– To chyba nie Jakub? – zapytała przez łzy. – Powiedz, że to nie twój ojciec, a mój mąż!

– Ani się waż tak myśleć! To nie on! – odparła Alena. – To na pewno nie mój ojciec!

– On już odebrał swoją zemstę – chlipała Agnieszka. – Wierzę, że to nie on. Przecież nie zrobiłby czegoś takiego Jakubkowi...

– Na pewno nie on. – Alena nie była wprawdzie do końca przekonana, ale nie chciała, by takie podejrzenie zakiełkowało w sercu macochy.

– Masz rację, że ojciec już dokonał swego – dodała po chwili. – Już dawno się umówiłyśmy, że nigdy i niczego nie będę ci wypominać. I nie chcę zmieniać tej umowy. Ale powinnyśmy zastanowić się, kto miał interes w tym, żeby zrobić coś tak strasznego. Kiedy o tym myślę, tylko jedno rozwiązanie przychodzi mi do głowy...

Agnieszka nie podjęła wątku.

– Nie wiem, kto to był. Ale to ktoś straszny. Może nawet lepiej nie wiedzieć...

Jakubek

Pan Jeno, który wrócił do dworu wieczorem, wysłuchał nowin ze zmarszczonymi brwiami.

– To zbrodnia – powiedział. – To zbrodnia, która nie może pozostać bez kary. Nie chciałbym być w skórze podpalacza, kiedy już zostanie odszukany.

Bez słowa przyjął wiadomość, że Agnieszka na razie zostanie w Krasawie razem ze swoim synem.

Nawet jeśli był z tego niezbyt zadowolony, niczego nie dał po sobie poznać.

– Tylko niech jej rozkapryszony mały trzyma się z daleka od naszego Mikołaja – zażądał. – Nie życzę sobie, żeby bawili się razem, choć to szlachecki syn.

Alena przystała, choć nie bardzo wiedziała, jak to żądanie przekazać Agnieszce. Wbrew jednak jej obawom, macocha przyjęła je spokojnie. Jakubek nadal słabował i jego matka sama chciała się nim opiekować.

Agnieszka na zmianę ze służebną siedziały przy chłopcu przez kolejne dwa dni. Jeno, który przyszedł go obejrzeć, marszczył brwi z zastanowieniem.

– To musiało być bardzo silne uderzenie w głowę – powiedział do żony. – Rana jest przecież niewielka, powierzchowna i chłopak dawno już powinien stanąć na nogi. Póki się nie obudzi, niewiele mogę mu pomóc.

Wytłumaczył Alenie, jak ma robić opatrunki na poparzone ręce Agnieszki i obiecał, że pomoże przy odbudowie dworu w Dębowcu.

– Pomogę, ale nie mam ochoty ani widzieć pani Agnieszki, ani z nią mówić. Może później...

I rzeczywiście przez kilka pierwszych tygodni, choć mieszkali pod wspólnym dachem, w ogóle się nie spotykali.

Ale obiecanej pomocy udzielił od razu. Już następnego tygodnia wysłał do Dębowca niejakiego Marka, zwanego Czarnym, uchodzącego za zdolnego cieślę i budowniczego, żeby ten na miejscu oszacował potrzeby i porobił stosowne plany.

Czarny Marek kończył właśnie swoją roczną podróż, która miała zaowocować tytułem mistrzowskim i zapalił się do tej roboty. Poszedł do Dębowca z wielką niecierpliwością, a kiedy wrócił po dwóch dniach, miał już w głowie gotowy pomysł.

– Radziłbym przenieść dwór o dwieście kroków wyżej – powiedział. – Wybrałem miejsce, oznaczyłem.

Jest w pobliżu dość materiału, bo dobrze byłoby postawić go na solidnej podmurówce. Rozejrzałem się po lesie, który mi wskazaliście i poznaczyłem drzewa, jakich będziemy potrzebować. Gdybym miał choć kilku ludzi do pomocy, roboty możnaby zacząć i jutro. Tyle tylko, że potrwają one jakiś czas, a ja za parę niedziel muszę wracać.

– Byłoby dobrze, gdybyście sami dopilnowali najważniejszych prac – zachęcał go Jeno. – Co zaś do zapłaty, umówimy się, to może i zechcecie zostać na trochę dłużej.

Mistrz Marek nie odmówił, obiecując, że się zastanowi. Jeno przekazał wszystkie ustalenia Alenie, a potem powiedział:

– Przyjąłem panią Agnieszkę pod swój dach za twoją namową i może tu mieszkać, póki nie zechce wrócić do siebie, kiedy już będą do tego warunki. Ale wszyscy wiedzą, jaka jest skąpa i chętna do skorzystania na innych. Trudno mi uwierzyć, żeby zupełnie nic nie wyniosła z pożaru i pozwoliła, by spaliło się to, co uważała za najcenniejsze. Porozmawiaj z nią i przekaż ode mnie, że pomogę w odbudowie, ale tylko pod warunkiem, że i ona wyłoży swoje oszczędności na zapłatę dla mistrza i robotników. Nie ma rady.

– Uratowała tylko niektóre klejnoty po matce – wtrąciła Alena.

– Od razu wiedziałem, że jednak coś ma. Jest jeszcze przy dworze spory kawałek niezłej ziemi i las.

Kupię od niej wieś albo i co innego. Niech pomyśli. Tak czy inaczej, darmo dworu nie zbuduje. Tak jej powiedz. I powiedz jeszcze, że póki sama nie da zapłaty mistrzowi Markowi, na moją pomoc nie może liczyć.

Jakubek obudził się na dobre piątego dnia po pożarze. Długo jeszcze pozostawał słaby i dopiero po kilku niedzielach zaczął wychodzić na powietrze. Schudł, utracił też wiele ze swojej dawnej zadziorności.

Zmian tych początkowo nikt nie zauważył, ale im więcej upływało czasu, tym bardziej stawało się jasne, że pożar dworu wpłynął na chłopca bardzo poważnie. Zaczaj się bać niespodziewanych odgłosów. Wystarczyło, żeby za jego plecami ktoś nagle głośno krzyknął, a Jakubek rzucał się na ziemię ze strachu. Ponieważ nadal był nieco przykry w obejściu i obnosił się ze swoją pogardą dla służby, często też bywał narażony ha ich żarty. A wykorzystywali prawie każdą okazję. Kiedy tylko nie było koło niego matki, zaraz znajdował się ktoś, kto niespodziewanie wrzasnął za jego plecami, upuścił jakiś przedmiot, walnął kołkiem choćby o drzewo. Jakubek rzucał się wtedy na ziemię, zasłaniał głowę rękami, płakał, konwulsyjnie kopał nogami.

Najbardziej bał się burzy. W tym lęku nie był tu zresztą wyjątkiem, ale od wiosny do jesieni wielokrotnie popadał w taki strach, że nawet tracił przytomność. Bał się już od chwili, kiedy niebo zanosiło się ciemnymi chmurami, a im bliżej burzy, ten strach wzrastał gwałtownie, osiągając stan bliski szaleństwa. Na nic zdawało się zamykanie go w ciemnej alkowie, gdzie nie mógł widzieć błyskawic. Krzyczał, kopał, walił pięściami, trząsł się aż wreszcie padał zemdlony.

Któregoś razu sam pan Jeno, nie mogąc znieść tych wrzasków, wpadł do izby, kazał zawołać służbę, a tej polecił rozgrzać nieco wosku. Potem sam zakleił ciepłym woskiem uszy chłopaka. Od tego czasu Jakubek spędzał każdy czas burzowy zamknięty w ciemnej alkowie, z zatkanymi uszami, siedząc z głową nakrytą skórami. Było lepiej, ale strach tkwił w nim głęboko i ataki powtarzały się nadal.

Zwykle siedziała z nim też Agnieszka, trzymając synka w ramionach i próbując go uspokoić, choć długo nie umiała postępować właściwie i zawsze płakała, a on widząc łzy, darł się jeszcze bardziej.

Szybko zauważono także, że nie tylko strach przed hałasem i przed ogniem odmieniały zachowanie Jakubka. Rósł szybko, podobnie jak inni chłopcy w jego wieku, ale przestał się uczyć nowych umiejętności. Ojciec Ambroży, który początkowo zamierzał edukować chłopca, skarżył się, że Jakubka nie ciekawi zupełnie nauka, a chętnie powraca do zabaw, jakimi zajmował się, kiedy miał cztery czy pięć lat. I tak miało już pozostać. Lata płynęły, a Jakubek wolał bawić się patykami lub słomkami i stracił całe dawne zainteresowanie polowaniami, jazdą konną i bronią. Bał się koni, podobnie jak bał się psów, krów na pastwisku czy w oborze.

Agnieszka początkowo lekceważyła te objawy. Uważała, że chłopiec musi odpocząć po strasznych wydarzeniach, w których omal nie postradał życia. Później zaś, zajęta odbudową dworu, ściąganiem należnych danin, poszukiwaniem środków na budowę i dziesiątkami innych spraw tłumaczyła sobie, że tak być musi aż do dnia, w którym nastąpi cudowna przemiana i Jakubek wróci do siebie.

Na co dzień Jakubek zachowywał się dość spokojnie. Wstawał późno, lubił się wylegiwać i lubił też podkradać z kuchni jedzenie, gdyż miewał wilczy apetyt, a jadał więcej od niejednego dorosłego.

Jedzenie to zresztą nie szło w jego siłę i rozwój mięśni, a jedynie w tuszę i kiedy miał trzynaście lat, był już dość gruby.

Był też bardzo naiwny. Dawał się łatwo podejść, oszukać, wykorzystać. Chroniony przez matkę przed przykrościami, na wszystko odpowiadał płaczem, traktowano go coraz bardziej lekceważąco, od domowników po służbę.

Stanowił przy tym wyraźne przeciwieństwo Mikołaja, który rósł na pięknego panicza, może jeszcze niezbyt biegłego w sztuce władania bronią, ale młodzieńca miłego, układnego, pełnego chrześcijańskiej dobroci i miłosierdzia. Tylko pan Jeno sarkał, że Mikołaj jest za miękki i za łagodny i często to nawet wytykał ojcu Ambrożemu. Zakonnik zaś przy każdej okazji wynosił pod niebiosa zdolności Mikołaja, który czytał już biegle po łacinie, miał umysł chętny do nauki i świetną pamięć.

Podobnie jak przed laty, Jakubek nie bardzo lubił Mikołaja. Dawniej wykorzystywał przewagę wieku i siły, teraz często uciekał się do próśb i płaczu, Agnieszka dalej robiła wszystko, żeby dogodzić kochanemu synkowi. Usprawiedliwiała jego zachowanie, coraz częściej przytrafiające się psoty i drobne grzeszki, zdarzyło się jej kilkakrotnie nakrzyczeć na Mikołaja, choć nie był niczemu winny.

Agnieszka stale modliła się w intencji powrotu syna do zdrowia, fundowała świece do kościoła, nauczyła się ze spokojem wysłuchiwać pretensji domowników i służby. Wyczekiwała na niedługi już czas powrotu do Dębowca, bo prace posuwały się szybko i wiosną następnego roku można już było zająć część pomieszczeń we dworze, jeszcze nie przygotowanym całkowicie do zamieszkania. Tak jednak było jej pilno ochronić Jakubka przed przykrościami, których, jej zdaniem, doznawał w Krasawie, że popędziła tam tylko z Lutkiem i jedną służącą.

Szybki powrót do Dębowca był w dużej mierze zasługą Lutka, pachołka, który pomógł wynieść Jakubka z pożaru, a teraz w pracach prowadzonych przez Czarnego Marka okazał się niezwykle użyteczny, obowiązkowy i pojętny, rychło stając się prawą ręką mistrza.

Dopiero w tydzień po odejściu Agnieszki przyjechał do Dębowca wóz, którym przewieziono to wszystko, co zgromadziła przez czas pobytu w Krasawie. Majątek składał się głównie z przedmiotów gospodarskich i darów otrzymanych od pasierbicy. Większość prac Agnieszka opłaciła z pieniędzy, jakie dostała oddana Jeno, któremu odstąpiła sporą część dąbrowy, na północ od dworu, aż do miejsca zwanego Diablim Uroczyskiem.

Alena dołożyła w ostatniej chwili kilka kur i dwa małe prosiaki. Miała jechać z macochą, ale tej tak bardzo się spieszyło, żeby znaleźć się na swoim, że wolała nie Czekać nawet i ruszyła tylko z synem.

– No i masz ludzką wdzięczność – powiedział Jeno do żony.

– Agnieszka zawsze była trudna w obejściu – zgodziła się Alena. – Staram się ją zrozumieć, bo nie wiem, czy sama byłabym lepsza, mając do czynienia z chorobą, na jaką zapadł Jakubek.

– Nie ma lekarstwa na taką chorobę – westchnął Jeno ciężko.

Węgierski sąsiad

Rok 1377

– Znalazłem sposób na odzyskanie majątku po twoim stryjecznym dziadku – powiedział któregoś dnia Jeno do żony. – Wystarczy ożenić naszego Mikołaja z Mariną, córką pana Janosza z Orkeny, a cały Potok wróci do rodziny.

– Bój się Boga! – załamała ręce Alena. – Przecież Mikołaj to jeszcze dziecko, a ona już dawno jest dorosła. Ma mu matkować czy być żoną? To już lepiej, żeby wziął jej młodszą siostrę.

Tym razem zdziwił się pan Jeno.

– Młodszą siostrą Mariny? – zapytał. – Tego okruszka, co ma z pięć lat? Wątpię, czy wyrośnie z niej kiedyś kobieta. Jest chuda i drobna jak... jak konik polny.

– Hedwiga ma prawie sześć lat – policzyła Alena. – A to znaczy, że kiedyś mogłaby być w sam raz dla naszego Mikołaja. A co do chudości... Zaokrągli się we właściwym czasie. W końcu nie żenimy syna już jutro.

Ale twój pomysł na odzyskanie Potoka nie jest głupi. Moglibyśmy ich pożenić już teraz, żeby zabezpieczyć majątek. Kiedy dorosną, sami rozstrzygną, czy to im odpowiada.

Pomysł męża najwyraźniej spodobał się Alenie, bo wracała do niego kilkakrotnie, a nawet poprosiła Jeno, żeby przy najbliższej okazji wybadał, jak do takiego projektu odniósłby się pan Janosz. Jeno zżymał się i wykręcał, ale Alena, która bardzo zapaliła się do pomysłu, piliła go długo i dokuczliwie.

W końcu więc przystał na taką rozmowę. I kiedy któregoś dnia przywiózł wstępną odpowiedź pana Janosza, aż klasnęła w ręce z zadowolenia.

– A nie mówiłam! To był bardzo dobry pomysł! Trzeba związać Orkenych z nami. W ten sposób odzyskamy Potok. A to się ojciec ucieszy!

– Albo i nie. Liczył zdaje się, że Potok przypadnie Ostaszowi.

– Niby w jaki sposób? Nie po to król Ludwik odbierał go mojemu ojcu, żeby go teraz zwracać. Jedyny sposób to spowinowacić się z tym Madziarem.

Jeno po namyśle musiał przyznać rację żonie. Nie po raz pierwszy przekonał się o zaletach jej umysłu.

Alena wypowiadała swoje zdanie spokojnie i z rozwagą, a on czasem dziwił się, że tak mało przypomina swojego porywczego ojca.

Po śmierci pana Mikołaja z Potoka, a potem jego żony Elżbiety, ich majątek trafił do pana Jakuba z Lipowej tylko na krótko. Ledwo Jakub zaczął podnosić zapuszczony dwór z upadku, nowy król, Ludwik Węgierski, dał majątek jednemu ze swoich zaufanych dworzan, nie przejmując się roszczeniami krewnych pana Mikołaja. Był to jeden z powodów, dla których pan Jakub z Lipowej, mocno rozgoryczony, nie tylko nie popierał króla Ludwika, ale zaczął wchodzić w układy z innymi pretendentami do polskiego tronu.

W Dolinie pojawił się więc nowy możny pan, rycerz Janosz z Orkeny, korzystający z przyjaźni matki króla, i on to bez zbędnych ceregieli objął Potok, a w dodatku łakomym okiem spoglądał też na okoliczne dwory. Szczególnie podobała mu się sąsiednia Lipowa i powiadano, że tylko czeka, aby pan Jakub potknął się i stracił majątek. Jakub musiał więc nad wyraz zręcznie lawirować, bo choć złożył należny hołd królowi Ludwikowi, naprawdę liczyło się zdanie królowej-matki. Ta zaś nie znosiła Jakuba i pewnie chętnie wykorzystałaby jakiś pretekst, żeby wyzuć go z ojcowizny.

Król Ludwik dobrze wiedział, co robi, kiedy powierzył rządy w Polsce swojej matce. Elżbieta, stara despotyczna kobieta, była twarda jak kawał żelaza. Siedziała w królewskim zamku w Krakowie i z Wawelu zarządzała polskimi ziemiami. Węgrzy zaś poczynali sobie w przyłączonym kraju dość śmiało, prawie jak w podbitej prowincji, więc nic dziwnego, że przybywało im przeciwników. Powszechnie nie lubiano królowej-matki, która w młodości straciła palce u dłoni od miecza zamachowca i teraz nazywano ją złośliwie królową Kikutą.

Pan Janosz Orkeny sam nie miał wielkiego szczęścia. Do Doliny przyjechał przed kilkoma laty po jakiejś tragedii, która zdarzyła się podczas jego długich walk z krewnymi, kiedy też utracił znaczną część majątku. Jako zaufany królowej-matki dostał Potok, ale to nie zaspokajało jego ambicji i na początku grudnia poprzedniego roku znowu pojechał na Wawel, żeby wyprosić kolejne nadania.

W Krakowie było jednak niespokojnie. Król Ludwik, zajęty ważnymi sprawami gdzie indziej, zdał się tu w całości na matkę, twarde zaś rządy królowej Kikuty nie przyczyniały jej przyjaciół. Węgrów w polskiej prowincji wielkiego władztwa Ludwika coraz bardziej nie lubiano i coraz częściej wspominano dobrego króla Kazimierza.

Pan Janosz nie opowiadał się wyraźnie po stronie któregoś ze zwalczających się stronnictw, zainteresowany głównie odtwarzaniem swojego dawnego majątku i pozycji. Ale to on stał się przyczyną wydarzeń, jakie wkrótce głośnym echem odbiły się nie tylko w całym królestwie, ale i w wielu innych krajach.

Pewnego dnia na początku grudnia, kiedy właśnie podążał na zamek, tuż przed jego bramą zastał drogę zatarasowaną przez wywrócony wóz z sianem, przy którym wykłócali się polscy i węgierscy pachołkowie. Pan Janosz spieszył się na spotkanie z królową-matką, więc usiłował ich najpierw pogodzić, a potem przepędzić. Ale jego wstawiennictwo przyniosło skutek zupełnie nieoczekiwany.

Tylko ich rozjuszył, jednych i drugich, i żadna grupa nie chciała ustąpić. Od słowa do słowa, od pretensji do przekleństwa, od policzka do noża. Zajście, któremu przyglądali się liczni gapie, przerodziło się natychmiast w uliczną awanturę i nikt już nie baczył, że działo się to tuż przed królewskim zamkiem. Nie mógł tego zlekceważyć krakowski kasztelan, Jaśko Kmita, który też nadjechał zaraz ze swoimi strażnikami, żeby zaprowadzić spokój.

Nie ustalono później, kto wypuścił fatalną strzałę, jaka utkwiła w szyi kasztelana. Zapamiętano tylko, że kiedy Jaśko spadł z siodła, wszyscy obecni w pobliżu chwycili za broń i rozpoczęli krwawą walkę.

– Bij Madziarów, kto w Boga wierzy! – niosło się po ulicach.

Tłum rycerzy, giermków, czeladników i biedoty biegał wokoło i wycinał napotkanych Węgrów.

Uratowali się tylko ci, którzy jak pan Janosz, zdołali umknąć na zamek poprzez okna, otwarte rękami dam królowej.

Naliczono potem prawie sto trupów, a niektórzy powiadali, że było ich nawet więcej. Pan Janosz był jednym z nielicznych, którym udało się wydostać z samego środka walki i uratować życie w ostatniej chwili. Szeroki rzeźnicki nóż zdążył tylko trafić go w stopy, znikające już nad parapetem okna, które zaraz zatrzaśnięto.

Kiedy wkrótce potem pan Janosz wrócił do Potoka, nie odmówił przyjęcia pomocy lekarskiej, jaką zaofiarował mu sąsiad z Krasawy. Pan Jeno przez parę tygodni doglądał gojenia się ran Węgra i wydawał szczegółowe polecenia służbie, jak mają pielęgnować pana Janosza.

Bywając u pana z Orkeny, pan Jeno wpadł na pomysł powiązania swojego rodu z rodem pana Janosza, co byłoby sposobem na przejęcie w przyszłości majątku Potok tak, by nie trafił on w ręce Ostasza z Lipowej.

Tak więc któregoś dnia panowie Janosz z Orkeny i Jeno z Krasawy postanowili o losie swoich dzieci.

Młodego Mikołaja nikt nie pytał o zdanie. Nikt nie pytał Hedwigi, która miała zostać jego żoną, ale w tym przypadku było to uzasadnione, bo dziewczynka nie miała jeszcze sześciu lat i pewnie niewiele z tego by zrozumiała. Związki między dziećmi, zawierane dla uładzenia spraw majątkowych, były dość częste, więc nikogo z sąsiadów zamiar ten nie dziwił.

Nie pytano też Mariny. Starsza córka pana Janosza popłakała trochę, ale w końcu musiała zadowolić się obietnicą, że i dla niej wkrótce znajdzie się kandydat z odpowiednim majątkiem. Wcześniej pan Janosz nieco się wzbraniał przed ślubem Hedwigi, że niby kto to słyszał wydawać młodszą córkę przed starszą, ale szybko wyraził zgodę na ten związek I cieszył się głośno, bo pan Jeno należał do najmożniejszych rycerzy w Dolinie, a jego pozycja w kraju była ważniejsza chyba niż Jakuba z Lipowej, który związał się ze stronnictwem niechętnym domowi królewskiemu, to zaś mocno teraz straciło na wpływach.

Nawet pan Jakub z Lipowej po namyśle uznał za rozsądne działanie córki i jej męża. Nie należał wprawdzie do jednego obozu z panem Janoszem, ale chodziło mu przede wszystkim o to, żeby majątek Potok wrócił do rodziny. Chwalił więc córkę za zgrabne posunięcie i rozwiał jej obawy, że może mieć o to pretensje.

– Zawsze odbierałem jako krzywdę, że król Ludwik zabrał nam Potok – powiedział. – I masz rację, kiedy mówisz, że stale myślałem, jak otrzymać go z powrotem. Ale nie dla Ostasza. Twojemu przyrodniemu bratu musi wystarczyć Lipowa, szczególnie teraz, kiedy znowu zwąchał się z pewnymi ludźmi, których poważam, ale z którymi czasem trudno mi się zgodzić...

Alena natychmiast podchwyciła okazję do szczerej rozmowy z ojcem, pan Jakub nie chciał jednak nic więcej powiedzieć.

– Twój brat jest dorosły, niechaj więc sam odpowiada za swoje czyny.

– Mówią, że przed niektórymi moglibyście go powstrzymać, ojcze.

– Dość o tym! – przerwał Jakub sucho. – Nie o Ostaszu przyjechałaś tu mówić, ale o swoim synu, a moim wnuku. Powiedz mu, że przyjadę na ślub, to pewne.

Ożenkowi Mikołaja sprzeciwiła się natomiast, i to bardzo stanowczo, pani Agnieszka.

– Jak to chcesz żenić syna z córką pana Janosza? – zapytała rozgorączkowana, wpadając któregoś dnia jak burza do dworu Aleny. – Mnie nie zamierzasz pytać o zdanie?

– Was, matko? – zdumiała się Alena. – A czemu miałabym was pytać?

– Czemu? – Agnieszka ujęła się pod boki. – Czemu? Czy zapomniałaś, że to ja jestem matką chrzestną Mikołaja? Mam więc chyba coś do powiedzenia w sprawie jego ożenku.

Alena z trudem uspokoiła macochę. Rzeczywiście, to ona ze świętej pamięci królem Kazimierzem trzymała chłopca do chrztu, a z tego wynikały pewne uprawnienia.

Alena zaczęła więc uprzejmie przepraszać i usprawiedliwiać się.

– Ostatnio znowu przestaliście nas poznawać. Gdy w zeszłym miesiącu zajechałam do Dębowca, kazaliście powiedzieć, że was nie ma, zupełnie jak kiedyś, dawno, temu. Myślałam więc, że jeśli wróciliście do domu, nasze sprawy was nie obchodzą...

– Ty mi tamtych czasów nie przypominaj! – szorstko przerwała Agnieszka. – Teraz, to co innego. Mam swoje lata i dobrze wiem, co mi wypada robić i jakie mam obowiązki. I nie mówmy o tym, co było.

Mówmy o tym, co jest.

– No, dobrze, skoro sobie życzycie, porozmawiajmy. Alena poprowadziła gościa do świetlicy, gdzie usiadła na ławie i zaprosiła wzburzoną jeszcze Agnieszkę, żeby uczyniła to samo.

Ta jednak długo nie mogła się uspokoić, zgodnie ze swoim starym przyzwyczajeniem biegała po świetlicy i usiadła dopiero na usilne naleganie pasierbicy.

– Jak można było tak postąpić! – burczała. – Żeby zupełnie mnie zapomnieć. I to jeszcze w takich okolicznościach. Przecież jestem prawie twoją matką, a z matką wypada porozmawiać o takich sprawach, naradzić się. Czegoś takiego nie można załatwiać ot, tak sobie. Czy pomyślałaś, że możesz pokrzyżować moje zamiary? A jeśli ci powiem, że to mój Jakubek żeni się z córką pana Janosza?

– Co takiego? – zdziwiła się Alena. – Jakubek będzie zięciem pana Orkeny'ego? Nic nam nie powiedział.

– Nie powiedział, bo jeszcze nie miał sposobności. Właśnie od niego jadę.

– Jakubek się żeni? – powtórzyła Alena. – Ale przecież Jakubek...

Nie skończyła, a Agnieszka spojrzała na nią surowo.

– No, dokończ! – syknęła. – Dokończ! Powiedz, jak inni, że jest nierozgarnięty i głupi. No powiedz!

Alena milczała. Nigdy nie pomyślała nawet o Jakubku, że jest do niczego, ale nigdy też nie przypuszczała, że Agnieszka będzie chciała syna ożenić. Wszyscy przecież wiedzieli, że Jakubek jest dziwny, nawet bardzo dziwny i wszyscy traktowali go jak dziecko. Nie pomyślała, że może być inaczej.

– Wedle prawa ma już lata sprawne – rzekła Agnieszka z naciskiem. – Może wziąć sobie żonę, a ja mu w tym pomogę. Jakubek nie ma ojca, który mógłby doradzić, więc sama muszę postanowić o wszystkim.

Alena zdobyła się na odwagę, żeby jednak powiedzieć o swoich wątpliwościach.

– Wiecie, że lubię Jakubka, że zawsze byłam mu życzliwa. Więcej nawet, kocham go prawie jak mojego Mikołaja. I wiecie dobrze, że nie twierdziłam nigdy, że jest niedorozwinięty. Ale obawiam się, że jest... jest... trochę za dziecinny do ożenku. Sądziłam, że raczej poczekacie, aż nieco dorośnie, dojrzeje...

– A na co tu czekać? – zapytała Agnieszka, jakby nie zauważając uwagi pasierbicy. – Na co czekać, skoro jest dobra okazja? Jakubek to szlachecki syn, a Marina jest córką szlachcica. Nie ma między nimi różnicy urodzenia. Niechaj więc stworzą przykładne małżeńskie stadło.

Alena powtórzyła więc jeszcze raz.

– Matko, nie wiem, czy to jest dobry pomysł. Może lepiej byłoby poczekać jeszcze jakiś czas, aż Jakubek nieco wydorośleje...

– Jest dość dorosły, żeby latać za dziewkami z czeladnej – zauważyła Agnieszka.

– Czy pan Orkeny widział go i rozmawiał z nim? I czy. Marina go widziała? Wiecie przecież, że jestem wam życzliwa i dałam chyba na to dość dowodów. Pytam nie z pustej ciekawości, ale w trosce o niego.

Agnieszka zacisnęła pięści, ale nie mogła zarzucić pasierbicy ani złej woli, ani kłamstwa.

– Matko – szepnęła Alena. – Wybaczcie, że powiem wprost. Wybaczcie, ale czy przypadkiem nie myślicie przede wszystkim o sobie? Czy przypadkiem nie chodzi wam tylko o majątek, o objęcie tym sposobem dworu w Potoku?

Agnieszka, rozeźlona nagle, gwałtownie zerwała się z ławy.

– Potok? Pewnie, że chodzi o majątek. Z samego Dębowca i tamtejszej mizeroty nie da się wyżywić rodziny. Pewnie, że chodzi mi o Potok. A tobie nie chodzi o to samo? Nie powiesz mi chyba, że ty inaczej kalkulowałaś. Czy nie po to zamierzasz ożenić Mikołaja, żeby się dobrać do majątku?

Dlaczego miałabym być gorsza? Szczególnie, że ty masz gdzie żyć. Masz Krasawę, a kiedyś może nawet wrócisz do Lipowej. A ja, a my? Tylko ten mały biedny Dębowiec. Czy jest coś złego w tym, że chciałabym zabezpieczyć swoje stare lata przy boku mojego syna, kiedy osiądzie w Potoku? A osiądzie, bo to jest majątek dla starszej córki pana Janosza.

– Więc po co tu przyjechaliście? Aby powiedzieć mi, że chcecie mnie ubiec? Że już nie pamiętacie czasów, kiedy wzięłam was pod swój dach, a potem pomogłam odbudować Dębowiec?

– Pod dach? – prychnęła Agnieszka. – Wzięłaś, bo chyba coś mi się należało za lata starań, jakie miałam nad tobą, kiedy byłaś dzieckiem. A nowy dach zbudowałam sama. Czy nie musiałam dać na niego wszystkich swoich klejnotów? Czy nie musiałam patrzeć, jak mi robicie wielką łaskę? A wreszcie, czy daliście mi go darmo? Zapomniałaś, że twój mąż wziął ode mnie kawał ziemi i lasu za bezcen?

– Sami się przecież zgodziliście – oburzyła się tym jawnie niesprawiedliwym osądem Alena. – Jak teraz możecie tak mówić?

– Mówię, jak uważam – odcięła się Agnieszka wstając. – Przyjechałam, żeby powiedzieć, że Potok jest mój, bo jest dla Jakubka i Mariny. Ty i twój Mikołaj możecie jeszcze poczekać!

Ślubne wieńce

Wiosna 1377

Ojcem Ambrożym wstrząsnęła wieść o tym, że jego młody wychowanek już w przyszłym miesiącu zostanie ożeniony. Mikołaj nie miał jeszcze jedenastu lat.

– Ależ mój synu! – wołał do pana Jeno, biegnąc za nim drobnymi kroczkami po całym gospodarstwie.

– Skąd takie nagłe, niespodziewane postanowienie? Przecie to jeszcze dziecko!

– Postanowienie nie jest nagłe, ale przemyślane – odpowiedział Jeno spokojnie. – I nie mówimy o prawdziwym ślubie. Mówimy o ślubie, dzięki któremu zabezpieczam interesy mojego syna na Potoku. To wszystko. Kiedy młodzi dorosną, zobaczymy, jak się sprawy ułożą.

– Jak się sprawy ułożą? – ojciec Ambroży aż się zatrząsł z wielkiego wzburzenia. – Tak nie można! Nie można tak traktować świętych sakramentów. Przecie tu chodzi o ślub. O sakrament małżeństwa. Co zostało złączone przez Boga, nie może być dowolnie przez człowieka rozwiązywane. Czyżbyś zapomniał wszystkie moje nauki? Nie wierzę! Nie wierzę, że nagle stałeś się zupełnie innym człowiekiem niż ten, którego znam od tak dawna i którego tak bardzo szanuję!

Jeno zwolnił i popatrzył na zakonnika. Nagle zrozumiał, że stary mnich może mieć do niego słuszne pretensje. Ojciec Ambroży był przyjacielem domu od lat, jego powiernikiem, zawsze wspierał Jeno, pomógł mu zdobyć Alenę, opiekował się ich synem najlepiej jak umiał. Nie można traktować go jak sługę, choćby i najwierniejszego. Ojciec Ambroży to przecież ktoś bliski, przyjaciel.

Zatrzymał się, objął zakonnika i przycisnął go do swojej wielkiej piersi.

– Wybaczcie – powiedział zawstydzony. – Wybaczcie, że prawie zapomniałem przedstawić wam swoje zdanie i powody, dla których tak właśnie postanowiłem. Ale te kobiety zupełnie zamieszały mi w głowie. Alena stale przypomina mi to i tamto, a sami wiecie, jakie piekło uczyniła pani Agnieszka.

Mnich uspokoił się nieco, bo wiedział dobrze, że Jeno nie chciał mu zrobić przykrości. Czuł się jednak rozczarowany, że wychowanka najwyraźniej czeka przyszłość inna, , niż on to sobie wymarzył.

– Myślałem, że może Mikołaj któregoś dnia... – przypomniał swoje oczekiwania.

Jeno machnął ręką zniecierpliwiony.

– Ojcze Ambroży! – upomniał. – Już nieraz o rym rozmawialiśmy i tłumaczyłem wam swoje stanowisko. W żadnym przypadku nie mogę zgodzić się, żeby Mikołaj poszedł w wasze ślady i założył duchowną sukienkę. Jego obowiązkiem jest robić zupełnie co innego. Chyba to rozumiecie, bo przecież to wy uczyliście mnie, że Bóg każdemu wyznaczył zadanie do wykonania i drogę, którą musi przejść w życiu.

– To prawda, każdy powinien służyć mu jak umie, choć służba kościelna jest pewnie najmilsza jego sercu... Mówię tylko, że szkoda wielka, iż nie masz, chłopcze, innych synów, bo wtedy mógłbyś inaczej zarządzić...

– Też tego żałuję – odpowiedział Jeno poważnie. – Ale jest jak jest, zatem więcej o tym nie mówmy.

Pomówmy natomiast o czym innym. Pomówmy o waszym zadaniu.

– O moim zadaniu? – zdziwił się zakonnik.

– Tak właśnie. O waszym zadaniu. Bo kto lepiej od was wytłumaczy chłopakowi, że trzeba, żeby wziął ślub z córką pana Janosza? A trzeba, żeby tak się stało. Dla jego przyszłości, a także i dla naszej, kiedy się zestarzejemy i będziemy potrzebowali jego opieki. Więc was proszę, byście wytłumaczyli chłopakowi, jak należy, żeby się nie sprzeciwiał i nie przynosił mi wstydu swoim krnąbrnym postępowaniem. Możecie też mu ode mnie powiedzieć, że ani mi w głowie zabraniać po owym ślubie, by się modlił, chodził do kościoła czy też pościł jak prawdziwy mnich. Niech robi, jak chce.

– Dobrze – ojciec Ambroży już się uspokoił. – Uniosłem się, bo myślałem, że zupełnie poważnie chcesz ożenić Mikołaja, ale skoro to tylko taki wybieg... Prawo kanoniczne powiada, że małżeństwa nie ma, jeśli nie jest skonsumowane, a przecież nie chcesz chyba, żeby te dzieci...

– Oczywiście, że nie – podchwycił szybko Jeno. – Ale nie będziemy teraz zgadywać, co się zdarzy, kiedy oboje dojdą lat stosownych.

Ojciec Ambroży odetchnął przekonany, że do tego czasu znajdzie jakieś wyjście. Obiecał odpowiednio przedstawić sprawę wychowankowi, przygotować go na wszystko, a także udzielić sakramentu.

Wbrew jego obawom, Mikołaj zupełnie się nie sprzeciwiał.

– Skoro ojciec tak sobie życzy, a wy mówicie, że to tylko taki sposób – powiedział nieco strapiony – niechaj tak się stanie.

Jeszcze tego samego dnia powiadomiono o wszystkim pana z Orkeny i na dzień Zielonych Świątek poczęto spraszać sąsiadów.

Zaślubiny miały być wprawdzie tylko symboliczne, ale zarówno w Krasawie, jak i w Potoku bardzo poważnie podchodzono do zbliżającej się ceremonii. W dworze pana Jeno czyniono przygotowania do przyjęcia wielu gości. Nie tylu wprawdzie, ilu należałoby ugościć, gdyby uroczystość miała dotyczyć dorosłych już oblubieńców. Brakowało jedynie Ostasza, przyrodniego brata pana młodego i nie przyjechała Agnieszka. Pani z Dębowca obraziła się za odmowę, jakiej doznała od ojca Mariny, kiedy przybyła prosić o rękę dziewczyny dla Jakubka. Pan Janosz wykazał zaś wiele dobrego wychowania, nie mówiąc nikomu o szczegółach tej rozmowy. Można było się ich domyślać, bo przykazał służbie nie wpuszczać pani Agnieszki za próg.

W niedzielę Zielonych Świątek uroczystości rozpoczęły się już o świcie. Wszyscy wstali dużo wcześniej, założyli szaty przygotowane poprzedniego wieczora. Z obu dworów pojechały przystrojone pochody do nowego kościoła świętego Marcina, oświetlonego rzęsiście czterema rzędami świec, ozdobionego świeżymi zielonymi gałęziami oraz bukietami polnych kwiatów.

Orszak pana młodego, a potem panny młodej witał przed wrotami Ambroży w świątecznym nowiutkim ornacie i gromada gości przybyłych nawet z dalszej okolicy, a i nie brakowało gapiów zaciekawionych uroczystościami.

Ceremonia trwała dość długo i niczym prawie nie różniła się od ślubu dorosłych. Tyle tylko, że Hedwiga, jako zbyt młoda, nie przystępowała do sakramentów pokuty i komunii, co było udziałem jej przyszłego małżonka.

Mikołaj wyglądał wspaniale w błękitnej szacie, spiętej złoconym pasem i w ciżmach z długimi zakręconymi noskami. Włosy ułożono mu kunsztownie, kładąc na nich okrągłą czapkę także niebieskiego koloru. Z daleka widać było liczne klejnoty na stroju i palcach obu rąk, na tę okazję starannie dobrane przez jego matkę, Alenę.

W czasie nabożeństwa stale poruszał ustami, półgłosem powtarzając za kapłanem poszczególne modlitwy, bardzo skupiony i uważny, żeby wszystko odbywało się bez najmniejszego błędu.

Hedwiga, w pięknej żółtej sukieneczce z wytłaczanymi kwiatami i we wianku z białych kwiatów na głowie, wyglądała nader wdzięcznie, jednakże patrząc na jej małą sylwetkę, trudno było zobaczyć w niej coś więcej niż dziecko.

Dziewczynka była nieco oszołomiona, bo wstała tego dnia zbyt wcześnie i kilka razy ziewała w czasie nabożeństwa zupełnie głośno i otwarcie, ale nikt nie wymaga przecież od dziecka, żeby zachowywało się jak dorosły i wszyscy udawali, że nie widzą niczego zdrożnego w jej uśmiechach i ustawicznym rozglądaniu się.

Na pytania ojca Ambrożego, zadawane po łacinie, Mikołaj odpowiadał głośno i wyraźnie, Hedwiga zaś nadal tylko się uśmiechała, bo nie rozumiała łaciny i stale zerkała na ojca, który ruchami głowy dawał jej znać, jak ma postępować. To pan Janosz w jej imieniu stwierdził, że Hedwiga ma dobrą i nieprzymuszoną wolę wyjść za młodego pana Mikołaja i to on w jej imieniu obiecał, że żona nie opuści go aż po kraniec żywota.

Mikołaj założył Hedwidze na największy palec obrączkę z grubego złota, sam zaś przyjął od niej krążek znacznie skromniejszy. Obrączka była o wiele za duża i dziewczynka dla pewności trzymała ją w dłoni.

Nareszcie ojciec Ambroży, przez całą uroczystość bardzo przejęty, dał znak, że młodzi mogą już podziękować Bogu i wracać do ludzi.

Kiedy poślubieni młodzi odchodzili od ołtarza, Hedwiga zaplątała się nagle w sukience, potknęła się i runęła na posadzkę. Upadek był widać bolesny, bo natychmiast wybuchnęła głośnym płaczem. Pan Janosz schylił się, podniósł dziecko i od razu wymierzył mu karę uderzeniem po rękach, bo kto to widział, żeby brudzić piękną suknię ślubną. Wtedy z rączki Hedwigi wypadła ślubna obrączka i potoczyła się pomiędzy ludźmi w kąt kościoła, a wielu obecnych rzuciło się, żeby jej szukać.

Pan Janosz miał ochotę znowu skarcić córkę, ale tym razem mu się to nie udało, bo niespodziewanie zagrodził mu drogę Mikołaj, który przeszedł na drugą stronę kościelnej nawy i zasłonił dziewczynkę przed gniewem ojca. Trzymając ją za rękę, spokojnie odczekał, aż odnajdą obrączkę, potem ponownie włożył ją w dłoń Hedwigi i polecił zacisnąć palce.

Kiedy wychodzili z kościoła, Hedwiga nadal zanosiła się płaczem, a Mikołaj szedł obok, trzymając jej rączkę w swojej dłoni i udawał, że za nic ma to, jak zgromadzeni ludzie przyglądają się im obojgu i śmieją głośno, najwyraźniej z tego, co widzą.

Pojechali potem wszyscy do Potoka. Mikołaj na nowym koniu, ofiarowanym przez ojca w prezencie ślubnym, Hedwiga zaś na siodle swojego ojca. W czasie drogi Mikołaj zaciskał usta i nie odezwał się słowem na wygłaszane pod jego adresem uwagi, a wieszczące złą wróżbę z powodu zagubienia obrączki przez Hedwigę.

Nikt nie wiedział, jak żarliwie modlił się Mikołaj, żeby wszystko to już się skończyło, goście rozjechali do domów, a on mógł wrócić do codziennych zajęć. Tymczasem trzeba było przejść do świetlicy, gdzie przygotowano ślubną ucztę, usiąść za stołem i pozostać tam jakiś czas, wśród gwaru, oklasków i śpiewów.

Zanim to jednak się stało, zanim przeciskając się pod ścianami Mikołaj dotarł na przygotowane miejsce, najbardziej honorowe tego dnia, zastąpiła mu drogę starsza córka pana Janosza.

Urodziwa, czarnowłosa Marina, chwyciła go w swoje objęcia i ucałowała w usta.

– Witaj, szwagrze – powiedziała z zalotnym uśmiechem. – Wybrałeś, ale chyba nie najlepiej. Cóż bowiem możesz dostać od tego dziecka? Gdybyś wybrał mnie, na pewno nie pożałowałbyś nauk, jakich mogłabym ci udzielić.

Mikołaj uśmiechnął się uprzejmie i oddał uścisk, choć nie zrozumiał ani słowa. Prawie szesnastoletnia Marina mówiła tylko po węgiersku, polskich słów poznała dotąd niewiele. Z tym znacznie lepiej radziła sobie młodsza córka pana na Potoku. Hedwiga uczyła się szybko i zupełnie znośnie wysławiała się już po polsku, więc rozumiała wszystko, co do niej mówiono, choć z kolei była za mała na to, żeby rozumieć cokolwiek z dowcipów i docinków, żartów i podtekstów, jak to przy weselnych okazjach.

Usiadła na ławie obok Mikołaja i zgodnie z ojcowym zaleceniem zachowywała się najlepiej jak umiała, ale szybko znużyło ją owo siedzenie za stołem i wysłuchiwanie rozmów, które jej nie ciekawiły. Pani Alena położyła na ławie, właśnie dla niej przygotowaną wyszywaną poduszkę, żeby dziewczynce widać było ponad blatem nieco więcej niż głowę.

Hedwiga szukała oparcia w Mikołaju, dosłownie, bo w pewnej chwili zasnęła wsparta o jego ramię, aż przesunął się wianek na jej głowie. Dało to początek nowym żartom, ale i postanowieniu, że pora dopełnić obowiązku i nie męczyć dzieci dłużej.

Zaprowadzono więc młodych, każde oddzielnie, do alkowy, zdejmując z nich wcześniej odzienie, a zakładając tylko długie lniane koszule. Wszyscy zaś mężczyźni byli świadkami, jak za młodymi zamykano drzwi, bo choć pokładziny miały charakter symboliczny, trzeba było, żeby wszystko odbyło się zgodnie z wymogami. Drzwi zamknięto, a uczestnicy wesela powrócili na ucztę i bawili się przy stołach do białego rana.

W alkowie, gdzie paliło się kilka świec, było widno prawie jak w dzień. Oboje przystanęli nieco niepewnie, bo nie było nikogo, kto mógłby poradzić, co teraz należy robić. Hedwiga chwyciła Mikołaja za rękę, a on poznał, że w zaciśniętej piąstce nadal trzyma ślubną obrączkę.

– Czy mogę już pójść spać? – zapytała cicho. – Jestem taka zmęczona. I potłukłam sobie kolano w kościele. Mikołaj, czy mogę?

Tyle było prośby w jej głosie, że Mikołaj w żaden sposób nie potrafił odmówić.

– Śpij – odpowiedział szybko, – Myślałem, że wcześniej pomodlimy się trochę. Ale śpij. Nikt nie zobaczy, drzwi są dobrze zamknięte.

Od razu pobiegła do łóżka, rzuciła się do pościeli i zanim zdążył zapytać ją o cokolwiek, spała już głębokim snem, zmęczona całym tym trudnym i bardzo długim dniem.

Pogasił świece, zostawiając tylko jedną, po czym ukląkł i długo się modlił. Za rodziców, za ojca Ambrożego, za Hedwigę, jej ojca i siostrę, za dziadka Jakuba, za Stronkę, za sąsiadów, za służbę, za miłościwie panującego króla Ludwika, za ojca świętego, za żywych i zmarłych. O zdrowie dla wszystkich, a szczególnie dla Jakubka, o urodzaj, o miłość i szacunek między ludźmi, o pomyślność dla Doliny i królestwa, o nawrócenie pogan.

Potem wstał nieco odrętwiały, wziął świecę do ręki i podszedł z nią do łóżka, gdzie długo przyglądał się śpiącej dziewczynce. Rzeczywiście, nie była ładna. Miała małą twarz, z nieco zadartym noskiem, włosy niewiadomego koloru, rączki i nóżki chudziutkie jak patyczki. Wcześniej zauważył wprawdzie, że oczy Hedwigi są wesołe, rzucają wokoło iskierki radości, ale teraz były zamknięte.

Mikołaj westchnął głęboko, zdmuchnął świecę, odstawił ją, a potem cicho, żeby nie obudzić dziewczynki, położył się po swojej stronie łóżka. Przykrywając się, dotknął niechcący stopą jej nóg, zimnych, prawie lodowatych i powodowany nagłą czułością, naciągnął na nie miękką skórę pościeli.

– Mam nadzieję, że to nie jest wielki grzech – powiedział półgłosem. – Mam nadzieję, że wszystko będzie tak, jak mówił ojciec Ambroży. Że nie będę musiał w ogóle pamiętać o tym wydarzeniu, a i Bóg zrozumie, że nie złamałem świętego sakramentu małżeństwa.

W ciemnościach uczynił znak krzyża nad śpiącą Hedwigą, a potem odwrócił się plecami i zamknął oczy.

– Dobranoc, żono – rzucił jeszcze przed zaśnięciem.

Trzeciego dnia po zaślubinach Mikołaj powiedział do pana Jeno:

– Chyba rozumiem, czemu nigdy nie mówiliście o moim dziadku, a waszym ojcu. Byłem za mały, żeby to zrozumieć. Teraz jest inaczej i ojciec Ambroży opowiedział mi wszystko.

– Wszystko? – zapytał Jeno. – Dokładnie wszystko?

Sam kilkakrotnie próbował przedstawić synowi tragiczne dzieje kowala Jury, ale nigdy nie udało mu się nawet zacząć.

– Tyle, ile trzeba, żebym wiedział – wyjaśnił Mikołaj. – Tak powtarzał ojciec Ambroży. Mówił, że wasz ojciec a mój dziadek, imieniem Jura, był wspaniałym kowalem. Popełnił jakiś okropny czyn, ale nie ze złej woli. Powiedział, że był grzesznikiem, ale przecież nikt z ludzi nie jest wolny od grzechu. I że był dobrym człowiekiem, który nie miał w życiu szczęścia.

– Tak powiedział?

– Tak właśnie. Gzy to nieprawda? – zaniepokoił się nagle chłopiec.

– Prawda – uspokoił go z ulgą Jeno. – To szczera prawda, synu. Możesz całkowicie ufać ojcu Ambrożemu. Jeśli mówi, to tylko to, o czym wie na pewno.

– Powiedział, że wy opowiecie mi więcej, jeśli was poproszę. Więc przyszedłem prosić. Chcę wiedzieć wszystko o swoim dziadku. Jeśli obawiacie się, że z powodu owego grzechu, jaki popełnił, nie będę mu mógł wybaczyć albo będę się wstydził go wspominać, to się mylicie.

– Ojciec Ambroży tak powiedział?

– Nie – odparł poważnie Mikołaj. – Tak ja chcę. Wiem prawie wszystko o naszym rodzie od strony dziadka Jakuba. Wiem, co znaczy nasz herb Dwie Podkowy i skąd wziął się w świetlicy miecz rozbójnika Maramy. Chciałbym dowiedzieć się jak najwięcej o moim drugim dziadku. Chcę modlić się i za jego duszę, bp nawet jeśli był złym człowiekiem, należał dp naszej rpdziny, a my jesteśmy z jegp krwi. Czy popwiecie o nim?

– Tak – zgodził się Jeno.

Następnego dnia Jeno z Mikołajem spędzili wiele czasu w kuźni, jednej z dwóch należących do dworu. Tę bliższą Krasawie nazywano mniejszą, w odróżnieniu od drugiej, położonej tuż pod holsztyńskim zamkiem, gdzie pracowało dwóch mistrzów z kilkoma pomocnikami.

Obie należały do pana Jeno, ale on sam rzadko tam zaglądał. Zwykle przychodził tylko pierwszego dnia roku, żeby osobiście rozpalić ogień. Ale zdarzało się, że czasem zjawiał się niespodziewanie, odkładał miecz, zdejmował wierzchnie ubranie i zakładał skórzany fartuch. Wtedy nie lubił, żeby mu przeszkadzano i nikomu nie mówił, co wykuwa.

Tego ranka Mikołaj przyglądał się pracy ojca, a potem szedł z nim razem do dworu, niosąc na ramieniu ciężki kowalski młot. Sam się ofiarował przenieść narzędzie, choć mógł wybrać wykonane właśnie duże gwoździe z szerokimi główkami, ale chciał nieść młot.

Jeno przyprowadził syna do drzwi dworu. Były to wielkie, grube i mocne drzwi dębowe, wzmocnione jeszcze metalowymi okuciami. Jeno przyłożył gwóźdź do szczytu drzwi, na ich środku, wziął od syna młot i kilkoma zręcznymi uderzeniami wbił gwóźdź w deskę. Potem dokładnie pod pierwszym przybił kolejny gwóźdź.

– Taki to będzie znak – powiedział. – Znak naszego rodu, który się bierze z mistrzów kowalskich. Ten gwóźdź oznacza założyciela naszego rodu. To twój dziadek, kowal Jura. Ten drugi gwóźdź, to ja.

Jeno wbił w deskę kolejny gwóźdź.

– Ten oznacza następne pokolenie. To ty. Któregoś dnia wbijesz gwóźdź dla swojego syna. Może będzie ich więcej, wtedy wbijesz je jeden obok drugiego. Żelazny gwóźdź na pamiątkę. Trzeba, żeby każdy z nas wykuł taki gwóźdź dla swojego syna. Potem kolejny ojciec będzie wbijał w te drzwi gwóźdź dla swojego syna, a ten dla swojego. I niechaj tak będzie aż po wieczne czasy.

Daleka wyprawa

Lato 1377

Wszyscy mieszkańcy Krasawy wyszli pożegnać pana Jeno i towarzyszący mu orszak. Brał pan Jeno ze sobą giermka, dwóch doświadczonych kuszników i czterech pachołków, z którymi bywał już w podobnych wyprawach. Ta zapowiadała się na sto albo i więcej dni.

Inaczej niż przy poprzednich okazjach, Mikołaj rozumiał dokładnie, co znaczy taki szmat czasu i z niepokojem patrzył na ostatnie przygotowania ojca.

Jeno wdział lekki podróżny strój i przykrył go płaszczem, całość uzbrojenia kazał zaś załadować na jucznego konia.

– Zostańcie z Bogiem – powiedział do zebranych, stojąc na progu swojego domu i uważnie patrząc kolejno po wszystkich twarzach. – Zostańcie w pokoju i żebym nie musiał po powrocie nikogo karać.

Potem uściskał syna, żartobliwie przykazując mu, aby miał pieczę nad wszystkim.

– Będę się za was modlił, ojcze – obiecał Mikołaj. – Każdego dnia będę się modlił, byście wrócili bez najmniejszego zadrapania.

Jeno długo trzymał w ramionach żonę, nie bacząc na spojrzenia obecnych i całował ją w usta przy wszystkich, choć takie postępowanie nie należało do zwyczajnych. Ale domownicy Krasawy przywykli już do tego, że państwo nie kryją się z łączącym ich uczuciem i nikt się nie dziwował.

– Pomyśl o mnie czasem – poprosił Jeno. – Będzie mi lżej w tych dalekich krajach.

– Będę myślała każdego dnia i każdej nocy – obiecała szybko Alena. – I jak nasz syn będę modliła się, żebyś wrócił.

Jeno pogłaskał żonę po policzku.

– Wrócę – powiedział z przekonaniem. – Wiem, że to nie jest moja ostatnia wyprawa. Słyszysz? Wiem to.

– Dzięki Bogu – szepnęła Alena. – Każdego wieczora będę patrzyła w gwiazdy, a za osiem tygodni zacznę liczyć dni do twojego powrotu.

Jeno raz jeszcze uścisnął żonę i syna, po czym ukląkł na jedno kolano i pochylił głowę. Ojciec Ambroży odmówił krótką modlitwę po łacinie i przeżegnał rycerza krzyżem przyniesionym na tę okoliczność z kościoła.

– Niechaj cię błogosławi nasz Pan i Zbawiciel. W drodze, w obozie i w walce. Niech ci da zwycięstwo i sławę, a na koniec niechaj cię bezpiecznie przywiedzie do twojego domu.

Jeno z pokorą przyjął błogosławieństwo i przeżegnał się z namaszczeniem.

– Zachowaj wierność danemu słowu i rycerskim obietnicom – nakazał ojciec Ambroży. – Bądź twardy i srogi dla nieprzyjaciół. Ale nie bądź okrutny.

Jeno wyciągnął rękę i końcami palców dotknął krzyża.

– Przysięgam.

Ojciec Ambroży pobłogosławił następnie innych, po czym cały orszak dosiadł koni i ruszył raźno, wzbijając kurz za sobą. Dzieciaki, a wśród nich Mikołaj, biegły za nimi jakiś czas, aż skręcili za dworskimi zabudowaniami ku drodze na wschód.

– Kto wie, ilu z nas wróci? – mruknął jeden pachołek do drugiego.

– Ja mam taki zamiar – odrzekł pierwszy, wskazując wzrokiem jadącego na przedzie rycerza. – Wszyscy słyszeli, co powiedział pan Jeno. A powiedział, że wróci. Więc trzymajmy się naszego pana, bo zawsze sprawdza się to, co on mówi.

Mikołaj syn Jeno przechadzał się wzdłuż grządek kapusty, powtarzając półgłosem słowa hymnów, jakich nauczył się niedawno od ojca Ambrożego. Warzywnik urządzono za starą stodołą, miał więc tu spokój i ciszę. Tylko w pewnej odległości pracowało leniwie kilku chłopów ze wsi, zobowiązanych do świadczeń dla dworu. Przed swoim wyjazdem Jeno zlecił im wykonanie solidnego ogrodzenia z grubych słupów i gęsto przybitych do nich poziomo desek i drągów. W powstającej w ten sposób zagrodzie zamierzał Jeno trzymać kilka dzikich zwierząt, bo przynoszone do dworu przy różnych okazjach małe dziki i dwoje wilcząt szybko dorastały i mogły być niebezpieczne.

Mikołaj ruszył z miejsca, ale nie zrobił więcej niż dziesięć kroków, kiedy nagle z krzaków za warzywnikiem wyszedł szybkim krokiem młody mężczyzna. Miał na sobie myśliwski skórzany strój i łuk na plecach. Po długich rozpuszczonych na ramiona białych włosach Mikołaj domyślił się w nim Ostasza syna Jakuba.

Chłopak zatrzymał się, zastanawiając, jak się powinien zachować i co powiedzieć. Nigdy nie spotkali się sam na sam, choć Ostasz był bratem jego matki, a więc wujem. Ale w Krasawie nie mówiło się dobrze o dziedzicu pana Jakuba i nie mówiło się o nim dobrze w całej Dolinie.

Ostasz zauważył zmieszanie Mikołaja, roześmiał się, a potem podszedł do niego i szturchnął palcem w pierś. Mikołaj zatoczył się od tego dotknięcia.

– Mógłbym cię udusić, szczeniaku, ani byś zipnął – warknął Ostasz.

Nie był szczególnie rosły, ale miał prawie dwadzieścia lat, a Mikołaj syn Jeno niecałe jedenaście.

– I nikt by się nie dowiedział – dodał Ostasz. Mikołaj, zaskoczony i zdziwiony takimi zamiarami, zachował jednak szacunek, jaki się należy starszemu krewnemu.

– Dlaczego chcielibyście mnie udusić? – zapytał.

– Bo jesteś synem kowala, a nie szlachcicem, jak ja.

– Mój ojciec jest szlachcicem – podkreślił Mikołaj z przekonaniem. – Sam król Kazimierz nadał mu herb.

– Miałem na myśli, że nie jest szlachcicem z urodzenia jak ja albo mój ojciec.

– Przecież wasz ojciec jest moim dziadkiem – nie zrozumiał tych pretensji chłopak. – Więc wy jesteście moim wujem.

– Pewnie. Ale już niedługo, jeśli będziesz mi stał na drodze. Dobrze to sobie zapamiętaj. Nigdy nie dostaniesz Lipowej ani innego kawałka mojej ziemi. Słyszałeś?

– Niepotrzebnie się niepokoicie. Wcale nie potrzebujemy waszej ziemi. Mamy jej dość w Krasawic Poza tym słyszałem, jak ojciec mówił, że kupi więcej jeszcze, kiedy wróci z wyprawy.

– Niepokoić się? Ja? A niby czego miałbym się bać? Może ciebie? Głupi smarkacz! Jeszcze zobaczymy, czy twój ojciec wróci z Litwy. Poganie umieją się bić. A ty pewnie myślisz, że wszyscy wracają z wyprawy, co?

Mikołaj wykrzywił usta i wyglądało na to, że zaraz się rozpłacze.

– Głupiś! – powtórzył Ostasz. – Zapamiętaj, co ci powiem, bo nie będę tego więcej powtarzał. Nawet jeśli twój ojciec wróci, a to wcale nie jest pewne, niczego z sobą nie przywiezie. Lepiej żeby tam został, między poganami, bo jest poganinem i powiadają, że czarownikiem nawet.

– Nieprawda! – oburzył się Mikołaj, a jego ręce zacisnęły się w pięści. – Kłamiecie!

– Prawda, prawda. A jak nie wierzysz, zapytaj ludzi. Każdy ci powie, że to czarownik, który umie rzucać uroki na prawdziwych chrześcijan.

– Nieprawda! – upierał się Mikołaj. – Łżecie jak pies! I rzucił się z pięściami na Ostasza. Ten zaś śmiał się tylko, bo bez żadnych trudności chwycił ręce siostrzeńca i unieruchomił je w swoim uścisku. A potem wolną dłonią wymierzył mu niezbyt mocny policzek.

– Widzisz, mały? – zapytał spokojnie. – Widzisz, co możesz mi zrobić? To ja zrobię, co zechcę. Więc sobie dobrze zapamiętaj, co powiedziałem. Lipowa jest moja, tylko moja i niczyja więcej. Inne dwory w Dolinie też będą moje, bo ja jestem prawym dziedzicem całego rodowego majątku. Nikomu nie oddam Lipowej, sam zaś wezmę Krasawę, Dębowiec i co jeszcze zechcę.

– Nieprawda – płakał już głośno Mikołaj. – Krasawa jest przecież moja. I jeszcze Potok wróci...

– A jakże! – śmiał się Ostasz. – Pewnie, że Potok wróci do rodziny. I to szybciej nawet, niż to sobie wyobrażasz. Tyle tylko, że wróci do mnie, a nie do ciebie.

– Jak to? Przecież to ja się ożeniłem z Hedwigą, a to jest majątek jej ojca, pana Janosza.

– Aleś ty głupi, mały. Myślisz, że jak ci dali ten dzieciński ślub, to możesz mnie pozbawić mojego dziedzictwa? Zanim dorośniesz, zajmę Potok, a kiedy go zajmę, nikt mi go nie odbierze. A już na pewno nie ty albo ten głupi Jakubek. Lepiej od razu zmykajcie na koniec świata, bo inaczej obaj zginiecie marnie, choćby i z mojej ręki.

– A wtedy mój ojciec... – Mikołaj nie mógł znaleźć odpowiednio silnej groźby. – Wtedy mój ojciec poprzysięgnie wam zemstę! Albo, albo rzuci straszne, okropne czary!

Ostasz roześmiał się hałaśliwie.

– A to dobre! – aż się zataczał ze śmiechu. – Nie boję się jego czarów, chłoptasiu. Są sposoby i na czarowników!

Mikołaj płakał, pani Alena była przerażona.

– Groził ci? – pytała z przestrachem. – Boże wielki! Groził ci śmiercią ten paskudny drań?

– Czy muszę z nim rozmawiać, matko? – pytał Mikołaj. – Boję się go.

– Nie musisz – zapewniała Alena. – Oczywiście, że nie musisz.

– I nie przyjdzie tutaj?

– Tutaj? Nie, tutaj nie przyjdzie. Tutaj będzie się bał, bo tutaj rządzi twój ojciec.

– Ale ojca nie ma.

– Nawet kiedy jego nie ma, nikt ci nie zagrozi. Nawet ktoś tak podstępny jak Ostasz nie ośmieli się napaść na Krasawę.

– Bo ojciec rzuci na niego przekleństwo?

– Nie, synu – zaprzeczyła Alena z naciskiem. – Twój ojciec nie jest czarownikiem, ale zapewniam cię, że zawsze i wszędzie obroni nas wszystkich.

Litewski jeniec

Późna jesień 1377

Najpierw szli wyraźnym litewskim szlakiem, wyrysowanym na spalonej ziemi, szlakiem zniszczonych plonów, zburzonych dworów, spalonych wsi, obrabowanych kościołów. Potem sami wyznaczali nowy szlak, mieczem i pożogą.

Jeno ze swoimi już trzeci miesiąc wlekli się w tylnej straży odwetowej wyprawy przeciw Litwie.

Główne siły polskie, dowodzone początkowo przez samego króla Ludwika, odbiły już Chełm, Bełz, szereg innych grodów i parły dalej na północ.

Zadaniem oddziału pana Jeno, podobnie jak kilku innych, było początkowo usuwanie z drogi maruderów i niedobitków, szli więc tak szybko, jak tylko pozwalały warunki, nie szczędząc trudu w służbie. Ale po przejściu armii niewiele było tu do zdobycia i żołnierze sarkali. Bo najpierw poganie ograbili wszystko, co było tylko do ograbienia, a potem jeśli czegoś nie zauważyli lub było ukryte, zdobyły to królewskie chorągwie. Im więc nie pozostawało nic prócz sławy. Kiedy zaś trafiali na miejsce zasobniejsze albo pojmali bogatszego jeńca, wybuchały między żołnierzami kłótnie i bójki o podział skromnego łupu.

– Jaka to rzeka? – zapytał Jeno przewodnika, kiedy stanęli na skarpie nad nieznaną sobie wodą, płynącą o wiele mil na północ od polskiej granicy.

– Biała – odpowiedział przewodnik.

– Biała? To czemu czerwona?

– Ta czerwień to krew.

– A czyja to krew?

– Nasza. Kiedy zobaczyli, że się zbliżamy, a chcąc szybciej uchodzić, Litwini wycięli jeńców.

W pierwszym jeszcze tygodniu udało się dwukrotnie panu Jeno i towarzyszącemu mu Paszkowi z Radłowa odnaleźć żywych brańców. W obu przypadkach jeńcy, będący niewolnikami w ziemskich majątkach, uciekli zawczasu, zanim jeszcze doszło do walki i w ten sposób uratowali życie. Za pierwszym razem było ich dwóch, za drugim aż sześciu, a wszyscy pochodzili spod Sandomierza, skąd ich zabrano w poprzednim roku. Opatrzeni jako tako na drogę, pobiegli zaraz na południe ku swoim stronom, korzystając z okazji, że drogi i szlaki były na razie wolne od nieprzyjaciół.

Zdarzenie to spodobało się królowi Ludwikowi i wyznaczył kilka małych ale silnych pocztów, żeby szukały polskich jeńców po wsiach, osadach i dworach, których nie trzeba było oblegać, a można było zdobyć od jednego uderzenia.

Jeno z Paszkiem chodzili więc a to naprzód, a to w bok czy do tyłu, najeżdżali wioski, mniejsze dwory i samotne gospodarstwa, a szukając tam pojmanych w poprzednich latach jeńców, znajdowali też czasem i to, za czym tu przyszli – łupy. Te wprawdzie nie okazały się szczególnie bogate, ale jakoś dawały się podzielić, więc i nastroje uległy poprawie. Więcej jak stu brańców znaleźli w owych wsiach i dworach, przykazując wszystkim powrót do domów. W końcu zaś sami poczęli brać jeńców spośród miejscowej pogańskiej ludności, zamierzając zatrudnić ich w swoich gospodarstwach bądź sprzedać z zyskiem.

Paszko z Radłowa był nieco młodszy od Jeno, przyłączył się do niego po wrześniowej potyczce pod Bokawą, gdzie poległ jego ojciec. Miał przy sobie aż jedenastu zbrojnych, głównie krewnych i powinowatych, więc razem z ludźmi Jeno stanowili pokaźny oddział, dobrze w dodatku wyszkolony, bitny i szybki, bo siedzący na mocnych i wysokich koniach, jakich by próżno szukać w tych stronach.

Zaprzyjaźnili się nawet, jadąc ramię w ramię przez kilka tygodni, uczestnicząc w wielu najazdach i zasadzkach, sypiając z głowami opartymi o jedno siodło. A rozstali się niespodziewanie.

Nad granicą mazowiecką weszli do małej spalonej wioski w poszukiwaniu paszy dla koni i strawy dla siebie. Niewiele znaleźli, więc rozłożyli się obozem dla odpoczynku i pożywiali suszonym mięsem.

Jeszcze nie rozpalili ogni na noc, kiedy przybiegł przyboczny pana Jeno z wiadomością, że w zniszczonej szopie nieopodal ukryło się kilku pogańskich wojowników.

Paszko z Radłowa zerwał się natychmiast i popędził w tamtym kierunku, już w biegu dobywając miecza. Po śmierci ojca był bardzo cięty na wszystkich Litwinów i wielokrotnie pan Jeno musiał hamować jego chęć odwetu.

Tak było i tym razem.

Litwini, którzy przybyli do wsi wcześniej od Polaków, ukryli się ze swoimi końmi w szopie, mającej jeszcze dwie prawie nienaruszone ściany, wprowadzając tam także swoje konie. Prawdopodobnie nie spodziewali się tu nieprzyjaciół, gdyż inaczej nie wybraliby jedynego we wsi ocalałego pomieszczenia.

Było ich trzech, młodych jeszcze i dobrze uzbrojonych. Kiedy tylko żołnierze pana Paszka pokazali się przy ich koniach, jeden z wojowników wyskoczył do przodu, celując oszczepem w nadchodzących. Pan z Radłowa, przygotowany na taką okoliczność, z łatwością odbił cios i sam zaatakował. Litwin padł od pierwszego uderzenia.

Drugi, który zerwał się już ze swojego miejsca, wyciągnął miecz i najwyraźniej nie zamierzał poddać się bez walki, choć przewaga atakujących była ogromna. To być może spowodowało, że nagle opuścił broń i zaczął wołać coś łamanym językiem.

– Nie ma we mnie litości – syknął pan Paszko, prąc do przodu i waląc na odlew Litwina, który wyraźnie osłaniał ostatniego ze swoich towarzyszy. Ten wspierał go w tej beznadziejnej obronie.

– Nie mam litości! – wołał pan Paszko, kręcąc mieczem młyńca i postępując do przodu krok za krokiem. – Jak wyście nie mieli dla mojego rodzica!

Jego ludzie tymczasem walili z obu stron toporami po resztkach szopy, która lada chwila miała się zawalić, odkrywając atakowanych i wydając ich na łaskę napastników. Litwini widać zdali sobie sprawę, że nie mogą liczyć na zmiłowanie, bo wrzasnęli coś nagle, przeżegnali się i ruszyli do przodu.

Ten gest nie uszedł jednak uwadze pana Jeno. Skoczył pomiędzy atakujących, roztrącił ich, a pana Paszka schwycił za rękę.

– Stójcie! – rozkazał. – To chrześcijanie!

Paszko szarpał się przez chwilę, w końcu uległ, a za jego przykładem i inni opuścili broń.

– Może i chrześcijanie – powiedział pan z Radłowa z zaciętą twarzą. – Ale tacy sami poganie i mordercy jak owi, co zabili mojego ojca.

– Uspokójcie się – poprosił pan Jeno towarzysza, nie puszczając jednak jego ręki z mocnego uścisku.

Potem rozkazał żołnierzom:

– Odstąpić!

Cofnęli się posłusznie, a widząc to obaj Litwini wbili miecze w ziemię przed sobą.

– Ja brat kniazia – powiedział ten, z którym pan Paszko jeszcze nie skrzyżował miecza. – Dam wykup, wielki wykup.

– Słyszycie? – Jeno potrząsnął towarzyszem. – To ktoś znaczny.

– Nie chcę okupu – rzucał się Paszko. – Chcę krwi! Zanim pan Jeno odpowiedział, sytuację rozwiązał sam Litwin. Widząc, że ma szansę ocalić głowę, pchnął ręką towarzysza, który tak dzielnie stawał w jego obronie.

– Weźcie jego.

Paszko z Radłowa tylko na to czekał. Wyrwał ramię z uścisku Jeno, podniósł miecz i spuścił cios na głowę jeńca. Wojownik padł na ziemię bez życia.

Paszko odwrócił się i odszedł do swoich.

Jeniec pana Jeno liczył nieco ponad dwadzieścia lat. Był średniego wzrostu, o mocnych nogach i rękach, szerokiej klatce piersiowej. Nie miał na głowie hełmu, ale futrzaną czapkę, spod której wymykały się długie czarne włosy. Małe ciemne oczy patrzyły wprost, bezpośrednio, odważnie.

Ubrany był w skórzany kaftan, naszywany żelaznymi płytkami i pas rycerski. Jego miecz wyglądał na porządną robotę i kosztował pewnie majątek.

Patrzył na Jeno i wyraz zdziwienia pojawił się na jego twarzy, kiedy pogardliwą miną Polak ocenił jego postępowanie wobec towarzysza.

– To sługa – powiedział lekceważąco po łacinie, a potem przeszedł na niemiecki, wtrącając też czasem polskie słowa.

– Ja brat kniazia – powtórzył jeniec. – Dam wykup, jaki tylko wyznaczycie.

Potem ukłonił się dwornie.

– Dziękuję za waszą łaskę, panie. Gdyby nie wy, niewątpliwie rozpłatałby mnie ten drugi rycerz.

– Dopiero co stracił ojca – usprawiedliwił towarzysza Jeno. – A wcześniej jeszcze młodszego brata. Nie dziwię się jego postępowaniu.

– Ale sami nie uderzyliście.

– Nie jestem taki prędki jak on – odpowiedział Jeno wykrętnie.

Wyjął z ziemi miecz jeńca i oglądał go uważnie.

– Dobra broń – ocenił po chwili. – Może rzeczywiście jesteście kimś ważnym. Wasz brat jest, mówicie, kniaziem?

– Tak powiedziałem.

– To pewnie i wy kiedyś nim zostaniecie? Tedy faktycznie możecie dać wysoki okup. Brat kniaź zapłaci?

– Zapłaci.

– A może nie zechce? Jeśli wy brat kniazia, to pewnie moglibyście kiedyś i sami zostać kniaziem. A jeśliście brat kniazia, to jakim sposobem jesteście chrześcijaninem?

– Nie jestem – przyznał się tamten.

– Nie jesteście? – zdziwił się Jeno. – Więc czemu żegnaliście się jak chrześcijanie przed bitwą?

– Chciałem was oszukać, żebyście darowali mi życie.

– Sprytnie.

– Jak to na wojnie – odpowiedział tamten z uśmiechem. – Wy sami nigdy nie używacie podstępów?

W tej chwili usłyszeli hałas, a zaraz potem łomot końskich kopyt. Jeno zawołał na swoich, a kiedy przybiegł jego przyboczny, Zator, zapytał, co się stało.

– Pan Paszko odjechał.

– Jak to odjechał? – zdumiał się Jeno.

– Zebrał swoich ludzi i pojechał. Kazał wam powtórzyć, że już skończył swoją wyprawę i wraca do domu.

– Tak nagle?

– Nie wiem, panie – usprawiedliwiał się Zator. – Nie było kiedy dokładnie wypytać. Po prostu wsiedli na konie i pognali na południe.

– A nasi ludzie?

– Palą ognie, posilają się. Widzi mi się, że okolica jest bezpieczna.

– Dobrze, ale każ, aby stale czuwał jeden z pachołków. Skinął ręką na jeńca i poprowadził go do rozpalonego w pobliżu ogniska. Tam kazał mu usiąść, a sam usadowił się naprzeciw.

– Kto wy? – zapytał. – Którego kniazia wyście brat?

– Olega riazańskiego. Nazywam się Pusztis. Powiecie mi, w czyje ręce się dostałem?

– Nazywam się Jeno. Z Krasawy.

– Gdzie to? – zaciekawił się jeniec. – Może koło Sandomierza?

– Znacie Sandomierz? Może jeszcze powiecie, że z wyprawy łupieżczej?

– A jakże – śmiało odpowiedział Pusztis. – Bywało się na różnych wyprawach, także przeciw wam, Lachom. Zwyczajnie, jak to na wojnie.

Jeno uśmiechnął się. Jeniec rzeczywiście musiał pochodzić z możnego rodu, skoro odznaczał się taką odwagą, wręcz bezczelnością. Powiedział o tym głośno. Pusztis roześmiał się.

– Może i teraz was oszukuję? – zapytał wyzywająco. – U nas sztuka wojennego podstępu zawsze była w cenie. Może więc i tym razem chcę was wyprowadzić w pole?

Spoważniał nagle i położył rękę na piersi.

– Uratowaliście mnie, to pewne. Przysięgam, że nie zapomnę wam tej przysługi. I podpowiem, jakiego okupu możecie zażądać. Mój brat bogaty, a choć przyrodni, zapłaci. Więc, gdzie to leżą wasze majątki, jeśli nie koło Sandomierza?

– Bardziej na zachód.

– Jak bardzo? Może koło Krakowa?

– A czemu mnie tak wypytujecie? Chcecie do Sandomierza czy do Krakowa?

– Nie spieszno mi do Sandomierza, choć, jak powiedziałem, znam drogę. W Krakowie zaś nigdy nie byłem. Podobno wielkie miasto. Więc gdyby okazało się, że to niedaleko od was, pojadę z wami tym chętniej i przysięgnę, że kłopotów przeze mnie nie będziecie mieli żadnych.

– A cóż to za sprawy macie w Krakowie? To nie jest dzisiaj dobre miejsce dla Litwinów.

– Dziś dla Litwinów żadne miejsce nie jest dobre. Ale słyszałem niedawno, że i Węgrów w Krakowie nie lubią. Pono trzy setki ich nacięli bez dania racji poprzedniego roku.

– Nie byłem przy tym, to nie wiem – odpowiedział wykrętnie Jeno. Wiedza, jaką wykazywał jeniec w rozmaitych sprawach, upewniła go, że istotnie może on być blisko spokrewniony z litewskimi książętami.

– Cóż z wami robić? – zapytał w zamyśleniu. – Jeśli rzeczywiście jesteście bratem kniazia Olega, może nie wypada mi brać od was okupu i powinienem puścić was wolno...

– Ależ nie – sprzeciwił się gwałtownie Pusztis. – Jest konieczne, byście wzięli okup. Co by powiedzieli moi, gdybyście mnie puścili jak jakiego psa. Z hańby chyba bym musiał sobie życie odebrać.

– Tedy was puszczę na rycerskie słowo, a wy mi umówiony okup dostarczycie na oznaczoną porę w oznaczone miejsce.

Pusztis i z takiego rozwiązania nie był zadowolony.

– Doceniam waszą szlachetność, panie Jeno – powiedział. – Ale jestem bratem księcia i domagam się, byście traktowali mnie jak rycerza, a nie jaką starą babę. Jestem waszym jeńcem, więc nie musicie się o nic obawiać. Daję rycerskie słowo honoru, że nie opuszczę was bez waszej zgody. Czy to wystarczy?

– Starczy mi wasze słowo za rękojmię. Ale czas mi wracać w moje strony, tedy musicie powiedzieć, gdzie was mam odprowadzić, byście bezpiecznie dotarli do swoich.

– Zostawicie mnie tam, gdzie wam będzie wygodnie. A tymczasem pójdę z wami dokąd każecie.

Choćby i do waszego zamku. Jak się nazywa?

– Krasawa. I to nie zamek, ale dwór.

– Niech będzie i dwór.

– Więc dajecie słowo, że nie umkniecie przed zapłaceniem okupu?

– Dałem słowo, że was nie opuszczę bez waszej zgody. Czy to nie to samo?

– Nie – uśmiechnął się Jeno. – Nie to samo. Więc jeśli chcecie, bym was nie kazał wiązać, przysięgniecie, że będziecie mi posłuszni, póki nie zapłacicie okupu.

Pusztis westchnął. Ten warunek nie bardzo mu się podobał.

– To konieczne? – zapytał.

– Tak. Sami mnie ostrzegaliście o swojej chytrości. Albo więc przysięgniecie, albo każę wam spętać i ręce, i nogi.

– Dobrze – zgodził się Litwin. – Na co mam przysiąc?

– Na ziemię, niebo i wodę – zażądał Jeno.

– Ależ, panie – usiłował protestować tamten. – Po co aż taka wielka przysięga?

– Powiedziałem. Pusztis zagryzł wargi.

– Zgoda. Przysięgnę.

Tęsknota

Wiosna 1378

Zgodnie z życzeniem Mikołaja, jeszcze w październiku poprzedniego roku, postawiono na rozdrożach wysoki na czterech chłopów drewniany krzyż.

Zaraz też Alena uznała to miejsce za najlepsze do wyczekiwania na męża. Wieści przychodziły z rzadka, ale czas płynął i spodziewała się niebawem powrotu Jeno. Wyprawa litewska powinna już dobiegać końca.

Każdego więc wieczora, kiedy zajęcia jej na to pozwalały, Alena biegła pod krzyż na pagórek, skąd widać było odległą okolicę i wypatrywała rycerza. Czasem towarzyszył jej Mikołaj, ale wolała tu być sama, usiąść, zastanowić się, pomyśleć.

Choć zajęta wielością spraw gospodarskich, niekiedy wynajdująca sobie nowe prace, aby czas szybciej upływał, Alena czuła się samotna. Lubiła więc siedzieć pod krzyżem, rozważać, co powie o tych chwilach samotności i o tych trudnych nocach, jakie spędzała sama w alkowie, marząc o powrocie męża. Zastanawiała się, jak go powita, co mu opowie najpierw. Myślała, jak mocno będzie ją obejmował, jak czule całował. Za nic też nie oddałaby możliwości witania go jako pierwsza i nie zniosłaby, gdyby przyjemność powitania Jeno w Krasawie przypadła komu innemu.

Nie przyznawała się nawet przed sobą, jak bardzo brakuje jej męża. Na co dzień była wesoła i pogodna, chętnie garnęła się do dworskich czynności. Lubiła pogawędzić czy pośpiewać z dziewkami służebnymi albo posłuchać ich opowieści. Czasami złościła się, jak to pani przystało, ale nigdy nie przekraczała granicy i służba miała do niej wielkie zaufanie, chętnie spełniała wszystkie jej polecenia. Zbliżyła się też do dwóch kobiet, z których syn jednej a brat drugiej towarzyszyli jej mężowi w wyprawie, choć były to tylko kobiety z gminu.

– Co za upał – mówiła któregoś razu jedna. – Daj Bóg, żeby naszym chłopaczkom nie brakło tam w dalekich krajach ochłody.

Albo mówiła w listopadzie:

– Zimny dzień dzisiaj, daj Bóg, żeby naszym mroźny wiatr nie wiał wprost w oczy w owych pogańskich ziemiach.

Żegnały się wówczas wszystkie znakiem krzyża i szeptały modlitwy, prosząc dla swoich najbliższych o zdrowie i powodzenie.

Tymczasem dni płynęły, a od Jeno nie było żadnego znaku.

– Może to i dobrze – pocieszała się. – Powiadają, że zła wieść przyleci ptakiem, brak wieści dobrym znakiem.

Gdyby jeszcze ten Ostasz zostawił Mikołaja w spokoju! Ale syn Jakuba często kręcił się w pobliżu dworu, kilkakrotnie widywano go, jak popatrywał na chłopaka i Alena przeraziła się nie na żarty.

– Co robić? – pytała wszystkich. – Co robić? Kiedy wreszcie wróci mój mąż!

Mikołaj czekał na powrót ojca równie niecierpliwie. Często przypominał o nim w domowych rozmowach i nigdy nie zapominał modlić się w jego intencji. Zwykle mówił o nim z miłością i tęsknotą, planując, co mu powie, co nowego pokaże w gospodarstwie. Ale czasami nachodziły go smutniejsze myśli i wtedy pytał pełen niepokoju:

– Prawda, że on wróci? Prawda, że wróci?

– Nawet nie waż się tak mówić! – oburzała się Alena. – Oczywiście, że wróci.

Sama wtedy jednak popadała w popłoch, a wielki strach targał jej sercem. Co się stanie, gdyby Jeno nie powrócił?

Szybko odpędzała od siebie takie myśli, ale niepokój spychany głębiej nie odchodził całkowicie, a tylko się przyczajał, żeby niespodziewanie dalej dręczyć. Co będzie, jeśli jej Jeno nie powróci z wyprawy? Co będzie?

I jeszcze zwyczajnie brakowało jej mężczyzny. Czuła się czasami bez powodu rozeźlona, burczała na służbę, karciła Mikołaja. Nie pomyślała nigdy, że to na skutek długiej nieobecności męża.

Uświadomiła to sobie dopiero po pierwszej wizycie w odbudowanym dworze w Dębowcu, dokąd przeprowadziła się jej macocha.

Agnieszka rzuciła się w Dębowcu w wir pracy. Zacinając zęby, od nowa, od początku zaczynała dosłownie od niczego. A że zawsze słynęła z gospodarności i oszczędności, niewielu wątpiło, że zamiary jej się powiodą. Przeciwnie, wszyscy byli przekonani, że postawi na swoim.

Obsiane pola, pękate stogi, porządek w zagrodach widziała Alena, jadąc w odwiedziny do macochy.

Nie miała jeszcze okazji zobaczyć nowego dworu, więc kierowała nią także ciekawość. Na jucznym koniu, prowadzonym przez pachołka, wiozła wiele rozmaitych prezentów, przeznaczonych dla Agnieszki i Jakubka. Ich ostatnie spotkanie nie należało do najbardziej udanych, ale Alena czuła, że do tej pory złość macochy minęła. Poza tym Agnieszka wiedziała dobrze, że Alena jest od dłuższego czasu sama, więc będzie mogła okazać jej współczucie. Nic tak dobrze nie wpływało na Agnieszkę, jak możliwość spojrzenia z góry na kogoś, kto jest akurat smutny albo kogo dotknęło nieszczęście.

Dwór stał wyżej niż dawny, odsunięty od potoka, był na razie niewielki, bo wykończono tylko jedno skrzydło, ale gotowa już była stojąca po lewej stronie obora i dwie małe szopy po prawej, pełniące rolę spichlerzy. Prace nad rozbudową miały być podjęte za kilka tygodni. W opuszczonej dawniej osadzie Alena zobaczyła też dwie nowe chaty, zasiedlone przybyłymi rodzinami, które świadczyły pracę na rzecz dworu.

Agnieszka wybiegła naprzeciw i długo ściskała pasierbicę. Alena z przyjemnością stwierdziła, że macocha wygląda znacznie lepiej niż przed kilkoma jeszcze miesiącami. Była wesoła, ożywiona, usta się jej nie zamykały, kiedy opowiadała Alenie o ostatnich wydarzeniach w Dębowcu i wypytywała o nowiny.

Jakubek poznał Alenę i roześmiany przybiegł się przywitać. Urósł, ale nadal był nadmiernie otyły.

Alena spojrzała porozumiewawczo na macochę, a ta pokręciła głową – nie, nie nastąpiła zmiana w umyśle Jakubka. Był dokładnie taki jak dawniej, dziecinny, płaczliwy, nieporadny w wielu codziennych zajęciach.

– To kara boska – powiedziała wieczorem Agnieszka, kiedy już pokazała pasierbicy wszystko, czym chciała się pochwalić oraz co i gdzie zamierzała jeszcze urządzić. – Wiem, że tak jest, więc przyjmuję ją z pokorą. Nie można cofnąć przeszłości, zresztą nie zamierzam tego robić. A Jakubek... Jakubek jest, myślę, szczęśliwy taki, jaki jest. Nie chcę go poprawiać. Skoro Bóg postanowił, aby tak było, niech tak będzie.

Alena nie odważyła się powiedzieć, że każdego wieczora modli się, żeby jej własne dziecko nie było podobne do Jakubka. Choć przecież w pewnym sensie istniało jakieś podobieństwo. Czyż nie denerwował się Jeno, że Mikołaj zamiast kształcić się w rycerskim rzemiośle, najwięcej uwagi przykłada do zdobienia kościoła? Oskarżył nawet Agnieszkę, że to jej Jakubek miał zły wpływ na jego własnego syna poprzez dziecięce, a nie dorosłe zabawy.

Agnieszka chodziła z synem do świętego źródełka i do mądrych ojców we Mstowie, ale nic to nie pomogło. W zachowaniu Jakubka nie zaszła żadna zmiana, nadal bał się prawie wszystkiego, długo spał, trzeba mu było pomagać we wszystkich prawie codziennych czynnościach. A skończył właśnie trzynaście lat.

Dużo później, kiedy opowiadała mężowi o swojej wizycie w Dębowcu i oboje ubolewali nad zdrowiem Jakubka, nie powiedziała mu jednak o wszystkim. Zwykle dzieląca się z Jeno każdą nowiną, każdą myślą, ani słowem nie wspomniała mu o tej sprawie, powodowana czymś, co nie do końca było dla niej zrozumiałe. Najpierw to przemilczała, a później jakoś nie było sposobności, aby do tego wrócić, bo nie chciała, żeby zapytał, czemu nie powiedziała mu o tym od razu.

Chodziło o Lutka, pachołka bardzo przydatnego i pomocnego gospodyni Dębowca. Alena dopiero pod koniec wizyty zauważyła, że jest go wszędzie pełno i nie ma właściwie chwili, w której spuściłby z oka swoją panią.

Wieczorem służący Aleny przybiegł z wiadomością, że coś niedobrego dzieje się z jej koniem. Choć więc było późno i miała już kłaść się spać, Alena narzuciła na siebie płaszcz i poszła za chłopakiem zobaczyć, co się stało. Klacz imieniem Rutka była jej ulubionym wierzchowcem, dla niej gotowa była zrobić wszystko.

Na miejscu jednak okazało się, że sprawa jest bagatelna. Koń stawiał nogę z obawą, bo tkwił w niej akacjowy cierń, który dostał się tam pewnie czas już jakiś temu i bardzo mu dokuczał. Alena sama wyjęła kolec, kazała przemyć ranę i zawiązać ją szmatką na noc, licząc, że rano będzie już wszystko w porządku. Tak zresztą się stało – rano koń początkowo stąpał ostrożnie, ale szybko przekonał się, że ból jest mniejszy i wkrótce o nim zupełnie zapomniał. To wtedy właśnie Alena była świadkiem sceny, o której nie wspomniała Jeno. Wracała ze stajni do dworu, kiedy za węgłem stodoły usłyszała rozmowę. Ponieważ głos należał do Agnieszki, zamierzała na nią zawołać, ale nagle dotarły do niej słowa nie przeznaczone dla jej uszu – zrezygnowała.

– Nie dzisiaj – mówiła Agnieszka do kogoś. – Nie dzisiaj, kiedy mam gościa pod dachem. Nie chcę, żeby moja pasierbica wiedziała.

– Więc kiedy?

– Kiedy odjedzie. Może jutro.

Alena nie mogła rozpoznać po głosie rozmówcy macochy, a pchana niepohamowaną ciekawością poczekała chwilę i gdy rozmowa ucichła, ostrożnie wychyliła głowę zza węgła. Tuż obok, oddalona ledwie o kilka kroków, stała Agnieszka w czułym uścisku z jakimś mężczyzną. Alena zasłoniła usta dłonią, żeby nie krzyknąć, kiedy po chwili rozpoznała w drugiej osobie przydatnego, niezastąpionego Lutka.

Głowa Lutka spoczywała na piersiach pani Dębowca, a piersi te były odkryte. Usta pachołka biegały po piersiach pani, jego mocne ramiona ciasno otaczały kobietę, jego dłonie obsuwały się po sukni, jego palce zręcznie przebierały materiał, wślizgiwały się pod niego. Agnieszka chwiała się pod tymi dotknięciami, jej usta, z których co i raz wyrywały się głośne krótkie westchnienia, chwytały ucho mężczyzny.

– Moja ty – zamruczał. – Cóż nam inni... Spłoszona nagle, zaniepokojona, otworzyła oczy.

– Nie – powiedziała odsuwając się z wysiłkiem. – Nie tutaj.

Lutek wyciągnął rękę, szybko, niecierpliwie, jakby ją chciał poprowadzić w inne miejsce. Ale opuściła już suknię, przykryła piersi.

– Nie dziś – powtórzyła.

Głos Agnieszki był spokojny i opanowany. To mu się nie spodobało, twarz pachołka wyrażała zawód i rozczarowanie.

– Jak długo mam czekać? – zapytał naburmuszony.

– Tak długo jak będzie trzeba. I to ja powiem, kiedy. Alena wycofała się i okrężną drogą pomiędzy stajnią a szopami wróciła do izby. Gdy po chwili weszła tam Agnieszka, pasierbica udawała, że śpi już mocno.

Rano żadna z nich nie zdradziła się ani słowem. Alena przypuszczała, że mogła być widziana przez Agnieszkę, ale postanowiła nie wspominać o tym. Dlatego nie zapytała ani macochy, ani też nie wspomniała o wszystkim nikomu, nawet swojemu mężowi.

Pusztis okazał się bardzo posłusznym jeńcem. Zgodnie ze złożoną przysięgą ani myślał o ucieczce, choć miał ku temu wiele rozmaitych okazji. Zanim bowiem oddział Jeno dotarł do bezpiecznych terenów, kilkakrotnie jeszcze znajdowali się w opałach i dwa razy wzięli udział w walkach z rozproszonymi grupkami Litwinów.

Pusztis nie tylko nie przejawiał chęci do ucieczki, ale sprawiał wrażenie zadowolonego ze swojego losu. Do tego stopnia, że Jeno podejrzewał go nawet o brak odwagi. Gdyby nie pokazany wcześniej dowód męstwa w czasie pojmania, Litwin uchodziłby w oczach rycerza za człowieka tchórzliwego.

Posuwali się wolno w kierunku własnej ziemi, bo pochód opóźniał wóz z łupami. Zdobyli go w małej wiosce, po krótkiej bitwie odbijając go Litwinom. Na wozie znaleziono cały worek srebra i części pancerzy, zrabowane nie wiadomo gdzie i komu, a także niewielki dzwon kościelny. Nie dało się ustalić, skąd pochodzą te łupy, a że nie bardzo było wiadomo, komu i w jaki sposób je zwrócić, Jeno postanowił, że zabiorą ze sobą.

Przy wozie szło sześciu, a potem ośmiu litewskich brańców, na noc wiązanych sznurami, a powoził Oset, odbity przy okazji młody jeniec polski. Był to prosty chłopak z sioła pod Bełzem, wyznania prawosławnego. Mówił, że jest samotny, odkąd w poprzednim roku wybito jego najbliższych i napraszał się, by go wzięto do służby, na co w końcu Jeno przystał.

Oset nie miał trzech palców u lewej dłoni i przyjął z wielką wdzięcznością lekarską pomoc pana Jeno, który najpierw kazał oczyścić niedawno zadaną ranę, potem zaś przypalić ją pochodnią, by na koniec założyć opatrunek. Chłopak wył z bólu, ale poddał się operacji z pełną ufnością, a czas miał pokazać, że ufność ta była uzasadniona. Oset nigdy więcej nie skarżył się na ból ręki i szybko nauczył się sprawnie posługiwać kikutem.

Królewskie wojska dawno już powróciły do siebie, wycofały się też drobne oddziały, których zadaniem było wyszukiwanie polskich jeńców, a pan Jeno nadal był w drodze. Dopiero w marcu rycerz uznał, że zadanie wykonano i prostą drogą winni wracać do Doliny.

– A wielki to dwór Krasawa? – dopytywał się Oset po raz nie wiadomo który. – A pani jego czy piękna?

Oset, choć jego pan był raczej małomówny, wiedział już o Krasawie wszystko. Niewiele mogąc się dowiedzieć od Jeno, stale wypytywał pachołków. Wiedział więc dokładnie, jak wygląda Dolina i gdzie w niej szukać Krasawy. Wiedział, ile przy dworze ziemi, ile lasu, gdzie potok, a gdzie skała, jak nazywają się sąsiedzi, jak domownicy, kto czyim jest krewnym i powinowatym.

– Ten to ma głowę – śmiał się Zator, giermek pana Jeno. – Tylko patrzeć, a będzie was prosił, byście zrobili go swoim rządcą.

Rycerze i krzyżowcy

Pan Bartosz z Odolanowa siedział na poczesnym miejscu dworu w Lipowej i wyczekująco patrzył na gospodarzy.

Był niewysoki, ale mocny i twardy. Spod krzaczastych brwi spoglądały siwe oczy, bystro, uważnie.

Miał pod czterdziestkę, ale niewielu młodych umiałoby dotrzymać mu pola na wojnie czy w rycerskich zabawach.

Jakub i Ostasz wysłuchali jego gwałtownej, przerywanej złorzeczeniami opowieści, pełnej pretensji do króla i jego stronników, ale nadal nie byli pewni, czy powinni udzielić mu pomocy.

Bartosz opowiadał, jak oblegali królewskiego przeciwnika, Władysława zwanego Białym, jak go pochwycili, jak na własny koszt odprowadzili go za granicę. A król Ludwik nie okazał wdzięczności, nie nagrodził za służbę. Przeciwnie, odebrał Bartoszowi starostwo kujawskie.

– Nie król to miłościwy, ale rozbójnik – grzmiał pan z Odolanowa. – A jeśli nie chce dać nam tego, co się słusznie należy, trzeba samemu wziąć.

– Nie wiem, czy powinniśmy iść z wami – zastanawiał się głośno pan Jakub. – Powiedzą, że to my właśnie jak zbóje postępujemy.

Jego syn Ostasz natomiast aż rwał się do awantury. Bartosz zrozumiał to natychmiast i nie zamierzał łatwo ustępować.

– Proszę was po starej przyjaźni – mówił. – Jeśli sami iść nie chcecie, puśćcie przynajmniej syna z czeladzią. Mam przy sobie za mało ludzi, zanim reszta dojdzie, Francuzi będą daleko. A co do ludzkich języków, nie wiem doprawdy, czego się obawiacie. Przecie to tylko rycerska zabawa.

Mogłem poprosić innych panów z okolicy, ale i czasu nie ma i nie bardzo wiadomo teraz, do kogo się zwrócić z pełnym zaufaniem.

– Pójdę z wami! – oświadczył Ostasz, nie zważając na srogą minę ojca. – Nie siedzieć nam przy kominie, kiedy jest taka sposobność!

– Pójdziesz, jeśli ci pozwolę! – nachmurzył się Jakub.

– Słusznie – poparł go natychmiast pan z Odolanowa. – Rodzicowi należy się szacunek, jeśli pójdziesz ze mną, to za przyzwoleniem ojca.

W końcu więc Jakub machnął ręką.

– Zgoda – powiedział.

A kiedy Ostasz zerwał się z ławy z okrzykiem radości, Jakub osadził go na miejscu.

– Ale nie pójdziesz sam.

Bartosz z Odolanowa wyciągnął rękę.

– A zatem umowa stoi.

Pojechali jeszcze przed wieczorem. Bartosz ze swoimi, których było ledwie tuzin, i obaj panowie z Lipowej w towarzystwie kilkunastu uzbrojonych ludzi. O zachodzie słońca zbliżyli się do brodu na Warcie koło wsi Częstochowa i skierowali się na północ. Wysłany przez Bartosza goniec musiał sprawić się dobrze, bo wkrótce napotkali mały oddział pana z Odolanowa, idący w skok od Kalisza.

– Dzięki Bogu – westchnął Bartosz, ocierając pot z czoła. – Tamtych tylko patrzeć.

Ale dopiero rano zobaczyli ze stoku białego wzgórza długi pochód, idący od brodu w kierunku północnym. Któryś z żołnierzy starosty pojechał przyjrzeć się mu bliżej, a kiedy po jakimś czasie wrócił i zdał relację Bartoszowi, wiedzieli, że zdążyli w ostatniej chwili.

Jakub i Bartosz, ubrani już w zbroje i z hełmami w rękach, stali na stoku sąsiedniego pagórka i patrzyli na przeciwnika. Francuzi jechali długim bezładnym nieco szeregiem, wolno, swobodnie. Widać uznali, że nie muszą się niczego obawiać, bo pochód nie jest przecie wojenny, a jedynie luźną, spokojną grupą, po jednym, po dwóch. Na końcu trzy wyładowane wozy, prowadzone przez pachołków.

– Już ich mamy – mruknął z zadowoleniem Bartosz z Odolanowa.

– Kiedy uderzymy? – Jakub był przekonany, że nie uda się tak łatwo zaskoczyć ten dość liczny orszak.

– Jest ich tylu, co nas.

– Kiedy dotrą do tamtej skały – pan z Odolanowa pokazał palcem punkt przed sobą. – Weźcie swoich i jedźcie tam tak szybko, jak tylko dacie radę. Schowajcie się za drzewami i czekajcie na znak. My uderzymy z dwóch stron, od nas i od tamtego lasu. Jeżeli ich zaskoczymy, łatwo uzyskamy przewagę.

– A znak? Jakim znakiem nas powiadomicie?

– Patrzcie na drogę. Kiedy ruszymy, wy też natrzecie. Z Bogiem, panie Jakubie.

– Z Bogiem.

Wrócili do swoich, czekających już w gotowości, wydali szybko polecenia i po chwili Jakub z Lipowej, mając u boku Ostasza, popędzili w prawo. Jechali zboczami, więc byli na miejscu znacznie szybciej niż konwój sunący drogą, trasą dłuższą i ciągnący na domiar wozy.

Ludziom kazał Jakub schować się w zaroślach i między skałami, surowo zapowiadając, żeby nie wychodzili, póki nie dostaną znaku.

– Kiedy zaatakujemy, będą się bronić – zapowiedział. – Zapamiętajcie sobie jednak, że to nie wojna, więc nie używać ostrzy, chyba, żeby nie było innego wyjścia. Naszym zadaniem jest pochwycenie tych ludzi i zagarnięcie wozów.

Sam przysiadł w trawie, skąd miał dobry widok na drogę przed sobą, i czekał. Nie minęło więcej jak kilka pacierzy, kiedy zobaczył czoło pochodu. Prowadził go rycerz na wielkim koniu, a choć ubrany lekko, miał przy boku giermka dzierżącego kopię. Prawdopodobnie zadaniem olbrzyma było wziąć na siebie jakikolwiek pierwszy atak. Za nim podążało gęsiego kilku innych, służba, czeladź, konie juczne i konie bojowe, prowadzone przez giermków.

– Siedem, osiem – liczył półgłosem Jakub. – Ośmiu rycerzy, więc i ośmiu giermków. Pachołków dwa razy tyle.

– Wielu ich – usłyszał obok siebie niepewny szept Ostasza.

– Tylko ośmiu rycerzy. Służba to pył. Piechota i byle jak uzbrojona. Groźni mogą być tylko ci na koniach, bo to wyćwiczeni rycerze. Nakazuję ci, żebyś się mnie trzymał i sam nie atakował nikogo.

– Nie wyglądają groźnie. Rzadko który ma zbroję na sobie.

– Może nie wyglądają, ale zaufaj mojemu doświadczeniu, widywałem już takich. Wezmę na siebie tego z przodu. Ty leć z czeladzią na tamtych i krzycz, wymachując bronią. Chodzi o to, żeby ich wystraszyć, to cała sztuka. Resztę zrobią ludzie pana Bartosza. Są dobrze przygotowani, mają lekkie, ale bardzo mocne sieci.

– Będą ich chwytać niczym ryby? – zdziwił się Ostasz. – Pasowanych rycerzy? Sami zawsze powtarzacie, że rycerski honor...

– Honor nie zostanie naruszony – odpowiedział pan Jakub wstając. – Sieci są po to, żeby nie doszło do prawdziwej walki.

W tej chwili na końcu ciągnącego się na dwieście kroków pochodu wszczął się gwar i zobaczyli wznoszące się smugi kurzu po obu stronach drogi. Ale już i konwój zorientował się w sytuacji i natychmiast zaczął zbijać się w kupę, ku wozom. A ludzie Bartosza wbiegali już pomiędzy nich i wyłapywali do siatek.

– Ruszaj! – dał rozkaz Jakub.

Jak było do przewidzenia, wielki rycerz na przedzie zastąpił drogę Jakubowi, jego ludzi gorzej ubranych i uzbrojonych przepuszczając bokiem. Za plecami Francuza trwała już potyczka, brzękało żelazo, krzyczano w kilku językach. Kurz unosił się nad drogą coraz wyżej.

Jakub z Lipowej z wielkim uznaniem przyglądał się sprawności przeciwnika. Wielki rycerz wyciągnął tylko rękę do tyłu, a już giermek podawał mu kopię, a Jakub czekał, aż tamten będzie gotowy do obrony.

Ale nie doszło do tej walki. Ostasz wyprzedził ojca, skoczył pierwszy, a że nie miał kopii, próbował bokiem najechać na rycerza i obalić go z konia. Ten wydawał się zaskoczony formą pojedynku, opędzał się przed napastnikiem wolną ręką, krzyczał coś, jakby żądał od giermka pomocy w przepędzeniu natrętnego młokosa. Wreszcie zezłoszczony, że napastnik nie ustępuje i nie chce dać pola prawdziwej walce, walnął Ostasza drzewcem kopii przez głowę, wywalił go z siodła, a sam obrócił się przeciw Jakubowi.

Pan z Lipowej zaś był już w drodze i jego kopia bez żadnej trudności trafiła w trójkątną tarczę tamtego, który nie mógł się rozpędzić. Wypadł więc z siodła od razu, a zanim się podniósł, oszołomiony upadkiem, jego giermek już klęczał obok, trzymając broń przed sobą na znak poddania.

Po chwili rycerz uczynił to samo.

Z tyłu ludzie Bartosza wyplątywali łupy z sieci. Nie licząc kilku siniaków, nikomu nic się nie stało i nikt nie został poważniej ranny.

Pan z Odolanowa nadjechał na czoło pochodu i radośnie zamachał ręką do Jakuba z Lipowej.

– Schwytaliśmy wszystkich – powiedział. – Co z waszym chłopakiem?

Jakub tymczasem oglądał syna. Wyglądało na to, że cios obcego rycerza trafił go wprost w nos, krew leciała mu na podbródek. Ostasz oszołomiony dłuższą chwilę nie bardzo wiedział, co się z nim dzieje.

Jakub pomógł mu wstać, zbadał ranę i odetchnął z ulgą. Nie wyglądała groźnie, wystarczyło zatamować krwotok z nosa.

Ale Ostasz widać inaczej to oceniał albo jego ból był większy, niż mogło się wydawać, bo wrzasnął dziko, podbiegł do klęczącego jeszcze rycerza i zaczął okładać go pięściami po głowie, choć tamtemu pachołkowie założyli już więzy na rękach. Bartosz z Odolanowa zeskoczył z konia i osobiście odciągnął chłopaka w bok.

– Spokój! – warknął groźnie. – Związanego bijesz!

– Zranił mnie – zapiszczał zupełnie dziecinnie Ostasz.

– Precz! – splunął z pogardą Bartosz. – Zejdź mi z oczu, smarkaty!

Zawstydzony Jakub próbował tłumaczyć zachowanie syna.

– Młody jest, nie ma żadnego rozeznania. Nauczy się.

– Na pewno – zgodził się Bartosz. – Ale pilnujcie go lepiej.

Pan z Odolanowa, groźny, czasem nawet okrutny, nie lubił jednak, kiedy na ludzkich oczach ktoś zachowywał się nie po rycersku. Sam więc pomógł podnieść się leżącemu Francuzowi, a potem kazał swoim, żeby zaprowadzili go do innych.

Jeńców posadzono w cieniu wielkiego drzewa. Ośmiu rycerzy, jedenastu giermków, dwudziestu pachołków i poganiaczy oraz jeden wyglądający na braciszka zakonnego. Wszyscy mieli więzy na rękach i w milczeniu patrzyli, jak napastnicy otwierają wozy i zabierają z nich to, na co mają ochotę.

– Łatwo poszło – ocenił Bartosz. – Zdaje się, że Krzyżacy będą mieli z nich niewielki pożytek.

– To chcecie ich odesłać do Krzyżaków? – zdziwił się Jakub.

– Pójdą, dokąd zechcą. Do domu albo do Krzyżaków. Wcześniej jednak zapłacą okup i to sowity.

Myślicie, że który z nich najważniejszy?

– Zapytajmy tego braciszka – wystąpił z pomysłem Jakub. – Wygląda na takiego, co dużo wie.

– Słusznie – zgodził się Bartosz i skinął na swojego giermka. – Przyprowadź tego, co się tak trzęsie.

Żołnierz powrócił, wiodąc za sobą młodego człowieka z tonsurą na głowie. Ten trząsł się ze strachu, rzucał spojrzeniami wokoło i patrzył błagalnie na srogie oblicza napastników.

– Ty kto? – zapytał Banosz. – Ksiądz?

– Zakonnik, panie. Czech. Wołają mnie Mirko.

– Co robisz z nimi?

– Wyznaczono mnie na przewodnika.

– Dokąd idą?

– Do Kwidzynia i dalej. To rycerze, którzy się ofiarowali ze swoimi służbami dla Zakonu Niemieckiego, żeby walczyć z pogańskimi Litwinami. Czeka tam na nich komtur krzyżacki.

– To wiem. Kim są?

– Jadą z francuskich krajów. Nie znają waszej mowy.

– Będziesz tłumaczył. Który z nich najważniejszy?

– Najważniejszy?

– Najbardziej dostojny, najbogatszy, kogo słuchają? Mniszek ani chwili nie wahał się z odpowiedzią:

– To pan baron de Saint-Omer.

– Baron Saint-Omer? Który to?

Mirko pokazał palcem, a Jakub szepnął do Ostasza:

– Od razu poznałem, że to ktoś ważny. Będziesz go musiał przeprosić.

– Przeprosić? – zdziwił się chłopak. – Za co?

– Za to, że go uderzyłeś. Ale to później.

Bartosz tymczasem kazał przyprowadzić barona, a kiedy ten stanął przed nimi, polecił przekazać mu, że każe zdjąć więzy, jeśli otrzyma rycerskie słowo, że nie ucieknie, póki nie umówią się co do okupu za niego i jego towarzyszy.

Dla zachęty pan z Odolanowa osobiście przeciął więzy pierwszemu rycerzowi.

Saint-Omer, wysoki, smukły i złotowłosy, zdjął rękawicę z prawej dłoni i gołą rękę przyłożył do błyszczącej blachy pancerza na piersi.

– Pan baron daje słowo – przetłumaczył Mirko.

– Powiedz mu, że napadliśmy na nich tylko dla okupu – rzekł do tłumacza, patrząc wyzywająco w oczy rycerza. – Nic nas nie obchodzi, komu chcą służyć. Jeśli wszyscy przysięgną, że nie uciekną przed zapłatą, będą dobrze traktowani.

Saint-Omer uśmiechnął się lekko na tak wyraźne przyznanie się do praktyk, które uważał za zbójeckie.

– Przysięgną – obiecał od razu w imieniu swoich towarzyszy. Zapytał natomiast o los swoich sług.

– Zwolnimy wszystkich, których nie będą potrzebować do posług na czas oczekiwania.

– Pan baron zgadza się – powtórzył tłumacz. Saint-Omer zawołał swoich, wytłumaczył im żądania porywaczy i po krótkiej wymianie zdań wszyscy przystali na przedstawione warunki. Uklękli potem w szeregu na ziemi i trzymając miecze przed sobą, przysięgli na krzyż, że zapłacą okup, a nie uciekną przed jego dostarczeniem.

– Bóg nam dzisiaj darzy – cieszył się Bartosz z tak szybkiego przebiegu rokowań. – Niech sami wyznaczą zaufanych gońców spośród swoich ludzi, którzy pójdą w sprawie okupu. Po jednym mogą wysłać do Krzyżaków i do siebie, bo jak rozumiem są z jednej ziemi. Wyznaczony goniec może zabrać swojego konia, reszta służby musi iść pieszo. My tymczasem musimy znaleźć kogoś, kto przygotuje odpowiednie listy.

– Listy? – zdziwił się Jakub. – Same słowa nie wystarczą?

– Nie wystarczą – Bartosz roześmiał się z zadowoleniem. – Jak wam mówiłem, to nie byle wyprawa.

Takiego okupu zażądam, że nikt nie uwierzy pachołkowi albo pomyśli, że ten się upił. Dlatego potrzebny jest list. Nie bójcie się, zapłacą. Komtur krzyżacki na głowie stanie, a nie pozwoli trzymać ich w niewoli. Jeśliby tylko rozniosła się wieść, że Zakon Niemiecki nie dba o swoich rycerzy – gości, straciłby wielu ochotników.

– Prawda – zgodził się pan z Lipowej. – Idźmy tedy do Mstowa, zupełnie niedaleko. W tamtejszym klasztorze otrzymamy odpowiednią pomoc. Powiadają, że przeor Jaszek zna nie tylko wszystkie języki na świecie, ale i mowę zwierząt rozumie.

– Bardzo dobrze! – ucieszył się Bartosz. – Zaprawdę w szczęśliwą godzinę poprosiłem was, Jakubie, o pomoc. Daleko do owego Mstowa?

– Jeszcze przed wieczorem dojdziemy. Ale od razu chciałbym was uprzedzić, byście byli szczególnie uprzejmi na miejscu. Jak się przeor dowie, co nas sprowadza, gotów nas przepędzić...

– Doprawdy? – roześmiał się pan z Odolanowa. – Przepędzić? Mnie, Bartosza, miałby przepędzić jakiś klecha?

Saga rodu z Lipowej 04

Synowie i bastardzi

Serdeczne przyjęcie

Rozpadało się na dobre, kiedy stanęli na wysokim brzegu Warty. Po prawej ręce, nad samą wodą majaczyły w ciemnościach zabudowania osady, po lewej mieli zarys kamiennego muru otaczającego klasztor. Wielka drewniana brama była zamknięta i jeden z żołnierzy pobiegł zastukać.

W okutych żelazem dębowych wrotach otworzyło się małe okienko i jakiś głos zapytał, kim są.

– Bartosz z Odolanowa, starosta kujawski, prosi o gościnę – powiadomił żołnierz.

Mnich jednak nie otworzył bramy, wysunął tylko bardziej głowę, by obejrzeć orszak, a potem zamknął klapkę i poszedł, prawdopodobnie powiadomić przełożonych. Stali więc i czekali, aż nadejdzie i otworzy wrota. A kiedy wreszcie wrócił, powiedział, że w klasztorze mają już gości i może wpuścić tylko pana starostę i trzech jego ludzi.

– Trzech? – oburzył się Bartosz, podskakując do furty. – A reszta ma moknąć pod gołym niebem?

Powiedzcie przeorowi wyraźnie, że Bartosz z Odolanowa prosi i...

– Wybaczcie, panie – mnich wszedł mu w słowo bezceremonialnie. – Powtórzyłem, co mi kazano powiedzieć. Możecie wejść wy i trzech innych.

– Ale...

– Reszta może rozgościć się choćby i w stodołach, po drugiej stronie rzeki.

Bartosz był rozsierdzony, deszcz padał i wyglądało na to, że mu odmawiają, a on musi się zgodzić na upokorzenie.

– Nie podoba mi się takie powitanie – powiedział głośno, spod kaptura patrząc na niski mur wokoło klasztoru i jakby oceniając, czy łatwo dałoby się go pokonać. – Nie takie kurniki już zdobywałem.

Mnich gwałtownie zatrzasnął klapę okienka i po tamtej stronie zaległa cisza, jak gdyby zastanawiał się, co powinien uczynić.

– Co to się dzieje, na Boga?! – złościł się Bartosz. – To tak witają tu gości?

Jakub z Lipowej uznał, że powinien coś wyjaśnić panu Bartoszowi.

– Lepiej powściągnijcie swój język – poradził cicho. – Przeor Jaszek to człowiek nie tylko znany z mądrości, ale i ze znajomości z wielkimi tego świata. Uprzedzałem was, że uzyskać cokolwiek u niego można tylko po dobroci.

Deszcz padał i padał, więc pan z Odolanowa machnął wreszcie ręką zrezygnowany.

– Hej tam, za bramą! – zawołał. – Jesteś jeszcze, mnichu?

– Jestem, jestem – odpowiedział zakonnik.

– To czemu nie otwierasz?

– Bo czekam, aż się wykrzyczycie. Na terenie klasztoru obowiązuje cisza.

– Otwieraj!

– Przykazano mi otworzyć tylko dla pana starosty i trzech jego ludzi.

– Tak będzie.

– Dla trzech?

– Otwieraj, na rany Zbawiciela! Zupełnie przemokliśmy. Dla trzech.

Szczęknęła zasuwa i ostrożnie otworzyła się furtka po lewej stronie bramy. Bartosz, obaj panowie z Lipowej, i zaufany starosty, pan Radek z Pawłowic... Kiedy tylko minęli próg, furtka zatrzasnęła się natychmiast. Zakonnik zaś zgiął się przed gośćmi w uprzejmym ukłonie.

– Jesteśmy radzi tak znamienitym gościom. Pozwólcie tędy.

Poprowadził ich na lewo od bramy, gdzie były klasztorne kuchnie i gdzie z uwagi na gości trzymano jeszcze ogień, tutaj przewodnik zaofiarował im możliwość wysuszenia się.

Czekał pokornie, aż skończą przygotowania, a potem poprowadził ich do nisko sklepionej salki. Był tu stół tylko i dwie ławy do siedzenia, a w kącie świecznik z jedną jedyną świecą.

– Zechciejcie spocząć – zaprosił mnich, stary, pomarszczony, z garbem na grzbiecie. – Powiadomię ojca przeora, może zechce was sam powitać.

I odszedł.

– Może zechce nas powitać? – zdumiał się Bartosz. – Łaskę nam wyświadcza, że pokłoni się gościom?

Cóż to za jeden ten przeor? Bardzom ciekaw tego człowieka!

Rzucił się na ławę, przyjmując wielkopańską postawę.

– Sami zobaczycie – odpowiedział mrukliwie Jakub z Lipowej, stając w kącie izby. Nie był zadowolony ze sposobu, w jaki Bartosz wszedł do klasztoru i coraz bardziej czuł się zły na siebie za udział w całej tej wyprawie.

– Cóż tak zamilkliście? – zaciekawił się pan z Odolanowa. – Nie cieszycie się z naszego zwycięstwa?

Piękny będzie okup!

– O tak! – zawołał z zadowoleniem Ostasz. – To była wspaniała wyprawa! Dziękuję wam, panie starosto, żeście mnie ze sobą zabrali.

– Trzymaj się mnie, a nie raz jeszcze trafisz tak bogate łupy – odpowiedział Bartosz łaskawie. – Oskarżają mnie niektórzy, że poczynam sobie zbyt swawolnie, że walczę i z królem, i z księciem. Ale tak to trzeba prowadzić. Po dobrej woli nie darować ze swojego ani jednego ździebełka! I bić wszystkich, którzy chcą ci odebrać to, co twoje.

Wszedł młody mnich, niosąc koszyk i dzban, więc wszyscy natychmiast zgromadzili się przy stole.

– Czemu tak skromnie? – zapytał z niezadowoleniem pan z Odolanowa. – Czy chcecie mnie obrazić, że dajecie tylko chleb i mleko?

– Dziś piątek – wyjaśnił zakonnik. – Nie godzi się objadać w dzień męki Pańskiej.

– Nie wołam o słoninę – zmarszczył się starosta. – Ale daj cokolwiek więcej. Jednym chlebem mamy się w czterech posilić?

Mnich ukłonił się i wyszedł, a kiedy wrócił po chwili przyniósł jeszcze jeden bochenek i wiadomość, że to ostatni.

Bartosz zazgrzytał zębami, ale wziął się do jedzenia, podobnie jak jego towarzysze, rwąc kawały chleba i kolejno popijając mleko z dzbana.

– Skąpi jak rzadko – powiedział mocno niezadowolony. – Zawsze tak cienko w tym klasztorze, panie Jakubie?

– Przeciwnie – wyrwał się Ostasz. – Kiedyśmy tu byli zeszłego roku, nie brakowało niczego. I wino mają wyborne z własnej winnicy.

– Prawda – poświadczył Jakub.

– Czemu więc tak nas przyjmują? Zawiniliśmy czymś owym dostojnym mnichom?

Jakub z Lipowej chrząknął.

– Tylko jedno wyjaśnienie chodzi mi po głowie. Chyba zgaduję przyczynę tak chłodnego przyjęcia – orzekł, a widząc zaciekawione spojrzenie Bartosza, wyjaśnił:

– Przeor widać dowiedział się o naszej wyprawie i o tym, że pochwyciliśmy ludzi, którzy szli na pomoc rycerzom Zakonu Najświętszej Maryi Panny. On jest wielkim zwolennikiem nawracania pogan, więc mu nie w smak, żeśmy zatrzymali tych Francuzów. Chce nam pokazać, jak niewiele dba o tych, którzy w nawracaniu pogan przeszkadzają.

– Nikomu nie przeszkadzam – wydął wargi Bartosz. – Pójdą pomagać w walce z poganami, jak tylko zapłacą okup.

Dopił mleko z dzbana, nie patrząc, czy starczy go dla innych, a potem zapytał z ciekawością:

– Tak dobrze powiadomiony o wszystkim ten przeor? Myślicie, że już wie o naszej zasadzce?

– Wie na pewno.

– A jakim to sposobem? Przecie prosto z zasadzki tu właśnie przyjechaliśmy.

– Przeor Jaszek wie wszystko – odpowiedział mrukliwie Jakub, spoglądając na stojącego przy drzwiach mniszka.

– Doprawdy? Niezwykle mnie ciekawi człowiek, który tak przyjął Bartosza z Odolanowa. Wołajcie go tutaj, bracie.

Zakonnik pokornie schylił głowę.

– Ojciec przeor wkrótce przyjdzie złożyć gościom uszanowanie – zapowiedział. – Prosi o chwilę cierpliwości.

Czekali więc, siedząc za stołem i gwarząc o zdarzeniach ostatniego dnia, a nie przyszło im czekać zbyt długo, bo wkrótce za drzwiami usłyszeli liczne kroki i jak jeden mąż odwrócili się w tym kierunku.

Młody mnich przytrzymał drzwi, przez które wszedł garbaty odźwierny ze świecą w ręku. Za nim dwóch rosłych zakonników wniosło umocowane na drągach krzesło, w nim zaś siedział trzeci.

Przybyli pozdrowili gości ukłonem i postawili krzesło, a siedzący w nim odezwał się cichym głosem:

– Witajcie, goście, w naszych skromnych progach. Jam jest Jaszek, przeor tego klasztoru.

Był to malutki, chudy człowieczek, któremu dopiero zaczynała rosnąć rzadka jasna broda. Jego nogi zwisały bezwładnie z siedzenia i kołysały się pod habitem.

Bartosz był tak zaskoczony, że nie odpowiedział nawet na powitanie. Wstał tylko ze swojego miejsca jak inni i patrzył na przeora, który wydawał mu się ledwie dzieckiem. Jaszek miał dziecięcą twarz, bladą, ale okrągłą i kiedy mówił, w jego policzkach pojawiały się dołeczki. Podniósł jasne oczy na obecnych, wzrokiem powitał znanych sobie panów z Lipowej, a potem na chwilę zatrzymał spojrzenie na jednej twarzy.

– Bartosz z rodu Wezenborgów, herbu Tur, piszący się z Odolanowa – powiedział zamykając oczy. – To wyście syn sławnego Peregryna.

– Jestem Bartosz – potwierdził zapytany, zaskoczony dokładnością rozpoznania. – Starosta kujawski.

Przeor wykrzywił wąskie wargi.

– Były starosta kujawski – poprawił nie podnosząc głosu. – Ubiegłego roku król Ludwik pozbawił was tej godności i dlatego teraz biegacie po drogach jak jaki zbój i bijecie, kogo popadnie...

– Na Boga! – warknął Bartosz, bardzo czuły na punkcie swojej godności. – Miarkujcie się!

– Kogo popadnie – dokończył spokojnie przeor Jaszek.

– Ale to sprawa waszego sumienia. Prosiliście o gościnę, tedy ją otrzymaliście. A rano zabierzecie wszystkich swoich i pójdziecie z tej okolicy.

– Nie zamierzam uchybić waszej dostojności – wycedził Bartosz przez zęby. – Ale nie mogę pozwolić, aby...

Jaszek podniósł powieki i spojrzał wprost w oczy rycerza.

– No? – zapytał. – Co chcieliście jeszcze powiedzieć? Mało, żeście pochwycili pobożnych rycerzy, jadących walczyć z poganami na Litwie? Może jeszcze jaki klasztor spalicie po drodze albo wymordujecie mnichów?

Patrzył w oczy Bartosza otwarcie i z taką niezwykłą siłą, że rycerz opuścił wzrok, a wtedy przeor dodał:

– Z samego rana przygotuję to, po co tutaj przyszliście. List po niemiecku do mistrza zakonu, a po francusku do króla.

– To wiecie, o co chcieliśmy prosić? – zapytał zdumiony pan Radek.

– Złe wieści szybko się rozchodzą – odparł nie patrząc na niego przeor. – A to są złe wieści, kiedy jedni chrześcijanie biorą dla okupu innych chrześcijan, zamiast razem występować przeciw niewiernym.

Dał ręką znak, żeby podniesiono krzesło i wyniesiono je z izby. Nie życzył im dobrej nocy. Popatrzył tylko na pana z Lipowej i rzucił na pożegnanie:

– Co do was, panie Jakubie, nie straciłem jeszcze nadziei, że spłynie na was łaska opamiętania.

Przeor Jaszek powrócił do gościnnej izby rankiem, kiedy po niezbyt wygodnej nocy i skromnym śniadaniu, czekali gotowi już do drogi. Przeorowi towarzyszył młody mnich niosący w garści pergaminy i pióra. Mniszek rozwinął pergaminy na stole i umieścił na nich roztopiony wosk, żeby Bartosz mógł odbić swój pierścień jako pieczęć, obok pieczęci mstowskiego klasztoru.

Kiedy to czyniono, przeor siedział na swoim krześle, z zamkniętymi oczami, jak gdyby zasnął.

Bartosz schował pisma w zanadrze i najwyraźniej zbierał się do odejścia, ale nie bardzo wiedział, jak to ma zrobić, bo przeor wciąż drzemał.

W pewnej chwili, jakby obudził się nagle, drgnął, podniósł głowę i nie otwierając oczu, polecił stojącemu obok zakonnikowi.

– Zapisz to, bracie, w kronice naszego klasztoru. Zapisz, że w dniu świętego Tymona, odwiedził nas dostojny pan Bartosz z Odolanowa w towarzystwie swoich przyjaciół...

Mniszek podbiegł do stołu, rozłożył na nim pergamin, postawił gliniany pojemniczek z inkaustem i szybkimi ruchami gęsiego pióra skreślił kilka słów. Kiedy to wykonał, czekał na dalsze polecenia z podniesioną dłonią.

Bartosz z Odolanowa popatrzył z wyraźnym zadowoleniem kolejno po twarzach swoich towarzyszy.

Więc jednak jest kimś znacznym, skoro jego wizyta zostanie wpisana do klasztornej kroniki.

Tymczasem przeor Jaszek, nie podnosząc głowy i nie otwierając oczu, dyktował dalej:

– Zapisałeś, bracie? Tedy piszmy dalej. Rzeczony pan z Odolanowa, jako dobry chrześcijanin, nosił na piersiach srebrny krzyż wysadzany kolorowymi kamieniami, na swojej zaś sukni miał pomiędzy innymi klejnotami, naszytych trzynaście pereł...

Mnich zaskrzypiał piórem, a pan Bartosz odruchowo spojrzał na swoje odzienie i zaczął liczyć wspomniane perły. Było ich trzynaście.

– Pan z Odolanowa, mając na uwadze liczbę apostołów, których było dwunastu, postanowił ofiarować ową trzynastą perłę na rzecz naszego klasztoru...

Pan z Odolanowa otworzył usta.

– ... a ów krzyż na koszta wyprawy przeciw niewiernym poganom...

Pan z Odolanowa zamknął usta.

– W. podzięce za ten niezwykły akt wiary, postanowiliśmy każdego tygodnia odprawić mszę świętą w jego intencji, dla przebłagania Boga za rozmaite jego uczynki, gdyż nikt nie jest bez grzechu...

Pan z Odolanowa otworzył usta.

Tego dnia wieczorem, kiedy byli już daleko od Mstowa, Bartosz z Odolanowa z podziwem kręcił głową.

– Nikt jeszcze nie pokonał mnie tak łatwo – mówił macając dłonią po szyi, gdzie rano jeszcze wisiał srebrny krzyż wysadzany kamieniami. – Na mą duszę, panie Jakubie, toż to istny czarownik!

– Teraz rozumiecie, 'co miałem na myśli, kiedy was uprzedzałem, byście byli ostrożni – śmiał się pan Jakub.

– I któż on taki? – dopytywał się Bartosz. – Wiem, że przeor. Ale skąd, jakiego rodu?

– Kowalski syn – powiedział pan z Lipowej.

– Kowalski? – zdziwił się Bartosz. – Nawet nie szlachcic, a tylko syn kowala? I skąd pochodzi?

– Stąd, z Doliny.

– Przedziwni kowale bywają w Dolinie – dziwował się pan z Odolanowa.

– Jeszcze jak przedziwni – zgodził się Jakub z Lipowej. Miał na myśli zupełnie innego kowala.

Złoty jeniec

Pusztis, litewski jeniec pana Jeno, nie przyczyniał po drodze żadnych kłopotów, a okazał się nawet przydatny i pożyteczny. Jeno traktował Litwina z szacunkiem, na jaki zasługuje rycerz, nie pozwolił mu wykonywać żadnych prac, czy to w drodze, czy w postoju, a swoim ludziom nakazał surowo, żeby zachowywali się przy nim godnie.

Sam Pusztis zupełnie nie przejmował się tym, że z każdym dniem oddalają się od jego rodzinnych stron, znanych mu ziem, miast i zamków. Przeciwnie, stawał się nawet jakby bardziej radosny, gdy pochód przyspieszał. Jeno dziwił się trochę temu i czasami próbował podpytywać. Wydawało mu się bowiem, że brat riazańskiego kniazia popadł w niełaskę i teraz wolałby znaleźć się jak najdalej od niego.

– Na pewno wasz brat zapłaci okup? – pytał.

– Zapłaci – powtarzał Pusztis.

– Bo tak wam spieszno, że myślę czasem, iż to przed nim właśnie uciekacie.

– Ja miałbym uciekać przed bratem? Nie, rycerzu. Nie uciekam, bo nie mam powodu. Sądzicie, że znowu was biorę podstępem, byście bezpiecznie odstawili mnie na taką odległość, gdzie jego ręka nie sięgnie?

– A nie jest tak?

– Nie.

– Czemu więc do tej pory nie przybył od niego nawet goniec albo jaka wiadomość w odpowiedzi na wieść, żeście trafili do niewoli?

– U nas teraz niespokojnie. A w takich czasach nie wszystko układa się tak, jakby się chciało. Jedne sprawy idą szybciej, inne wolniej. Mój brat wielki pan, wiele u niego spraw do załatwienia.

– Ale chyba sprawa brata przed innymi.

– Pewnie, że przed innymi. Ale ma on i innych braci... Pan Jeno zdziwił się, bo Pusztis nie wspominał, żeby miał rodzeństwo.

– Nie mówiliście, że macie innych braci.

– Nie mówiłem? Może nie mówiłem, ale nie pytaliście. No i wszyscy wiedzą, że ród księcia Olega bardzo rozrodzony.

Podejrzenia Jeno co do niejasnych planów Pusztisa wzmogły się po wiadomości, którą pewnego dnia przyniósł Oset.

Stali obozem nad potokiem, gdzie Jeno zarządził dłuższy odpoczynek przed ostatnim odcinkiem drogi do domu. W pewnej chwili Oset odwołał swojego pana na bok pod jakimś pretekstem, a był wyraźnie poruszony.

– Panie, wybaczcie, że powiem prosto z mostu, ale jakoś nie podoba mi się pan Pusztis. Wy go, zdaje się, ostatnio nie tyle uważacie za swojego jeńca, co raczej przyjaciela, ale...

– Dał słowo. A słowo rycerskie święta rzecz – przypomniał Jeno.

Ale zniżając głos dodał:

– Dobrze jednak mieć oczy szeroko otwarte. Ty mi się zdajesz bardzo sprytny, więc powiedz, co odkryłeś.

– To wiecie, że odkryłem?

– A wołałbyś mnie na bok z innej przyczyny?

– Słusznie – dziwił się Oset. – Co za głupiec ze mnie!

– Co więc zauważyłeś? Że to nie rycerz i nie brat kniazia?

– Na pewno rycerz, bo się zachowuje jak wielki pan – pospiesznie przytaknął Oset. – Chodzi o coś innego. Chodzi o to, że tak sobie rozglądam się, jakbym stąpał po lesie i zbieram różne wieści niby grzyby do koszyczka. I jedno mi się zdaje pewne. Że nie powiedział wam całej prawdy.

– Zarzucasz mu kłamstwo?

– Nie, panie. Ale czy nie mówił, że u nich podstęp jest najbardziej godny poszanowania? On was zwodzi, panie. Tyle mówił, że jego brat kniaź, że nie godzi się, byście puścili go wolno bez okupu, że brat dużo zapłaci. Wysyłaliśmy wiadomości do tego brata i czekaliśmy długo odpowiedzi.

Tymczasem widzi mi się, że to wszystko było udawane, żeby was wyprowadzić w pole i żeby ów Pusztis mógł zyskać na czasie.

– Pan Pusztis – poprawił Jeno. – Nakazałem szacunek dla jego osoby.

– Pan Pusztis. Ale wy nie wiecie, panie, co dziś odkryłem. A odkryłem, że was oszukuje. Pan Pusztis wcale nie musiał wysyłać wieści do brata kniazia, żeby ten zapłacił okup. Pan Pusztis sam mógłby to zrobić z łatwością. Bo ma wielki woreczek wypakowany złotem!

– Co ty mówisz? – zdziwił się Jeno.

– Przysięgam! – przeżegnał się Oset. – Już dawno zauważyłem, że coś ukrywa, ale nie wiedziałem, co to jest. Podglądałem go i wreszcie to odkryłem. Bardzo sprytnie postępował, trzeba powiedzieć, ale Oset wcale nie jest mniej sprytny. Oset ma oczy i trochę rozumu w głowie!

– Czy powiesz, co widziałeś? – upomniał sługę Jeno. Oset zrobił jednak pauzę, żeby tym bardziej zadziwić swojego pana.

– Podejrzałem go. Ofiarowałem się wam służyć, więc kiedy postanowiliście, że pan Pusztis nie pójdzie z nami w więzach, jak inni Litwini, ale będzie waszym towarzyszem, wydawało się mi, że będziecie zadowoleni, kiedy czasem i jemu usłużę. Ale on wcale moich służb nie potrzebuje. Wiecie, czemu nie potrzebuje? Bo sobie nie życzy, żebym zobaczył, co ma pod koszulą. A ma tam wypchany worek ze złotem. To musi być straszne bogactwo!

– Widziałeś woreczek, który ukrywa – zgodził się Jeno. – Ale skąd wiesz, że to złoto, a nie jakie pogańskie amulety?

– Widziałem i złoto! – oświadczył Oset z triumfem. – Wczoraj wieczorem, kiedyśmy już spali i poszedłem za swoją potrzebą. Wracam, cisza, wszyscy śpią, ścieżkę pomyliłem i wyszedłem od drugiej strony. Patrzę, siedzi pan Pusztis na pniaku i ogląda woreczek, a tam złote monety. Nie widział mnie, szybko uciekłem, okrążyłem ognisko i wróciłem od właściwej strony. A wracałem tak, żeby mnie słyszał. I co powiecie? Kiedy wróciłem, on, ma się rozumieć, udawał, że śpi.

– To jeszcze nie dowód.

– Jak to nie dowód? Przecie widziałem. Sami możecie sprawdzić. Najlepiej byłoby sprawdzić, bo może on nam szykuje jaką brzydką niespodziankę. Szlachcic nie szlachcic, do ziemi przydusić i zobaczyć, co ma w woreczku.

– Nie godzi się tak postępować znienacka.

– Może się i nie godzi. Może i trzeba ufać rycerskiemu słowu. Ale czy nie jesteśmy na wojnie? A na wojnie różnie bywa. Sami powiadacie, że przeżyje ten, kto nie da się zaskoczyć. A może on planuje gardło wam poderżnąć? I nie będzie wtedy pamiętał o rycerskim honorze. Co ja wtedy powiem waszej żonie?

Wspomnienie Aleny zakłuło boleśnie. Jak dawno się nie widzieli!

– Dobrze – powiedział Jeno do Osta. – Zastanowię się, jak należy postąpić. A ty milcz!

Pan z Krasawy nie mógł zlekceważyć ostrzeżenia, jakie otrzymał od sługi. Przez cały dzień Oset spoglądał na rycerza porozumiewawczo, jakby czekał, kiedy pan Jeno podejmie jakieś kroki wobec jeńca.

Szykowali się właśnie do opuszczenia obozu, bagaże były zapakowane, ludzie zajmowali stanowiska, wyznaczone na czas drogi.

– To już zupełnie niedaleko – powiedział Jeno. – Wam, panie Pusztis, będzie wygodnie w moim domu, jak się spodziewam, choć nie wiadomo, jak długo przyjdzie czekać na okup za was.

Litwin uśmiechnął się.

– Mam czas – rzekł niefrasobliwie. – Mogę poczekać, a spodziewam się, że i we dworze się do czegoś nadam.

– Zastanawiałem się tylko, co mi przyjdzie z wami zrobić, jeśli nie otrzymam odpowiedzi od waszego brata, albo odmówi on zapłaty.

Pusztis trzymał się nadal tego, co już mówił wcześniej.

– Dziwne to jednak – zauważył Jeno – że choć jesteście księciem, sami nie możecie zapłacić okupu.

– Jestem tylko mlecznym bratem kniazia – przypomniał Pusztis. – Mój własny dwór nie jest wielki, nawet gdybym go sprzedał ze wszystkim, nie starczyłoby na okup.

– A jeńcy? Nie macie polskich ani ruskich brańców? Przecież są oni we wszystkich majątkach litewskich.

– Miałem, ale odbili ich tacy jak wy. Nikt nie został. Stali przy koniach, sprawdzając osobiście, czy uprząż jest odpowiednio założona. Jeno odwrócił się do Litwina i nagle przycisnął go do zwierzęcia tak, że tamten nie mógł się odsunąć.

Zaskoczony, nie bronił się, kiedy Jeno wyciągnął rękę, a wiedząc, gdzie ma szukać, od razu trafił pod koszulą tamtego na wypchany woreczek i dobył go z zanadrza Litwina.

Odskoczył, bo Pusztis zamachał rękami i przez chwilę wyglądało na to, że chwyci za nóż i zaatakuje.

Jeno otworzył woreczek i stwierdził z podziwem, że Oset nie pomylił się ani trochę. Woreczek zawierał grube złote monety.

– Chyba nie jesteście tacy biedni, jak powiadaliście – zauważył z goryczą. – Nic nie mówiliście, jaki to skarb macie ze sobą. Jak nazwać takie zachowanie, jak nie zwykłym oszustwem? Cóż jest więc warte wasze rycerskie słowo?

Jeno nie krył rozczarowania. Polubił Litwina, który był towarzyski, znał świat i ludzi, cieszył się z możliwości goszczenia go pod swoim dachem, choć był to tylko jeniec. A teraz okazało się, że ma do czynienia z kłamcą.

Ale Pusztis nie zamierzał przyznawać się do występku. Swoim zwyczajem uśmiechnął się tylko łagodnie.

– Jesteście rozczarowani? – zapytał. – A czym? Pytaliście mnie, co mam i czy mogę zapłacić okup.

Odpowiedziałem, że nic nie mam i zapłacić od razu nie mogę. I to była szczera prawda.

– A ta sakiewka?

– Nie jest moja.

– Nie wasza? – żachnął się Jeno podejrzewając, że Pusztis znowu zamierza wywieść go w pole.

Litwin ani na trochę nie stracił rezonu.

– Nie jest moja – powtórzył. – Nie mogłem wam powiedzieć: weźcie okup w tych oto cudzych pieniądzach. Co byście wtedy o mnie pomyśleli?

– Nie wiem, co bym pomyślał, bo przecież nie wiedziałbym, że, jak mówicie, to złoto nie jest wasze.

– Nie jest.

– Więc czyje jest?

– Nie moje. A do kogo należy, nie mogę powiedzieć. Dałem słowo, więcej, przysiągłem na wszystko, że nie zdradzę, od kogo pochodzi i przysiągłem, że wydam je tylko na to, na co zostało przeznaczone.

– Mam w to uwierzyć? Mnie się zdaje, że to kolejny z waszych podstępów. Sam nie wiem już, co powinienem zrobić. Na każdym kroku mnie zwodzicie...

– Nieprawda – żywo zaprzeczył Pusztis. – Może nie powiedziałem wam wszystkiego, ale też i nie okłamałem, przynajmniej świadomie. Tylko nie powiedziałem wszystkiego, bo powiedzieć nie mogłem. Ale przysięgam, że wy pierwszy dowiecie się, kiedy będę mógł o tym opowiadać. A kiedy już będzie mi wolno, będę o was mówił dobrze albo źle.

– Grozicie mi? – prychnął Jeno. Pusztis skrzyżował ręce na piersi.

– Proszę, byście nadal okazywali mi odrobinę przyjaźni, jak do tej pory. Przysięgam, że się nie zawiedziecie. A co do tej sakiewki... jak powiedziałem, nie jest moja i nie mogę nią rozporządzać.

Przecież wy sami na moim miejscu nie postąpilibyście inaczej...

Jeno raz jeszcze zważył woreczek na dłoni, a potem cisnął go w stronę Litwina.

– Jak chcecie – powiedział. – Wasz wybór. Sądziłem, że mam do czynienia z rycerzem, choć poganinem. Chciałem was nawet w gościnę prosić. Skoro jednak uznaliście, że nie jestem godzien waszej tajemnicy, wy też nie macie prawa do moich. Będziecie gościem w Krasawie, ale jako mój jeniec wojenny. Nic więcej. Odejdziecie, jak tylko otrzymam za was okup. Nie wcześniej.

Pusztis pochylił się w niskim ukłonie.

– Wybaczcie, że was zawiodłem. Kiedyś zrozumiecie, że nie mogłem inaczej.

Jeno odwrócił się i odszedł do swojego konia. W czasie drogi trzymał się z dala od Pusztisa, a ludziom zapowiedział, żeby pilnie na niego uważali i w żadnym wypadku nie pozwolili uciec. To zresztą nie wydawało się możliwe, uciekinier znalazłby się pomiędzy wrogimi sobie ludźmi i mało prawdopodobne, żeby ktokolwiek zechciał udzielić mu gościny czy choćby tylko schronienia.

Synowska miłość

Po powrocie do Lipowej, Jakub nie krył swego oburzenia na Ostasza. Zwymyślał syna, a potem go uderzył.

– Jesteś tchórz! – wykrzykiwał. – Jak chłop, który nie wie, co to rycerski honor. Przynosisz mi wstyd.

W takich połajankach Ostasz dotąd kładł zwykle uszy po sobie i słuchał, czasami próbował się bronić, ale przeważnie szybko z tego rezygnował. Tym razem było jednak inaczej.

– Robię, co chcę – odpowiedział buńczucznie. – Co chcę, rozumiecie? I nie będziecie mnie pouczali, bo sam jestem dość dorosły.

– Ty dorosły? – śmiał się Jakub. – Jesteś tylko młokosem, którego zabrałem do siebie, żeby stał się mężczyzną. Ale daleko ci jeszcze do tego. I nie odszczekuj się, jak nie chcesz oberwać po gębie!

– Nie zrobicie tego! – postawił się Ostasz.

– Nie zrobię? – dziwił się Jakub. – A to niby dlaczego?

– Nie zrobicie i już. Dobrze wiem, że mam swoje prawa. Wytłumaczył mi to jak należy pan Bartosz...

Kłótnie w Lipowej zdarzały się coraz częściej. Jakub przestawał panować nad zachowaniem syna, ale najbardziej cierpiał, bo nie rozumiał powodu, czemu tak się dzieje. Krzyczał więc, zaraz potem próbował wszystko załagodzić i traktował Ostasza jak małego chłopca, któremu trzeba czasem dać zabawkę.

Jakub cenił u Ostasza jego wytrwałość i zawziętość. Nigdy nie ustępował z raz obranej drogi, był uparty i zaciskając zęby, uczył się pokonywać przeszkody. Jako dziecko uparł się chodzić po drzewach i choć spadał z nich wielokrotnie, próbował tak długo, aż osiągnął w tej sztuce dużą biegłość. Nigdy nie płakał, kiedy się przewrócił, spadł z konia albo się zranił. Jakub, który wielokrotnie widział, jak jego wnuk zanosił się płaczem przy podobnych przygodach, z czasem zaczął wzdychać:

– Gdyby Mikołaj tak potrafił.

Teraz, kiedy Ostasz był dorosły, coraz częściej jednak wychodziły na jaw i niezbyt przyjemne cechy jego charakteru. Bywał okrutny a i pamiętliwy. Źle odnosił się do kmieci i chłopów, lubił używać kija lub ręki i Jakub, który sam uchodził za srogiego, czasami musiał go powstrzymywać. Ale w rycerskim rzemiośle wydawał się biegły, stawał z powodzeniem przeciw ojcu na placu ćwiczeń i nierzadko zdarzało mu się zdobyć nad nim przewagę.

Po dziadku przejął chyba umiejętność uderzania, atakowania i pogoni, ale to ojciec nauczył go biegłości w sztuce rycerskiej, subtelniejszych pchnięć i ciosów, a nie tylko walenia na oślep. Jakub musiał przyznać, że w walce z Francuzami nieźle sobie poczynał. Żeby tylko nie był taki mściwy, nie zapamiętywał najdrobniejszych nawet urazów i zniewag!

Ostasz był najbardziej przywiązany do dziadka i stary Pełka stanowił dla niego w każdej sprawie jedyną i ostateczną wyrocznię. Jeśli między Jakubem a Pełką wynikały czasem różnice zdań, Ostasz najczęściej stawał za dziadkiem. Jakub złościł się z tego powodu, bo bardzo mu zależało, żeby synowi przekazać jak najwięcej ze swego doświadczenia, ale musiał zrozumieć, że dla Ostasza, od niemowlęcia chowanego przez Pełkę, nigdy nie będzie taki jak dziadek.

Teraz, po powrocie z wyprawy przeciw Francuzom, Ostasz był wyraźnie zauroczony osobą Bartosza z Odolanowa i Jakub gryzł wąsy ze złości, ilekroć o tym pomyślał. Pan Bartosz, znany w całym królestwie swawolnik i awanturnik, imponował młodemu chłopakowi, a wiedząc o tym, rozmyślnie go jeszcze podjudzał do samowoli i zdobywania siłą wszystkiego, do czego miał już to prawo, już to ochotę.

Ostasz coraz więc częściej próbował się z ojcem. Bał się wprawdzie jego ciężkiej ręki, ale często naumyślnie robił coś nie po woli ojca lub wręcz przeciw niemu. Karcony zaciskał zęby, wprost odgrażał się ojcu, choć nigdy nie poważył się sprzeciwić mu naprawdę, ani podnieść na niego ręki. Aż do tamtego wieczora.

Jakuba powiadomiono, że pan Ostasz przywiózł do dworu jakąś niewiastę. Kiedy poszedł się o tym sam dowiedzieć, zastał w świetlicy wysoką dziewczynę, słynną z pełnych kształtów młynarzównę imieniem Zofka. Stała pod ścianą, wylękniona nieco, w płaszczu Ostasza narzuconym na codzienną sukienkę, z małym węzełkiem w ręku.

– Będzie tu mieszkała ze mną – oznajmił Ostasz.

Jakub zmarszczył brwi. Nie widział twarzy dziewczyny, zasłoniętej luźno opadającymi, bujnymi, jasnymi włosami.

– Kto to jest? – zapytał. – To nie stać ciebie na sprowadzenie do domu porządnej kobiety?

Ostasz poczerwieniał na twarzy.

– To moja kobieta, więc wam nie wypada tak o niej mówić – poprosił.

– W moim domu wypada mi mówić wszystko, co zechcę – Jakub nie zamierzał ustępować.

Podszedł do miejsca, gdzie stała i obrzucił ją pogardliwym spojrzeniem.

– To ma być kobieta dla ciebie? – zapytał. – Przecie to ladacznica jakaś! Dla takiej nie ma tu miejsca. I nie będziesz tu trzymał nałożnicy. Chcesz się żenić, żeń choćby zaraz. Ale z kobietą stateczną i o odpowiedniej pozycji.

– Nie wybierajcie mi żony! – oburzył się Ostasz. – Nie wybierajcie, bo sam to potrafię.

– Właśnie widzę. Chcesz się z nią żenić? Nigdy!

Ostasz podszedł do swojego gościa, wyminął ojca, otoczył kobietę ramieniem i poprowadził do ławy.

Usiadła ostrożnie, ciągle przestraszona, niepewna, rzucająca wokoło trwożliwe spojrzenia.

Tłumoczek, w którym były prawdopodobnie jej osobiste rzeczy, trzymała na kolanach, gotowa w każdej chwili zerwać się i uciec.

– Zofka będzie mieszkała ze mną – powtórzył Ostasz.

– To jeszcze zobaczymy – Jakub zaczynał tracić cierpliwość. – Skąd się tu wzięła? Przecież to córka młynarza Marcisza. Mało to gadają o twoich swawolach? Znowu chcesz trafić na ludzkie języki?

– To nieważne. – Ostasz przesunął się, stając na drodze ojca, jakby chciał zasłonić Zofkę przed ciosami. – Nieważne. Ja chcę, żeby była tu ze mną. I będzie, niezależnie od tego, czy wam się to podoba, czy nie. Nie wtrącam się do waszych spraw, więc się nie wtrącajcie do moich.

– Ty nie wtrącasz się do moich spraw? – gniew wykrzywił twarz Jakuba. – Niechbyś tylko spróbował!

Przez rok nie usiedziałbyś na bolącym tyłku!

Ostasz uśmiechnął się kpiąco.

– Pomiarkujcie się – mówił, jak na niego bardzo spokojnie. – Jestem waszym synem, tak? Czy to ja za wami biegałem i prosiłem, byście wzięli mnie do siebie? Nie, nie ja. To wy chcieliście, bym tu żył z wami. Więc jestem, ale jako wasz syn, a nie niewolnik.

– Nie bronię ci kobiety – próbował łagodzić Jakub. – Nie bronię ci, bo masz przecie swoje lata. Ale trzeba, byś pod swój dach wziął kobietę równą ci urodzeniem i stanem, a nie godzi się trzymać w domu nałożnicy.

– Nie będziecie mnie pouczać – nastroszył się Ostasz. – Nie pouczajcie mnie, skoro sami nie umiecie z kobietami postępować. Moja matka zmarła przez was ze zgryzoty. A wasza żona... Nie umieliście jej upilnować i wszyscy wiedzą, czym się to skończyło. Więc lepiej nie pouczajcie.

Podszedł do Zofki, otoczył ją ramieniem i odprowadził. Nie powiedziała ani słowa, poszła za nim posłusznie, przygarbiona, przestraszona, zagubiona. Bała się odezwać, bała się narazić panu Jakubowi. A jeszcze bardziej obawiała się Ostasza.

Jakub ruszył za nimi i kiedy tylko Ostasz wprowadził kobietę do izby i sam chciał wejść za nią, zatrzymał go, chwytając za ramię.

Ostasz, gwałtownie zatrzymany, odwrócił się ze wściekłością na twarzy i strząsnął rękę ojca. Jakub odruchowo uderzył syna w twarz, a ten oddał cios. O ile jednak uderzenie Jakuba było tylko wyrazem złości i zniecierpliwienia, o tyle cios Ostasza był dobrze wymierzony.

Jakub upadł. Ostasz skoczył ku niemu, przygniótł i przydusił.

– Nie drażnijcie mnie – zagroził świszczącym szeptem. – Nie drażnijcie mnie, bo nie jestem małym dzieckiem, ale waszym dorosłym synem. Coś mi się z tego tytułu należy. Nie jesteście moim panem, a tylko moim ojcem. Więc wam zapowiadam, że raz jeszcze mnie uderzycie, a pożałujecie swojego postępowania. Jak mi Bóg na niebie miły, pożałujecie! Bo nie będę patrzył na to, że jesteście moim ojcem.

Jakub szarpnął się, usiłował wyrwać, ale leżący na nim Ostasz nie pozwolił na to.

– Posłuchacie, co wam powiem – zapowiedział Ostasz. – Posłuchacie, choćby was trzeba było do tego przymusić.

Jakub szarpał się jednak nadal, rozżalony, zły, wściekły. Jak śmie ten smarkacz tak się zachowywać?!

Jak śmie! Ostasz wyjął nóż i przyłożył go do gardła ojca.

– Dość już tej niewoli! – powiedział. – Dość, na Boga! Albo mi tu zaraz obiecacie, że dacie mi spokój, albo was potnę. Dajcie mi spokój, słyszycie? To wielki dwór, starczy miejsca dla wszystkich. I nie będziecie się wtrącali do moich spraw. Kiedy zechcę sprowadzić kobietę, to ją sprowadzę, a wam nic do tego. A jak zechcę się ożenić, może poproszę was o zdanie.

– Puść! – charczał Jakub. – Puszczaj! Bo ubiję!

– Nie puszczę – nasilił uścisk Ostasz. – Koniec waszego panowania! Koniec, na rany Chrystusa! Albo obiecacie, że dacie mi spokój, albo zrobicie ze mnie ojcobójcę!

– Puszczaj!

– Obiecujecie? Obiecajcie pod słowem, że dacie mi swobodę, a ja będę we wszystkim innym posłuszny. Obiecujecie?

– Zgoda – przyznał w końcu Jakub. – Obiecuję. Kiedy zaś syn wypuścił go z objęć, pan z Lipowej otrząsnął się, jakby wyszedł z głębokiej zimnej wody.

– Chyba popełniłem błąd, kiedy przywiozłem ci tutaj – powiedział w zamyśleniu.

Ostasz wyszczerzył zęby. Nóż, którym dopiero co groził ojcu, nadal trzymał w ręku.

– Popełniliście błąd, licząc, że jestem ciągle tylko małym chłopcem. Jestem już mężczyzną, choć tego nie zauważyliście. A jako mężczyzna domagam się tego, co mi się wedle prawa i obyczaju należy.

Części waszej władzy i części waszego majątku.

Jakub jakby nie słyszał tych słów.

– Popełniłem błąd – powtórzył. – Jakubek nie byłby taki. I nie jest taki mój wnuk Mikołaj. To tylko ty...

Nie wiem, jak się stało, że nie widziałem tego do tej pory. Żałuję, że nie widziałem wcześniej...

Ostasz roześmiał się nerwowo.

– Za późno – powiedział z pogróżką w głosie. – Za późno na żale. Teraz nic mnie nie powstrzyma przed objęciem mojego dziedzictwa.

Zofka młynarzówna zamieszkała we dworze w Lipowej. Milcząca, nie odzywająca się do nikogo jeśli nie została zapytana, po nocach głośno krzyczała z rozkoszy. Zwykle późno opuszczała łoże, a kiedy wstawała, najczęściej nie od razu wdziewała szaty, bo zdarzało się, że przed południem Ostasz powracał do komory, z której znowu słychać było okrzyki obojga. Po dworze Zofka miesiącami chodziła nago, zupełnie bez wstydu pokazując swoją młodość i urodę, jakby nie zauważając pożądliwych spojrzeń męskiej części służby.

Nie kryła się nawet przed panem Jakubem. Ten opuszczał oczy, łajał ciekawskich pachołków i początkowo próbował wpłynąć na syna.

– A co? – szczerzył zęby Ostasz. – Zazdrość wam? Może nie dość korzystaliście za młodu, tedy chociaż sobie popatrzcie.

Jeszcze tego samego roku urodziła Ostaszowi córkę, której dano na imię Odina.

Brańcy

Było tak, jak wymarzyła sobie Alena. Któregoś dnia, przed wieczorem, gdy stała pod krzyżem na pagórku, zobaczyła w dali mężowski orszak. Nie zważając ani na powagę pani na Krasawie, ani przypisane matce i żonie dostojeństwo, pobiegła naprzeciw, głośno krzycząc z radości.

Jeno dał koniowi ostrogę i spotkali się daleko od innych, gdzie spragnieni długą rozłąką mogli uścisnąć się i wycałować do woli. Potem dopiero wziął Jeno żonę na siodło i ruszyli do dworu, gdzie już czekali wszyscy z radosnym, głośnym i bardzo serdecznym powitaniem.

Wszyscy też z ciekawością oglądali przywiezione łupy, gdy przenoszono je z wozów do świetlicy.

Alena cieszyła się i z tego, ale nic nie mogło uradować jej bardziej niż powrót małżonka, całego, zdrowego, a piękniejszego jeszcze, niż pamiętała.

– Mówiłem, że wrócę – powtarzał Jeno. – Obiecałem, że nic złego mi się nie stanie.

Śmiał się i żartował z Mikołajem, który urósł znacznie przez czas wyprawy i teraz chciał koniecznie, żeby ojciec należycie to ocenił.

Do stóp Aleny padł zaś natychmiast Oset, głośno wychwalając jej urodę.

– Cóż to za jeden? – pytała zdziwiona. – I czemu jest taki hałaśliwy?

– To Oset. Rusin bez domu i rodziny. Znajdź mu kąt w czeladnej i jakieś zajęcie, bo kiedy ma dużo wolnego czasu, tylko mu figle w głowie. Chłopów, których przywiedliśmy, podzielisz między naszych zasłużonych domowników. Niech mają pomoc w swoich zagrodach.

– A tamten?

Pusztis stał z boku, czekając na swoją kolej.

– To mój osobisty jeniec – wyjaśnił Jeno. – Szlachcic, a podobno nawet mleczny brat riazańskiego kniazia. Niech służba traktuje go odpowiednio, bo to nie byle kto.

– Brat kniazia? Trzeba więc, żeby przygotowano mu posłanie w komorze...

– Nie – zaprzeczył Jeno. – Nie w komorze. Tak właśnie chciałem uczynić, ale okazało się, że zawiódł moje zaufanie i teraz pora na to, aby zrozumiał swój błąd. Daj mu miejsce w stajni, będzie akurat. Zna się na koniach, więc jeśli chce chodzić bez straży, będzie tam pracował. Jeśli nie zechce zajmować się końmi, będzie zamknięty, aż nadejdzie wykup.

– Ależ mężu! Jeśli to kniaziowski ród...

– Tak postanowiłem – oświadczył Jeno. – Ciebie proszę, żebyś ściśle zastosowała się do mojej woli.

Alena przyjęła polecenie, ale zrobiła oczywiście po swojemu.

– Nie będzie spał w stajni – powiedziała wieczorem mężowi. – Tam umieściłam dwóch nowych pachołków. Nie godzi się, żeby mieszkał z nimi, to przecież szlachcic, choć jeniec. Nie chciałabym, żebyś ty, gdybyś nie daj Bóg trafił do niewoli, musiał żyć w takich warunkach.

– To groźny człowiek – odparł Jeno niezadowolony, że żona zmienia jego polecenie. – Gdyby to on mnie wziął do niewoli, nie wiem, czy zachowałbym gardło.

Alena wstrząsnęła się, ale upierała przy swoim.

– Kazałam wyprzątnąć szopę przy mniejszej stodole wyjaśniła. – Tam będzie mieszkał. I dałam mu pachołka do posługi.

Jeno zmarszczył brwi, ale nie protestował. Nigdy jeszcze nie zawiódł się na radach żony, więc i tym razem uległ.

Pusztis zamieszkał więc w szopie, najwyraźniej zadowolony ze swojego losu i prawie natychmiast rzucił się do roboty. Już następnego dnia obejrzał stajnie, ocenił konie Jeno, a w następnych dniach kilka najmłodszych kazał pacholikowi wyprowadzać na łąki. Nikt mu w tym nie przeszkadzał, szczególnie, gdy wkrótce okazało się, że zna się na tym wyśmienicie, a ma do koni niebywale zdolną rękę. Układał je pod siodło, uczył chodzić w szyku i ćwiczył w trudnym terenie.

– Mistrz – mówił później o nim Oset. – Prawdziwy mistrz. Przemienił nasze konie w najznamienitsze wierzchowce.

Dla Osta konie Krasawy były nasze, bo przywiązał się do dworu i rodziny Jeno prawie natychmiast, jak człowiek, który sam niczego nie ma, a jest wdzięczny za to wszystko, co mu ofiarowano.

Jeno nie przeszkadzał w zajęciach Pusztisa i po kilku tygodniach wszyscy wiedzieli, że to właśnie Litwin odpowiada za ułożenie koni, a że bywał porywczy, nikt z Krasawy nie próbował się do tego wtrącać.

Przez następne tygodnie Jeno nie spotykał się z Litwinem, a jeśli się widywali, to tylko z daleka.

Pusztis był zbyt honorowy, żeby prosić o cokolwiek i zadowalał się tym, co miał. Wieści o tym, czy i kiedy wpłynie okup, Jeno z kolei spodziewał się nie wcześniej niż za kilka niedziel. Postanowił, że gdy dostanie potwierdzenie o zapłaceniu okupu, polepszy byt jeńca. Pusztis jak dawniej nie zdradzał najmniejszej ochoty do ucieczki i pan z Krasawy był już niemal całkowicie przekonany, że jeniec traktuje pobyt w Dolinie jako sposobność do ukrycia się przed kimś, kogo ręce sięgają daleko. Może chciał się ukryć właśnie przed swoją rodziną.

Sakiewkę ze złotem Pusztis stale miał przy sobie, ale nikt nigdy nie widział, żeby kiedykolwiek uszczknął z niej choć szeląga. A mógł to zrobić, choćby dla ulżenia swojemu losowi.

Zupełnie inaczej było z dwoma litewskimi pachołkami, których Jeno przydzielił do dworu. Okazali się bardzo chętni do pracy i szybko dali się polubić. Chowani u siebie bardzo surowo, umieli cenić swobodę, jakiej w Krasawie nie brakowało. Chętnie garnęli się do wszystkich posług i nigdy nie sprawiali kłopotów, choć podobnie jak inni pachołkowie, przepadali za piwem i czasem używali go w nadmiarze. Ale byli szczerze przywiązani do dworu, czemu na wyścigi chcieli dawać wyraz.

Któregoś dnia jeden z nich przyszedł do pani Aleny z wielce zadowoloną miną. Za pazuchą niósł coś, co przytrzymywał jedną ręką i łamanym językiem zapytał, czy może ofiarować podarunek swojej pani. Alena zdziwiła się, ale wyraziła zgodę, bo pachołkowie okazali się bardzo przydatni we dworze i wszyscy czuli do nich sympatię.

Chłopak ukłonił się zadowolony, pogrzebał za pazuchą i wydobył stamtąd węża, długiego na dwa kroki, a grubego jak ramię mężczyzny. Zanim pani Alena krzyknęła ze strachu, chłopak puścił już gada na podłogę świetlicy.

– Matko Boska! – krzyczała Alena, rozpaczliwie rozglądając się za miejscem, w którym mogłaby się schronić. – Wąż! Jadowity wąż!

Na krzyk pani nadbiegli natychmiast pachołkowie i stawali zaskoczeni w progu. Tymczasem wąż spacerował powoli po pomieszczeniu, pani Alena stała na ławie, a Litwin tuż obok, najwyraźniej nie rozumiejąc, o co chodzi.

– Wąż! – krzyczała Alena. – Natychmiast go stąd zabierzcie!

Ktoś rzucił się z polanem ku gadowi, ale chłopak zastąpił mu drogę.

– Nie ruszaj! – powiedział groźnie. – To prezent dla pani.

– Prezent? – wołała wstrząśnięta Alena. – Czyś ty zwariował, żeby mi dawać coś takiego?

Litwin nadal nie rozumiał, czemu wszyscy są przeciw niemu, a widząc, że są gotowi zatłuc węża bez litości, podszedł i chwycił go za szyję. Z wężem na złożonych rękach raz jeszcze zwrócił się do pani, a w jego głosie było rozczarowanie.

– To znaczy, że go nie chcecie, pani? Mojego podarunku?

– Oczywiście, że nie chcę! – Alena nadal stała na ławie. – Zaraz mi zabierz to paskudztwo sprzed oczu Też wymyślił! Węża mi przyniósł! Od razu widać, żeś głupi! Widziałeś tu gdzieś jakiegoś węża, ciemnoto pogańska? Co niby miałabym z nim robić?

– Właśnie dlatego przyniosłem, że żadnego nie widziałem – próbował tłumaczyć chłopak. – Myślałem, że będziecie zadowolona. Taki piękny zaskroniec.

– Zabieraj go natychmiast!

Chłopak, rozżalony że odrzuca jego prezent, wzruszył ramionami.

– Przykro mi, szlachetna pani. Nie chciałem was przestraszyć. Pomyślałem tylko, że przyda się w domu. Jest jeszcze młody, mógłby długo być z wami.

– Wyrzuć go jak najdalej!

Chłopak pokiwał głową z ponurą miną.

– Jak każecie, pani. Tylko kto będzie łapał myszy we dworze?

Z pobytu Litwinów w Krasawie nie był natomiast zadowolony ojciec Ambroży.

– To przecie poganie – sarkał. – Najprawdziwsi poganie, których trzymasz pod swoim dachem.

Rozumiem jeszcze, że pracują u ciebie jako słudzy. Ale ten Pusztis! Przecież sam opowiadałeś, jakich okropnych zbrodni dopuszczali się wobec kościołów i chrześcijańskiego ludu. Jak teraz możesz trzymać takiego pod swoim dachem, karmić go i dawać mu schronienie?

– To mój jeniec, wzięty w walce – odpowiedział pan Jeno. – Dałem słowo, że go zwolnię, jeśli otrzymam okup. Nie mogę cofnąć słowa.

– Ze słowa danego poganinowi ja ciebie zwalniam – denerwował się ojciec Ambroży. – Słyszysz, zwalniam ciebie! Oddal tego człowieka, żeby jakiego nieszczęścia nie przyniósł do twojego domu.

– Sam dałem słowo – wyjaśniał Jeno. – Nikt mnie do tego nie przymuszał, ani nie odebrał go ode mnie podstępem czy chytrością. Dałem po dobrej woli, więc nie byłoby po rycersku, żebym o tym zapominał.

– Ale to poganin – upierał się zakonnik.

– Macie więc okazję nawrócić go na prawdziwą wiarę! – odciął się Jeno i dał znać, że nie chce dalej prowadzić rozmowy.

Ojciec Ambroży odszedł, ale nie zrezygnował. Rozmawiał długo z panią Aleną, choć spodziewał się, że i ona zajmie podobne stanowisko. I nie mylił się.

– Będzie tak, jak mój mąż zarządzi – stwierdziła stanowczo. – On wie, co robi.

– Ale ludzie... co powiedzą ludzie! – wykrzykiwał ojciec Ambroży. – Jak to ocenią sąsiedzi?

– Właśnie tak, jak trzeba. U wielu pracuje teraz po dworach służba litewska.

– Służba, zgoda. Ale nie ktoś, kto chodzi sobie swobodnie, prawie jak domownik Tylko patrzeć, jak go poprosicie do stołu!

Swoimi obawami ojciec Ambroży podzielił się oczywiście z własnym uczniem. Mikołaj bardzo przejął się kłopotami wychowawcy i jego niepokoje w dużej mierze podtrzymał. Uważnie wysłuchał wszelkich argumentów przeciw, potem wywodów matki, choć robił to w sposób, który w nikim nie wzbudził szczególnego zdziwienia ani podejrzenia. Nikomu nic nie powiedział, ale sam postanowił jak najszybciej nawrócić poganina.

Święty gaj

Luty 1379

Mikołaj uważał się za wystarczająco dorosłego, aby przyjrzawszy się Litwinowi wyrobić sobie o nim własne zdanie. Chodził więc na pola za stodołami, gdzie każdego dnia Pusztis ujeżdżał konie.

Najpierw przyglądał się z daleka, zmartwiony, że nawracanie pogan wymaga jednak odwagi, której zdawało mu się brakować. Ojciec Ambroży nakładł mu do głowy tyle różnych opowieści o dzikości Litwinów, że prawie obawiał się pożarcia.

W końcu przemógł w sobie obawy i podszedł bliżej. Długo stał w bezpiecznej odległości i przyglądał się, jak Litwin z dwoma pachołkami goni konie po wybudowanej tu prowizorycznej zagrodzie, wreszcie odważył się podejść.

Pusztis zobaczył młodego dziedzica, zeskoczył sprawnie z konia, rzucając wodze pachołkowi, a sam ukłonił się uprzejmie.

– Witajcie, młody panie – powiedział. – Przyszliście pomóc czy tylko popatrzeć?

Mikołaj zawstydził się nieco, ale przekonanie o zadaniu, jakie sobie wyznaczył, zagrzało go do śmiałości. Pusztis nie miał wystających kłów ani szponów zamiast palców. Przeciwnie, sprawiał nawet dobre wrażenie gładko wygolonymi policzkami i porządnie upiętymi włosami.

– Przyszedłem popatrzeć – odrzekł Mikołaj. – Bo powiadają, że jesteście prawdziwym mistrzem i że konie słuchają was nad podziw.

– Koń dla rycerza zwykła rzecz – zauważył Pusztis. – A wiadomo, że im lepszy, im lepiej wyszkolony, tym dla szlachcica cenniejszy. Sam wychodziłem obronną ręką z niejednego kłopotu tylko dlatego, że miałem dobrego, dobrze ułożonego wierzchowca. Ale po co mówię, sami przecież wiecie o tym równie dobrze.

Mikołaj potwierdził, rad z tak łatwo nawiązanej rozmowy. Litwin skinął na pomocnika i kazał przyprowadzić jednego z wierzchowców, bułanka z białą gwiazdką na czole.

– Może nie wygląda najlepiej – powiedział wyjaśniająco. – Ale zapewniam was, że to jeden z lepszych koni w stajni waszego ojca. Nie wygląda, ale jest silny i bardzo wytrzymały. Jest też raczej spokojny, nie boi się byle czego, to konik mądry i zrównoważony. Najlepszy koń dla was, młody panie.

Mikołaj patrzył na zwierzę nie do końca przekonany, więc Litwin zaproponował, żeby sam to sprawdził.

Mikołaj niezbyt miał ochotę, ale wstyd mu było ustąpić i zgodził się. Litwin dosiadł innego konia i początkowo prowadził wierzchowca chłopaka za uzdę, zaraz jednak, kiedy z kłusa przeszli do galopu, porzucił wodze i okrzykami zachęcał Mikołaja do szybszej jazdy.

Konik okazał się rzeczywiście znakomity, nie był narowisty, słuchał najmniejszych poleceń uzdy czy pięt Mikołaja i ten musiał przyznać, że konna przejażdżka to wielka przyjemność.

– A nie mówiłem? – uśmiechnął się z zadowoleniem Pusztis, gdy zatoczywszy wielkie koło po polach, wrócili do zagrody. – Będzie z niego wielka pociecha. Powinniście powiedzieć ojcu, żeby dał wam tego konia.

– Powiem. Na pewno nie odmówi.

– Też tak myślę. Musi dbać o jedynaka. Bo jesteście jedynakiem, prawda?

– Tak.

– A ja, widzicie, mam wielu braci. To nie zawsze jest dobrze.

– Nie zawsze? Przecież wasz brat zapłaci okup i będziecie mogli wrócić w swoje strony.

– Wrócę. Ale widzisz, młody panie, nie przyszedł jeszcze na to czas.

– Czy rzeczywiście tam u was wszyscy są poganami? – zdobył się na odwagę Mikołaj, Pusztis roześmiał się.

– Tak – przyznał. – Wszyscy, a w każdym razie bardzo wielu. Słyszeliście coś o Litwie?

– Właśnie... że kraj to pogański.

– Który wy chcecie nawracać mieczem i ogniem. A z wami wszyscy inni, panowie w zakonnych płaszczach. Ty zaś, słyszałem, jesteś gorliwym wyznawcą swojej religii. Mówią, że może nawet księdzem zostaniesz. Skoro już o tym rozmawiamy, uważasz, że tak właśnie trzeba? Nawracać wojną?

Wasz Chrystus inaczej nakazywał.

– To słyszeliście o Chrystusie? – ucieszył się Mikołaj.

– Słyszeliście, choć sami przyznajecie się do pogańskich obrządków?

– Słyszałem – odpowiedział Pusztis wykrętnie. – Pewnie, że słyszałem. Dużo mówią o nim panowie z zakonu niemieckiego. W imię owego Chrystusa zabijają nasze dzieci.

– A wy, poganie, nie oszczędzacie naszych kościołów! – odparował Mikołaj. – Wojna w ogóle jest niedobra dla człowieka. Wiem, że czasem nie ma innego wyjścia, ale myślę, że dobrym słowem, przykładem, można by osiągnąć więcej. Ochrzcilibyśmy więcej ludzi na Litwie, gdybyśmy nie postępowali jak zdobywcy...

– Może nie chcemy, żeby nas zmuszano do waszej wiary – zauważył Pusztis. – Może wolimy cieszyć się z tego, co mamy. Pomyślałeś o tym?

Mikołaj zasmucił się niedostatkami swojej wiedzy.

– Nie wiem – przyznał się. – Nie wiem, jestem za młody. Ale wcale nie czuję do was nienawiści, choć przecież wiem, że jesteście poganinem. Gdybym tego nie wiedział, też bym was nie nienawidził.

Pusztis uśmiechnął się wyrozumiale.

– Jesteś już dużym, mądrym chłopakiem – powiedział. – Zgadzam się z tobą, że nie wszystko da się załatwić wojną. Między nami i wami od wieków była wojna, a przecież tak nie musi być do końca świata. Może lepiej byłoby się ułożyć, byśmy wzajemnie się szanowali.

– Musielibyście najpierw naprawić nasze szkody! – wykrzyknął zapalczywie Mikołaj. – Ile to kościołów popalonych, ludzi pobitych! A ilu chrześcijan jęczy w waszej niewoli!

– A wy musielibyście naprawić nasze szkody – spokojnie odpowiedział Pusztis. – Tylko w majątku waszego ojca przebywa dziewięciu litewskich jeńców. Choćby ja.

Potem życzliwie pomachał ręką Mikołajowi, który najwyraźniej miał już dość tej rozmowy i szykował się do odejścia.

– Pomodlę się i za was – obiecał.

– To nie jest potrzebne – odrzekł Pusztis. – Ale zrób, jak chcesz. Pamiętaj za to powiedzieć o tym koniu swojemu ojcu. I przyjdź tu jeszcze kiedyś, byśmy mogli znowu pogwarzyć.

Mikołaj od tego dnia jeszcze kilkakrotnie chodził za stodoły, aby zobaczyć się z Pusztisem, ale nie przyznał się do tego ojcu, bo bał się jego gniewu. Wiedział przecież, że ojciec nie rozmawia ze swoim jeńcem, choć służbie nakazał traktować go z szacunkiem. Chodził więc sam, w tajemnicy przed domownikami, jeździł z Litwinem konno po polach, opowiadał mu o tym wszystkim, co wydawało mu się ważne, dzielił się wątpliwościami.

Alena dowiedziała się o wszystkim ze skarg Ojca Ambrożego i mocno się zaniepokoiła. Zakonnik zaś bał się, że chłopak dostanie się pod wpływ poganina albo ten zechce na nim praktykować swoje groźne, pogańskie sztuczki.

Któregoś dnia poszła tam sama, żeby rozmówić się z Pusztisem. Zastała Litwina w zagrodzie, a ten wybiegł zaraz i pokłonił się jej do samych stóp.

– Mówią, że mój syn często tu przychodzi – powiedziała. – Nie wiem, czy to dobrze.

– Dobrze – odparł Pusztis natychmiast. – Uczy się obchodzić z końmi, a tego nie może mu mieć za złe nawet wasz mąż. Opowiada mi też o waszym Bogu. To mądry chłopak i choć młody, niejednego można się od niego nauczyć.

– Wiem, jaki jest – rzekła nieco wyniośle. – Nie jestem tylko pewna, czy dobrze mu robi przestawanie z wami.

Bo nie wiem, czego wy możecie go nauczyć. Oby niczego złego.

– Sami nie wierzycie w to, co mówicie – uśmiechnął się Pusztis. – To chłopak ciekawy świata, interesuje go wszystko, co jest inne i nieznane. A przecież wiecie także, że nie dam mu zrobić krzywdy. Wiem, co wam jestem winien, bo wiem, że wam zawdzięczam wszystkie staranie, abym nie musiał siedzieć z pastuchami i koniuszymi. Jako jeniec nie domagam się gościnnej komory w waszym domu, ale dziękuję wam za ten szacunek, jaki mi okazaliście.

– Tak mi podpowiedziało chrześcijańskie serce – stwierdziła Alena. – Nie chciałabym się rozczarować.

Mikołaj coraz częściej odwiedzał Pusztisa, ale nadal nie chwalił się tym za bardzo. Ojcu Ambrożemu tłumaczył, że mówi Litwinowi o prawdziwym Bogu i zakonnik musiał przystać na takie wyjaśnienie.

Mikołaj zaś jeździł konno i uczył się wielu czynności, mogących przydać się przyszłemu gospodarzowi Krasawy, nawet jeśli sam jeszcze tego nie rozumiał.

Niepokój Mikołaja o gniew ojca także był niepotrzebny, bo Oset, który oczywiście najlepiej wiedział, co dzieje się we dworze i w okolicy, dawno już uspokoił swojego pana, co do zamiarów Litwina.

– On polubił waszego chłopaka – powiedział do pana Jeno. – Narzekaliście, że Mikołaj tylko w kościele by siedział, a tymczasem on do kościoła chodzi nie rzadziej, ale też dużo czasu spędza na męskich ćwiczeniach. Jeździ coraz lepiej konno, a nie dalej jak wczoraj widziałem, jak pan Pusztis uczył go ciskania oszczepem. Na mój rozum, nie trzeba przeszkadzać. Przecież ten Litwin wyświadcza wam przysługę, zdejmując z was część rodzicielskich obowiązków.

Jeno udawał więc trochę, że nie wie, gdzie podziewa się Mikołaj, kiedy nie było go w pobliżu, zadowolony, że chłopak nie rośnie na słabeusza. Z drugiej strony był nieco zazdrosny, że syn wybrał na nauczyciela nie jego, ale obcego człowieka, w dodatku poganina. Tłumaczył to jednak sobie, że teraz Pusztis uczy chłopaka swojej wiedzy, a potem przyjdzie czas i na jego naukę, i był spokojny.

Kazał wprawdzie Ostowi pilnować młodego pana, ale z każdym dniem przekonywał się, że zainteresowanie Mikołaja Litwinem wyjdzie mu na dobre.

Mikołaj szybko stał się dobrym jeźdźcem. Szkoła ojca, a potem Pusztisa, okazały się skuteczne i chłopak poczuł w gonitwach zamiłowanie, któremu dawał wyraz w coraz to dalszych wyprawach, na jakie udawał się ze swoim nowym nauczycielem. Nie przeszkadzały im ani śnieg, ani mroźne wiatry.

– Nie raz przyjdzie zmagać się z zimą – mówił Pusztis. – Wojownik nie może być piecuchem, bojącym się byle chłodu.

Jechali w kierunku Zrębie, wspinając się po stokach pagórków. Mikołaj prowadził, a przejęty swoją rolą nie zauważył nawet, że Pusztis podąża za nim dziwnie nierozmowny. Jechali przez cichy, spokojny las bukowy, ledwie widoczną ścieżką. Mikołaj zatrzymywał się czasem, czekając aż towarzysz go dogoni, mówił coś, coś opowiadał, o czymś przekonywał. Litwin posłusznie postępował za nim, niezwykle skupiony i milczący.

Świeciło jasne słońce, odbijając się od śniegu, błyszczące, mieniące się, połyskliwe. Mróz nie był wielki, powietrze przejrzyste.

Podążali między pagórkami ku większym wzgórzom, kierując się ku górze zwanej Zieloną. Nagle jadący obok Mikołaja Litwin zatrzymał konia.

– Stój – powiedział półgłosem. – To święty gaj.

Zdumiony Mikołaj spojrzał przed siebie. O sto kroków przed nimi była kępa drzew – na przedzie wielki dąb, po bokach niego i z tyłu kilka innych. Pierwsze drzewo wyglądało imponująco. Kiedy zsiedli z koni i podeszli bliżej, mogli przekonać się, że trafili na prastary kawałek puszczy. Dąb był tak ogromny, że zdawał się sięgać samego nieba, a jego pnia nie objęłoby rozłożonymi rękami i dziesięciu dorosłych mężczyzn. Za owym dębem przewodnikiem, w zadziwiająco jasnym porządku rosło osiem innych, po cztery z każdej strony.

– To prawdziwy medis, święty las – powiedział Pusztis.

Zsiadł z konia, uwiązał go do krzaka, a sięgnąwszy po nóż, odłożył go na ziemię.

– To święte miejsce – wyszeptał do chłopaka. – Nie wolno tam wchodzić z bronią.

Mikołaj odpasał swój mieczyk i sztylet, choć czuł opór przed naśladowaniem Pusztisa. Poszedł za nim, ale na wszelki wypadek przeżegnał się wyraźnie.

Litwin zbliżył się do starego dębu, pokłonił się, a potem dotknął pnia gołą dłonią i coś powiedział w swoim języku. Mikołaj znał już sporo obcych słów, ale tych zupełnie nie zrozumiał. Stał o kilka kroków. Przeczucie podpowiedziało mu, że nie powinien przeszkadzać Litwinowi, a zachowanie Pusztisa, poważne i skupione, udzieliło się i jemu, choć zanim podeszli bliżej, przezornie lewą ręką uchwycił krzyżyk, jaki miał w zanadrzu.

– To bardzo stary chram – wyjaśnił Pusztis. – Prastary. Jest tu od zawsze i odbierał cześć od twoich ziomków.

– Tutaj nie ma pogan – żachnął się Mikołaj. – Nigdy nie słyszałem, żeby w tym miejscu ktokolwiek sprawował jakieś obrzędy. Tutaj wszędzie żyją chrześcijanie.

Pusztis schylił się i z trawy wymieszanej ze śniegiem wygrzebał coś ciemnego, co pokazał na dłoni chłopakowi. Były to skrawki glinianego naczynia, sądząc po kolorze, rozbitego tu bardzo dawno temu. Kiedyś pewnie złożono w nim ofiarę.

– Inaczej było niegdyś, na długo przed twoim urodzeniem. To pewne. Wasi przodkowie czcili tych samych bogów. Poczekaj tutaj.

Poszedł szybko do koni, a po chwili wrócił, niosąc upolowanego po drodze zająca. Tuż przed drzewem uklęknął, układając pod nim zwierzę, które wcześniej pomazał krwią.

– Rozpal ogień – rzucił do tyłu, gdzie stał Mikołaj.

– Ogień? – zdziwił się chłopak. – Po co ogień? I czy to znaczy, że składacie ofiarę, a ja... biorę w tym udział?

Był wstrząśnięty i przerażony. Pusztis zaprzeczył.

– Nie – powiedział. – Ty nie musisz niczego składać. Tylko rozpal ogień. Mały ogieniek, to wszystko.

Mikołaj odszedł więc w bok, poszukać suchych gałązek, a w niedalekim wykrocie znalazł garść zeschłych liści i trawy. Rychło więc zapłonęło ognisko przed drzewem.

Koło głowy zająca Pusztis wysypał trochę ziarna owsa, którego garść wyjął z zanadrza, bo zawsze je tam nosił i czasami dokarmiał ulubione konie.

Mikołaj stał zmieszany i czekał, aż Pusztis skończy. Ten zaś chodził wokół gaju, mówił coś po swojemu, kłaniał się znowu dębowi, dotykał jego kory otwartymi dłońmi i czołem. W końcu jednak powrócił do Mikołaja i stwierdził, że trzeba wracać.

– Dziękuję, że byłeś tu ze mną – rzekł. – Że pokazałeś mi to miejsce.

– To niechcący – wyjaśnił szybko Mikołaj. – Nie wiedziałem, że jest takie miejsce. Chyba będę musiał opowiedzieć o tym ojcu Ambrożemu...

– Temu łysemu mnichowi? Wygląda na bardzo srogiego. Mikołaj westchnął.

– Jest srogi – przyznał. – Będę musiał mu się wyspowiadać. I boję się, co powie.

– Wobec tego nic mu nie mów. Zachowaj przy sobie to miejsce, jesteś przecież już dorosły. Nie musisz wszystkiego mu opowiadać.

Mikołaj zatrzymał się i uważnie popatrzył na Litwina.

– To spowiedź – wyjaśnił. – Trzeba mówić prawdę. A poza tym obiecałem, że nigdy nie będę kłamał.

– Jeśli obiecałeś, nie ma wyjścia – zgodził się Pusztis. – Słowo mężczyzny, nie wiatr.

Patrzył na Mikołaja zadziwiony. Zastanawiał go ten młody chłopak, dorosły nad wiek, czasami nieporadny, ale prosty jak strzała, jasny taki i prawy. Poczuł ukłucie w sercu. Jak bardzo chciałby mieć w swoim domu kogoś takiego.

– Wracajmy – powiedział. – Twoja matka może się niepokoić naszą wyprawą.

Dosiedli koni i skierowali się ku dworowi, milczący i zadumani. Mikołaja piekły własne myśli, którymi nie miał odwagi podzielić się z towarzyszem wyprawy. Jakby dla odpędzenia ich, zaczął opowiadać Litwinowi o swoim ojcu.

– Był przy śmierci króla Kazimierza. Ścigali wtedy wielkiego jelenia, co miał srebrne rogi. Wiecie, że zanim król umarł, wydał też specjalny przywilej dla mnie, bo był moim ojcem chrzestnym. Dał mi prawo do polowań na jelenie we wszystkich królewskich lasach. Nakazał tylko, żebym srebrny wieniec, gdy go już dostanę, ofiarował katedrze na królewskim Wawelu. Na razie jeszcze nie zmierzyłem się z takim bykiem, ale ojciec mówił, że spotkam go ani chybi. Myślicie, że to możliwe, żebym któregoś dnia natrafił na owego Srebrnorogiego?

Pusztis ze zrozumieniem odniósł się do tej opowieści.

– I u nas bają o srebrnorogich jeleniach – powiedział poważnie. – Sam nigdy takiego nie spotkałem, ale słyszałem o takich, którzy go widzieli. Kiedyś pono było ich wiele w lasach, ale teraz zdarzają się niezmiernie rzadko. Może któregoś dnia, kiedy pojedziesz na Litwę, upolujesz i Srebrnorogiego.

– Miałbym pojechać na Litwę?

– A czemu nie? Pewnie w następnym roku twój ojciec znowu ruszy z wyprawą i pewnie tym razem weźmie ciebie z sobą, a wtedy kto wie...

Mikołajowi zaświeciły się oczy.

– Chciałbym kiedyś pojechać – przyznał się. – Choć to daleko i pogański to kraj. Ale chciałbym pojechać, żeby zobaczyć...

Tu przerwał zawstydzony.

– Święte gaje? – podpowiedział domyślnie Pusztis. – Pojedziesz, chłopcze i zobaczysz je na własne, oczy. Jestem tego pewny.

Dalszą drogę odbyli w milczeniu. Mikołaja paliły pytania, wątpliwości i przeczucie, że był świadkiem i mimowolnym uczestnikiem czegoś zakazanego. Milczał więc przez resztę drogi, prawie nie odpowiadając na pytania towarzysza.

Dopiero gdy dotarli do Krasawy i przed zagrodą zsiedli z koni, Mikołaj zdobył się na odwagę.

– Nie mogę zachować tego dla siebie – rzekł. – Zrozumcie, że nie mogę.

Pusztis położył mu dłoń na ramieniu.

– Postąpisz, jak ci honor nakazuje – stwierdził ze spokojem. – Skoro musisz powiedzieć to łysemu zakonnikowi, powiedz mu. I to najlepiej od razu. I nie myśl więcej o tym.

– Ale jeśli powiem, ojciec Ambroży każe spalić ten gaj albo wyrąbać – wyrzucił szybko z siebie Mikołaj. – Czy wiecie, że tak właśnie będzie?

– Wiem – odparł Pusztis.

Po tamtej wyprawie, kiedy to trafili do świętego gaju, Mikołaj rzadziej odwiedzał Pusztisa. Nadeszła wiosna, konie wypuszczono na pastwiska, Mikołaj hasał na swojej klaczce, którą nazywał Gwiazdką.

Pusztis też rzadziej opuszczał zagrodę po ostrej, nieprzyjemnej rozmowie z panem Krasawy. Jeno zagroził, że jeśli nie otrzyma okupu za dziewięć tygodni, każe wziąć Litwina w więzy i odbierze mu swobodę, z jakiej dotychczas korzystał.

Mikołaj odbył naznaczoną pokutę, a ojciec Ambroży nakazał mu surowo, żeby zapomniał o przypadkowo odkrytym miejscu, żeby z nikim o tym nie rozmawiał i żeby więcej już nigdy nie dał się podejść Litwinowi, który najwyraźniej zamierza przeciągnąć chłopca na swoją wiarę. Mikołaj oczywiście nie wierzył w takie zamiary litewskiego wojownika, ale stosował się do poleceń, jeśli to tylko było możliwe. Wrócił też do surowych religijnych obyczajów, zawstydzając tym wielu dorosłych.

Święty gaj podpalono, a resztę wycięto.

Syn Jeno od zimy urósł znowu, zmężniał i wszystko wskazywało na to, że zapowiada się na dobrego pana dworu, choć nadal zdaniem ojca za mało czasu poświęcał rycerskim ćwiczeniom, a za wiele rozmyślaniom religijnym i przebywaniu w kościele.

– Doprawdy, nie chcę mieć w nim mnicha – mówił Jeno do żony. – Sąsiedzi już się ze mnie podśmiewają, że hodujemy w Krasawie pasibrzucha, a nie dziedzica majątku. Kto będzie tu zarządzał po mojej śmierci?

– Jeszcze się nauczy – łagodziła Alena. – Na pewno. Jest jeszcze zbyt młody, żeby rozumieć wszystko, ale przecież chętny. Może powinieneś go częściej zabierać ze sobą. Niech popatrzy na świat, na inne dwory, na miasta, na innych ludzi.

– To dobry pomysł – zgodził się Jeno, zaskoczony tak prostym sposobem. – Niedługo odbędzie się zjazd rycerstwa z królem Ludwikiem. Chyba rzeczywiście najwyższy czas, żebym wziął Mikołaja z sobą.

Synowie Jakuba

Jakubek biegał po łące za dworem, ganiając za motylami. Biegał wesoło, śmiejąc się radośnie, a kiedy się potykał i przewracał na trawę, dalej śmiał się jak umiał najgłośniej. Fikał koziołki, podskakiwał i znowu biegał wkoło, rozkładając ręce.

Ostasz syn Jakuba długo przypatrywał się tym zabawom. Więc tak wygląda syn Agnieszki, jego macochy, a kiedyś oczko w głowie jego ojca. Najwyraźniej rację mieli ci, według których Jakubek nie jest zdrowy na umyśle.

Jakubek właśnie zauważył gościa i wesoło zamachał do niego ręką. Ostasz zrozumiał to jako zaproszenie, ale zanim podszedł, rozejrzał się uważnie dookoła. Nikogo nie zauważył.

Jakubek siedział na trawie i bawił się gałązkami, z których ustawiał malutki szałas.

– Wiem, kto ty jesteś – powiedział na powitanie. Ostasz znowu obejrzał się na boki, ale nie dostrzegł nikogo.

– A ja wiem, kto ty – odpowiedział. Chłopak roześmiał się radośnie.

– To łatwa zagadka. Wszyscy wiedzą, że jestem Jakubek, bo mieszkam tam, za tamtymi drzewami.

Trudniej zgadnąć, skąd ty przyjechałeś.

– Wiesz to?

– Jesteś Ostasz, prawda? Poznałem po tych długich włosach. No, widzisz, jaka to łatwa zagadka?

Mieszkasz tam, gdzie ja mieszkałem kiedyś. A wiesz, tu jest ciekawie, mam wiele miejsc do zabawy, ale wolałem mieszkać w Lipowej. Dawno tam nie byłem, chyba jest tam przyjemnie.

– Tak – zgodził się Ostasz. – Chciałbyś wrócić do Lipowej?

– O tak! – zawołał Jakubek. – Bardzo bym chciał. Mama opowiadała, jak będzie wspaniale, kiedy tam powrócimy. Wiesz, miałem tam pięknego konika i wiele innych zabawek. Trochę się boję zwierząt, ale spokojnych koni właściwie nie.

Ostasz pokazał palcem za siebie, gdzie stał jego wierzchowiec.

– Jest bardzo spokojny. Chcesz spróbować? Jakubek cofnął się przestraszony, ale Ostasz podszedł do chłopaka i prawie silą poprowadził go do zwierzęcia.

– Nie bój się, jest naprawdę spokojny. Możesz go pogłaskać.

Jakubek nieśmiało wyciągnął rękę i dotknął końskiej szyi.

– Jaki ciepły! – powiedział z zachwytem.

– Pewnie. Podsadzić cię?

Jakubek trzymał się w siodle całkiem dobrze, widać było, że zna zasady, choć pewnie rzadko z takich okazji korzystał.

– Mama nie pozwala mi jeździć – poskarżył się. – Mówi, że koń jest dla mnie za duży.

Ostasz pozwolił mu posiedzieć jeszcze chwilę, przeprowadził konia kawałek, ale zaraz uznał, że chłopak powinien wrócić na ziemię. Pomógł mu zejść z siodła. Jakubek zgodził się, choć ze smutkiem i gdy znalazł się znowu na trawie, miał łzy w oczach.

– Przyjedź do mnie, do Lipowej – powiedział Ostasz. – Tam będziesz mógł bawić się jak dawniej. Mam tam dwa ładne kucyki, wybrałbyś sobie jednego.

Chłopakowi rozbłysły oczy, ale zaraz przypomniał sobie o zakazie wydanym przez matkę.

– Nie wolno mi tam jeździć – odparł. – Nie wiem dlaczego, ale nie wolno. Szkoda.

Ostasz przyjacielsko poklepał chłopaka po ramieniu.

– Nie martw się, coś wymyślimy – pocieszył. – Jesteś przecież dość duży i czasem sam o czymś możesz postanowić, prawda? Na pewno uda się tak urządzić sprawę, żebyś przyjechał do mnie w odwiedziny.

Może w następnym tygodniu?

Jakubkowi bardzo spodobał się ten pomysł.

– Chciałbym – przyznał się. – Ale nie mogę jeździć sam, bez matki. A ona mówiła, że jej noga nigdy więcej nie stanie w Lipowej. Nie mogę jej zawieść, bo będzie się gniewała. Kiedy się gniewa, zabrania mi się bawić albo zamyka mnie, a ja trochę się boję ciemności...

Ostasz uważał, że takie przeszkody są łatwe do pokonania.

– Spróbuj przekonać matkę – podsunął. – Gdyby się nie zgodziła, to chyba możesz się wymknąć, gdy będzie zajęta swoimi sprawami. Pomyśl o tym. Koniki będą tam na ciebie czekały. Zajrzę tu za kilka dni, wtedy mi powiesz, co wymyśliłeś.

Wbrew oczekiwaniom Ostasza, sołtys Pełka nie był zachwycony pomysłami wnuka.

– Bardzo łatwo zwabić tutaj Jakubka – opowiadał Ostasz. – Jest zwyczajnie przygłupi i poleci za mną, jak tylko kiwnę palcem.

Pełka kręcił głową niezadowolony.

– A po co ma tutaj chodzić? – zapytał marszcząc brwi – Miałeś pilnować swojego, a nie interesować się kim innym.

– Właśnie dbam o siebie – wyjaśnił Ostasz. – Czy nie mówiliście sami, że trzeba nam usunąć z drogi tego smarkacza?

– Mówiłem usunąć, a nie zapraszać w gościnę – uściślił Pełka. – Zaprosiłeś go i co dalej? Będziesz go tu żywił, opiekował się nim, zapewniał rozrywki, tak? A co miałoby z tego wynikać dla nas?

Ostasz popatrzył zdziwiony. Ostatnio dziadek najwyraźniej się postarzał i tak jak coraz wolniej poruszał nogami, tak i wolniej pracowała jego głowa.

– Wykonuję nasz plan – przypomniał z naciskiem. – Jakubek przyjedzie, a tu... a tu mogą zdarzyć się rozmaite wypadki...

– Na Boga! Chcesz go zwabić tutaj i ubić?

– Mówiliście usunąć, więc niech się sam usunie, ja tylko stworzę odpowiednią okazję. Ludzie nie powiedzą, że przyłożyłem do tego rękę. Przeciwnie, powiedzą, że chciałem dla niego dobrze, zaprosiłem pod swój dach i chciałem się jakoś ugodzić, choć po prawdzie to żaden mój krewny...

Pełka milczał wstrząśnięty. Wnuk dawno już zyskał zupełną samodzielność, ale choć wiele z tego, co umiał, brało się z nauki dziadka, teraz nawet on był zdumiony taką postawą.

– Dobry Boże – modlił się stary Pełka w duchu. – Daj, żeby wszystko ułożyło się po naszej myśli. A Ostaszowi daj opamiętanie w najważniejszych chwilach. I wybacz mi, Panie, że wyhodowałem tak groźnego wilka.

Próba Mikołaja

Czerwiec 1379

Mikołaj zniknął pewnej czerwcowej nocy.

Rano nie było go w posłaniu i nikt nie wiedział, gdzie poszedł ani w jakim celu. Alena, tknięta złym przeczuciem, posłała zaraz do zagrody końskiej, gdzie powiedziano jej, że zniknął także Pusztis. Ktoś widział, jak obaj jechali konno na północ.

Alena wszczęła natychmiast alarm, kazała siodłać konie i ruszać w pościg, bo obawiała się, że chłopak został porwany. Posłała umyślnego z wiadomością do pana Jeno, który bawił akurat w Dębowcu, u pani Agnieszki. Wrócił najszybciej, jak tylko mógł, wysłuchał wszystkiego ze zmarszczonymi brwiami.

– Poczekajmy do wieczora – zdecydował. – Może pojechali z Pusztisem do jakiego zakazanego miejsca i wkrótce wrócą.

Alena nie była o tym przekonana i naciskała na męża, żeby już teraz, zaraz, zorganizował pościg, ale Jeno nie spieszył się.

– Poczekajmy – powtórzył. – To już dorosły chłopak i sama wielokrotnie mówiłaś, że trzeba mieć do niego zaufanie.

– Ale on znowu pojechał z tym przeklętym Litwinem! – załamywała ręce pani Alena. – Jak nic ten poganin doprowadzi do zguby moje jedyne dziecko. Sto razy ostrzegałam przed jego sztuczkami, ale nie chciałeś słuchać. Sto razy ostrzegałam.

– Ostrzegałaś – zgodził się Jeno. – Ale to ty dałaś mu kąt w szopie i ty nalegałaś, żeby traktować go prawie jak domownika.

– Byłam najwyraźniej ślepa – gorączkowała się Alena. – Niech będzie przeklęty dzień, w którym ten dziki Litwin pojawił się w naszym dworze!

Mikołaj nie wrócił do wieczora, nie nadjechał w nocy, nie było go rankiem następnego dnia.

– Zginął! – płakała głośno Alena. – Na pewno zginął!

– Milcz! – przerwał jej szorstko Jeno. – Milcz, kobieto! Nie wolno tak mówić! Nie wolno, rozumiesz?

Nie należy kusić losu.

– Ale przecież go nie ma! – lamentowała Alena. – Nie ma go!

– Jest prawie dorosły – przypomniał Jeno, starając się nie tracić głowy, choć niepokój chwycił go za serce stalowymi kleszczami i trzymał mocno. – Da sobie radę.

Kazał jednak rozesłać ludzi po wszystkich okolicznych dworach i rozpytać, czy ktokolwiek widział Mikołaja, ale zewsząd przychodziły niepomyślne wieści.

– To dobrze, panie – powiedział Oset.

– Co dobrze, głupcze?! – pytał Jeno ponuro. – Czyś ty zwariował?

– To dobrze, bo to znaczy, że pojechali po prostu dalej i zejdzie im więcej czasu na powrót – pocieszał z całym przekonaniem Oset. – Nasz Mikołajek po was odziedziczył zamiłowanie do wędrówek, a ostatnio narzekaliście, że za dużo czasu spędza w jednym miejscu.

Przed południem do Krasawy przyjechało z tuzin szlachty z okolicy, gotowych wziąć udział w poszukiwaniach. Właśnie naradzali się nad drogami, jakimi powinni ruszyć, kiedy galopem nadjechał stary Jakub z Lipowej.

Bez słowa powitania podbiegł do córki, która z płaczem rzuciła się mu w ramiona.

– Nie upilnowałaś! – zawołał do niej z wyrzutem. – Jak to możliwe, że nie upilnowałaś mojego wnuka?!

Alena płakała z głową wspartą na ramieniu ojca, a Jakub niezdarnie głaskał ją po włosach, jak to robił przed wielu, wielu laty.

– Niechaj wam Bóg wynagrodzi, teściu – ukłonił się Jeno. – Dziękuję, żeście przyjechali na moje wezwanie.

Jakub z Lipowej popatrzył na Jeno z ukosa.

– Przyjechałem jak inni – rzekł chmurnie. – Przyjechałem także i dlatego, że doszły mnie wieści, jakobyście podejrzewali mojego Ostasza o niecne zamiary wobec Mikołaja. Więc zaświadczam swoją osobą, że Ostasz nie ma nic wspólnego ze zniknięciem Mikołaja.

– Ależ, ojcze! – obruszyła się Alena. – Kto wam naplótł takich głupstw! Nawet jeśli, nie powinniście ich słuchać.

– Wiem, co powinienem, a czego nie powinienem – odparł Jakub.

Był zgarbiony, smutny i siwy. Po powitaniu z Aleną poszedł przywitać się z innymi, a potem trzymał się nieco na uboczu, starając się nie wchodzić w drogę Jeno.

– Nadal mnie nie lubi – powiedział Jeno do żony. – Ha, trudno. Zrobiłem wszystko, żeby było lepiej.

Może teraz, skoro chodzi o jego wnuka, zechce spojrzeć na mnie łaskawiej.

– Daj Bóg – szepnęła Alena.

Poszukiwania trwały już cały dzień. Podzieleni na grupy rozbiegli się wszyscy po okolicy, rycerze, kmiecie, pachołkowie ze dworu. Na wezwanie Jeno nikt nie odmówił pomocy, bo wszyscy, którzy znali Mikołaja, cenili jego łagodność i dobroć, a wszyscy współczuli panu Jeno, zaniepokojonemu o los jedynego dziecka.

Przeczesywali wzgórza i skały, lasy i zagajniki, zaglądali do osad, jaskiń i gospód, a wszędzie wypytywali o Mikołaja i z tych drobnych wieści i szczątkowych informacji ułożył Jeno plan odszukania syna i wyznaczył prawdopodobne miejsce, gdzie ostatnio chłopaka widziano.

Dzień czerwcowy był bardzo długi, pod wieczór grupa, w której znajdował się pan z Krasawy, dotarła do gospody, położonej na wschód od Niegowej, a tam potwierdzono, że chłopak w towarzystwie obcego mężczyzny był tam poprzedniej nocy. Karczmarz zapewniał jednak, że choć jadący mieli ze sobą wyładowane bagażami konie, nie wyglądali na ludzi, którym się spieszy, a już na pewno nie na takich, co to obawiają się pościgu.

Jeno poczuł ulgę, a z drugiej strony wzrastającą złość na Mikołaja, który oddalił się bez słowa, jakby nie wiedział, że swoim postępowaniem zaniepokoi matkę, ojca i resztę domowników.

Niedługo potem, gdy kierowali się w stronę wskazaną w gospodzie, nadbiegł zdyszany Oset, już z daleka dając rękami jakieś znaki. Kiedy zaś dotarł do reszty orszaku, padł na ziemię, zdyszany i z trudem łapiąc powietrze.

– Znaleźliśmy – zdążył tylko powiedzieć. – Żyje. Zakrzyknęli z radości, choć nie za głośno, bo ścigani najwyraźniej byli niedaleko. Otoczyli natomiast Osta i czekali, aż wydyszawszy się, powie więcej.

– Mieliście rację, panie – zwrócił się ten do Jeno. – Dobrze nas pokierowali ludzie z gospody. Za tym pagórkiem są skałki i mała dolinka nad potokiem. Tam pali się ogień, a oni leżą.

– Tylko Pusztis i mój syn?

– Chyba tak, nikogo więcej nie widziałem. Leżą przy ogniu, jakby zrobili zwyczajny popas podczas długiej drogi.

– Skąd wiesz, że Mikołaj żyje?

– Słyszałem, jak rozmawiają. Głos po wodzie niesie, słyszałem głos Mikołajka i głos tego przeklętego poganina.

– O czym mówili?

– Nie mogłem zrozumieć słów, ale to na pewno oni. Bałem się podejść za blisko, żeby Pusztis nie skoczył na mnie albo nie zrobił krzywdy chłopakowi.

– Rozsądnie postąpiłeś. Czy Mikołaj jest związany?

– Nie wiem, panie. Tego już nie mogłem zobaczyć. Jeno spojrzał na towarzyszy.

– Oset mówi, że są sami. Pójdziemy więc tylko w kilku, a reszta zostanie i będzie czekała na znak, gdyby trzeba było udzielić nam pomocy.

Pokiwali głowami zgodliwie, bo nikt nie kwestionował jego przywództwa. Jeno wybrał dwóch najzręczniejszych pachołków i Janosza z Orkeny. Pana na Potoku w żadnym wypadku nie mógł pominąć, taki był pn rozeźlony na Litwina. Uważał też, że Pusztis porwał Mikołaja, żeby wymienić go na okup za siebie. Poszedł z nimi oczywiście także Oset, który nie chciał pominąć kolejnej okazji przysłużenia się swojemu panu.

Zostawili na miejscu konie, zostawili zbędne uzbrojenie i osobiste rzeczy. Potem gęsiego ruszyli za Ostem – najpierw Jeno, za nim pan Janosz, a na końcu pachołkowie. Za pagórkiem Oset pokazał im miejsce, do którego mają się dostać i wkrótce sami zobaczyli odblask ognia na jasnych wapiennych skałach.

Pan Jeno kazał, żeby teraz rozeszli się i ustawili w linię. Szli więc Doglądając na siebie, pochyleni, pomiędzy krzakami, aż doszli do potoka. Jeno kazał pachołkom przejść na drugi brzeg i stamtąd kierować się do ognia, a sam posuwał się też w stronę światła.

Trwało to dosyć długo, bo szli wolno, pełzali, rozglądali się wokół. Plan Jeno zakładał zaskoczenie Litwina, bo obawiał się, że jeśli Pusztis usłyszy nadchodzących, może zechcieć zabić chłopaka.

Ogień był coraz bliżej, dzieliło ich od niego może ze trzydzieści kroków i usłyszeli głosy rozmawiających. Jeno nie miał żadnych wątpliwości, podobnie jak niedawno Oset. To na pewno jego syn i na pewno litewski jeniec.

Jeno położył się na trawie i zaczął czołgać w kierunku światła, nie wypuszczając sztyletu z ręki. Po lewej stronie pełzał z głośnym sapaniem pan Janosz, po prawej, nieco z tyłu, Oset.

– Ciekawe, czy mnie szukają – mówił Mikołaj w zamyśleniu, ale w jego głosie nie było strachu. – Myślę, że szukają.

– Na pewno – odpowiedział mu głos Pusztisa. – Zdziwiłbym się, gdyby twój ojciec nie podjął poszukiwań. Szuka cię z całą pewnością.

– Tylko gdzie mnie szuka? – pytał dalej Mikołaj. – W którą stronę poszedł?

– To wielki rycerz i słyszałem, że wielki myśliwy, więc prędzej czy później cię wytropi.

Pusztis najwyraźniej nie obawiał się pościgu, choć doceniał umiejętności pana z Krasawy.

– Różne rzeczy o nim powiadają – mówił dalej Pusztis. – Ale chyba nie jest prawdą, że tymi swoimi oczami widzi wszystko na wylot. Gdyby tak było, już dawno by cię odnalazł.

– To nie są żadne dziwne oczy! – zaprzeczył żywo Mikołaj. – Gadają tak, ale tylko ludzie nieżyczliwi, choć wielu z nich korzysta z pomocy mojego ojca.

Jeno widział już obóz. Przed sobą miał niewielkie ognisko, obok którego złożono stosik chrustu. Po obu jego stronach leżeli rozmówcy, ich konie stały bliżej potoka, o kilkanaście kroków.

Jeno dał znak ręką panu Janoszowi. Porozumieli się bez słów. Obaj słuchali, z którego posłania dochodzi głos Pusztisa, a z którego Mikołaja. Kiedy ustalili, że chłopak leży na lewo od ognia, Jeno dał znak, że skoczy na pomoc chłopcu, a panu Janoszowi nakazał dopaść Litwina. Pan z Orkeny uściskiem ręki potwierdził, że zrozumiał wszystko i przesunął się nieco na prawo od pana Jeno.

– U nas takie oczy to skarb – mówił tymczasem Pusztis. – Wielu jest takich, dla których pan Jeno uchodziłby za świętego męża. Wierzyliby, że widzi wszystko i szybko zostałby kimś bardzo ważnym.

– Wszystko widzi tylko Bóg – odpowiedział Mikołaj. – I tylko on jest wszechmocny.

– Może u was – prychnął Pusztis. – Ale jeśli tak, to wytłumacz mi, jak wasz Bóg może być jednocześnie w tylu miejscach naraz. Mnisi mówią, że jest człowiekiem, więc jak może być we wszystkich kościołach jednocześnie?

– To proste – nie stracił rezonu Mikołaj. – Był człowiekiem i umarł na krzyżu. Ale jest też Bogiem, a to pozwala mu być jednocześnie we wszystkich kościołach, domach i nawet tutaj, między skałami. To tak jak słońce. Jest jedno, ale świeci wszędzie.

Jeno podniósł się gwałtownie i skoczył. Jak błyskawica przebiegł dziesięć kroków i rzucił się na posłanie syna, zasłaniając go swoim ciałem. Mikołaj krzyknął przerażony. W tym samym czasie skoczył i pan Janosz z mieczem podniesionym do góry i na miejscu, gdzie leżał Pusztis rozgorzała krótka, gwałtowna walka, bo Litwin choć się nie spodziewał ataku, zdążył zasłonić się sztyletem.

Na krzyk Mikołaja z krzaków wypadli pachołkowie i biegli ku ognili, ale już było po walce. Pan Janosz trzymał ostrze przy szyi Pusztisa, a Jeno szukał po omacku więzów na rękach syna. Ale więzów nie było.

Jeno cofnął się, widząc, że chłopcu nie grozi atak ze strony unieszkodliwionego już Litwina.

– Jesteś cały, mój synu? – zapytał trochę zdziwiony. – Dzięki Bogu!

– Nic mi nie jest, ojcze – odpowiedział chłopak i szybko pokazał na posłanie swojego towarzysza. – Stójcie! Nie róbcie mu krzywdy!

Pan Jeno podszedł do Litwina, który leżał z odchyloną do tyłu głową, bo miecz Węgra niebezpiecznie naciskał mu na gardło.

– Mylicie się – wycharczał Pusztis. – Nie skrzywdziłem waszego chłopaka.

Jeno dał znak, pan Janosz cofnął ostrze, ale nie schował broni. Kiedy Litwin podniósł się ze swojego posłania z traw i mchu, pchnął go w stronę ognia i tam kazał usiąść. Mikołaj podbiegł natychmiast i siadł obok, błagalnym wzrokiem patrząc na ojca.

– Wybaczcie – poprosił. – Wybaczcie, że naraziłem was na niepokój. To nie było tak, że chciałem wam sprawić kłopot. Chciałem się tylko przekonać, że mnie... że mnie...

– I ja was proszę o wybaczenie. – Pusztis skłonił głowę przed Jeno. – To tylko moja wina, nie jego.

Namówiłem chłopaka, żeby poddał się tej próbie.

– Próbie? – zdziwił się Jeno. – Co to za próba?

– To próba ojcowskiej miłości – odpowiedział spokojnie Pusztis. – Mikołaj uważał, że nie kochacie go, jak należy. Że nie poświęcacie mu uwagi i czasu. Uważał, że macie go za nic, prawie za gospodarskie zwierzę w swoim dworze. Chciałem mu udowodnić, że jest inaczej. Sam wymyślił tę wyprawę, bo nie był przekonany, że wyruszycie, żeby go szukać.

Jeno zbaraniał. Mikołaj, jego jedyny syn, myślał, że nie jest kochany, że ojciec ma go za nic? Jak w ogóle mogła mu powstać w głowie równie niedorzeczna myśl?

– Mikołaju... – powiedział zmieszany. – Mikołaju... Chłopak przypadł do ręki ojca.

– Wybaczcie – prosił ze łzami w oczach. – Bardzo was proszę o wybaczenie. Ale tacy jesteście szlachetny, wielki rycerz, że może czasem zapominaliście, że macie syna. Nie chciałem wam sprawić kłopotu, chciałem tylko się dowiedzieć, przekonać...

Jeno chrząknął zakłopotany.

– Myślałem o tym wszystkim przez dwa ostatnie dni – przyznał po chwili. – Myślałem, że jestem dla ciebie za surowy, że za mało poświęcam ci czasu, za mało zajmuję się twoimi potrzebami. I obiecałem sobie, że to naprawię. Dopiero niedawno mówiłem twojej matce, że chciałbym, żebyś porzucił choć na chwilę swoje święte myśli i pojechał ze mną na zjazd do Koszyc.

– Naprawdę? – nie dowierzał chłopak. – Naprawdę chcieliście mnie z sobą zabrać?

– Nie tylko chciałem, ale nadal chcę. A teraz obiecaj, że nigdy już nie zrobisz niczego podobnego, nie uciekniesz ode mnie, a szczególnie od matki, co prawie oszalała z rozpaczy za tobą.

– Obiecuję.

Pusztis roześmiał się głośno.

– Oto masz dowód, na jakim ci zależało, chłopcze. Czy trzeba więcej, żeby przekonać się, że jesteś dla pana Jeno najdroższy na świecie? Podejdź i uściskaj ojca.

A kiedy Mikołaj i Jeno padli sobie w objęcia, Pusztis szturchnął w bok stojącego obok Osta.

– Masz tam coś w bukłaczku?

– A pewnie – wesoło odpowiedział zapytany. – Chętnie się z wami podzielę, bo bardzo jestem rad, że nawet poganin może się na coś przydać w naszym chrześcijańskim kraju.

Tajemnicze zamiary

Któregoś lipcowego dnia, kiedy pan Jeno z synem próbowali miodu z barci urządzonych przez Osta na północnym skraju ogrodu, nadszedł Pusztis i zwrócił się bezpośrednio do pana na Krasawic.

– Chciałbym się z wami poważnie rozmówić, panie Jeno – powiedział. – Ale moje słowa nie są przeznaczone dla innych.

W jego głosie była powaga. Jeno odesłał więc Mikołaja i Osta, a sam zaprosił Litwina w głąb ogrodu, gdzie na zatoczonych tam niegdyś pieńkach urządzono miejsca do siedzenia.

– Zacznę od podziękowań za wszystko, co do tej pory uczyniliście – mówił Pusztis. – Za to, że umożliwiliście mi bezpieczny przejazd aż tutaj. A potem poproszę was o następną łaskę.

Pan z Krasawy spojrzał na swojego gościa niechętnie. Miał wobec niego dług z uwagi na przysługę, jaką ten oddał w sprawie Mikołaja, ale to nie mogło zrównoważyć wszystkiego.

– Straciłem już nadzieję na wasz wykup. A wy chcecie mnie prosić o coś jeszcze?

Pusztis wyjął z zanadrza znany rycerzowi skórzany woreczek, wypełniony złotymi monetami i położył go na pniaku pomiędzy nimi.

– Szlachetny z was człowiek – powiedział. – Mogliście mnie obrabować, skoro byłem waszym więźniem, ale uwierzyliście mi na słowo, że pieniądze te nie należą do mnie.

– A należą?

– Nie. Dał mi je mój brat i zaprzysiągł, że przekażę je na ten cel, do którego mnie wyznaczył. Ten cel już coraz bliższy, więc was proszę, byście zaufali mi jeszcze trochę i dali mi sposobność odpowiednio hojnie odpłacić wam za gościnę.

Rozwiązał sakiewkę i wysypał część monet. Zalśniły w słońcu. Było ich wiele, stanowiły pokaźny majątek.

– Wybieracie się na zjazd z waszym królem – powiedział Pusztis. – Dajcie mi więc miejsce w swoim orszaku. Ciekawym świata, a i chłopaka wam przypilnuję. Ja zaś dam wam słowo, że nie odejdę od was z tej drogi. Chyba możecie ufać mojemu słowu.

– Tylko tyle? – wykrzywił usta Jeno. – Miejsce w moim orszaku? Dlaczego miałbym się na to godzić?

Bo jako kto mielibyście pojechać? Jako mój towarzysz czy jako mój sługa? A przecież powiadaliście, że jesteście mlecznym bratem kniazia...

Pusztis rozejrzał się, sprawdzając, czy nikt nie słucha ich rozmowy. Potem dodał:

– Nie oszukałem was. Jeśli teraz wy dacie rycerskie słowo, że nikomu nie powtórzycie tej rozmowy, powiem wam więcej.

– Daję słowo – mruknął Jeno niechętnie. Pusztis uśmiechnął się z zadowoleniem.

– Byłem pewny waszej uczciwości – powiedział. – Dlatego nie waham się powierzyć wam mojej tajemnicy. Otóż nie jestem dokładnie tym, za kogo mnie dotąd uważaliście...

– Więc nie jesteście mlecznym bratem kniazia?

– Jestem – zapewnił Pusztis. – Ale nie mlecznym.

– Nie mlecznym? – zdziwił się Jeno. – Więc kim?

– Rodzonym – wyjaśnił spokojnie Pusztis.

– Rodzonym? – zdumiał się Jeno i aż podniósł się z ławy. – Ale to znaczy, że...

– Prawda – potwierdził Pusztis. – Ja też jestem kniaziem. Jednym z tych, których ścigaliście ubiegłego roku, a których obwiniacie, i słusznie, za kolejne najazdy na wasze ziemie.

Jeno stał naprzeciw ławy, gotów w każdej chwili zaatakować albo się bronić. Litwin jednak nadal siedział na miejscu i nie wyglądało na to, że ma zamiar skoczyć.

– Wybaczcie – powiedział. – Wybaczcie, że nie mogłem wyjawić całej prawdy. Przecież gdybym to zrobił, nie zostawilibyście mnie żywym.

– Nie – potwierdził Jeno ponuro. – Wojna rządzi się swoimi prawami.

Pusztis wykonał gest, zapraszając swojego gospodarza, żeby ponownie usiadł, ale ten nie skorzystał z tej możliwości.

– Weźcie mnie ze sobą – powtórzył Litwin. – Nie sprawię żadnych kłopotów po drodze, bo nie wojenne zadanie mnie tutaj przywiodło. Mogę być nawet waszym sługą. To złoto przeznaczone jest na zadanie, które wyznaczył mi brat. A zadaniu temu na imię pokój.

– Nie bardzo wierzę, żeby kiedykolwiek zapanował pokój między chrześcijanami a poganami – odpowiedział powątpiewająco Jeno.

– Kto wie? – uśmiechnął się Pusztis. – Posłuchajcie waszego syna, Mikołaja. On mówi, że nikt nie wie, co się wydarzy, bo nikt nie zna planów bożych.

– Na razie chciałbym poznać wasze plany. Jeśli naprawdę jesteście kniaziem, niech najpierw poznam wasze imię.

– Powiem wam wszystko, panie Jeno, skoro już zacząłem, a wy obiecaliście zachować to w sekrecie. Ale co do imienia, mówcie mi przy swoich ludziach po dawnemu, żeby nikt nie domyślił się prawdy. Otóż jestem z rodu wielkiego kniazia Gedymina. Ojciec mój, Olgierd spłodził dwunastu synów...

Wrzesień 1379

Ostasz syn Jakuba powiedział do swojego dziadka, Pełki:

– To dobra, najlepsza pora dla naszych zamiarów. Pan Jeno pojechał z synem na spotkanie z królem, podobnie jak mój ojciec. Zabawią tam kilka tygodni, a to znaczy, że mamy dość czasu.

Stary Pełka potrząsnął głową niepewnie.

– Boję się, chłopcze – przyznał się cicho. – Boję się, że to, co planujemy, nie jest dobre.

Ostasz uśmiechnął się krzywo.

– Nie obmyślamy zbrodni – przypomniał. – Chcemy tylko wyjaśnić wszystko i odebrać to, co mnie się słusznie należy. Pamiętajcie, że to oni zaczęli pierwsi. To Mikołaj ma ochotę na Potok, choć ten powinien być mój. To Mikołaja ożenili z córką pana Janosza, żeby kiedyś dwór przypadł jemu. A przecież to moje dziedzictwo, po ojcu.

– Więc może trzeba było jechać z ojcem do króla i prosić o łaskę – głośno zastanawiał się Pełka.

– Nie pojechałem i nie pojadę. – Ostasz zacisnął wargi. – Wiem, co do mnie należy, niczego więcej nie chcę. Sami uczyliście mnie, by być cierpliwym i swoje plany wprowadzać w życie, niechby nawet powoli, ale skutecznie. Tak właśnie zamierzam postąpić. Mam rodzinę, to dla moich dzieci. Najpierw zabezpieczę się na Lipowej, potem na Potoku. Nikt mi nie przeszkodzi.

– Jakub nie pozwoli, żebyś Mikołaja pozbawił ojcowizny.

– Mikołaj dostanie po swoim ojcu Krasawę i to mu musi wystarczyć. A Dębowiec, gdzie siedzi Agnieszka, też powinien wrócić do Toporczyków, czyli do mnie. Za hojną rękę miał mój ojciec dla tej swarliwej kwoki.

Pełka pogładził się po siwej głowie.

– Masz rację, że to ja nauczyłem cię wszystkiego – przyznał. – Ale czasem myślę, że podpowiada ci zły duch.

Ostasz roześmiał się hałaśliwie.

– Wasza nauka – potwierdził. – Ale i mojego ojca. Cudzego nie ruszać, swojego nie darować.

– Co więc chcesz zrobić z tym chłopakiem od Agnieszki? Przecie to półgłówek, który ci nie może zagrozić.

Ostasz zaśmiał się i założył ręce za pas.

– Obserwowałem go – przyznał się. – Jest, mówicie, półgłówek. Kiedyś belka spadła mu na głowę i stracił rozum. Mówicie półgłówek i że nie jest groźny. A jeśli, tak jak nagle stracił rozum, równie nagle go odzyska?

– To mało prawdopodobne – powątpiewał Pełka. – Już kilka lat chodzi jak głupi, nawet gdyby spadła mu na głowę inna belka, pewnie nic by nie dała. Niechybnie zapomniał wszystko, co kiedyś pamiętał.

– To właśnie chcę zrobić – wyjaśnił Ostasz. – Namawiałem go na przyjazd do Lipowej. I znowu będę namawiał. On chce przyjechać, tylko na razie jego matka się sprzeciwia. Ale kiedy przyjedzie, zrzucę mu na łeb kawał drzewa i przekonam się, czy odzyska rozum. Myślę, że nie.

– A jeśli odzyska?

– Zrzucę na niego następną belkę.

– A jeśli i to nie pomoże?

– Jest jak małe dziecko, wszystkiego ciekawy i wszędzie się kręci, nawet tam, gdzie jest niebezpiecznie. Któregoś dnia może zdarzyć się jakiś wypadek...

Potem otoczył dziadka ramieniem i mówił do niego jak do małego dziecka.

– Starzy już jesteście. Zupełnie innych was pamiętam z czasów, kiedy byłem dzieckiem. I dokładnie pamiętam wasze nauki. To nie szkodzi, że teraz nie kwapicie się mi pomagać. Może brakuje wam siły.

Więc sam się zajmę tym wszystkim Od was potrzebuję zupełnie niewielkiej pomocy.

– Jestem stary, ale nie na tyle, żebym nie umiał cię powstrzymać przed zbrodnią.

– Nie planuję zbrodni.

– Więc co to ma być, chłopcze? Na co te wszystkie przygotowania?

– To tylko na wszelki wypadek. Sami mnie uczyliście, że trzeba być zawsze i wszędzie przygotowanym. Także i na to, że coś może pójść nie po naszej myśli.

Stary Pełka wzdrygnął się.

– Nigdy nie wiem, kiedy żartujesz. Przez chwilę naprawdę myślałem, że mówisz to poważnie.

– Ależ skąd – skrzywił się Ostasz, odwracając wzrok. – To były takie żarty.

Pełka wiedział jednak, że to coś więcej niż żarty. Przeżegnał się z trwogą.

– Obiecałeś, że nie przelejesz krwi – przypomniał. Ostasz położył rękę na piersi.

– Nie przeleję – zapewnił.

Zaproszenie do snu

Agnieszka nawet nie chciała słyszeć o pomysłach syna. Jakubek rzucał się na podłogę, walił po niej piętami i rękami.

– Chcę mojego konika! – krzyczał płacząc wielkimi łzami. – Chcę konika!

– Nie – upierała się Agnieszka. – Jeśli naprawdę chcesz pojeździć, Lutek wyprowadzi ci któregoś z naszych.

– Nie chcę takich wielkich, groźnych zwierząt – płakał Jakubek. – Chcę małego, przyjemnego, ciepłego kucyka!

– Jesteś za duży na kucyka – upominała go łagodnie. – Nie możesz na nim jeździć. Czas ci siadać na zwykłego konia.

– Nie chcę na zwykłego.

– W takim razie nie będziesz jeździł, bo na kucyka nikt ci nie pozwoli.

– Ostasz pozwoli.

– Ostasz? – zdziwiła się.

– A Ostasz, Ostasz – zerwał się z podłogi i skakał wokoło matki zadowolony, że udało mu się ją zaskoczyć. – Właśnie Ostasz. Nic nie wiedziałaś? Nic nie wiedziałaś! Nic nie wiedziałaś! A on mnie zaprosił i obiecał, że będę mógł się bawić, ile tylko zechcę.

– W Lipowej? Nigdy w życiu! – obruszyła się Agnieszka. – Nigdy! Jeśli ten Ostasz jest taki dobry, niechaj ci przyśle kucyka tutaj.

Agnieszka przyjęła starego Pełkę nieżyczliwie. Nie kazała go prosić do domu, nie poczęstowała piwem, choć dzień był skwarny.

– Nie rozumiem tego, co mówicie – powiedziała niechętnie. – Skąd nagle tyle w was życzliwości dla mojego syna? Macie przecież własnego wnuka i nie jest wam potrzebny nikt więcej. A Ostasz, który zagarnął to, co się należało Jakubkowi, lepiej niech tu więcej nie przychodzi, bo psami poszczuję...

– Niczego nie zagarnął – przypomniał Pełka ze spokojem. – Nie on szukał majątku. To jego ojciec, a wasz mąż znalazł Ostasza i postanowił, że chłopak zamieszka w Lipowej. Wy sami jesteście sobie winna, że wasz chłopak nie okazał się synem pana Jakuba, a synem innego mężczyzny. Mam wam o tym przypomnieć, bo niby sama nie pamiętacie? Po co taka mowa, pani Agnieszko? Przyjechałem tu rozmówić się z wami, nie kłócić. A przyjechałem, bo Ostasz rozmawiał z waszym Jakubkiem i uradzili wspólnie, że chłopak może odwiedzać Lipową, jeśli tylko chce.

– Nie zamierzam go tam puścić! – zastrzegła się szybko Agnieszka.

– Niby dlaczego? Ostasz i Jakubek nie są wprawdzie braćmi, ale przynajmniej sąsiadami. Co złego widzicie w tym, że czasem się spotkają?

– Nie wiem, co knujecie – żachnęła się Agnieszka. – Nie wiem, ale nie bardzo mi się to podoba. Przez całe lata nie pamiętaliście ani o mnie, ani o Jakubku, , , a teraz okazujecie tyle łaski. Ani chybi coś zamiarujecie. Lepiej od razu się przyznajcie, bo na pewno sama to odkryję.

– Różnie o was mówią – odpowiedział Pełka, niezupełnie na pytanie. – Nie moja rzecz dociekać, słusznie czy niesłusznie. Kiedy zmarła moja córka, sam musiałem zająć się chłopakiem, więc wiem, co to kosztuje. Wtedy wam zazdrościłem, teraz wychodzi, że wy zazdrościcie mojemu wnukowi. Ale tak czy inaczej, jesteśmy przecież rodziną, bo wy wedle prawa dalej jesteście żoną pana Jakuba, a to znaczy, że macochą dla mojego Ostasza...

– Nie przyznaje się do tego – zauważyła cierpko Agnieszka.

– Pewnie, że się nie przyznaje, bo może troszkę się was boi. Ale zapewniam, że ma dla was należny szacunek. W jego imieniu przyjechałem prosić, byście odwiedzili Lipową, a sam wam o tym powie.

Czy jest w tym coś niegodziwego? Przyjeżdżajcie z Jakubkiem, kiedy tylko chcecie.

– Do Lipowej? – zacięła usta Agnieszka. – Nigdy!

– Przecie żyliście tam tyle lat, więc chyba ciekawi was, jak to teraz wszystko wygląda...

– Może i ciekawam, ale nie na tyle, żeby tam jeździć. Pełka zafrasowany podrapał się po głowie.

– Pani Agnieszko – powiedział. – Zapraszamy, ja i mój wnuk. Prosilibyśmy was wcześniej, ale przecież nie mogliśmy w czas obecności pana Jakuba, żeby do jakiej kłótni nie doszło...

– Doprawdy? – wydęła wargi z wyższością. – Jakoś nigdy mnie tam nie ciągnęło, bo dawno zapomniałam, że kiedyś żyłam w Lipowej. Teraz, kiedy mnie tak prosi Jakubek, może bym i pojechała...

Pani Agnieszka nie chciała się przyznać, jak bardzo pragnęła zobaczyć Lipową z bliska. Ani do tego, że wielokrotnie podkradała się do dworu, żeby choćby z daleka popatrzeć na swój dawny dom.

Kilka dni później skoro świt Agnieszka obudziła syna.

– Wstawaj, jedziemy do Lipowej.

Nie zrozumiał w pierwszej chwili, ale kiedy to do niego dotarło, zerwał się z posłania i zaczął skakać wokoło i tańczyć, a wreszcie uściskał matkę z całych sił.

– Nie tak mocno – uśmiechała się powściągliwie. – Udusisz mnie.

– Dziękuję, dziękuję! – wolał Jakubek, podejmując swój dziki, radosny taniec. – Wiedziałem, że się zgodzisz! Wiedziałem! Od razu mówiłem o tym Ostaszowi.

– Mówiłeś? – zapytała, marszcząc brwi. – Kiedy mówiłeś?

– Wczoraj mówiłem. Ostasz śmiał się ze mnie i powiadał, że nic z tego nie będzie, a ja mówiłem, że na pewno się zgodzisz, bo przecież mnie kochasz.

Agnieszka westchnęła. Wczoraj mogło znaczyć u Jakubka równie dobrze tydzień albo i miesiąc wcześniej. Nie pamiętał, kiedy działy się poszczególne zdarzenia, bo takie uporządkowanie nie było mu do niczego potrzebne.

– Jedziemy! – wołał teraz. – Jedziemy do Lipowej! Na hałas wyjrzał z sąsiedniej komory zaspany Lutek.

– Do Lipowej? – zapytał z niedowierzaniem. – Po co do Lipowej?

– Nie twoja sprawa – ucięła Agnieszka. – Każ przygotować konia. Wezmę Jakubka do siebie na siodło.

I wyznacz pachołka do pomocy.

Lutek nie odpowiedział, tylko wzruszył ramionami. Przywykł do tego, że Agnieszka zmienia zdanie.

Był przyzwyczajony, że niewiele ma tu do powiedzenia, bo nie jest jej równy ani urodzeniem, ani majątkiem. Czasem wzywała go do łoża, więc nauczył się być posłuszny.

– Będzie, jak każecie – odparł krótko.

Wyjechali z samego rana. Agnieszka na swoim siwku siedziała po męsku, trzymając przed sobą na siodle Jakubka, za nimi konny pachołek wiózł najpotrzebniejsze rzeczy.

Jakubek tulił się do matki, popiskiwał radośnie i śpiewał jakieś piosenki w sobie tylko znanym języku.

Zanim się zgodziła, dziesiątki razy liczyła wszystkie za i przeciw, ale jakoś zawsze tak wychodziło, że pozostawała bez jasnej odpowiedzi. Powodów, żeby jechać było akurat tyle, ile powodów przeciwnych.

– Nie jedźcie, tam, matko – prosiła Alena, której Agnieszka przyznała się do swoich wątpliwości. – Tyle lat żyliście bez Lipowej, więc niech tak zostanie.

– Kiedy właściwie chciałabym zobaczyć, jak wygląda to wszystko, co zbudowałam własnymi rękami – przekonywała pasierbicę i siebie samą Agnieszka. – Nie zdobyłabym się na to podczas obecności Jakuba, ale teraz kiedy wyjechał na dłuższy czas...

Alena nie była przekonana i z niezadowoleniem kręciła głową.

– Czego wam tam szukać? – pytała. – Chcecie się narazić na przykrość, jaką na pewno wyszykuje wam Ostasz?

– Robię to dla Jakubka – upierała się Agnieszka. – Tylko dla niego. Tak bardzo tęskni, tak bardzo chce pojechać. Od rana do nocy nie słyszę nic innego, jak tylko jego płacz. Bo będzie jeździł na kucyku i będzie się bawił w miejscach, o których twierdzi, że je pamięta. Może rzeczywiście pamięta. Może przypomni sobie coś więcej.

I Agnieszka pojechała.

Sen Agnieszki

Agnieszka długo miała pamiętać tę wrześniową wizytę we dworze w Lipowej, który przez siedemnaście lat był jej domem.

Kiedy zbliżali się do Lipowej, Agnieszce tak bardzo waliło serce, że zauważył to nawet Jakubek.

– Czemu tak mocno ci stuka? – pytał rozbawiony.

– Z ciekawości, co nas czeka – odpowiedziała wykrętnie Agnieszka.

Trudno jej było się uspokoić i kiedy dojechali do sadów, myślała, że serce wyskoczy jej z piersi.

Zatrzymała konia, głęboko nabrała powietrza, a potem wypuściła je powoli.

– W imię Boże.

Agnieszka wiedziała, że wizyta ta może być dla niej trudna, ale dla Jakubka postanowiła pokonać wszelkie przeszkody. Nie widziała więc ludzi stających w zadziwieniu na jej widok, dawnych jej domowników, sług, czeladzi, dziewek. Trzymając wysoko podniesioną głowę, jechała wprost do domu i nic sobie nie robiła ani z tych spojrzeń, ani z tych przyciszonych uwag, jakie mogła usłyszeć.

Kiedy zatrzymała się przed domem, Jakubek jednym skokiem znalazł się na ziemi i nie bacząc na nic, pobiegł do stajen, gdzie spodziewał się zastać kucyki. Agnieszka zawołała za nim, ale nie słuchał.

Przed drzwi wyszedł Ostasz, smukły, choć w codziennym prostym stroju i kłaniając się, witał gościa.

Podskoczył nawet, żeby podać jej rękę, kiedy schodziła z siodła, ale nie skorzystała z pomocy.

– Jakubek pobiegł do kucyka – powiedziała na powitanie. – Mam nadzieję, że nie weźmiecie mu za złe, że nawet zapomniał się przywitać.

– Obiecałem mu tę zabawkę i jestem rad, że dobrze się tu czuje – uśmiechnął się Ostasz i Agnieszka pomyślała w pierwszym odruchu, że chyba źle oceniała nowego gospodarza Lipowej.

Nigdy go wprawdzie nie widziała z bliska, nigdy z nim nie zamieniła ani słowa, ale słyszała o nim wiele rozmaitych opowieści i w większości nie były korzystne dla Ostasza. Wyrobiła sobie o nim zdanie i teraz, gdy przyszło jej zestawić je z tym, co ujrzała, była nieco zaskoczona. Ostasz nie miał na twarzy złości, ale uprzejmy uśmiech.

Podobnie Ostasz oceniał osobę, której wcześniej nie widział z bliska, a o której słyszał wiele i, podobnie jak ona o nim, rzeczy raczej przykre i niemiłe. Tymczasem miał przed sobą dojrzałą kobietę, może już nie piękną, ale na pewno o wiele bardziej interesującą, niż sądził. Powiadano, że Agnieszka dba bardzo o siebie, włosy farbuje i jeszcze z niejedną młodą dziewczyną mogłaby pójść w zawody.

Przyglądał się jej z ciekawością i pewnym rodzajem uznania, co natychmiast odkryła w jego spojrzeniu i poczuła zadowolenie, że przed przyjazdem tutaj starannie zadbała o siebie. Nie myślała wprawdzie, że będzie poddana pod męski osąd i Ostasz oceni ją jako kobietę. Kiedy się stroiła w najlepszą bordową suknię, dobierała srebrny pas i takąż kaletkę do niego, zastanawiała się nad klejnotami, miała na uwadze raczej domowników Lipowej. Najbardziej bowiem zależało jej na tym, żeby nie dać po sobie poznać, że znajduje się w gorszej sytuacji niż wówczas, gdy była tu panią.

Teraz zaś doznała czegoś nowego, czego nie oczekiwała, a co sprawiło jej przyjemność. Dworne zachowanie Ostasza, jego spojrzenia, jego chęć podania jej ręki, jego ukłony, przypomniały jej dawne czasy, gdy spotykała się z tym na co dzień. Teraz, choć ani na chwilę nie zapomniała, kim jest Ostasz, że może zagrażać jej synowi, Agnieszce było przyjemnie.

– Bardzo jestem rad, żeście chciały przyjechać – mówił Ostasz. – Dla mnie jesteście przecież prawie matką i gospodynią pod tym dachem. Zatem proszę, byście czuli się tutaj swobodnie, a mnie weźcie na swoje rozkazy.

Agnieszka, zupełnie nie przygotowana do takiej dworności, nic nie odpowiedziała, uśmiechała się tylko niepewnie. Jej obawy o przyjęcie w Lipowej rozwiały się natychmiast.

To był niezwykły, bardzo udany dzień.

Jakubek hasał na kucyku, którego kazał mu osiodłać Ostasz i daleko nad dworem unosił się jego radosny śmiech. Potem zeskakiwał z konia, biegał po sadzie, wspinał się na drzewa, zaglądał do stodół i lamusa. Tylko obory omijał z daleka, bo bał się innych zwierząt.

Agnieszka siedziała przy stole w sadzie, patrząc na wszystko wokoło szeroko otwartymi oczami.

Ostasz pełnił rolę gospodarza, bo okazało się, że jego dziadek pojechał za jakąś sprawą i jeszcze nie wrócił, więc syn Jakuba dwoił się i troił, żeby zadowolić gościa.

Agnieszka dała się wcześniej oprowadzić po całym gospodarstwie, zaciekawiona wypytywała o plony, o zamiar budowy nowych stodół i stajen oraz wiele spraw gospodarskich, na których znała się niegdyś w tym dworze bardzo dobrze, a jakich część tylko miała do załatwienia w swoim Dębowcu, dworze daleko skromniejszym i mniej ludnym od Lipowej.

– Wiele tu spraw zostało tak, jak kazaliście urządzić – mówił tymczasem Ostasz. – Choćby ta studnia albo porządki w czeladnej i w kuchniach. Idzie tam wszystko wedle waszych jeszcze zarządzeń.

Stary Szczepan Sowa, który był niegdyś zarządcą dworu w Lipowej i z którym Agnieszka wykłócała się w sprawach gospodarskich, dawno już spoczywał w ziemi, a wszystko było teraz w rękach Ostasza. Agnieszka, sama biegła w tych zajęciach, szybko też doceniła wysiłek młodego gospodarza.

Lipowa kwitła, nie ulegało wątpliwości. Oczywiście, znalazłoby się to i owo do poprawienia i ulepszenia, ale wszędzie panował raczej przykładny porządek.

– Dziękuję za wasze słowa – powiedział Ostasz. – Sami wiecie, ile wymaga to starania i trudu, żeby wszystko toczyło się w sposób należyty.

– Wiem, wiem – kiwała głową Agnieszka. Siedzieli w sadzie, gdzie Ostasz kazał przynieść posiłek, złożony z pszennego chleba, białego sera i miodu, a także lekkie wino. Rozkoszowali się ciepłym słonecznym dniem, pełnym owocowych zapachów i brzęku pszczół. Agnieszka przymknęła oczy i przez chwilę wydawało się jej, że jest jak dawniej. Nie było ostatnich lat, nie było tamtego strasznego Bożego Narodzenia, kiedy całą noc wędrowała z małym Jakubkiem po śniegu, nie było pożaru w Dębowcu, nie było biedy i upokorzeń ostatnich ośmiu lat. Zdawało się jej, że czas zawrócił i doprowadził ją do tego miejsca, a ona stoi w sadzie, Jakub dotyka dłońmi jej wielkiego brzucha, w którym kopie Jakubek. jabłka tak mocno pachną...

Ocknęła się, bo znowu nadbiegł syn z kolejną nowiną. Poznawał ludzi, zwierzęta, drzewa, kąty. O wrota tej stodoły zranił się kiedyś w palec, tutaj ojciec nosił go na plecach i niechcący upuścił w krzaki leszczyny, śliwy z tego drzewa rodzą się większe i słodsze od innych, a podkowę nad drzwiami przybił kiedyś stary Szczepan na szczęście.

Agnieszka była wstrząśnięta. Jakubkowi jakby wracała pamięć. Wprawdzie to ona opowiadała mu o rozmaitych wydarzeniach, o niektórych wielokrotnie, ale dziwne było to, że nie puszczał tych opowieści mimo uszu, a pamiętał i potrafił kojarzyć jedno z drugim. Było to tak niezwykłe i niespodziewane, że Agnieszka bała się przyznać do zbudzonej nagle nadziei.

– Służy mu pobyt w Lipowej – zauważył Ostasz, jakby czytając w jej myślach.

Skinęła głową, a potem dodała, że. wkrótce będą musieli już wracać. Wtedy żywo się sprzeciwił.

– Dajcie chłopakowi trochę swobody – powiedział proszącym tonem. – Niech się wybiega, wybawi, wyhałasuje. Po co wam się tak spieszyć? Pojedziecie jutro albo i pojutrze. Przecież mnie tu nie wadzicie, a przeciwnie, wasze odwiedziny to dla mnie i dla nas wszystkich sama radość.

Agnieszka protestowała słabo, trudno jej było opierać się wspomnieniom w miejscu, gdzie wszystko wydawało się takie bliskie i takie znajome, jakby zostawione dopiero przed chwilą.

Zauważył jej wahanie i natychmiast rozstrzygnął za nią.

– Powiem służbie, żeby przygotowali wam komorę – oznajmił. – Naprawdę, nie ma powodu, byście bronili chłopakowi zabawy.

Agnieszka nie dała się więcej przekonywać i milcząco wyraziła zgodę.

Nie dostrzegała wzroku pachołków ani dziewek służebnych, z których wiele poznało niegdyś jej ciężką rękę. Teraz posługiwały jej w milczeniu, rzucając między sobą porozumiewawcze spojrzenia.

Przypuszczała, że dla służby to, że nie ona jest ich panią, było dobrodziejstwem – mogli mniej przykładać się do swoich obowiązków. Była też pewna, że za plecami obgadują ją na wszystkie możliwe sposoby, ale nigdy nie przejmowała się zdaniem czeladzi. Teraz, jeśli nawet słyszała jakieś docinki albo nie pozbawione złośliwości uwagi, niczego nie dawała po sobie poznać.

Służba wyraźnie serdeczniej niż do dawnej pani odnosiła się do Jakubka, którego pamiętała jako małe dziecko i wielu bawiło się z chłopakiem przed laty. Niektórzy nawet rzucali w kierunku pani Agnieszki spojrzenia pełne współczucia, że jej chłopak nie jest taki jak inni. Ale i tymi spojrzeniami zupełnie się nie przejmowała i traktowała wszystkich, jak na to zasługiwali, z wyższością i odrobiną wzgardy.

Przed wieczorem Agnieszka poznała kobietę Ostasza, wysoką, chmurną i stale milczącą Zofkę.

Dziewoja nie uśmiechała się i nie odzywała do nikogo, mało co mówiła nawet do swojego dziecka, rocznej prawie dziewczynki imieniem Odina. Zofka wyniosła dziecko do sadu, położyła je w trawie, a sama siedząc w pewnej odległości czuwała tylko nad tym, żeby nic się jej nie stało, dziewczynka bowiem pełzała już trochę i czasem zbytnio się oddalała.

Zofka nie odpowiadała na próby podejmowane przez Agnieszkę i nie miała ochoty rozmawiać, a Ostasz jej też do tego nie zachęcał, przyzwyczajony widać do jej milczenia. Po obejściu biegała cała gromadka dzieci, Agnieszka szybko zauważyła, że przynajmniej dwoje Z nich to dzieci gospodarza, najwyraźniej każde od innej matki. Zofka także była w ciąży i to dość już posuniętej, ale nie odpowiedziała Agnieszce na pytanie o termin porodu.

Odpowiedział natomiast Ostasz.

– Spodziewamy się na Boże Narodzenie – wyjaśnił nie bez dumy. – I mam nadzieję, że będzie to syn, bo córki mam już trzy.

Nadbiegł Jakubek, cały rozgorączkowany, opowiadając jak to jeden z pachołków zabrał go na niedalekie drzewo, żeby pokazać ptasie gniazda.

– Takie maluśkie w nim były ptaszki – cieszył się Jakubek. – O, takie maluśkie! I wiesz, że je dotykałem, choć mnie kąsały? Ale wcale nie bolało!

Kiedy pobiegł za nową atrakcją, Ostasz powiedział do Agnieszki.

– Póki mój ojciec żyje, jego tu wola. A on żadną miarą nie chce widzieć tutaj Jakubka. Kiedy go jednak nie ma, zawsze możecie go tu przywieźć albo i samego wysłać.

Agnieszka, która zesztywniała na pierwsze słowa Ostasza, teraz uśmiechnęła się słabo, usiłując nie pokazać po sobie, jak bardzo dotkliwie odczuwa wizytę w Lipowej.

– Przecież to wszystko dla Jakubka – wyrzuciła z siebie na głos to, czym się usprawiedliwiała przez wiele dni przed podróżą. – Dla niego. Widzieliście, jaki tu jest szczęśliwy. I jakby pamięć mu wracała...

– Tym bardziej powinniście zostać przez kilka dni – namawiał gospodarz. – Jeśli nawet ojciec po powrocie będzie niezadowolony, bo przecież służbie języków nie zawiążę, biorę to na siebie. Mam ja na niego swoje sposoby.

Wieczorem, kiedy położyła już Jakubka, a ten jak zwykle przed zaśnięciem, trzymał ją za rękę, była jeszcze bardziej przekonana, że zrobiła dobrze, godząc się na przyjazd do Lipowej. Pomyślała nawet, że gdyby wpadła na to wcześniej, Jakubek może już dawniej odzyskałby pamięć wielu innych rzeczy i dziś byłby znacznie zdrowszy.

Teraz zasypiał, syty wrażeń, zgoniony, ale szczęśliwy.

– Tak tu pięknie, mamo – powiedział zaspanym już głosem. – Tak tu pięknie. Czy możemy zostać już na zawsze? Żebym miał tego posłusznego kucyka?

Usługiwała im Wojka, ta sama, którą przed laty Agnieszka zabrała do siebie po śmierci pani Elżbiety z Potoka, stryjny swojego męża. Wojka nie była już tamtą dziewczyną, ale dostojną kobietą o pulchnych kształtach, choć z takim samym długim i grubym warkoczem jasnych włosów.

– Posłałam wam obok, pani – oznajmiła. – W waszej dawnej komorze. Pan Jakub nie śpi w niej od tamtego czasu i stoi pusta. Pamiętacie chyba, że to wygodne pomieszczenie i łoże też jest to samo. A gdyby Jakubek się obudził, będziecie go mieli pod ręką.

Wojka użaliła się porządnie nad chłopakiem, popłakała trochę nad nim i nad jego matką, choć ta usiłowała wymówić się od takiego współczucia.

– Biedactwo! – chlipała służebna. – Jak mały pisklak. I wszystko jest takie dziwne. Zupełnie jak wtedy, gdy tu mieszkałyście, pani.

Agnieszka fuknęła na nią, bo nie chciała się przyznać, że i ona miała dokładnie takie wrażenie. Wzięła kaganek z rąk Wojki i poszła do przydzielonej sobie izby.

A tu wszystko było prawie takie samo. Agnieszka usiadła na łożu, trzymając kaganek w ręku i rozglądała się zadziwiona. Jak to możliwe, żeby nic się tutaj nie zmieniło? Te same tkaniny na ścianach, ta sama ława. To tutaj wprowadził ją Jakub pierwszej nocy, którą spędziła w Lipowej, to tutaj, w tym łożu urodziła swoje dzieci. Stąd też wygnał ją pewnej grudniowej nocy, a wcześniej w tym samym miejscu mówił jej o swojej miłości i przywiązaniu.

W kącie stała wielka skrzynia, malowana w kwiaty. Agnieszka podniosła kaganek i pobiegła zobaczyć, czy to ta sama, którą przywiozła więcej jak dwadzieścia lat wcześniej ze swojego domu.

Ponad dwadzieścia lat, żył wtedy jeszcze jej ojciec i obie siostry...

Otworzyła wieko. W skrzyni leżały jej stroje, tak dawno nie widziane, że prawie o nich zapomniała.

To suknia ślubna, ta sama, którą miała na chrzcinach Jakubka, a potem Mikołaja, kiedy ojcem chrzestnym był sam wielki król, Kazimierz. To czepek niedzielny, to pas, pamiątkowy, bo po pani Elżbiecie. W tej zaś sukni pierwszy raz zobaczyła pięknego młodego Filipa ze Słowika... I lustro.

Piękne, wspaniałe lustro, które Jakub przywiózł jej niegdyś z Krakowa. To było wtedy, gdy zapomniała już o Filipie, gdy Jakubek zaczął stawiać pierwsze kroki, gdy zrozumiała, że właściwie najlepiej jest jej z Jakubem, mocnym, opiekuńczym, dobrym człowiekiem, choć kiedyś był niecierpliwy, gwałtowny a nawet brutalny. Ale to przecież ona sama była winna temu, że się im początkowo tak źle układało. Nie umiała spełnić jego oczekiwań, nie umiała być mu żoną.

Kiedy to wreszcie zrozumiała i kiedy stała się już dla niego odpowiednia, jak cierń tkwiło w jej sercu to niechciane kłamstwo i każdego dnia cierpła na myśl o tym, że kiedyś wszystko się wyda, a wtedy, była tego pewna, wszystko, co zbudowała, rozleci się, rozpadnie, rozwali. I każdego dnia czekała na tę katastrofę, o której wiedziała, że kiedyś wreszcie nastąpi, bo inaczej być nie może. Czasem jednak zapominała na chwilę o zagrożeniu i wtedy była szczęśliwa, taka szczęśliwa pod tym dachem, w tym domu, w tej izbie, z tym człowiekiem i ze swoim dzieckiem, które nie było jego synem.

Agnieszka rozpłakała się cichym, bezgłośnym płaczem, tak rozdzierającym i bolesnym, jak może być tylko płacz po stracie zupełnie wszystkiego. Tak, absolutnie wszystkiego. Bo to, co miała później i teraz, to nic, to tylko nędzna namiastka prawdziwego życia i prawdziwego szczęścia, jakie przeszło obok niej, jakie nie dało się zatrzymać i uleciało.

Leżała na łożu, w czerwonej sukni jeszcze, i łkała, i sama nie wiedziała, jak długo to trwało, bo w pewnej chwili zasnęła, a wtedy przyszedł do niej sen.

Agnieszka chodziła po Lipowej. Pełna zadowolenia, siły, radości i uśmiechu chodziła po dworze, po kuchniach, lamusach, spichrzach, ciesząc się widocznym wszędzie dostatkiem. Zboże nie mieściło się w stodołach, błyszczały pięknie wyczyszczone skóry bydła, rżały biegające po łąkach odpasione konie. W komorach stały wszędzie skrzynie wypełnione jedwabiem, złotogłowiem, adamaszkiem i sukniami, a szkatuły biżuterią. W spiżarniach było ciasno od wędzonych szynek i kiełbas, połci słoniny, garnców masła. Nikt nie podjąłby się zrachowania woreczków z przyprawami – goździkami, pieprzem, imbirem, cynamonem, szafranem.

Służba z wysiłkiem przenosiła z kąta w kąt sakwy wyładowane monetami.

– Nie do komory – mówiła Agnieszka. – Tam już nie ma miejsca. Zanieście do wielkiej skrzyni w świetlicy.

– Kiedy skrzynia wyładowana srebrem – odpowiadała służba.

– To zanieście do małego spichlerza. Tam chyba jest jeszcze trochę miejsca.

– Ale w spichlerzu futra. I sukno. I wosk. Agnieszka chodziła wokoło zaaferowana, schylając się czasem, żeby wytrzeć twarz Jakubkowi. Dzieciak bawił się na podłodze i brał do buzi wszystko, co znalazło się w zasięgu jego rączek. Włosy Jakubka, jasne i kręcone, lśniły pięknie w słońcu.

Agnieszka, choć zajęta czynnościami gospodarskimi, wyglądała co i raz na drogę, w pełnym podniecenia radosnym oczekiwaniu. Jakub zaraz nadjedzie, Jakub przywiezie z Krakowa nowe suknie, nowe klejnoty i weneckie zwierciadło.

Taki piękny, udany dzień. Ciepło, słonecznie, szczęśliwie.

I przyszedł Jakub. Umęczony drogą, ale silny, zadowolony, radosny. Agnieszka wycierała jego nagie ciało brzozowymi gałązkami, kiedy odpoczywał w dworskiej łaźni, a on mrużył oczy z przyjemności.

A potem poszli oboje do alkowy, gdzie szeptał jej do ucha słodkie, miłe słówka, a ona marzyła, żeby ta chwila nie skończyła się nigdy...

Drzwi skrzypnęły i Agnieszka przebudziła się na mgnienie oka. Cząstką świadomości zapytała siebie, jak to możliwe, że mąż leży tutaj, a jednocześnie stoi w drzwiach. Ale wytłumaczyła to sobie prosto, że powtarzają się, znowu się powtarzają te słodkie, najcudowniejsze chwile domowego i rodzinnego szczęścia.

Nie zdziwiła się, że choć przecież leżał obok, podszedł do łoża i położył się przy niej. Że choć obejmował ją mocno i czule, znowu ją obejmuje i całuje w usta, po szyi, po ramionach, po piersiach.

– Jakubie – szepnęła. – Mój Jakubie.

Jęknął i wtedy się ocknęła. Otworzyła oczy, ale było zupełnie ciemno, więc niewiele mogła zobaczyć.

Spróbowała zerwać się z posłania, ale przygniatał ją swoim ciałem, więc nie mogła tego zrobić.

Ale wiedziała już wszystko, już wszystkiego się domyśliła. Wyciągnęła obie ręce i wbiła wszystkie paznokcie w twarz nad sobą. Zanim krzyknął, cofnęła ręce i natarła po raz drugi.

Ostasz wrzasnął rozdzierająco, chwycił się za twarz, zerwał z łoża i biegał po izbie, krzycząc wniebogłosy. Skoczyła do drzwi, ale po ciemku nie mogła ich otworzyć, więc dogonił ją łatwo, a kiedy dogonił, uderzył w głowę pięścią.

Osunęła się na podłogę, wtedy pochylił się i wymierzył cios drugi i trzeci. Potem rzucił się na nią, brutalnie przygniatając do podłogi.

– Suko! – zachrypiał. – Zraniłaś mnie!

I bił ją po twarzy, po ramionach, po plecach.

– Jestem dla ciebie za mało odpowiedni, tak? – syczał z zawziętością. – Nie dość dobry? Gorszy niż jakiś parszywy pachołek?

Próbowała uciec, wyswobodzić się, wyrywała się, udało się jej stanąć na kolanach, trafić na drzwi, a stamtąd wydostać do sieni. Krzyczała i łomotała do innych drzwi. A on gonił ją nagą wokoło sieni i bił gdzie popadnie.

– Po co tu przyjechałaś? – krzyczał. – Po co przyjechałaś, suko? Myślałaś, głupia, że z dobroci serca cię tu zaprosiłem?

Słabła, słaniała się, padała, a kiedy próbowała się podnosić, uderzał znowu albo kopał, co i raz trafiając boleśnie.

– Lipowej ci się zachciało? – charczał wymierzając jej policzek po policzku. – Lipowej? Mojego majątku? Trzeba było trzymać go przy sobie, kiedy był twój. Nie trzeba było gzić się naokoło ze wszystkimi! Mnie chciałaś oszukać, mnie odebrać ojcowiznę?!

Zatrzymał się nagle, przestał uderzać. Stał tylko nad nią, leżącą na podłodze, bez czucia, bez myśli.

Nie płakała, bo nie miała siły płakać.

– A może i dobrze, że jesteś tylko suką – warknął – Przecie inaczej nie byłoby mnie tutaj, a ty nie leżałabyś u moich stóp. Głupia, stara babo! Myślałaś, że po co przyszedłem do ciebie w nocy, jakby nie było młodszych, ładniejszych? Wracaj do swojego pachołka i gzij się z nim, jeśli tylko chcesz! Ale od mojego wara. Jeśli jeszcze kiedy zobaczę tutaj twojego bękarta, łeb mu ukręcę! Słyszałaś, co powiedziałem? Wara, starucho!

Przyłożył ręce do twarzy, pokaleczonej, zakrwawionej, piekącej od wielu drobnych ran.

– Suka! – powtórzył z zawziętością. – Tego ci nie daruję!

Było jej wszystko jedno, co zrobi, czy może nawet zabije, ale wiedziała, że musi bronić Jakubka.

Zdziwiła się nawet, że nie słyszy jego płaczu, bo wiedziała, że ich krzyki niosły się po całym dworze.

Ale nikt nie wyszedł, nikt nie wychylił się nawet, żeby zobaczyć, co się dzieje. Nikt nie pospieszył z pomocą.

– Chciałaś odzyskać Lipową? – zapytał ze śmiechem i znowu szturchnął ją nogą. – Dla kogo? Dla tego głupiego bachora? To zostań tutaj i czekaj, może ci zwrócę majątek. Albo poczekaj, aż wróci twój mąż i opowiem mu, jakim sposobem chciałaś mnie podejść, jak przez łoże chciałaś wejść z powrotem do dworu. Na pewno się ucieszy, bardzo będzie z tego zadowolony. Jak myślisz, co zrobi, kiedy cię tu zobaczy?

Zostawił ją nagą na zimnej posadzce i odszedł. Słyszała, jak w głębi domu krzyczy na kogoś, jak kopie nogami sprzęty i wrzeszczy, a potem, nagle trzasnęły wyjściowe drzwi i zapanowała cisza.

Agnieszka podparła się na rękach i podniosła głowę. Huczało w niej, pulsował ból, ale nadal nie słyszała płaczu Jakubka. Poczołgała się w lewo, gdzie były drzwi do czeladnej izby, w której spała służba. Pchnęła je krwawiącymi, bolącymi okropnie rękami i głową.

– Pomocy.

Nikt się nie ruszył, choć z pewnością wszyscy słyszeli krzyki.

– Na litość boską – zaskomliła. – Pomóżcie mi.

Z ciemności doleciały stłumione głosy, a potem ostrożnie wyszedł do sieni jeden z pachołków, odziany tylko w lniane portki. Zobaczył leżące na progu prawie nagie ciało, zakrwawione, z potarganymi włosami i cofnął się natychmiast.

– To nie moja sprawa – mruknął na usprawiedliwienie. Agnieszka załkała, spróbowała wyciągnąć ręce, ale już go nie było. Wyszła za to z izby dziewka służebna, jedna z tych, której kiedyś, dawno, bardzo dawno temu, Agnieszka dobrze się dała we znaki.

– Pomóż mi – poprosiła pani.

Wyciągnęła obie ręce, pokazując pierścienie na palcach. Służąca schyliła się bez słowa, wzięła w swoje dłonie rękę Agnieszki i uważnie obejrzała klejnoty. Potem, nadal w milczeniu, ściągnęła je wszystkie i schowała w swojej garści.

Agnieszka syknęła z bólu.

Służąca zawołała półgłosem kogoś do pomocy. Sama poszła szybko do alkowy i wróciła po chwili, niosąc płaszcz Agnieszki, który rzuciła na leżącą.

– Jakubek! Zabierz Jakubka! – poleciła Agnieszka. – Ale najpierw wyprowadź mojego konia.

Służąca porozumiała się z pachołkiem, krótko, gwałtownie, z nieskrywanym strachem, ten ruszył chyłkiem do stajni, ona obudzić chłopaka.

– Potrzebny jest ktoś do pomocy – wyjaśniła. – Sama nie dam rady. Chłopak jest prawie dorosły.

– To poproś kogoś – zaleciła Agnieszka, z trudem siadając i owijając się płaszczem.

Służebna pokręciła głową przecząco.

– Nikt się nie ruszy w waszej obronie – powiedziała wyraźnie.

Agnieszka sięgnęła nerwowo po zapinkę do płaszcza, usiłując ją oderwać, ale nie miała dość siły.

Szarpała kilkakrotnie, srebrne kółko było jednak solidnie przymocowane.

Służebna wróciła do czeladnej i po chwili wyprowadziła stamtąd drugiego pachołka, któremu poleciła wynieść Jakubka. Ten domyślił się od razu wszystkiego, wyjął chłopaka z pościeli i trzymając go na rękach, jedną dłonią zasłaniał mu usta. Nie było to może nawet konieczne, Jakubek chyba nie wiedział, co dzieje się wokoło niego, podśpiewywał tylko swoim zwyczajem w nieznanym dla innych języku.

Pachołek postękując, wyniósł chłopaka przed dom, a wtedy służąca pomogła pani podnieść się i podtrzymując ją, zaprowadziła na zewnątrz. Osiodłany koń już czekał, stojący przy nim sługa rozglądał się trwożliwie. Posadzili ją na konia, co poszło tym łatwiej, że Agnieszka zupełnie nie czuła bólu, a była tylko bardzo osłabiona.

– Jedziemy? – zapytał Jakubek. – Dokąd jedziemy po nocy?

Nie odpowiedziała, a tylko ścisnęła go mocno, zadowolona, że jest cały i popędziła wierzchowca.

Pachołek nie puścił jednak wodzy, koń szarpnął się, omal oboje nie spadli.

– Zapinka – przypomniała służąca.

Drugi z pachołków wspiął się na palce, chwycił kraj płaszcza pani i przyciągnął go do siebie. Złapał za srebrne kółko, ale nie mógł oderwać, więc sięgnął po nóż i wyciął klejnot z tkaniny, niszcząc płaszcz.

Agnieszka nie powiedziała słowa.

Srebrny krzyżyk

Październik 1379

Wreszcie, w połowie października do Krasawy przybiegł Oset z wieściami o rychłym powrocie Jeno i Mikołaja. Alena, która od tygodni niecierpliwie i z niepokojem czekała na męża i syna, cały wieczór trzymała sługę w świetlicy, wypytując dokładnie o wszystko.

– Wielce udana wyprawa! – mówił Oset, tęgo pociągając z dzbana. – Pan Jeno zadowolony, że sprawy poszły, jak miały pójść, choć powiem, że było i gorąco. Któregoś dnia król Ludwik kazał bramy pozamykać i zagroził, że nikogo nie wypuści, póki ugoda nie będzie podpisana. Ale próżno się sierdził, powiadam wam! Panowie postawili na swoim. Jutro powinni ściągnąć do domu.

– A Mikołaj? – pytała Alena. – Jak się sprawował mój syn?

– Mikołajek? Ho, ho, pewnie go nie poznacie! – cieszył się Oset. – Wygląda jak wielki pan, tak mu pasuje jego piękny rycerski strój. Wszystkie niewiasty się za nim oglądały! A jaki wymowny! Stoimy w obozie pod Koszycami, a tu nadjeżdża król. Powstrzymał konia, patrzy i nagle pyta: kto jest ten piękny młodzieniec? Myślicie, że się Mikołaj zacukał? Gdzie tam! Od razu odpowiada uprzejmie: jestem Mikołaj z Krasawy, syn waszego wiernego stronnika, Jeno. I kłania się dwornie. Dwa dni potem, kiedy wydano ucztę, kazał król obu przy swoim stole posadzić i sam wina im dolewał. Takie to sprawy!

Alena słuchała z niedowierzaniem. To już? Jej syn jest już na tyle dorosły, że gwarzy z królem, a ten sadza go nawet przy swoim stole. Mikołaj, jej mały Mikołaj?

– Chyba trochę ubarwiłeś tę opowieść – powiedziała do Osta, który był znany z tego, że lubił fantazjować.

– Ani krztynę! – zapierał się. – W ogóle wszyscy bardzo tam podziwiali naszego chłopaczka, bo ta zbroja, co ją pan Jeno odebrał w Krakowie, rzeczywiście znakomita i wygląda w niej chłopak przecudnie. Mówię wam, że wszystkie niewiasty nie spuszczały z niego oczu.

– No, na to chyba jeszcze za wcześnie.

– Za wcześnie? A kto chłopaka ożenił? – przypomniał Oset. – Czy to nie był wasz pomysł przypadkiem? Zresztą, to chyba nie będzie potrzebne. Król był wielce łaskawy dla obu i wydaje mi się, że nie ma rzeczy, których by im odmówił. Więc może i do Potoka będziemy mogli niedługo wrócić.

– Co ty gadasz, Oset? – oburzyła się Alena. – Chyba nie wszystko zrozumiałeś.

– Przeciwnie, zrozumiałem więcej, niż się wam wydaje. Pan Jeno zrobił mnie na ten czas swoim przybocznym, znaczy po waszym Mikołaju, bo to on był jego giermkiem, ale i ja wszędzie z nimi chodziłem, więc widziałem i nasłuchałem się, co niemiara! Roku chyba nie starczy, żeby o tym wszystkim opowiedzieć.

Miasta jakie wielkie! Zamki jak obwarowane! A kościoły! W jednym zmieściliby się chyba wszyscy ludzie z całej Doliny!

– O tym później opowiesz – niecierpliwiła się Alena. – Teraz mów mi o synu i mężu.

– Mówiłem przecie, że cali i zdrowi. Trochę się tam panowie buntowali, tu i ówdzie doszło do przepychanek, ale nic im nie zagroziło. Kto by się zresztą śmiał porwać na naszego pana! Mało tam było takich, co by mu dorównali wzrostem czy siłą!

– A Mikołaj jak przy ojcu? Nie sprzeczali się?

– Oj, pani, chyba mnie nie słuchacie! Przecież mówię, że zwracał powszechną uwagę wasz chłopak.

Taki się okazał ułożony, taki rozgarnięty, taki przydatny. A jaki grzeczny. Wprost się go tam nachwalić nie mogli. Jak któregoś razu w swojej niebieskiej sukni na pancerzu...

Alena westchnęła, fantazja Osta podsuwała mu najróżniejsze pomysły i im więcej mówił, tym bardziej oddalał się od prawdy.

– W niebieskiej sukni? – zapytała. – To ojciec oddał mu swoją, więc sam w czym tam chodził?

Oset nie speszył się ani odrobinę.

– Sami widzicie – wyjaśnił szybko. – Tyle się wydarzyło, że co i raz o ważnych sprawach nie nadążam opowiadać. W niebieskiej sukni powiedziałem, bo była niebieska, na miejscu tam kupiona, i to nie z jakiegoś tam flamandzkiego sukna, ale z prawdziwego jedwabiu. Lekka jak piórko i pięknie błyszcząca. Kniaź mu ją ofiarował.

– Kniaź? Jaki znowu kniaź? O nim nic nie mówiłeś.

– Bo dopiero miałem zamiar. A było tak. Poszliśmy do królewskiej stajni, żeby obejrzeć słynne z piękności konie. A było tam na służbie kilku pogańskich Litwinów, co to ich król własną ręką pochwycił podczas ostatniej wyprawy. Wchodzimy więc do stajni, obaj moi panowie, ja, dwóch innych i jeszcze ów Pusztis. Wchodzimy, konie oglądamy, pan jeno zażyczył sobie, żeby niektóre wyprowadzono na zewnątrz, byśmy je lepiej mogli podziwiać. A te pachołki nagle trach! Wszyscy na ziemię! I to żeby na kolana, gdzie tam! Od razu plackiem. I leżą. A jeden z tych, co upadł, tak się ułożył, że akurat panu Pusztisowi do stóp. I bierze, poganin, jego nogę i stawia na swoim karku, że niby wiecznym jest jego niewolnikiem.

Oset przerwał, pociągnął z dzbanka i zerkał spod oka na panią Alenę, żeby sprawdzić, jakie na niej zrobiły wrażenie jego opowieści.

– No, dobrze – powiedziała. – Ale co mówiłeś o sukni i kniaziu?

– Przecież właśnie o nim mówię. Mądry pan Jeno, że odpowiednio potraktował owego Pusztisa, który, okazało się, jest litewskim kniaziem, wielkim i bogatym, choć to poganin. Pamiętacie, jak narzekaliście, że Mikołaj za często z nim przestaje? A teraz wychodzi, że nasz chłopak zmyślny, dobrze wiedział, co robi. Wielu ważnych rzeczy nauczył go ów kniaź, a że jest hojny, zaraz ofiarował Mikołajowi ową błękitną suknię i piękny sztylet, a pan Jeno się nie sprzeciwił. To brat rodzony samego wielkiego litewskiego księcia! Rodzony!

– Ale poganin – zauważyła Alena cierpko. – Co on tam robił pomiędzy chrześcijańskimi panami?

Oset rozejrzał się, jak gdyby obawiał się, że mogą go usłyszeć niepowołane do tego uszy.

– Dokładnie nie wiem. Wychodzi na to, że pan Jeno pomógł mu przedostać się przez cały kraj, bo ów kniaź miał sprawę do naszego króla. Tyle wymiarkowałem. Tylko nie powtarzajcie nikomu, bo już na miejscu pan Jeno surowo zakazał komukolwiek o tym wspominać.

To tajemnica. Ale przecież wam mówi wszystko, więc pewnie i o tym by powiedział.

Przyjechali pod wieczór następnego dnia. Alena od rana wypatrywała swoich mężczyzn i choć była już powiadomiona, że nic złego się im nie stało, nie mogła usiedzieć na miejscu. Biegała ze świetlicy do łaźni, z łaźni do kuchni, znowu do świetlicy i znowu do łaźni, żeby osobiście przygotować wszystko na powitanie.

A kiedy więc wreszcie dano znać, że widać już orszak, wybiegła daleko na drogę, jak wybiegała od lat.

Uśmiechnęła się, kiedy na czele pochodu zobaczyła wysoką sylwetkę męża, z daleka machającego do niej ręką na powitanie. Przez krótką chwilę szukała wzrokiem Mikołaja, ale w tumanach kurzu jadącego orszaku nie mogła od razu go zobaczyć. Dopiero po chwili uświadomiła sobie, że jadący obok męża wysoki rycerz to jej własny syn. Oset ani odrobinę nie przesadził. Nie widziany przez kilka tygodni Mikołaj wydawał się jej znacznie roślejszy, dorosły prawie i rzeczywiście piękny.

Jeno schylił się z siodła i jak za dawnych lat bez trudu podniósł Alenę i posadził ją na koniu przed sobą, tuląc do piersi, a ona zarzuciła mu ręce na szyję. Przed dworem, kiedy już zsiedli z koni, rzuciła się ponownie na ich powitanie i nie wiedziała, którego ma ściskać najpierw, zadowolona, szczęśliwa z ich powrotu.

– Świat jest naprawdę wielki, matko! – mówił Mikołaj. – Taki jestem wdzięczny ojcu, że zechciał mi go pokazać.

A Jeno śmiał się rozbawiony, stojąc pośrodku podwórza z rękami podniesionymi do góry, żeby pachołkowie mogli swobodnie poodpinać rzemienie z jego stroju.

– Popatrz na swojego syna – powiedział pełen zadowolenia. – Przyniósł mi wiele radości swoim postępowaniem.

Po raz kolejny uściskała Mikołaja, któremu służba pomagała pozbyć się zbroi założonej specjalnie dla pokazania się w całej okazałości, ale zaraz wróciła do męża.

Gdy tylko Jeno zrzucił wierzchnie ubranie, objęła go ramieniem wpół i poprowadziła do przygotowanej od rana łaźni, pospiesznie, gorączkowo, w drodze już rozplątując sznurki przy sukni. I choć było oczywiste ku czemu zmierza, nikt z obecnych, ze służby czy czeladzi, nie pozwolił sobie na dwuznaczny uśmiech ani uwagę. Przeciwnie, patrzyli uśmiechnięci i życzliwi.

Kiedy zaś za Aleną i Jeno zamknęły się drzwi łaźni, Kachna, gruba dziewka służąca w kuchni, powiedziała z westchnieniem do innej dziewki:

– Jakże się oni kochają! Niby świeżo poślubieni małżonkowie.

– Prawda – przyznała druga. – Ale wolałabym pójść tam z młodszym panem. Widziałaś, jaki to piękny chłopak? Aż mi serce młotem wali na sam widok!

Dopiero piątego dnia po powrocie męża i syna Alena postanowiła pojechać do Dębowca, żeby odwiedzić macochę.

– Już dłuższy czas się do niej wybieram, ale jakoś nie mogę się zebrać – wyznała mężowi. – Słyszałam, że podobno nie czuje się najlepiej. Ciekawam też, jak się ma Jakubek. Pojadę, porozmawiamy i rychło wrócę.

Ale nie wróciła ani tego dnia, ani następnego. Przysłała za to posłańca, że Agnieszka jest ciężko chora i wymaga jej obecności. Jeno nie był zadowolony, ledwo przyjechał z dłuższej wyprawy, a już żona pobiegła gdzie indziej.

Alena zastała macochę w bardzo niedobrym stanie. Agnieszka leżała w łożu, z którego nie wychodziła od czasu powrotu z Lipowej. Miała siną od uderzeń Ostasza twarz, lewą rękę nosiła na temblaku z płótna, a gdy próbowała chodzić, mocno utykała. Wyglądała na dwadzieścia lat więcej, szczególnie, że czepek nosiła ciasno zawiązany. Choć częściowo skrywał on krwawe wybroczyny na szyi. Nie pokazywała się nikomu, rządząc dworem tylko przez jedną służącą i czasem przez Lutka, który widząc panią w takim stanie, odsunął się natychmiast, jakby w obawie, że i jego może spotkać podobny los.

Pani z Dębowca nikomu nie opowiadała, co się zdarzyło w Lipowej, ale po jakimś czasie wiadomości o tamtej nocy dotarły i tutaj, podobnie jak dotarły do Krasawy i wszystkich innych dworów w całej Dolinie. Było to jednak jeszcze przed powrotem Jeno i kiedy pan wrócił, wiadomość ta nie była najświeższa, więc ludzie mówili . już o czym innym. Alena nic nie wspomniała mężowi, szczególnie, że nie rozmawiała jeszcze z macochą, a chciała przede wszystkiem od niej usłyszeć, co się stało.

Agnieszka przez pierwsze dwa tygodnie czuła się tak źle, że nawet nie miała siły dbać o Jakubka i odpowiednio go doglądać. Chłopak obudził się bardzo zdziwiony w swoim własnym posłaniu w Dębowcu i za nic nie umiał zrozumieć, jak to się stało, że przeniósł się najpierw stąd do Lipowej, a z Lipowej na powrót do swojego domu.

Płakał, chodził nadąsany, gniewał się o wszystko albo biegał po łąkach udając, że jeździ na kucyku.

Agnieszka nie miała sił rozsądnie wytłumaczyć mu, co się stało i jakoś załagodzić ból, jaki odczuwał jej syn po przymusowym powrocie do domu. Nie miała też sił karcić go za to wszystko, co w porywach zawodu i złości zrobił złego – kiedy wylewał mleko na podłogę, łamał gałęzie w sadzie albo z krzykiem wrzucił do ognia swoje nowe, bardzo drogie ciżmy.

Agnieszka początkowo zupełnie nie wiedziała, co ma wyjawić Alenie. Ale w końcu postanowiła opowiedzieć wszystko. Jak ją zwabiono do dworu, jak ją tam uprzejmie traktowano i jakiego wielkiego upokorzenia doznała na koniec. Nie wspomniała tylko o tych marzeniach, jakie stały się jej udziałem przez chwilę, gdy siedząc w sadzie myślała, że znowu jest panią na Lipowej, ma Jakuba u boku, a wszystko układa się tak pomyślnie.

Alena z wrażenia nie mogła wymówić słowa. Zwłaszcza, że Agnieszka dodała na koniec swojej opowieści:

– Teraz już rozumiem, jak było z pożarem starego dworu. Dębowiec nie zapalił się sam. To Ostasz go podpalił, bo chciał się pozbyć mojego syna. Według niego, ja i Jakubek zagrażamy jego przyszłości.

Alena nie od razu zgodziła się z tymi podejrzeniami, ale im więcej o nich myślała, tym bardziej wydawały się jej prawdopodobne. Ostasz mógłby mieć powód, żeby za jednym zamachem pozbyć się Jakubka i żony swojego ojca. Sama przecież słyszała, że stosunki między jej bratem a ojcem, nie układają się ostatnio najlepiej.

– To straszne oskarżenie – powiedziała ostrożnie. – Nie wiem, czy macie rację, ale pamiętam, że was ostrzegałam, żebyście nie jechali do Lipowej.

– Wiem – przyznała niechętnie Agnieszka. – Wiem, ból całego ciała stale przypomina mi o twoich słowach. Tylko czy mogłam przypuścić, że on poważy się na coś takiego? Przecież nawet stary Pełka zapraszał mnie tak uprzejmie do odwiedzin.

– Czy mój ojciec wie o tym wszystkim?

– Nie wiem, co wie twój ojciec. Na pewno wie to, co powiedział mu Ostasz, a on powiedział mu to, co chciał. Że w czasie jego nieobecności planowałam zająć dwór i użyłam do tego wszystkich forteli, próbowałam nawet uwieść swojego pasierba.

Agnieszka nie wyglądała dobrze. Spod czepka wymykał się jej kosmyk zupełnie siwych włosów, nie miała już ani sił, ani ochoty je farbować. Alena, która przyglądała się temu kosmykowi dłuższą chwilę, zastanawiała się, czy powinna coś zrobić.

– Trzeba powiedzieć ojcu – uznała.

– Nie uwierzy, bo on wierzy tylko swojemu kochanemu synowi.

– Tak czy inaczej, trzeba mu powiedzieć. Może nie uwierzy, ale trzeba, żeby wiedział. Zrobię to w twoim imieniu. Nie powinnaś się jeszcze ruszać.

– Nawet nie mogę.

Agnieszka odsłoniła siniaki na piersiach, brzuchu, nogach. Alena aż odwróciła wzrok.

– Co za zwierzę mogło zrobić coś takiego! – zawołała z przejęciem.

– Tak może postąpić tylko ktoś bliski – zdobyła się na uśmiech Agnieszka. – Pasierb albo brat. Ktoś obcy pewnie raczej dobiłby mnie z litości, aniżeli pozwolił tak się męczyć.

Hedwiga córka Janosza długo czekała przy kościelnym murze. Wreszcie otworzyły się drzwi świątyni, szybkim krokiem wyszedł z niej młody mężczyzna i pospiesznie skierował się ku dworowi w Krasawic Biegła za nim, drobnymi kroczkami usiłując dotrzymać mu prędkości.

– Mikołaj! – zawołała wreszcie zdyszana, półgłosem, niepewnie. – Mikołaj! To ja!

Zatrzymał się i poczekał, aż podbiegnie.

– Widziałam cię, kiedy wracaliście z ojcem – mówiła pełna emocji. – Byłam z innymi na drodze.

Widziałam, jak wszyscy patrzyli i mówili potem, jaki jesteś wspaniały!

Ośmioletnia Hedwiga spoglądała na młodego rycerza wielkimi, błyszczącymi oczami, w których było tylko wielkie zachwycenie. Uśmiechnął się do tej małej, bystrej dziewczynki o rudych włosach, biegającej za nim każdej niedzieli, niezależnie od tego, do jakiego kościoła się wybrał.

– Czy coś mi przywiozłeś? – zapytała z nadzieją. Mikołaj zrobił tajemniczą minę, a potem podał jej w zaciśniętej ręce mały srebrny krzyżyk. Śmiał się, kiedy mocowała się z jego palcami, żeby otworzyć dłoń z podarunkiem.

– Na pewno ci się spodoba – wyjaśnił. – Sam arcybiskup go pobłogosławił.

Wzięła krzyżyk do ręki, ale nie wyglądała na zachwyconą.

– Będę go zawsze nosić – oznajmiła.

Nie odeszła jednak od razu, jak to miała w zwyczaju, ale stała nadal naprzeciw. Zmarszczyła nosek, a potem powiedziała odważnie:

– Liczyłam, że przywieziesz mi coś zupełnie innego, coś bardziej dorosłego. Może pierścionek.

Przecież jesteś moim mężem.

Mikołaj roześmiał się.

– Jesteś stanowczo za mała, żeby mieć prawdziwego męża. Ale kiedy go będziesz miała, na pewno przywiezie ci, co tylko zechcesz.

– Nie chcę innego, skoro mam już ciebie – przypomniała.

Ale Mikołaj nie był skory do żartów.

– Nikt mnie nie ma – stwierdził z powagą. – Nikt. A przynajmniej nikt na tym świecie.

– Przecież kiedyś będziesz musiał ożenić się naprawdę. Wszyscy mówią, że to pewnie będzie już niedługo, bo szkoda takiego pięknego chłopaka.

– Wcale mi nie spieszno – machnął ręką lekceważąco.

– A jeśli ci ojciec każe?

Mikołaj wzruszył ramionami.

– To nie wiem – przyznał się.

– Może mu powiesz, że już jesteś żonaty? – podsunęła myśl.

Roześmiał się i gestem pożegnał dziewczynkę. Ale nie chciała odejść.

– Wracaj do domu, bo ojciec złoi ci skórę za to bieganie po całej Dolinie.

– E, nie... – znowu zmarszczyła nosek. – To powiesz?

– Co mam powiedzieć?

– Że już masz żonę.

– Dobrze – zgodził się. – Powiem.

Hedwiga odwróciła się i pobiegła przed siebie. Mikołaj stał i patrzył, jak dziewczynka oddala się drogą, z radości przeskakując z nogi na nogę.

– Miły dzieciak – pomyślał życzliwie.

Upadek Dębowca

Rok 1382

Jakub z Lipowej był nieszczęśliwy. Jego syn, Ostasz, znowu pobiegł na pierwsze skinienie awanturniczego Bartosza z Odolanowa, który rozpalił wojnę i hasał po kraju, bijąc kogo popadnie, zdobywając zamki i grody, paląc wsie.

Ostasz zabrał ze sobą ośmiu uzbrojonych pachołków, żeby po kilku tygodniach wrócić tylko z trzema, pozostałych zgubił gdzieś po drodze, nie wiadomo, czy zginęli czy uciekli. Młodszy pan z Lipowej mało o to dbał, zatrzymał się w domu tylko kilka dni, wziął nowe konie, wygarnął resztę srebra z ojcowej skrzyni i znowu odjechał.

Jakub sarkał, ale nic nie mógł zrobić. Odkąd w zeszłym roku umarł stary Pełka, dziadek Ostasza, nie było już nikogo, kogo chciałby słuchać. Do ojca odnosi} się niechętnie, stawiał mu się przy każdej okazji. Od tamtego dnia, kiedy pobili się z Jakubem o Zofkę, którą Ostasz przyprowadził do dworu, wyraźnie górował nad Jakubem. Ten już się prawie nie wtrącał do gospodarstwa syna.

Czasami tylko próbował powiedzieć swoje zdanie o tym czy owym, ale nie przynosiło to dobrych skutków, bo Ostasz, choćby tylko na złość ojcu, robił wszystko na przekór i zawsze inaczej, niż podpowiadał Jakub.

O sprawie pani Agnieszki rozmawiali tylko ten jeden raz, zaraz po powrocie Jakuba ze zjazdu w Koszycach. Ostasz wyparł się wszystkiego, co Jakub słyszał od ludzi i wyśmiał ojca, który wierzy w plotki.

– Ta kobieta kłamie – rzekł z naciskiem. – Kłamie, bo już taka jest. Sami mówiliście to wielokrotnie.

Czy to nie z powodu kłamstwa przegoniliście ją z domu?

– Ale ludzie powiadają, że podniosłeś na nią rękę, a to przecież, jakby nie liczyć, twoja macocha.

– Ludzie zawsze gadają. To nie ja pojechałem do niej, tylko ona przyjechała tutaj. I wiecie, co mówiła?

Że tego swojego głupawego bękarta chce ożenić z córką pana Janosza z Orkeny, bo liczy, że któregoś dnia dostanie w swoje ręce dwór w Potoku. Głupia suka.

– Mówisz o swojej macosze – upomniał Jakub, niezadowolony z tonu syna. – Nie wypada tak mówić o jakiejkolwiek niewieście.

– Mówię, co chcę – nie przejął się naganą Ostasz. – A co do mojej matki, sami wiecie najlepiej, kim była i kiedy umarła. Więc mnie nie pouczajcie, żebym był uprzejmy dla kobiety, która za grosz nie ma szlacheckiego honoru i jest zakałą całej okolicy.

Jakub milczał, bo na argumenty syna nie znalazł odpowiedzi. I milczał, kiedy Ostasz aż rwał się do kolejnych awantur i spisków.

Jakub z Lipowej był nieszczęśliwy.

Dębowiec podupadał. – Pani Agnieszka nie miała już dawnych sił, żeby poganiać służbę, ani własnym okiem doglądać postępów prac. Szczególnie, że coraz częściej zdarzały się w majątku dziwne sprawy – ktoś ukradł plony z pola, ktoś wyrąbał kawał lasu, ktoś bez śladu uprowadził część bydła.

Agnieszka zdawała się w tym wszystkim na Lutka, ale ten nie miał żadnego poważania u służby i kmieci. Nazywano go pachołkiem dziewki, w najgorszym przypadku, a w najlepszym sługusem. Nie będąc rycerzem, Lutek nie miał takiego autorytetu jak pani i trudno mu przychodziło zapanowanie nad Dębowcem, choć początkowo starał się, jak mógł.

Coraz częściej jednak zdarzały się przykre niespodzianki, aż wreszcie któregoś dnia Lutek przyniósł wiadomość, że wyludniła się cała wieś, licząca osiem dymów.

– Jak to odeszli? – złościła się Agnieszka. – Bez mojego pozwolenia, bez żadnego wykupu? I dokąd?

– Poszli za panem Ostaszem – odpowiedział unikając jej wzroku. – Ze wszystkim, więc już do nas nie wrócą.

– Nie mogłeś zatrzymać? – złościła się pani Agnieszka.

– Niby jak? – wzruszył ramionami Lutek. – Przyjechali ludzie od pana Ostasza i nawet pomogli naszym przepędzić bydło i przewieźć dobytek.

Agnieszka krzyczała, złościła się, ale nic nie mogła wskórać. Nie było nikogo, kto stanąłby w jej obronie. W takich chwilach przyglądała się synowi i myślała z żalem, że Jakubek nigdy nie będzie już taki, jakim być powinien, nigdy nie udzieli jej wsparcia ani pomocy, a sam zawsze będzie wymagał opieki.

Zwykle nie narzekała na swój los, zdążyła przywyknąć, przyzwyczaić się, radziła sobie sama, nawet kiedy trzeba było męskiej ręki. Tym razem jednak miała tego dość i postanowiła coś zrobić.

Lutek, któremu przedstawiła swoje zamiary, przestraszył się nie na żarty.

– Ledwie z życiem uszliście z Lipowej – przypomniał. – I każdy słyszał, jak pan Ostasz odgrażał się, że pozbawi was nawet waszego Dębowca. Ślady waszych palców na jego twarzy zostaną mu na zawsze, więc nie dziwota, że nie może o tym zapomnieć. Porywać się na niego teraz, to pomysł niedobry. Nie damy rady go poskromić a będzie z tego tylko kolejne nieszczęście.

Agnieszka zaś wiele nocy spędziła na knuciu spisku, który mógłby zaszkodzić Ostaszowi. Ale na razie nie wymyśliła sposobu. Nie miała dowodu, że to właśnie Ostasz podpalił kiedyś dwór, ani na to, że jego ludzie wycinają dąbrowę. Zresztą gdyby nawet, wiadomo było, że Ostasz zaprze się w żywe oczy.

W czasie bezsennych nocy Agnieszka szukała sojuszników przeciw Ostaszowi. Nie mogła Uczyć na pasierbicę, bo ta nie chciała pośrednio skrzywdzić ojca i choć współczuła macosze, jakby nie do końca wierzyła w głoszone przez nią oskarżenia.

Początkowo, gdy głośno było o wystąpieniach stronnictwa wrogiego królowi, do którego należał także Ostasz, Agnieszka liczyła, że uda się wykorzystać w tej sprawie pana Janosza z Orkeny, zaufanego królewskiego rycerza. Ale sprawy jakoś się uładziły i to do tego stopnia, że ostatnio mówiło się, że Ostasz ma poślubić córkę Węgra, Marinę. Gdyby tak się stało, Ostasz urósłby jeszcze w siłę, a wtedy mógłby wyprawiać w Dolinie, co by mu tylko przyszło do głowy i nikt nie potrafiłby mu przeszkodzić. No i dostałby Potok, majątek z królewskiego nadania trzymany przez Madziara, a który po zmarłym stryju należał się Jakubowi.

Agnieszka marzyła kiedyś, dawno temu, gdy wierzyła jeszcze, że Jakubek wydobrzeje, że może to on właśnie ożeni się z córką pana Janosza. W ten sposób zabezpieczyłaby byt na resztę życia zarówno jemu, jak i sobie. Ale Jakubek nie wyzdrowiał. A o ślubie Mariny i Ostasza mówiło się coraz głośniej po tym, jak Ostasz przepędził swoją nałożnicę Zofkę, córkę młynarza.

Przez wiele miesięcy pani Agnieszka nie opuszczała dworu, nie odwiedzała pasierbicy w Krasawie, nie bywała u nikogo z sąsiadów, nie jeździła do kościoła. Nikt jej nie widział, nikt z nią nie rozmawiał.

Kiedy więc w Wielki Piątek, po raz pierwszy od dłuższego czasu, pokazała się u świętego Marcina, wywołało to niemałe poruszenie. O jej przykrych przygodach w Lipowej było powszechnie wiadomo i wielu uważało, że otrzymała nauczkę, jaka się jej należała. Po nabożeństwie pokazywano ją palcami i niewielu jej współczuło.

– Dobrze jej tak – mówili ludzie. – Trzeba umieć się zachować, a kto nie umie, musi cierpieć.

Marina córka Janosza nawet się nie zatrzymała, kiedy Agnieszka pozdrowiła ją uprzejmie i poprosiła o rozmowę.

– Wiem o wszystkim – uprzedziła od razu. – Wiem, po co przyjechaliście. I od razu powiadam, że was nie posłucham. Chcecie mi obrzydzić Ostasza.

– Nie – zaprzeczyła Agnieszka. – Nie chcę obrzydzać. Chcę tylko powiedzieć prawdę o tym człowieku.

– Nie będę tego słuchać – rozgniewała się Marina. – Mój ojciec porozumiał się już z panem Jakubem, który kiedyś był waszym mężem. Porozumieli się, więc wyjdę za Ostasza, a wam nic do tego.

– Chciałam was tylko ostrzec – nie ustępowała Agnieszka.

– Nie potrzebuję rad, a już na pewno nie od was. Wasze rady są nieszczere, bo kieruje wami zazdrość.

On was odrzucił, gdy spodziewaliście się, że uda się wam go zdobyć, a przez to wrócić do Lipowej. To śmieszne! Popatrzcie na siebie. Ze mną chciałyście konkurować?

Jasna Góra

Sierpień 1382

Stojąc na szczycie, górującym nad całą okolicą, ksiądz Henryk z Błeszna osłonił dłonią czoło i spojrzał w dół, na ścieżkę, wiodącą między zabudowaniami pobliskiej wsi. Podążało nią kilku ludzi, gęsiego, z pochylonymi głowami, kierując się najwyraźniej wprost do kościoła.

Ksiądz wytężył wzrok, ale z tej odległości jeszcze nie mógł w nadchodzących rozpoznać nikogo.

Wyglądali zresztą na obcych w tutejszej niewielkiej parafii.

Ale już po chwili zobaczył białe habity i skinął na służącego.

– Przynieś klucz do kościoła – polecił. A kiedy tamten przybiegł po chwili, ksiądz Henryk włożył klucz do zamka i otworzył wrota.

Wędrowcy tymczasem wspinali się mozolnie pod górę, a gdy na nią dotarli, aż poczerwienieli z wysiłku. Stanęli, zakurzeni od długiej podróży, i zdejmowali teraz z pleców niewielkie tłumoczki, pomagając sobie wzajemnie.

– Laudetur Jesus Christus – pozdrowił ten, który nadszedł pierwszy.

– Na wieki wieków – odpowiedział ksiądz. – Już drugi tydzień czekam na was. Jestem Henryk, proboszcz tej parafii. Bądźcie pozdrowieni.

Wyszedł nieco do przodu, wystawiając ręce do powitania i twarz do pocałunku.

Przybyli, było ich ośmiu, pokłonili się gospodarzowi, obrzucili spojrzeniem biedny, drewniany kościółek, a potem rozbiegli się wokół, zaciekawieni wszystkim, co stąd mogli zobaczyć. Wreszcie zbili się w gromadkę i zaczęli mówić coś do siebie, żywo gestykulując, ale ksiądz Henryk nie zrozumiał ani słowa.

– Mówią, że dość tu kamienia i chcieliby od razy wziąć się do pracy przy budowie nowego kościoła – przetłumaczył pierwszy, widząc minę gospodarza. – Lada chwila przybędzie tu reszta konwentu i dziś jeszcze rozpoczniemy tu bożą służbę.

Na górę wdrapali się tymczasem dwaj inni mężczyźni, z których jeden był książęcym urzędnikiem, a drugi jego sekretarzem. Przywitali się z księdzem Henrykiem, a potem w imieniu księcia głośno obwieścili jego wolę. Pierwszy z przybyłych wędrowców słuchał uważnie, wodząc palcem po wydobytym z zanadrza pergaminie z wielką pieczęcią wielkorządcy Królestwa, księcia Władysława Opolczyka.

– Wiem o wszystkim – odpowiedział ksiądz Henryk. – I w obecności świadków oddaję kościół Panny Maryi pod waszą opiekę, ojcze przeorze.

Stojąc w miejscu, ojciec Grzegorz tymczasem obracał się wokoło siebie i patrzył z zachwytem na widoczne stąd wioski, pagórki i lasy. Potem schylił się i ucałował ziemię pod stopami. Jego towarzysze poszli natychmiast za tym przykładem.

Przeor Grzegorz wstał.

– Bóg nas doprowadził, kochani bracia – powiedział z radością. – Oto nasze miejsce na ziemi.

Zbudujemy tu kościół i klasztor. Ale nie z drzewa, jak ten tutaj. Z kamienia i cegły, żeby przetrwał wieki. Będzie wielki, silny i sławny jak żaden inny na świecie.

– Panie Boże dopomóż – dodał z westchnieniem ksiądz Henryk.

Nawet się cieszył, że odchodzi o ćwierć mili dalej, do położonego u przeprawy przez Wartę kamiennego kościoła świętego Zygmunta w Częstochowie. Bo cóż za przyszłość mogła go czekać w tutejszej małej świątyni z sosnowych bali?

Marina córka Janosza

Listopad 1382

Marina córka Janosza uważnie przyglądała się odbiciu swojej twarzy w lustrze.

– Pięknie będę wyglądała w białym welonie – orzekła rozmarzona. – To już mniej niż czterdzieści dni.

Ojciec mówi, że trzeba wchodzić w tę ziemię, zakorzenić się tu i zostać. Nie wrócimy już do Orkeny.

A Lipowa to duży majątek i mało kto będzie mógł dorównać mnie i Ostaszowi.

Jedenastoletnia Hedwiga, zaglądająca siostrze przez ramię, marszczyła z przejęcia zadarty nosek.

– Mógł ci znaleźć kogoś lepszego od tego okropnego Ostasza. Jest taki ponury. I w ogóle do niczego.

– A ty niby się na tym znasz? – zapytała z politowaniem Marina. – Co ty wiesz o takich sprawach, dopiero będziesz kobietą.

– Ale już miałam ślub, a ty jeszcze nie, choć masz dwadzieścia lat!

– Też mi ślub! – śmiała się starsza siostra. – Zapomniałaś, jak ci ojciec dał po głowie za to, że odchodząc od ołtarza, wywaliłaś się jak długa? Widziałaś kiedy mężczyznę i wiesz, do czego służy?

– Oczywiście, że wiem – zapewniła poważnie Hedwiga. – Wszystko wiem, bo wszystkiego dowiedziałam się od mojego Mikołaja.

– Co takiego? – zanosiła się śmiechem Marina. – Od tego mniszka? A on skąd niby ma cokolwiek wiedzieć? A poza tym wszyscy pamiętają, że od razu zasnęłaś.

– Nieprawda!

– Nieprawda? Właśnie, że prawda. O, widzisz, jak się zaczerwieniłaś.

– Jesteś okropna. I nie lubię ciebie!

– Jesteś dziecko – powiedziała zgodliwie Marina. – Nic na to nie poradzisz. Jak dorośniesz, porozmawiamy. A do tego czasu ja będę nie tylko mężatką, ale matką dwojga albo i trojga dzieci.

Hedwiga, urażona w swojej dumie, płakała i skarżyła się ojcu.

– Nie becz – uspokajał ją pan Janosz. – Powinnaś się cieszyć ze ślubu swojej siostry.

– Cieszę się, ale co ze mną?

– Z tobą? A co ty chcesz, dziecko? Przecież masz dopiero jedenaście lat i jest dość czasu, żeby znaleźć dla ciebie odpowiedniego kandydata na męża.

– Przecież już mi wybrałeś Mikołaja.

– Mikołaj to żaden kandydat. Chciałem tylko związać się z Toporczykami, a sposób to równie dobry jak inne. Marina idzie za Ostasza, więc jest, jak chciałem.

– I dasz jej Potok?

– Po mojej śmierci.

– A co będzie dla mnie? – nie ustępowała Hedwiga.

– Znajdziemy kogoś, kto ma własny dwór.

– Mikołaj ma własny dwór.

Pan Janosz zniecierpliwiony wzniósł oczy do nieba.

– A ta swoje! Mikołaj i Mikołaj! Powiedziałem już, że on nie dla ciebie. Jak się spowinowacimy z panem Jakubem, stać nas będzie na kogoś lepszego. Nawet mam już pewien pomysł...

– Ale ja chcę Mikołaja – upierała się Hedwiga.

– Dziecko – upomniał łagodnie pan Janosz – Nie jest najważniejsze, co ty chcesz. Zapamiętaj sobie. I zapomnij o tym mnichu. Po ślubie Mariny zaczniemy myśleć i o tobie. Chcesz być zadowolona, słuchaj ojca.

W połowie listopada wszystko było już przygotowane do ślubu Ostasza i Mariny, gdy nagle gruchnęła wieść o śmierci króla Ludwika Węgierskiego. Zagotowało się w całym królestwie. Przez Dolinę co i raz przebiegali zbrojni, zdążając w przeróżnych kierunkach.

Ostasz syn Jakuba zapomniał o planowanym ślubie i co koń wyskoczy popędził do Wielkopolski, dokąd wezwał go Bartosz z Odolanowa, snujący po śmierci monarchy własne plany. Większość szlachty z Doliny, w tym Janosz z Orkeny i Jeno z Krasawy, pospieszyli na Węgry. Tylko Jakub z Lipowej został w domu, pociągał z dzbana i sprawiał wrażenie, że nic go już nie obchodzi.

Marina krzyczała i tupała nogami, ale niewiele mogła wskórać.

– Dziękować Bogu, że jeszcze do ślubu nie doszło powiedział przed wyjazdem pan Janosz. – Nie wiadomo teraz, jak się sprawy ułożą, ale widzi się, że mój niedoszły zięć niekoniecznie chce iść ze mną jedną drogą.

– Przecież wszystko już przygotowane – biadoliła Marina.

– Jak się przygotowało, to się i odgotuje – odparł spokojnie ojciec. – Wyraźnie pytałem Ostasza, co zamierza zrobić.

– Co on na to?

– Wybrał. Pojechał do Wielkopolski. Tylko patrzeć, jak tamtejsi panowie wystąpią przeciw nam. Więc nie mogę wiązać się z kimś takim. Ale nie płacz zawczasu. Może się wszystko ułoży i jeszcze tu wróci.

Ostasz jednak nie wracał. Nie było go na zjeździe w Radomsku, gdzie Wielkopolanie zgodzili się, żeby na polskim tronie zasiadła córka zmarłego króla Ludwika. Nie dojechał na zjazd Małopolan w Wiślicy, gdzie postanowiono to samo.

Pan Janosz Orkeny kazał swojej córce, Marinie, zapomnieć o ślubie.

– Nie na razie – powiedział. – Na zawsze. To buntownik, który nie tylko nic nie zyska na swoim postępowaniu, ale mocno straci. Nie dla ciebie taka partia.

– A co będzie z Lipową?

– Nic nie będzie. To jest majątek pana Jakuba, a on nie popierał buntowników. Będzie mieszkał w swoim dworze i tyle tylko, że nie będzie miał go komu zostawić. Ma na szczęście wnuka. A na nasze szczęście jego wnuk Mikołaj jest mężem twojej siostry. Zamiast więc twojego ślubu będziemy mieli wesele Hedwigi, bo tak czy inaczej po drodze nam z panem Jeno.

Nic nie mogło Marinie sprawić większej przykrości, jak te słowa. Skończyła już dwadzieścia lat i znowu nic nie wskazywało na to, że znajdzie dla siebie męża. Całą sobą wolałaby być teraz swoją młodszą siostrą.

Hedwiga córka Janosza patrzyła w cichcem pożyczone lustro siostry. Nie była zachwycona ani swoją twarzą, ani piegami na niej, ani niesfornymi, trudnymi do ułożenia włosami, ani nadmiernie białą cerą, ani zbyt szerokimi ustami.

Zazdrościła siostrze wszystkiego – włosów, cery, oczu, postawy, spojrzenia. Dałaby wiele, żeby poprawić swój wygląd.

– Dziękuję, że nie doszło do ślubu mojej siostry – modliła się z wdzięcznością. – Wiem, że nieładnie tak mówić, ale wcale nie chciałam, żeby do tego doszło.

Martwiła się swoimi niedostatkami, chudością i kościstością, z czego ustawicznie pokpiwała Marina i zastanawiała się, co mogłaby zrobić, żeby poprawić własną urodę. Dziewki z czeladnej zaśmiewały się, gdy pytała, co robią, że są takie piękne, krągłe i pełne, mają ładne włosy, a ona nadal wygląda jak czupiradło. Śmiały się, pokpiwały, ale nie umiały udzielić rady.

– Zakochać się – mówiła jedna. – Oto jedyne lekarstwo na wszystkie kłopoty. Na cerę, na wygląd, na dobry humor.

– I na krągłości – śmiała się druga. – Czasem aż za bardzo.

Hedwiga nie rozumiała wszystkich uwag, a dziewki pewnie same nie wiedziały, jak to jest z urodą. Bo przecież jej, Hedwidze, nic nie pomagało. Była zakochana od tak dawna, a ciągle wyśmiewano jej wzrost i chudość.

Hedwiga próbowała pocieszać Marinę, obnoszącą się wokoło ze swoim rozczarowaniem.

– Chyba nie musisz oddawać tych wszystkich pięknych przedmiotów – dopytywała się zastając siostrę nad nową suknią i srebrnymi ozdobami. '

– Głupia jesteś! – odburknęła Marina ze złością. – Tu wcale nie o to chodzi.

– Nie o to? Ale sama mówiłaś, że nie bardzo ci się podoba pan Ostasz, a idziesz za niego, bo tak sobie życzy ojciec.

– Głupia jesteś – powtórzyła Marina. – Może i mnie się nie podoba. Ale już nie mogę czekać dłużej, rozumiesz? Czas płynie, a ja nie staję się młodsza.

Hedwiga serdecznie objęła siostrę.

– Nie płacz – poprosiła. – Na pewno znajdziesz kogoś odpowiedniego. A poza tym zawsze możesz mieszkać z nami. Mikołaj nie będzie miał nic przeciw temu.

Marina rozpłakała się głośno.

Odłożenie, a może i przekreślenie małżeńskich planów syna Jakuba, bardzo spodobało się Agnieszce.

Gdy tylko usłyszała o wyjeździe Ostasza, natychmiast, pod rozmaitymi pretekstami, zaczęła się pokazywać kolejno we wszystkich dworach w Dolinie i wszędzie mówiła, jak dobrze się stało, że pan Janosz w ostatniej chwili odwołał ślub swojej córki z tak niegodnym człowiekiem. Ustały bowiem, jak ręką odjął, wszystkie dziwne wydarzenia, jakich do niedawna nie brakowało w Dębowcu. Nikt po cichu nie kradł siana ani bydła wprost z pola, nikt nie wyrąbywał dąbrowy.

– Oto dowód – mówiła Agnieszka. – Dowód, że nie tylko chciał pozbawić mnie życia, ale gnębił cały czas, bo umyślił odebrać majątek. Ledwo go zabrakło, a wszystko się uspokoiło.

Biały kucyk

Grudzień 1382

Ostasz pojawił się w Lipowej w połowie grudnia. Bartosz z Odolanowa, który za nic miał zawarte już porozumienie w sprawie obsadzenia królewskiego tronu, powierzył mu ważne zadanie, dał pieniądze i namiastkę władzy. Teraz więc Ostasz wyposażył szybko czterech ludzi w najpotrzebniejsze rzeczy, dał im broń i kazał iść ze sobą.

– Za kilka tygodni, gdy wrócimy, będę co najmniej starostą – rzucił hardo ojcu.

Jakub z Lipowej przestraszył się nie na żarty.

– Nie jedź tam, to wojna domowa, najokrutniejsza ze wszystkich. Nie jedź. Z tego może wyniknąć tylko nieszczęście.

Ostasz roześmiał się hałaśliwie i popatrzył na ojca z pogardą.

– Nie tacy byliście w młodości – zauważył. – Stale chodziliście z jakimiś wyprawami i nic was nie mogło powstrzymać. A teraz mnie wzbraniacie zakosztować sławy i dobić się bogactwa własną dłonią? Nie tak postępowaliście dawniej. Mało to słyszałem rozmaitych opowieści?

Nie przerwał przygotowań do wyjazdu, choć ojciec chodził za nim i próbował wyjaśnić powody, dla których ta wyprawa nie mogła stać się zwycięska. Ale Ostasz nie zamierzał słuchać.

– Nie przekonujcie mnie – rzucał oschle. – Sam wiem, co mam robić. Waszych rad nie potrzebuję, ale dam wam moją. Skoro boicie się nosa wychylić na świat, siedźcie przy kominie i czekajcie.

Jakub w końcu machnął ręką zrezygnowany. Powiedział jeszcze:

– Przynajmniej daj znać o swoich zamiarach narzeczonej i jej ojcu. Nie godzi się tak wyjeżdżać bez słowa.

– Zajadę do Potoka po drodze – obiecał Ostasz.

Wbrew obawom Agnieszki, Jakubek szybko zapomniał o odwiedzinach w Lipowej. Płakał i krzyczał, ale tylko do czasu, gdy któregoś dnia Lutek przyprowadził białego kucyka.

Jakubek nazwał konika Śnieżynkiem, bo kucyk był zupełnie biały, bez jednej ciemniejszej plamki, a grzywę i ogon miał złociste. Chłopak uspokoił się więc natychmiast, nie krzyczał każdego ranka, jak to bywało dawniej, a Lutek jak niegdyś mógł liczyć na przychylność swojej pani.

Jakubek wbiegał rano do komory i żądał osiodłania kucyka, nie słuchając żadnych usprawiedliwień ani tłumaczeń, czy to matki, czy leżącego obok Lutka. Dotąd krzyczał i wył, aż konik był gotowy do drogi. Każdego dnia ktoś ze służby jeździł obok niego na dużym koniu i pilnował, żeby Jakubek przez swoją niefrasobliwość nie wpadł w jakieś tarapaty. Bo Jakubek nadal nie rozumiał niebezpieczeństwa i dwukrotnie omal nie utonął w rzece, wjechawszy w nią zbyt głęboko tak, że nie umiał wydostać się o własnych siłach.

Tego grudniowego poranka Jakubek jak zwykle dosiadł swojego kucyka i popędził przed siebie.

Najpierw krążył koło dworu, potem oddalał się coraz bardziej, a wieczorem okazało się, że nie ma go nigdzie w pobliżu.

Pachołek, który miał przykazane pilnować chłopaka, spokojnie rąbał drwa na podwórzu, kiedy nadbiegła pani Agnieszka z pytaniami, gdzie podział się jej syn.

– Jest w domu – odpowiedział pachołek. – Przyprowadziłem go, bp skarżył się, że jest głodny. Sam odstawiłem kucyka do stajni.

Ale konika nie było w stajni i nigdzie nie znaleziono śladu po Jakubku. Poszli go szukać wszyscy, którzy byli w pobliżu, jak to się i wcześniej zdarzało. Czasami odkrywali go śpiącego w stogu albo w innym zacisznym miejscu, bywało, że i wprost na ziemi. Znali już jego ulubione kryjówki i zwykle niewiele czasu zajmowało im odnalezienie chłopaka. Teraz jednak nigdzie nie mogli go odszukać.

– Jadę w długą drogę – powiedział Ostasz syn Jakuba do swojej narzeczonej, Mariny. – A kiedy wrócę, przywiozę ci najpiękniejszy dar, jaki kiedykolwiek widziałaś.

– Czy musisz jechać? – pytała Marina. – Nie chcę podarunku od narzeczonego, chcę podarunku od męża.

– Nie mogę czekać – upierał się Ostasz. – Mówiłem już z twoim ojcem i przyznał mi rację. Kiedy wrócę, weźmiemy ślub.

Marina płakała rozczarowana.

Ostasz spieszył się tak bardzo, bo nie chciał opowiedzieć o rozmowie z przyszłym teściem. Trwała ledwie chwilę, bo ten był mocno niezadowolony z pomysłu zięcia.

– Już raz cię ostrzegałem – rzekł groźnie pan Janosz. – Jeśli tam pojedziesz, będzie to znaczyło, że za nic masz szacunek dla mnie. Jeżeli przyłączysz się do ludzi mi nieżyczliwych, sam staniesz się nieżyczliwy. Musisz zatem wybrać, z kim trzymasz. Z buntownikami czy z tymi, którzy popierają prawowitego następcę tronu.

– Oni nie są buntownikami – sprzeciwił się Ostasz. – Dobrze o tym wiecie. Oni chcą, żeby na tronie zasiadł właśnie prawowity spadkobierca korony.

Janosz z Orkeny splunął z pogardą.

– Jeśli tam pojedziesz – powtórzył – nie będzie dobrze między mną a tobą. Możesz tu nie wracać, nie dostaniesz Mariny.

Ostasz przyjął pogróżkę ze śmiechem.

– Kiedy wrócę, będziecie mnie prosić, żebym wziął Marinę – zapowiedział.

Dzień był słoneczny, ale mroźny. Spod końskich kopyt sypał się drobny, skrzący się śnieg. Jakubek pędził na białym kucyku i śpiewał z radości.

Świeży śnieg, co spadł z wieczora, zdążył przykryć pola tylko niewielką warstwą i kucyk Jakubka dawał sobie łatwo radę. Pośliznął się wprawdzie na stoku pagórka, ale nic złego się nie stało, chłopiec zaraz go opanował, bo przecież on i Śnieżynek byli wielkimi przyjaciółmi.

Kucyk biegł raźno, łagodnie poganiany przez Jakubka i obaj byli szczęśliwi w ten piękny grudniowy dzień. Konik był bardzo wytrzymały, mógłby pędzić przez cały dzień bez ustanku i pewnie miałby jeszcze siłę na dalszą drogę. Pędził więc przed siebie, piękny biały koń na białym śniegu, z pięknie rozwianą grzywą...

– Dalej! – wołał ze śmiechem Jakubek – Dalej, mój koniku!

Śpiewał swoje piosenki, śmiał się i niczego nie bał. Kucyk wiele razy bywał już w tej okolicy i nawet Jakubek wiedział, że Śnieżynek dobrze już poznał drogę do swojej stajni i trafiłby do niej nawet z dalszej odległości. Nie musiał się więc bać, że zabłądzi. Pędził przed siebie i cieszył się, że nie ma obok nikogo ze służby, kto by powstrzymywał bieg konia albo zakazywał przebiec piękną łąkę czy lasek.

Dwa razy Jakubek widział jakichś ludzi i wtedy wołał do nich, bo bardzo mu zależało, żeby zobaczyli, jak pięknie jeździ na kucyku. Machali do niego dłońmi, wszyscy w okolicy dobrze wiedzieli, że nie ma na świecie ważniejszej rzeczy dla Jakubka niż konna jazda.

– Widziałeś, koniku? – pytał zadowolony Jakubek. – Widziałeś tych ludzi? Podziwiali, jak obaj pędzimy przed siebie. Podziwiali nas, ciebie i mnie.

Niedaleko miejsca zwanego Księży Młyn, Jakubek znowu zobaczył ludzi. Było to kilku konnych, zmierzających w stronę północy, uzbrojonych i ubranych jak do długiej podróży, mieli też ze sobą pękate juki.

Jakubek popędził Śnieżynka, bo i tym ludziom zamierzał się pokazać, chciał, żeby i oni zobaczyli Jakubka na pięknym białym kucyku, a gdy zobaczą, żeby go podziwiali i pozdrawiali.

Jeźdźcy jakiś czas jechali nawet w stronę Jakubka, bo droga tak ich prowadziła, i kiedy nieco się zbliżyli, wydało się chłopakowi, że jest wśród nich ktoś znajomy. Zanim jednak przypomniał sobie, skąd zna człowieka na przedzie pochodu, tamci znowu skręcili i ruszyli szybciej.

– Hej, hej! – zawołał Jakubek. – Ostasz! Ostasz! To ja, Jakubek!

Byli zbyt daleko, żeby słyszeć, co mówi, ale zatrzymali się na chwilę, a człowiek na przedzie podniósł rękę do czoła, osłaniając oczy przed słońcem. Zaraz jednak dał znak i popędzili w dalszą drogę.

– Ostasz! – wołał tymczasem z całych sił Jakubek. – Widzisz mnie? To ja! Widzisz, mam własnego kucyka! Widzisz?

Jeźdźcy oddalali się coraz szybciej, więc Jakubek, którego najwyraźniej nie rozpoznali, poczuł się rozczarowany. Tak bardzo jednak chciał pokazać Śnieżynka Ostaszowi, że spróbował przeciąć im drogę i skierował konika przez nieznane pole, na skróty.

Konikowi było wszystko jedno, Śnieżynek był łagodny i posłuszny, więc biegł po białej płaszczyźnie, gdzie mu kazano.

Śnieżynek nie wiedział, że wbiega na staw, a staw jest pokryty cienkim lodem. Gdy tylko poczuł zimną, nieprzyjemną wodę, zdziwiony stanął dęba, ale był silny i mądry, więc szybko odbiegł w bok po płytkiej wodzie i zaraz udało mu się wykaraskać z pułapki.

Jakubek został w stawie, bo Jakubek spadł z kucyka, a choć był duży, zupełnie nie wiedział, jak ma postępować. Krzyczał tylko głośno i płakał z zimna, czekając na kogoś, kto jak zwykle, przyjdzie mu z pomocą.

Ale nikt nie słyszał wołania.

Jakub z Lipowej nie został przy kominie, jak mu radził jego syn Ostasz. Jakub założył ciepłe zimowe okrycie, dosiadł konia i ruszył do Potoka, żeby rozmówić się z panem Janoszem. Wytłumaczyć mu postępowanie syna i przeprosić.

Ale Jakub nie rozmówił się tego dnia z panem Potoka. Kiedy bowiem minął łozinę i dotarł do pierwszego z czterech stawów, leżących na zachód od dworu, zobaczył coś, co zmieniło wszystkie jego plany.

Zatrzymał wierzchowca, zsiadł z niego, a potem pobiegł do brzegu. Stawy nie były głębokie, ale nieco muliste i pokryte teraz warstwą lodu. W jednym miejscu, bardzo blisko brzegu, lód był zupełnie świeży, dopiero tężał na wodzie. Tylko dzięki temu Jakub z Lipowej mógł zobaczyć Jakubka.

Stary rycerz wszedł w wodę, nie bez wysiłku wytaszczył sztywne ciało na brzeg. Tam położył je na śniegu, a wznosząc obie ręce, wykrzyknął do nieba:

– Bezlitosny Boże! Czym zasłużyłem aż na tak straszną karę?

Agnieszka nie stała przed domem, czekając na wiadomości. Nie mogąc znieść niepokojącego wyczekiwania, kazała wyprowadzić konia i jeździła z innymi aż do zmierzchu. Początkowo kierowali się śladami kucyka, jakie udało się odszukać służbie, ale ślady te nakładały się na siebie, krzyżowały, plątały i w końcu najbieglejsi nawet w tropieniu zwierząt nie umieli powiedzieć nic pewnego.

O zmierzchu trzeba było przerwać poszukiwania i wracać do dworu, choć kilku pachołków zostało jeszcze w okolicy, przepytując ludzi po wioskach i gospodach.

Jakub z Lipowej przyjechał późno w nocy, gdy wszyscy już wrócili. Agnieszka usłyszała głosy przed domem i od razu wiedziała, że przyszły wieści od Jakubka i nie są one dobre. Później wielokrotnie miała wspominać tę chwilę. Stoi w świetlicy przy kominie, słyszy hałas na podwórzu, czuje ogarniającą ją falę gorąca, a serce skacze do gardła.

Nie wyszła na zewnątrz, nie poruszyła się. Stałą w tym samym miejscu, kiedy otworzyły się drzwi, pchnięte ramieniem Lutka. Powoli, tyłem wszedł on sam, a za nim Jakub. Nie patrząc na nią, położyli ciało Jakubka na stole i odsunęli się, dysząc ciężko z wysiłku.

Jakubek wydawał się znacznie większy, niż to pamiętała, bo dla niej zawsze był przecież tylko dzieckiem. Leżał teraz, mokry, na deskach, zajmując cały wielki stół. Miał na sobie to samo ubranie, jakie pomogła mu założyć rano, brakowało tylko wełnianej czapki, więc jasne włosy chłopaka wydawały się bardziej poskręcane niż zwykle.

Agnieszka podeszła do syna i dotknęła jego ręki. Ręka była blada i zimna, a na twarzy Jakubka, gładkiej zawsze i pozbawionej zarostu, widać było białe śnieżne smugi. Na jego ustach zastygł lekki uśmieszek, chyba zadziwienia, które gościło na jego twarzy najczęściej.

– Znalazłem go w stawie koło Potoka – powiedział cicho Jakub.

Agnieszka dotknęła włosów syna i zwróciła się do Lutka:

– Nie widziałeś jego czapki? Jest przecież mróz. Przynieś jaką ze skrzyni.

A kiedy wychodził, zawołała za nim:

– I daj coś pod głowę. Nie może leżeć na deskach. Jakub zaś stał z rękami opuszczonymi wzdłuż tułowia, smutny i przybity.

– Pojechałem do Potoka, żeby powiedzieć panu Janoszowi, że Ostasz odjeżdża – mówił wyjaśniająco.

– Pojechał tam rano, żeby pożegnać się jeszcze z Mariną, a ja za nim, żeby go usprawiedliwić, choć nie pochwalam jego postępowania. Kiedy byłem koło pierwszego stawu zobaczyłem... twojego Jakubka...

I dodał po chwili:

– Przysięgam Bogu, że nie chciałem być wysłannikiem tych wieści.

Agnieszka odwróciła się do niego, blada jak płótno.

– Bądź przeklęty, Jakubie synu Marcina – powiedziała cicho. – Bądź przeklęty na wieki! Obyś dożył czasów, kiedy twój syn odpłaci ci za twoje nieprawości.

Zrobił krok ku drzwiom, ale jeszcze się zatrzymał.

– Nie rzucaj przekleństw, twój ból cię do nich nie upoważnia. Nie zapominaj, że to właśnie ty winna jesteś tych wszystkich nieszczęść. Tylko ty! Gdybyś dochowała mi wiary, nie spadłyby one ani na ciebie, ani na mnie, ani na niego. Nie musiałbym wypędzać cię z mojego domu, Jakubek nie miałby tego okropnego wypadku, a ja nie musiałbym zabijać Filipa.

Agnieszka złapała się rękami za głowę. Jakub z Lipowej przyznał się właśnie do zabójstwa. Jej kochanek i ojciec Jakubka zginął przed laty z nieznanej ręki. Któregoś dnia dowiedziała się o wszystkim. Opowiedziano jej, że kiedy Filip bawił w domu swojej narzeczonej na zrękowinach i na chwilę wyszedł zza stołu, ktoś napadł go w ciemności i ubił. Nikt nie wiedział, jak się to stało, nikt nie widział zbrodniarza. A teraz okazało się, że to właśnie Jakub uśmiercił Filipa ze Słowika.

Podniosła zaciśnięte pięści.

– Precz z mojego domu! – wycedziła przez zęby. – Bodajbym nigdy ciebie nie spotkała!

Schyliła się i zaczęła zdejmować synowi buty.

Cudowna Ikona

Sierpień 1383

Konwój składał się z czterech rycerzy, uzbrojonych po zęby, jadących na wielkich bojowych koniach, którym towarzyszyło drugie tyle pachołków i sług. Szczelnie otaczali oni wóz zaprzężony w czwórkę koni, przykryty płachtą nie pokazywał postronnym oczom swojego ładunku. Ze zbrojnymi przyszło dwóch mnichów, natchnionych i przejętych swoją rolą, rozmodlonych i chwilami zdających się nie rozumieć, co się wokoło nich dzieje.

Kiedy pojawili się przed dworem, rycerze nie opuszczali wozu, nadal pełniąc wartę, jakby obawiali się, że ktoś zechce go obrabować. Mnisi poszli prosić o wodę i gościnę. Alena zamierzała ich umieścić pod dachem, ale uprzejmie odmówili.

– Zostaniemy na dworze – powiedział jeden. – Po takim ładnym dniu, pewnie będzie równie ładna noc.

Chętnie przypatrzymy się waszym gwiazdom.

Poprosili jedynie o coś do jedzenia i wodę do picia. Alena kazała wynieść chłodne piwo z piwnicy, ale pili niechętnie, wybierając wodę.

Wyprzęgli konie, rozłożyli się pod drzewami. Alena kazała szczególnie starannie zadbać o świątobliwych gości, ale ci grzecznie odprawili służbę twierdząc, że wszystko mają ze sobą i nie chcą robić kłopotów.

Alena poleciła jednak przygotować suty posiłek, jako że podróżni wędrowali z bardzo daleka, a nie godzi się traktować gości byle jak i po macoszemu. Była właśnie w kuchni, gdy nadszedł Oset, jak zwykle najlepiej poinformowany. Wiadomości, jakie miał do przekazania, musiały być ważne, bo był najwyraźniej mocno przejęty.

– Jadą z Bełza – objaśnił. – To aż na Rusi. A wiecie, co mają na wozie? Nigdy nie zgadniecie!

– Widziałeś? Przecież wóz zakryty.

– Zakryty, ale nie całkiem. Coś mi się udało podpatrzeć, a resztę mi sami powiedzieli.

– Podglądałeś? – oburzyła się Alena. – Jak tak można! Co też oni sobie o nas pomyślą!

– Przecie mówię, że sami powiedzieli – nadąsał się Oset. – To zresztą wcale nie jest żadna tajemnica.

Może była, zanim dojechali w bezpieczne okolice. Ale tutaj im nic już nie grozi, a to, co wiozą, przeznaczone jest dla wszystkich. Dla wszystkich!

Każdy znał Osta od tej strony i wiedział, jak lubi opowiadać, fantazjować i zadawać zagadki. Alena wzięła się pod boki.

– Któregoś dnia ktoś porządnie wygarbuje ci skórę – zagroziła. – Albo mówisz po porządku, albo nie gadaj wcale.

– Kiedy właśnie mówię. Oni wiozą wielki skarb. Co ja mówię: skarb? To jest prawdziwy cud.

Naprawdę, ho, ho!

– Co ho, ho? – zapytała.

– To jest cudowny obraz, najcudowniejszy ze wszystkich. Widziałem go w Bełzie i wiem, jaki jest.

Nadzwyczaj cudowny, najświętszy, zapewniam was. Niejeden przed nim odzyskał wzrok czy mowę.

Alena przeżegnała się nabożnie.

– Nie oszukujesz? U nas cudowny obraz?

– Sami chodźcie zobaczyć. Ów zakonnik prosił powiedzieć, żeby przyszli wszyscy, to zdejmą zasłony i każdy nie tylko będzie mógł się przed obrazem pomodlić, ale nawet go dotknąć. Pospieszcie się, za nic nie chciałbym stracić takiego widoku!

Alena rzuciła swoją robotę i prawie pobiegła za Ostem przed dwór, gdzie zatrzymali się niecodzienni goście.

– Prawda to? – zapytała mnicha. – Prawda, że wieziecie przecudowny obraz?

– Prawda – potwierdził. – Z rozkazu księcia Władysława mamy go dostarczyć do kościoła na Jasnej Górze, żeby czcigodni ojcowie paulini mieli tam odtąd nad nim baczenie.

Wszyscy chyba mieszkańcy Krasawy zebrali się pod lipami, domownicy, czeladź i cała służba przybiegli też zaraz potem i wielki tłum ludzki czekał w milczeniu na to, co się wydarzy. Rycerze stali obok wozu w gotowości, żeby na dany znak wydobyć cenny ładunek i pozwolić wszystkim przekonać się o jego cudowności.

Jeden z zakonników wyszedł przed tłum i wielkim głosem zapowiedział gromadzie:

– To święty wizerunek Matki Pana Naszego i Zbawiciela. Sam święty Łukasz namalował go własną ręką na desce od stołu, przy którym siadywała ze swoim Synem.

Zaszumieli, wstrząśnięci nowiną, a mnich mówił dalej:

– Obraz ma wielką moc, zaprawdę z niejednej opresji wyratował wiernych, zaprawdę wiele razy pokonał nieprzyjaciół wiary i Kościoła. Ludzie, klęknijcie i pomódlcie się. Pomódlmy się wszyscy przed tym wielkim cudownym skarbem, jaki przywieźliśmy do waszej ziemi i jaki odtąd będzie pod waszą opieką. Kto na niego spojrzy, może od samego tylko spojrzenia zostać uchroniony przed piekłem i doznać niezwykłej łaski.

Padli na kolana, ale głowy wyciągali do przodu, z wielkiego zaciekawienia. Zakonnik dał znak rycerzom, aby wydobyli relikwię, ci zaś zabrali się do rozpakowywania wozu. Najpierw zdjęli pokrywające go płótno, potem rozgarnęli znajdujące się pod nim siano i wtedy dopiero wydobyli wielki skórzany futerał.

– Ludzie! Módlmy się! – zawołał zakonnik i zaintonował: – Zdrowaś Maryjo, łaskiś pełna, Pan z Tobą...

Zanim jednak podjęli modlitwę, pani Alena zerwała się z kolan.

– Zaraz! – zawołała. – Zaczekajcie! Zaczekajcie!

A kiedy wszystkie zdumione oczy zwróciły się na nią, nie rozumiejąc, czemu opóźnia chwilę, na którą z niecierpliwością czekają, pani Alena wykrzyknęła:

– Zaczekajcie! Przecież nie ma Mikołaja!

Goście zdziwili się zachowaniem pani domu, ale miejscowi dokładnie wiedzieli, co ma na myśli.

Wśród zgromadzonych nie było Mikołaja syna Jeno, chłopaka, który żył prawie jak mnich i bez którego takie widowisko nie miało prawa się odbyć. Bez Mikołaja? Nie Wolno bez Mikołaja! Przecież to właśnie on najwięcej wiedział o sprawach wiary, on uczył wszystkich, to on najbardziej przeżywał historię Męki Pańskiej. W żadnym razie nie można dopuścić, żeby ominęła go sposobność zobaczenia i pomodlenia się przed cudowną ikoną. On, który jeździł nawet do Jędrzejowa, żeby pomodlić się w tamtejszym kościele, miałby nie wziąć udziału w modłach, jakie odbywają się nie gdzieś daleko, ale pod jego własnym dachem?

Pani Alena nawet nic więcej nie musiała mówić. Kilku ze służby, choć paliła ich ciekawość i chęć doznania cudownej łaski, rozbiegło się natychmiast w poszukiwaniu młodego pana. Psioczyli pod nosem, że nie ma w pobliżu ojca Ambrożego, który zwykle umiał wyjaśnić, gdzie podziewa się jego wychowanek.

Ale choć pobiegli do dworu, zaglądali do stodół, obór i spichlerzy, do ogrodów i na łąki, nigdzie nie znaleźli młodego Mikołaja. Wracali więc rozczarowani i rozkładali ręce.

Łzy napłynęły do oczu Aleny. Więc jednak Mikołaj nie zobaczy relikwii. Nie wiadomo, gdzie jest, może pojechał gdzieś daleko i wróci dopiero rano albo i później. Nie można było odkładać tego, na co wszyscy czekali. Pani Alena dała więc znak, żeby zakonnicy robili swoje, a sama klęcząc, oglądała się jeszcze za synem. A nuż pojawi się w ostatniej chwili. Ale Mikołaj się nie pokazał.

Zakonnicy tymczasem otworzyli skórzaną sakwę i wydobyli z niej obraz w bogato zdobionej ramie, naszywany perłami i pokryty złotymi blachami. Była to Matka Boża trzymająca Dzieciątko na ręku – ciemna i smutna. A tyle było w jej twarzy i wzroku słodyczy, że zapatrzyli się, zasłuchali. Mnisi trzymający obraz z dwóch jego stron, podnieśli go do góry. Jakby słońce przygasło, jakby zamarło wokoło światło dnia, tyle było w tym obrazie majestatu i siły.

Kiedy zaś tak patrzyli zadziwieni, niespodziewanie pojawił się między nimi Mikołaj syn Jeno. Szedł przed siebie, wprost do obrazu, wyprostowany, nie patrząc pod nogi. Gdy był już o kilka kroków, zatrzymał się nagle i nie spuszczając wzroku z Madonny uklęknął, nie widząc ani ludzi wokoło, ani też biegnącego za nim drobnymi kroczkami ojca Ambrożego.

Długo tak trwali, oni – ludzie naprzeciw Cudownego Obrazu, jaki stał teraz podparty na wozie. Matka Boża patrzyła na nich, a oni patrzyli na nią. I nawet, gdy zrobiło się już ciemno i obraz ledwie majaczył w ciemnościach, stali.

Chrząknął ktoś wreszcie, ktoś stęknął, dźwigając się ze zdrętwiałych kolan, a wtedy wszyscy się ocknęli. Podnosili się i odchodzili w milczeniu, poważni i skupieni.

Agnieszka podeszła do klęczącego syna i delikatnie dotknęła jego ramienia. Odwrócił do niej rozpromienioną twarz, po której ciekły łzy.

– Dziecko – powiedziała. – Czas już na nas.

– Czy widzieliście to samo, matko? – zapytał ze wzrokiem błądzącym jeszcze gdzieś daleko, po nieodgadnionych krainach. – Czy to widzieliście?

– Chodźmy – powtórzyła. – Bracia mówią, że cudowny obraz jedzie do kościoła na Jasnej Górze i tam ma zostać. Będziesz go więc mógł oglądać, ile tylko zechcesz.

Zerwał się z kolan, lekko i swobodnie, jakby dopiero co pochylił się w ukłonie, jakby jego nie dotyczyło zmęczenie, odrętwienie i ból długo zgiętych stawów.

– Będzie z nami? – zapytał z niedowierzaniem. – Będę mógł pójść i pokłonić się Cudownej Ikonie?

– Kiedy tylko zechcesz – powtórzyła.

Roześmiał się radośnie jak małe dziecko, któremu ofiarowano upragnioną, a długo oczekiwaną zabawkę.

– Matko – zawołał, niespodziewanie chwytając jej dłoń i składając na niej pocałunek – Jakże jestem szczęśliwy!

Wcześnie rano, zanim obudzili się ludzie i strażnicy przy wozie, Mikołaj już był w pobliżu i klęcząc czekał, żeby raz jeszcze zobaczyć Cudowny Obraz. Ale zakonnicy nie wyrazili zgody na jego ponowne odsłonięcie.

– Dziś zawieziemy ikonę do kościoła. Zostanie tam umieszczona na ołtarzu, a wtedy i wy, i wszyscy inni będziecie mogli przyjść, żeby się modlić do woli. Teraz trzeba nam ruszać w drogę, bo na Jasnej Górze czekają z wielką niecierpliwością.

– Mógłbym pójść z wami? – poprosił Mikołaj. – Pokażę drogę, a może i przydam się na co.

– Nie trzeba – orzekł zakonnik. – Przebyliśmy długą drogę i spodziewamy się zakończyć ją przed zachodem słońca. Podziękujcie waszej matce, że zechciała nas ugościć. I do zobaczenia.

Zbrojni tymczasem, z wprawą nabytą przez tygodnie wędrówki, szybko wyszykowali się do drogi i zaraz też ruszyli, zanim jeszcze obudził się dwór w Krasawic Mikołaj został na drodze, tęsknym wzrokiem patrząc za znikającym w oddali wozem.

– Zaraz w niedzielę pójdziemy pokłonić się Matce Bożej – rzekł ojciec Ambroży, stając obok wychowanka.

Mikołaj uśmiechnął się z zadowoleniem.

– O tak! – zawołał. – Zaraz w niedzielę!

Potem posmutniał nagle i powiedział z zazdrością w głosie:

– Cóż to za wspaniała służba być obok i służyć Przecudnej Maryi! Zazdroszczę mnichom z tego nowego klasztoru na Jasnej Górze!

Ojciec Ambroży położył rękę na ramieniu chłopca.

– Prawda, mój synu, piękna to służba. Ale pamiętaj, co mówi przykazanie: czcij ojca swego i matkę swoją. A nie jest wolą twoich rodziców, żebyś poświęcił się stanowi duchownemu. Trzeba przecież, byś został we dworze i abyś nie dopuścił do upadku twojego rodu.

– Wiem, wiem – powiedział Mikołaj. – Tak sobie tylko marzyłem.

Rozstajne drogi

Wrzesień 1383

Marina córka Janosza płakała głośno, kiedy któregoś dnia ojciec objawił córkom swoją wolę, zapowiadając z góry, że postanowienia nie zmieni.

– Czemu nie ja? – szlochała. – Czemu znowu wszystko, co dobre, macie tylko dla Hedwigi?

– Miejsce na królewskim dworze kosztuje wiele zabiegów i pieniędzy. Tylko z Hedwigą mi się udało, bo z was dwóch tylko ona jest w odpowiednim wieku. Ty musisz poczekać na inną okazję i okazać wdzięczność choćby za to, że próbowałem i z ciebie uczynić dworkę królowej.

– Znowu mam czekać na okazję, która nigdy nie nadejdzie – szlochała Marina. – Jak bardzo jestem nieszczęśliwa. Jaka nieszczęśliwa!

Janosz z Potoka chodził po izbie wzburzony, wymachiwał ramionami i zaciskał pięści ze złości. Oto zapłata za całe miesiące starań!

Bowiem młodsza córka także nie była zadowolona. Marszczyła nosek, uciekała spojrzeniem jakby w poszukiwaniu pomocy.

– Nic nie rozumiem – dziwił się pan Janosz. – Jedna beczy, bo nie może jechać, druga co może, to znowu nie chce! Nie chcesz zostać dworką królewny Jadwigi? Przecież będziesz tam miała wszystko, o czym tylko zamarzysz!

Hedwiga jednak nadal była bliska płaczu.

– Kiedy mi najlepiej przy was – przymilała się. – Po co mi jechać daleko, jeżeli tutaj mam wszystko. Może, kochany ojcze, zezwolicie, żebym ustąpiła swojego miejsca siostrze? Ona tak bardzo chciałaby zobaczyć dwór królewski. Ja wcale nie jestem ciekawa, bo tak podoba mi się w Dolinie, no i mając Mikołaja, nie muszę szukać męża...

Pan Janosz zatrzymał się gwałtownie i pogroził pięścią.

– A ta swoje! – warknął. – Ile razy mam powtarzać, że twoje zaślubiny z Mikołajem nie mają żadnego znaczenia? Ani mi się waż przypominać te głupstwa! Nie Mikołaj będzie o tobie decydował, tylko ja.

Ja zaś postanowiłem, że pojedziesz do Budy. Więc porzuć te niemądre mrzonki i szykuj się do drogi.

A twoja siostra niech natychmiast przestanie ryczeć. Na miły Bóg, miarkujcie się obie! Jeszcze jedno słowo nieposłuszeństwa, a pożałujecie na całe życie!

Tego wieczora powrócił do Doliny Ostasz z Lipowej. Powrócił do domu dokładnie tak, jak przepowiedział Jakub. Sponiewierany, z jednym tylko pachołkiem i duszą na ramieniu, że teraz przyjdzie mu się ukrywać albo i wyjechać daleko.

– Wykrakałeś to – rzucił ze złością ojcu, kiedy Jakub przypomniał mu swoje ostrzeżenia. – Zawsze robisz wszystko, żebym nie był zadowolony.

Poszedł do łaźni, przebrał się w nowe szaty, zjadł obfity posiłek, potem upił się do nieprzytomności.

Dopiero dwa dni później, kiedy się już wyszumiał, wypił do woli, przyszedł do ojca.

– Straciłem wszystko – oznajmił. – Wszystko, co miałem ze sobą i trochę więcej.

– Uprzedzałem, że tak będzie – . powiedział Jakub spokojnie. – Nie chciałeś słuchać. Więc jeśli teraz przychodzisz, żeby coś ode mnie uzyskać, nic nie dostaniesz.

Ostasz był rozdrażniony.

– Mam jeszcze Lipową – przypomniał.

– Jeszcze nie masz – zaprzeczył Jakub. – Dopiero po mojej śmierci.

– Więc będę się modlił, abym niedługo czekał. Jakub stanął naprzeciw z zaciśniętymi zębami.

– Znowu mi grozisz? Przeklęta godzina, w której wyciągnąłem do ciebie rękę.

Ostasz obrócił się plecami i odszedł, nie było go w domu aż do zmroku. Widziano go tego dnia pod holsztyńskim zamkiem, jak chodził tam i z powrotem, jakby przemyśliwał coś ważnego, na całe życie.

Wieczorem znowu przyszedł do ojca. Wcześniej odwiedził pana Janosza w Potoku, gdzie wyraźnie mu powiedziano, że nigdy nie dostanie Mariny.

Stanął przed ojcem i przedstawił to wszystko, co sobie ułożył.

– Czas, byście przekazali mi cały majątek – oświadczył – Najwyższy czas. Nie może dalej być dwóch gospodarzy w Lipowej, więc spać pójdziecie do szopy. Jesteście starzy, poza miską strawy niczego już nie potrzebujecie.

Hedwiga, córka Janosza z Orkeny, w podróżnym płaszczu na bladoniebieskiej sukience, stała w sadzie dworu w Potoku. Słońce przeświecało przez gałęzie drzew i złociło jabłka leżące w trawie. Był piękny wrześniowy poranek.

Duży kudłaty pies, hasający wokoło dziewczyny, właśnie zobaczył coś w krzakach i zabawnie nastawił uszy.

– Gdzie jest teraz Mikołaj – pomyślała Hedwiga.

Poczuła bolesne ukłucie w sercu, ale szybko opanowała wzruszenie. Choć smutek ściskał ją za gardło, nie zamierzała płakać.

– Żegnaj, mój ulubiony sadzie – powiedziała. – Jadę na Węgry, do Budy, gdzie za staraniem ojca będę dworką królewny Jadwigi. Pewnie cię długo nie zobaczę, sadzie, więc żegnaj. Żegnajcie, drzewa.

Wybiegła z sadu i nie bacząc na to, że ojciec czeka pewnie już zniecierpliwiony, zaczęła wdrapywać się na najbliższy pagórek. Obok pagórka wiodła droga do Krasawy.

Dotarła na szczyt zdyszana, rozgrzana, z zaróżowionymi policzkami.

– Do zobaczenia, drogo! – zawołała Hedwiga. – Do zobaczenia, mój Mikołaju!

Tego ranka Mikołaj syn Jeno opuścił dom rodzinny.

Węzełek przygotował sobie już wcześniej. Włożył do worka zapasową suknię, pół chleba, połeć słoniny i pęto ' kiełbasy, a także srebrny pierścień z dużym czerwonym kamieniem, jaki otrzymał od ojca w podarunku, gdy doszedł do lat sprawnych. Schował też grubą świecę, skórzane ciżmy i lnianą koszulę. Zawiązał worek i ukrył go pod strzechą obory, kiedy nikt tego nie widział.

Rankiem, po nieprzespanej nocy, pełnej modlitw i czuwania, wstał jak to często robił przed wszystkimi, ubrał się i wyszedł. Początkowo czynił to wolno, bez pośpiechu, żeby wszystko wyglądało jak zwykle, ale serce waliło mu młotem i z trudem panował nad swoim podnieceniem.

Zwykłą koleją poszedł do kościoła. Ojciec Ambroży nie zamykał świątyni i zdarzało się, że kiedy rano przychodził, zastawał tam wychowanka. Teraz też przyszedł, przekonany, że po tak silnych przeżyciach ostatnich dni zastanie tam Mikołaja, ale chłopaka nie było. Słońce podniosło się wysoko, ojciec Ambroży stracił już cierpliwość, a Mikołaj nie przychodził i zakonnik uznał, że inne plany stanęły chłopakowi na drodze.

Mikołaj tymczasem był w kościele wcześniej, modlił się, przepraszając Boga za swoje nieposłuszeństwo wobec rodziców, a potem przekradając się z powrotem do dworu, zabrał spod strzechy węzełek i prawie biegiem ruszył przed siebie.

Bał się, żeby w drodze ku Jasnej Górze nie spotkać kogoś, kto mógłby zapytać go o cel wędrówki i nakazać powrót do domu.

Saga rodu z Lipowej 05

Ścieżki zła

Wilk

Styczeń 1384

Na prawym brzegu rzeki Wiercicy, na skraju lasu, za którym leżała wieś Staropole, Oset, giermek pana Jeno z Krasawy, szczęknął nożycami i powiedział do wilka:

– Teraz będziesz postrzyżony jak owca.

Na jego znak pachołkowie zdjęli z sań dużą drewnianą klatkę, przenieśli ją daleko od drogi i postawili.

Wilk leżał w niej ze związanymi łapami i z rzemieniem zaciśniętym na pysku. Uchylili wejście do klatki, wyciągnęli zwierzę i położyli na śniegu. Giermek Oset zbliżył się do leżącego i nożycami wyciął w wilczej sierści kilka wyraźnych dziur.

– Teraz będziesz naznaczony – zapowiedział. – Pan Jeno uratował twoje nic niewarte życie i z łaski trzymał przy swoim domu. Życzy sobie, żebyś omijał jego włości. Dobrze to sobie zapamiętaj. Jeśli pokażesz się na naszych polach albo w naszym lesie, zostaniesz ubity bez litości.

I skinął na pachołków, żeby rozwiązali zwierzę. Robili to ostrożnie, najpierw łapy, pysk na końcu, a potem szybko schowali się za sanie, skąd patrzyli, co się wydarzy. Wilk poruszył się, podniósł na chwiejne jeszcze łapy, otrząsnął, a potem stanął na ścieżce i popatrzył wprost na Osta.

– Zwiewaj! – rzucił giermek i pogroził leszczynowym kijem. – No, już! I nie udawaj, że nie zrozumiałeś rozkazu.

Wilk otrząsnął się jeszcze raz, obracał głowę, usiłując dostrzec na grzbiecie i bokach robotę nożyc, ale nie bardzo mu się to udawało. Ruszył do przodu, a widząc, że nie jest zatrzymywany, przyspieszył, a w końcu zaczął biec i po chwili zniknął między drzewami.

– Dzięki Bogu! – westchnął jeden z pachołków, ocierając pot z czoła. – Miałem dobrego stracha, choć pan Jeno zapewniał, że napój nasenny jest mocny i wilk nie będzie groźny.

– Napój wkrótce przestanie działać – uzupełnił Oset. – Wtedy dopiero stanie się znowu prawdziwym wilkiem.

Wsiedli na sanie i ruszyli w drogę powrotną.

– Nie lepiej było go od razu ubić? – zapytał drugi pachołek, nie przekonany do rozkazu rycerza. – Po co pan Jeno wypuścił takiego basiora? Tylko patrzeć, jak będzie wyprawiał się po nasze bydło.

– Nie gadaj tyle, tylko poganiaj – uciął Oset. – Nasza rzecz wypełniać rozkazy. Kazał pan Jeno wypuścić rozbójnika do lasu, tak i zrobiliśmy. Jego las i jego wilk.

Dzieci młynarza

Wiosna 1384

– Koniec pracy! – młynarz Marcisz przełożył dźwignię, a potem przeżegnał się z westchnieniem. – Dzięki ci, dobry Boże, za udany tydzień!

Mechanizm zazgrzytał, żarna przestały się obracać i w młynie nastała nagle cisza, podkreślana tylko miarowym stukotem koła wodnego na zewnątrz. Obaj synowie młynarza wymietli gęsimi skrzydłami resztki mąki do drewnianej rynny, wsypali je do worka, a ten odstawili pod ścianę.

Wzorem ojca przeżegnali się, ale szybko i z niecierpliwością, co nie uszło jego uwagi.

– Co to? – zapytał cierpko. – Czasu wam szkoda na porządne podziękowanie Panu, że dał nam dość roboty, abyśmy mieli chleb codzienny?

Zatrzymali się, zerknęli na siebie, a potem ponownie uczynili znak krzyża.

– Dziękujemy, Panie Boże, za ten tydzień – powiedział Dobek.

Był starszy, miał już czternasty rok i jedenastoletni Jacek we wszystkim go naśladował. Teraz też powtórzył podziękowanie brata, a potem obaj skłonili się ojcu i pobiegli do strumienia, by się umyć po pracy.

Marcisz wyprostował grzbiet, zdjął fartuch i krzyknął do żony, żeby podawała już wieczerzę, choć do zachodu słońca brakowało jeszcze sporo czasu.

– Coś w kościach mnie łamie – poskarżył się. – Chciałbym położyć się wcześniej. A ty mi Zofki dopilnuj, kobieto, żeby nowego nieszczęścia nie było. Starczy, że jednego jej dzieciaka muszę karmić.

Zofka wróciła przed kilkoma tygodniami do ojcowskiego domu, skąd zabrał ją niegdyś pan Ostasz z Lipowej, dla własnej uciechy. Wróciła, prawdę mówiąc, tak jak i wyszła, mając tyle tylko, co na sobie i przywiodła ze sobą córeczkę imieniem Odina. W Dolinie powiadali, że pan Ostasz odprawił ją nie dlatego, że jej już nie chciał, ale że miał się żenić z bogatą panną szlachetnego rodu. Niewiele o tym mówiła i Dobek, choć znacznie od brata starszy, mało co rozumiał. Nie miała chyba źle w Lipowej, choć pan Ostasz to surowy i gwałtowny człowiek, co ręki nigdy nie oszczędza, ale Zofka nie pozwalała o nim złego słowa powiedzieć.

– Jeszcze go chwalisz? – zżymał się młynarz Marcisz. – Tego wyrodka, co własnemu ojcu za wszystkie jego dobrodziejstwa kazał w szopie mieszkać? Gorzko jeszcze zapłacze cała Dolina, że go nie ubili na wojnie. A we młynie niech się lepiej nie pokazuje, bo nie zdzierżę i własnymi rękami uduszę.

Zofka co raz to skakała ojcu do oczu, bo nic sobie nie robiła z tych pogróżek.

– Możecie go przeganiać, a i tak pójdę, kiedy tylko zawoła – pyskowała.

– Tylko spróbuj! Tak cię spiorę, że na tyłku nie usiądziesz! – groził Marcisz, ale choć wściekły, niewiele mógł wskórać. – Wstydu nie masz!

– A wy macie? – odpowiadała bezczelnie. – Zapomnieliście, że kiedy pan Ostasz siłą mnie brał, wy ani słowem nie pisnęliście? Sami jeszcze kazaliście mi iść do niego. Teraz nie macie prawa mnie piętnować.

Marcisz milknął i nawet przestawał wypominać, że to on musi utrzymywać Odinę, bo córka pana Ostasza i Zofki była jego jedyną i ukochaną wnuczką.

Chodził, mruczał coś do siebie, a któregoś dnia powiedział:

– Skoro pan Ostasz taki dobry, niech ci co da na posag. Klemens Osica już dwa razy prosił, żebym cię za niego wydał.

– Możecie wydać – odparła lekko Zofka. – Ale pamiętajcie, że i tak pójdę za Ostaszem, kiedy mnie tylko będzie chciał.

Ostasz z Lipowej, syn Jakuba, wrócił z wojny w Wielkopolsce z początkiem roku. Porzucił oręż, porzucił swoich strzelców i z jednym tylko pachołkiem umknął czym prędzej. Paliło go rozczarowanie i wstyd. Odstąpił znaków, którym przysięgał wierność, bo nie był na tyle głupi, żeby dać się schwytać czy też zabić w walce. Książę mazowiecki Ziemowit zawiódł oczekiwania ich wszystkich. Wybrali go królem i wodzem, a on dał się podejść Małopolanom. Skusili go rozejmem, dali odpocząć, uwierzyć w przewagę, by niespodziewanie złamać umowy, uzbroić się, wezwać Węgrów na pomoc, a potem uderzyć i zwyciężyć.

Ostasz już na to nie czekał, widząc, że może być tylko gorzej, porzucił księcia i uwielbianego przez siebie wodza, Bartosza z Odolanowa, i zwyczajnie uciekł. Bo cóż miał robić? Przez kilka ostatnich lat brał udział w wyłącznie nieudanych, przegranych wyprawach. Tracił ludzi, konie i złoto, nie zyskał żadnych łupów. Teraz, straciwszy także łaski, mógł tylko się ukryć i czekać. Może któregoś dnia będzie sposobność odegrać się jeszcze. Może któregoś dnia będzie wiedział, jak ma postępować dalej.

Na razie zapomniał o wszystkim i najszybciej, jak to było możliwe umknął do Doliny, do domu, gdzie mógł czuć się bezpieczny.

Nie zapomniał Zofki, a w każdym razie przypomniał sobie o niej któregoś dnia, kiedy zajechał do Marciszowego młyna. Wystarczyło, że szepnął słówko, a już rzuciła wszystko i pobiegła daleko za rzekę, do starych stogów, gdzie wyznaczył jej spotkanie.

Biegła, pełna radości, że o niej pamięta, że nie zapomniał całkiem, że nie ożenił się z panną z Potoka, o czym plotkowano jeszcze nie tak dawno. Czekał w umówionym miejscu, bez słowa zaciągnął ją w zaciszne ustronie.

– Bałam się, że zapomniałeś. Przecież obiecałeś, że mnie nie porzucisz.

– Nie porzuciłem.

– Ale chcesz się żenić.

– Nie tylko chcę, ale się i ożenię. Tobie nic do tego. Chcesz, będę przychodził jak dawniej. Nie zechcesz, też będę przychodził, więc lepiej się nie opieraj.

Całowała go po stopach i krzyczała z rozkoszy, kiedy był brutalny i bił ją po twarzy.

– Żebyś tylko był – szeptała. – Bij mnie, bij, poniewieraj, żebyś tylko był ze mną.

Spotykali się z dala od ludzkich oczu. Zofka nigdy nie chodziła do Lipowej, bo tego zabronił jej pod surową groźbą, ale każdego dnia czekała, aż przyjedzie, wywoła, a potem będzie się z nią kochał, na trawie, na sianie, pod drzewem, na śniegu albo gdziekolwiek indziej. Byleby tylko był. Przysięgał, że zawsze będzie przychodził, nawet kiedy się ożeni i kiedy wprowadzi żonę pod swój dach.

– Nie bądź głupia – tłumaczył. – To tylko tak, dla niepoznaki. Co ty możesz wiedzieć o tych sprawach?

Nie godzi się żonatemu szlachcicowi trzymać w domu nałożnicę. A jak nikt nie będzie wiedział, jak nikt nie zobaczy, nikt nie nagani i nie martw się, zadbam należycie o twojego bękarta.

– Odina to twoja córka – przypomniała.

– Może i moja, ale bękart zawsze będzie bękartem.

Kruk świętego Pawła

Żelazny kruk wyglądał jak żywy. Był czarny, siedział na szczycie palmy, a w otwartym dziobie trzymał okrągły kawałek żelaza, powleczony żółtą farbą.

Wykuł go w przyklasztornej kuźni Mikołaj syn Jeno i teraz z innymi zawiesili ptaka nad wejściem do nowo wybudowanej świątyni.

– Oto nasz zakonny herb – cieszyli się bracia paulini. – Oto jest kruk świętego Pawła, Pierwszego Pustelnika. Kiedy patriarcha naszego zakonu udał się na pustynię, gdzie w umartwieniu i w modlitwie żył lat sto, każdego dnia przylatywał do niego wysłannik Pana w postaci kruka i przynosił mu w dziobie bochenek chleba. Oto mamy znak tej opowieści.

Pracowali bez wytchnienia dzień po dniu i w kilka tygodni postęp prac był tak wielki, jak gdzie indziej po miesiącach. Na kamiennych wysokich ścianach postawiono drewniane krokwie dachu, a ten pokryto miedzianą blachą. Na szczycie umieszczono wielki, z daleka widoczny krzyż. Wykuł go z żelaza Mikołaj syn Jeno.

Wspomagani pielgrzymim groszem, ale przede wszystkim dochodami z darowanych sobie majętności, wznieśli już kamienny dom dla siebie i otaczali właśnie częstokołem tę część wzgórza, gdzie wybudowano świątynię. Czasy nie były najbezpieczniejsze, a w sanktuarium coraz to przybywało bogatych darów i wot.

Mikołaj syn Jeno z innymi łupał skałę, dźwigał kamienie, a potem wznosił z nich mury kościoła, którego kształt wyrysował mistrz Marek, zwany Czarnym, i który teraz osobiście kładł zaprawę. Mikołaj jak inni zadowalał się skromną strawą, niedługim odpoczynkiem i nieustanną modlitwą. Był pilny, posłuszny, pracował bez wytchnienia od świtu do zmierzchu i szybko okazał się dla klasztoru niezbędny.

– To wspaniały nabytek dla naszej wspólnoty – mówił przeor Grzegorz. – Ale wiele jeszcze trudnych prób przed synem szlachcica, zanim zechce na zawsze poddać się zakonnemu posłuszeństwu i klasztornej dyscyplinie.

Niemal od pierwszego dnia ludzie przychodzili zobaczyć Cudowny Obraz, modlić się o pomyślność, prosić o zdrowie, dziękować za łaski. Najpierw tylko miejscowi i z najbliższej okolicy, potem z coraz dalszych stron, a w następnym roku widziano już pielgrzymów ze Śląska i Moraw.

Przychodzili ludzie wszelkich stanów, a wieść o cudownej relikwii rozchodziła się szeroko po całej polskiej ziemi i po krajach ościennych. Wędrowali więc tutaj rycerze, mieszczanie i rzemieślnicy, wędrowali żołnierze, dziewki czeladne i stateczne niewiasty, nawet całe rodziny.

Przychodzili żebracy, a przede wszystkim ludzie kalecy – garbaci, chromi, ślepi, cierpiący na wrzody, otwarte rany, nieustanne straszliwe bóle. Zjawiali się rano, wieczorem, w południe. Przed obrazem trwało ciągłe nabożeństwo.

Wielu z nich, klęcząc przed obrazem Madonny, doznało niezwykłej łaski i wieści o tym natychmiast przedostawały się do najdalszych zakątków znanego świata – niczym światło zapalone na największej górze i widoczne zewsząd, tak sława Cudownego Obrazu docierała teraz z Jasnej Góry do miast, wsi, zamków, dworów, strażnic i chat.

Sen Jakuba

Wiosna 1384

Jakub z Lipowej pogrążał się we śnie. Dziwne odrętwienie, w jakie zapadł po tym, gdy otrzymał uderzenie od swojego syna Ostasza, już przed wieloma miesiącami, pogłębiało się i nic nie wskazywało, żeby miał się z niego ocknąć. Nie odzywał się, nie słyszał, kiedy do niego mówiono.

Poruszał się tylko wydeptanymi ścieżkami, które dla niego zaczynały się i kończyły tuż obok, ani na krok nie wychodząc poza dwór w Lipowej.

– Zachorował – mówili jedni, którzy pamiętali Jakuba, jakim był przed laty.

– Rozum postradał – powiadali inni.

W Lipowej nikt już chyba nie kojarzył starego mieszkańca szopy z dawnym panem majątku, pięknym, dostojnym i wyniosłym, choć na swój sposób sprawiedliwym. Między i dzierżawcami, i służbą wspominano czasem Jakuba dla jego prawości, ale nikt nie pamiętał już, że stary, milczący człowiek i ów wspaniały rycerz, to jedna i ta sama osoba.

W szopie, jaką na kwaterę wyznaczył mu syn, zamieszkał z wiekowym sługą imieniem Czeszko, którego zadaniem było pilnowanie starego.

Jakub z Lipowej, nazywany teraz zwykle starym Jakubem, nie chodził już do wielkiego domu od czasu, gdy Ostasz zatrzymał go na progu i siłą wykręcił rękę. Od tamtej chwili Jakub prawie nie opuszczał szopy, nawet kiedy Ostasza długo nie było w Dolinie. Zdawało się, że zasnął. Prawa ręka dokuczała mu coraz bardziej i z czasem zupełnie stracił w niej władzę.

Mijały tygodnie i miesiące, Jakub trwał w swoim dziwnym śnie, nie widząc i nie słysząc niczego.

Każdego ranka, gdy się budził, gdy ubierał go sługa, równie stary i ciężko dyszący przy każdej czynności, Jakub mruczał coś pod nosem, czego nikt nie rozumiał, a co wydawało się jedynie marudzeniem starca, który nie wie, gdzie się znajduje, a może nawet, czy wciąż jeszcze żyje.

Po tamtym dniu, kiedy podczas sprzeczki Ostasz złamał mu rękę, Jakub szybko tracił siły i nigdy ich nie odzyskał. Zamknięty w szopie, tylko w towarzystwie sługi, który zimnymi okładami starał się złagodzić ból, kurczył się i zanikał. Okłady na chwilę łagodziły ból ręki, ale nie łagodziły bólu, jaki odczuwało jego serce. Na tę boleść nie było okładów. Jakub z Lipowej cierpiał Prawą rękę miał już zupełnie bezwładną. Kiedy po kilku tygodniach przekonał się, że jej sprawność nie wróci, popadł w jeszcze większe odrętwienie. Odzwyczaił się też od używania chorej ręki, trzymał prawą dłoń w rozcięciu kaftana czy kurty, a posługiwał się tylko lewą.

Początkowo ciekawił się jeszcze życiem dworu, ale wkrótce, niezależnie od tego, czy młody pan jest czy go nie ma, starego Jakuba widziano już tylko, jak siedzi na pieńku w otwartych drzwiach szopy.

Nie wsuwał, nie odzywał się do nikogo, nie odpowiadał na pytania, jakby nie rozumiał, co do niego mówią.

– Chcecie jeść i spać pod dachem, bądźcie posłuszni i nie gadajcie, kiedy was nie pytają – zapowiedział Ostasz.

Rządził Lipową niepodzielnie. Po powrocie z wojaczki wygłosił do ojca, wtedy jeszcze rozumiejącego wszystko, groźne przemówienie:

– Będziecie siedzieli, gdzie wam przykazałem i będziecie posłuszni. Tak postanowiłem. Dam wam pełną miskę i moją opiekę. Nie będziecie się wtrącali do moich spraw, inaczej pożałujecie. Teraz ja jestem panem Lipowej, teraz ja jestem waszym następcą w całej Dolinie i ostrzegam, byście się nie ważyli mojej woli sprzeciwić. Spaliłem Dębowiec, spalę i co innego. Przysięgam na Boga, że jeśli będziecie nieposłuszni, pożałujecie. Będę umiał nauczyć was moresu. Zasadzę się na waszego wnuka i flaki z niego wypruję. A tak to jeszcze urządzę, żeby stało się owo na oczach waszej córki. Teraz mi wszystko jedno. Więc mi nie śmiejcie powiadać, jak mam postępować. Dosyć mnie uczyliście i nic dobrego z tej nauki nie wyniknęło. Podniósł rękę do nieba.

– Przysięgam na wszystko – powiedział. – Na wszystko, co tylko istnieje. Spalę Krasawę i waszego wnuka upiekę na wolnym ogniu, by ślad nie pozostał po waszym zapchlonym rodzie. Ruszcie się tylko bez mojego pozwolenia poza Lipową, a będziecie tego żałować jeszcze i na tamtym świecie.

Zgodnie z zapowiedziami Ostasz zajął się majątkiem. Usuwał dzierżawców, nakładał kary i nowe obowiązki. Chodził pijany, krzyczał, kazał bić i sam ćwiczył czym popadnie i za byle co. Kmiecie i chłopi, wszyscy, których nie trzymały poważne zobowiązania, odeszli już z dworu, wyprowadzali się z okolicy i szli szukać ochrony i opieki u kogo innego – do Krasawy, Potoka albo jeszcze dalej, do Jastrzębie czy Staropola.

Jakub zaś popadał w coraz większe odrętwienie. Nikt już nie pamiętał, że dawniej bywało inaczej.

Czeszko wyprowadzał czasem starego pana do ogrodu albo i dalej na łąki, ale nie za bardzo, jako że Ostasz zabronił oddalać się od dworu więcej niż na odległość spojrzenia. Czeszko wychodził z podopiecznym coraz rzadziej, bo Jakub kroczył zupełnie bezwolnie, a kiedy mu kazano siadać, siadał i patrzył w jedno miejsce – na drzewo, na płot, na pniak, na ścianę. Czeszko przemawiał do niego w rozmaitych sprawach, opowiadał, co się dzieje we dworze i w okolicy, ale Jakub nigdy nie dał po sobie poznać, że cokolwiek usłyszał albo zrozumiał. Z czasem sługa zaprzestał i tych opowieści.

W ostatnim tygodniu Wielkiego Postu przyjechała do Lipowej Alena, córka Jakuba, żeby osobiście sprawdzić, ile jest prawdy w tym, co ludzie powiadają o chorobie jej ojca.

Ostasz wyszedł przed dom i witał przyrodnią siostrę, kłaniając się przesadnie nisko.

– Cóż to słyszę? Ojca więzisz? – pytała przerażona. – Czyżby Bóg rozum ci odjął?

Stanął naprzeciw, silny, mocny, pewny siebie. Długie jasne włosy, jak zawsze, miał rozpuszczone, a rany na policzkach, zadane kiedyś przez paznokcie Agnieszki, były prawie niewidoczne.

– Dobrze, że wreszcie przyjechałaś – powiedział łaskawie. – Sama to ocenisz i powiesz ludziom, jak wygląda prawda. Plotek nie powinnaś słuchać.

Zainteresował się stanem Aleny, ostrożnością, z jaką schodziła z siodła i z udaną troską pokiwał głową.

– Może nie powinnaś jeździć konno, skoro spodziewasz się dziecka.

– Sama wiem najlepiej, co powinnam – ucięła. – Gdzie ojciec? Chcę go natychmiast zobaczyć.

– Nie wiedziałem, że przyjedziesz, więc nie jest uprzedzony, że po roku przypomniałaś sobie o jego istnieniu. Muszę cię też ostrzec, że bywa groźny. Potrafi rzucać czym popadnie. Taka jest prawda o dziwnym jego zachowaniu. Ale nie będę cię dłużej trzymał w niepewności. Chodźmy, sam cię zaprowadzę.

I ruszył przodem. Alena szła za nim drobnymi krokami, przytrzymując w garści fałdy sukni. Ostasz otworzył drzwi szopy, kiedy była jeszcze z dziesięć kroków za nim i powiedział szybko cichym, ale wyraźnym szeptem:

– Ani pary z gęby! Inaczej gorzko tego pożałujecie! Alena zmartwiała, widząc ojca w takich warunkach.

Zwykła szopa, w której stało proste posłanie, ława do siedzenia, pieniek przy wrotach, na którym lubił siadywać i na którym teraz też siedział. Sługa Czeszko w głębi izby naprawiał odzienie.

– Ojcze! – zawołała Alena, przypadając do stóp siedzącego. – Ojcze!

Jakub z Lipowej nie odpowiedział. Patrzył na córkę, jakby jej nie poznawał. Był zupełnie siwy, pomarszczony i odziany w łachmany.

– Coś ty z nim zrobił? – krzyknęła na Ostasza, podskakując do niego z pięściami.

Chwycił ją za przeguby rąk i zatrzymał w miejscu.

– Siostro! – odpowiedział groźnie. – Uspokój się. Słyszysz? Uspokój się!

Kiedy przestała rzucać się i krzyczeć, uwolnił jej ręce.

– Sama zobaczyłaś. Twój ojciec jest chory, zapewne szalony. Nie może mieszkać pod jednym dachem z kimkolwiek, bo gotów mu zrobić krzywdę. Musiałem go przenieść tutaj i przydzielić sługę, żeby go stale pilnował. Czy wiesz, że dwa razy próbował targnąć się na życie?

– To straszne! – wołała Alena. – Nie wiedziałam, że to takie straszne. Dlaczego nic o tym nie wiedziałam? Dlaczego nikt mi nic nie powiedział?

Znowu przypadła do ojca, chwyciła jego ręce w swoje dłonie i zauważyła, jak cofa rękę prawą, wykrzywioną, najwyraźniej bolącą.

– Jest chory – powtórzył Ostasz. – Mieszka tutaj, ale poza tym niczego mu nie brak. Ma dobrą opiekę. O nic nie musi się troszczyć. Wychodzi do ogrodu albo na łąki. Coś jednak nie jest w porządku z jego głową i pilnować muszę, żeby nie dawali mu piwa, bo wtedy staje się bardzo groźny.

– Potrzebuje opieki – wołała Alena, przytłoczona wyrzutami sumienia, które pojawiły się, gdy uświadomiła sobie, jak bardzo niewiele troszczyła się ostatnio o rodzica. – Zabiorę go do siebie.

Pojedziesz do mnie, ojcze.

Jakub z Lipowej nie odpowiedział. Jego twarz wyrażała ból, z oczu płynęły łzy, ale Alena nie mogła z nich odczytać jego woli. Wsunął prawą rękę w rozcięcie starego kaftana i odwrócił wzrok. Znowu patrzył na podwórze przez otwarte wrota szopy.

Ostasz dotknął ramienia Aleny.

– Niech odpocznie. Rzadko przyjeżdżasz, więc zupełnie nie wiesz, ile mam z nim utrapienia.

Chodźmy, usiądziemy i zastanowimy się, jak powinniśmy postąpić.

Uprzejmie, prawie jak kochający brat poprowadził siostrę do dworu, do wielkiej dobrze jej znanej świetlicy. Nic się tu nie zmieniło, tylko belki poczerniały, a poblakły opony na ścianach.

Kiedy zaś usiedli przy stole, zapytał wprost:

– Zarzucasz mi, że coś ukrywałem? Nie doceniasz tego, co zrobiłem dla naszego wspólnego ojca?

– Nie – odpowiedziała Alena. – Niczego ci nie wypominam. Sobie zarzucam, że się nie zajmowałam ojcem i pozwoliłam, by się doprowadził do takiego stanu. Czas, żebym przypomniała sobie moje obowiązki. Zabiorę ojca do Krasawy.

– Nie zgadzam się – odrzekł z naciskiem, choć patrzył na nią wzrokiem pełnym łagodności, robiąc wrażenie spokojnego, przyjacielskiego nawet człowieka.

– Jak to się nie zgadzasz? – obruszyła się. – Przecież to mój ojciec! Nie może żyć w takich warunkach!

– Może i musi. To także mój ojciec. Co możesz wiedzieć o nim, jeśli nie widziałaś go pewnie ze dwa lata? Co możesz wiedzieć o tym, jak należy się nim opiekować? Wiesz, że bywa niebezpieczny?

– Zgodzę się na wszystkie niedogodności. Nie zostawię go w tej szopie!

Ostasz uśmiechnął się, jego blade oczy patrzyły na Alenę ostrzegawczo.

– Ojciec nigdzie nie pojedzie – powiedział stanowczo. – Nie ma mowy! A ty, siostro, za bardzo przejęłaś się plotkami. Teraz przyjechałaś? Teraz, kiedy widać po nim, że niedługo umrze? Teraz przyjechałaś? Myślisz, że nie wiem, po co? Wiem, oczywiście, że wiem. Ale ci zapowiadam, że nie dam się stąd usunąć. Nigdy! Nawet tego nie próbuj!

Alena złożyła ręce jak do modlitwy.

– O czym ty mówisz? – zapytała zdumiona. – Kto niby miałby cię stąd wyrzucać?

– Wiem dobrze, że chcesz wrócić do Lipowej. Ty i twój mąż. Ale nic z tego nie będzie. Ojciec tu żył i tu umrze. A po nim ja jestem panem Lipowej i z nikim nie będę się dzielił.

– Wcale nie chciałam...

– Dobrze wiem, co chciałaś! – wstał od stołu. – Chciałaś go zabrać do siebie, a potem powiedzieć wszystkim: to był mój ojciec, opiekowałam się nim przed śmiercią, coś mi się za to należy. Więc ci oświadczam, kochana siostro, że nic nie będzie z twoich zamiarów. Nic a nic! Nie ruszy się stąd, jeśli nie zezwolę. A na pewno nie dam swojej zgody. I nie próbuj niczego robić. Mam dość uzbrojonych ludzi, żeby upilnować swoich interesów.

Alena była wstrząśnięta zachowaniem przyrodniego brata. Jadąc tutaj, nie spodziewała się łatwej rozmowy, ale też nie wiedziała, że zastanie rodzica w tak strasznym stanie. Teraz podniosła się i chciała pójść do ojca.

– Już go widziałaś – sprzeciwił się Ostasz.

– Czy to znaczy, że bronisz mi iść do niego? – zdziwiła się.

– Nie ma potrzeby. Widziałaś go i na tym koniec. Zobaczysz go znowu, kiedy którego dnia tu przyjedziesz. – Ale chciałam się z nim pożegnać.

– Zrobię to za ciebie.

Alena nie miała innego wyjścia, zaraz też opuściła dwór. Nie pożegnała się z ojcem, a tylko z odległości widziała jego pochyloną sylwetkę w drzwiach szopy. Ostasz pilnował, żeby odjechała od razu i stał przed domem, patrząc, jak się oddala. A kiedy odjechała, ruszył do szopy.

Stary Jakub siedział w tym samym miejscu i płakał. Nie wiadomo, co zrozumiał z całego wydarzenia.

Ostasz poklepał ojca po ramieniu.

– Już sobie pojechała. Nie musicie się bać, że wróci tutaj i będzie zadawała trudne pytania. Nie musicie się obawiać. Prawda, że niczego wam tutaj nie brakuje?

Potem wywołał Czeszkę i powiedział cicho do sługi:

– A ty bacz pilnie. Chcę wiedzieć, gdyby stary chciał gdzie pójść albo gdyby kto chciał do niego zaglądać. Nie pozwolisz, żeby kto wypytywał i masz mi o wszystkim donosić natychmiast.

– Będzie wedle waszego rozkazania, panie – zapewnił Czeszko.

Alena długo nie mogła uwierzyć. Minęło prawie osiemnaście lat od czasu, gdy urodziła Mikołaja, a miałaby znowu zostać matką? Wcześniej dwa razy wydawało się jej, że jest w ciąży i w obu przypadkach skończyło się poronieniem. Czy teraz, kiedy ma już trzydzieści kilka lat, mogłaby jeszcze raz mieć nadzieję?

Zwlekała z przekazaniem nowiny mężowi. Powiedziała mu dopiero, gdy nie miała już żadnych wątpliwości. Czuła się bardzo dobrze, inaczej niż poprzednio, i teraz mogła spodziewać się, że donosi dziecko w zdrowiu.

– Po tylu latach? – zdziwił się Jeno. – Jak to możliwe?

– Nie wiem, jak. Wiem, że tak jest. I choć boję się, żeby nie stało się jak kiedyś, dziwnie jestem przekonana, że będziemy mieli drugiego syna.

– Cicho – upomniał ją łagodnie. – Nie mówmy o lęku. Módlmy się lepiej, żeby wszystko było w porządku. A na pewno będzie.

Pan Jeno jeszcze tego samego dnia posłał do świętego Marcina grubą świecę w intencji zdrowia dla matki i jej przyszłego dziecka. Niespodziewanie ofiarowane wotum natychmiast zaciekawiło ojca Ambrożego, który przybiegł następnego dnia do dworu rozpytać o szczegóły.

– Wielka nowina! – wołał. – Modliłem się o ten cud! Modliłem się i Bóg wysłuchał mojej prośby!

Kiedy krótko potem Alena oświadczyła, że chce jechać do Lipowej zobaczyć ojca, Jeno nie był zadowolony.

– Powinnaś się oszczędzać. Może nawet w ogóle nie jeździć konno...

– Powinnam żyć jak zwykle – upierała się. – Jeśli Bóg chce, żeby to dziecko urodziło się zdrowe, tak właśnie będzie. A ja muszę pojechać do ojca, bo wstyd mi, że tak dawno go nie widziałam. I chcę mu powiedzieć, że będzie miał nowego wnuka.

Pojechała wkrótce potem, ale tak się przejęła tym wszystkim, co zobaczyła w Lipowej, że zapomniała przekazać nowiny. Stary Jakub nie dowiedział się, że zostanie dziadkiem.

Swaty

Pewnego kwietniowego wtorku do Marciszowego młyna przyjechał Czajka Swat, mały, suchy starzec, cieszący się uznaniem z powodu swojej życiowej mądrości i paru innych niezwykłych umiejętności. Czajka jak nikt w Dolinie kojarzył małżeństwa, prowadził targi o posag, a wiedział wszystko o wszystkich.

Przywiózł z sobą starszawego wdowca, Klemensa zwanego Osicą, wolnego i bogatego kmiecia z Lipowej, którego zamierzał ożenić z Zofką z młyna.

Na razie Klemensa zostawił poza Marciszowym obejściem, a sam poszedł do chaty, by przekonywać młynarza, jakie to wielkie szczęście spadnie na jego córkę, kiedy tylko wyda się za bogatego kmiecia, którego wszyscy poważają.

– Osica niemłody – przyznał swat, kiedy usiedli przed domem nad dzbankiem piwa, ochłodzonym wcześniej w potoku. – Może i niemłody. Ale krzepki jeszcze. Dom duży, ziemi cały łan i nikogo do podziału. Jego dzieci pomarły, więc wasza Zofka nie musi się bać, że dzielić się jej przyjdzie z przyrodnimi. Wszystko będzie dla niej. Zofka młoda, pożyje długo, a kiedy Osica zemrze, wolna wola, żeby sobie innego brała, jak jej będzie potrzeba. Wiadomo przecież, że ona chętna jest...

Młynarz zerwał się rozzłoszczony.

– Co to, ubliżać przyszliście? – zapytał. – Idźcie lepiej swoją drogą.

Stary Czajka nie drgnął nawet.

– I wy, i ja mamy swoje lata – zauważył. – Możemy tu gwarzyć i do następnej wiosny, ale po co język strzępić po próżnicy. Wszyscy przecież wiedzą, kto ona, ta wasza Zofka. Pan Ostasz siłą wziął, powiadacie. Ano, wiemy, jaki on jest. Ale z drugiej strony nie ma co udawać, że niechętnie za nim poszła. No, nie obrażajcie się, wszyscy wiedzą...

– Kto tak gada? – zaperzył się młynarz. – Zaraz mu te kłamliwe słowa z powrotem do gardła wcisnę!

– Wszyscy tak mówią – upierał się Czajka. – Po co udawać, że jest inaczej?

– Kiedy obyczaj nakazuje...

– Obyczaj, obyczajem – zgodził się Czajka. – Tylko, że ludzkie języki długie, więc może lepiej szybko je przyciąć. Dogadamy się, rychło urządzimy weselisko jak się patrzy, rychło ludziska zapomną i zajmą się czym innym.

Marcisz zastanowił się.

– Słusznie powiadacie – zgodził się po chwili. – Szybki ślub zamknie ludziom gęby.

Czajka uśmiechnął się, podniósł dzban i przepił do młynarza.

– Tedy za pomyślność młodych.

– Za pomyślność – zgodził się Marcisz, przejmując naczynie. Kiedy je odstawił, było puste. Kazał zatem żonie podać następny dzbanek i zawołać do stołu Osicę, który karnie czekał w pewnym oddaleniu.

Przyjechał ze swatem, odświętnie ubrany, ale udziału w rozmowach nie brał, czekając, aż Czajka przetrze szlaki.

Osica miał sześćdziesiąt lat, był niewysoki i raczej chudy, ale żylasty i jeszcze mocny. I siwy. Miał siwą głowę z resztkami włosów, siwe obwisłe wąsy, nawet jego skóra była poszarzała. Uchodził za człowieka spokojnego, w każdej sprawie chętnego do zgody, dobrze żyjącego z sąsiadami. Jego gospodarstwo liczyło się do największych wśród okolicznych kmiecych zagród, choć on sam rzadko dawał temu wyraz, strojąc się w świąteczny kaftan, bo jako wdowiec od lat blisko dziesięciu przywykł do poprzestawania na małym.

Zofkę upodobał sobie już dawno, ale był nieśmiały i długo namyślał się, zanim ze swoją sprawą poszedł do najlepszego swata w Dolinie. Wierzył w umiejętności Czajki, wsparł je hojną zaliczką, a mimo to nie był do końca pewny, czy uda się przekonać młynarza. Chodził więc wokoło buczka za młynem i modlił się pod nosem. Kiedy wreszcie zawołano na niego, rozpoznał z tonu, że sprawy mają się dobrze i nie zważając na wiek, pobiegł pędem do stołu.

– Ho ho! – zaśmiała się młynarzowa. – Prawdę powiadają, żeście jeszcze niczego sobie!

Osica dobiegł do stołu, pochylił się przed młynarzem, bo choć był o kilka lat starszy, teraz miał zostać jego zięciem. Potem zaproszony usiadł do stołu i porządnie pociągnął z nowego dzbana.

– Porozmawiajmy o posagu – zaczął Czajka. – Wiecie, co ofiaruje Zofce gospodarz. Duży dom, świeżo pobielony, ziemi łan, krowy dwie, wołu, drób. W stajni dwa kasztany sławne na całą Dolinę. Co więc dacie córce, bo choć młodość ważna rzecz, to jednak sama za posag nie stanie.

Młynarz obliczał szybko. Mało prawdopodobne, żeby ktokolwiek miał się do niego zwrócić z równie nęcącą propozycją. Cały łan ziemi! Osica dyszy, kaszle i sapie, pewnie niedługo pociągnie. Nie ma krewnych ani potomków. Wszystko pójdzie dla Zofki. Wszystko!

– No – powiedział przeciągle. – Dziewka w domu jedna, więc się nie godzi puścić jej bez odpowiedniego posagu. Wyprawa gotowa w skrzyni czeka, a nic tam nie brakuje. Nie bójcie się, jak żebraczka do was nie pójdzie.

– Osica się tego nie boi – odpowiedział Czajka uprzejmie, dając znak konkurentowi, żeby się nie odzywał. – Tylko trzeba umówić się zawczasu dokładnie, żeby potem do jakiej kłótni nie doszło. Nie trzeba tego ani wam, ani nam.

Odsapnął i zaczął wyliczać na palcach.

– Osica mówi tak: Zofka przywiedzie ze sobą krowę mleczną, dwa małe prosiaki Dalej, dacie jej drzewa na budowę nowej obory, owsa korczyków wierzchowatych dziesięć, a w gotowiźnie piętnaście grzywien srebrem. No i wesele na wasz koszt będzie.

Marcisz znowu zerwał się od stołu.

– Niemało chcecie! Rozumiem krowa, bo to przecież dzieciak jest na wychowaniu, co to został po panu Ostaszu, niech go piekło pochłonie! Rozumiem drzewo na oborę, bo dobrze wiecie, że akurat mam budulec. Owies też dałbym i prosiaki. Ale gotowizny ani myślę! I to jeszcze piętnaście grzywien.

Gdybyście powiedzieli pięć, zastanowiłbym się, ale piętnaście nigdy w życiu!

– To chyba nie jest dużo, jeśli tylko patrzeć, a wasza córka gospodynią zostanie na zagrodzie!

– Piętnaście za dużo.

Czajka popatrzył na Osicę i zanim zdążył odpowiedzieć, sam narzeczony obniżył stawkę do czternastu grzywien. Swat zmarszczył brwi niezadowolony, a Marcisz roześmiał się z tej wygranej.

– I czternaście za wiele! – zastrzegł jednak od razu. – Za wiele, powiadam wam. Dziewczyna wyprawę ma jak złoto. Pościel, suknie, poduszki puchowe dwie, ręczniki pięknie wyszywane. Za dużo, powiadam!

– To może trzynaście wystarczy? – szybko wystąpił Osica, ale Czajka szarpnął go za rękę i wstali.

– Z Bogiem, Marcisz – powiedział Czajka, siłą prawie odciągając zalotnika. – Za dzień, dwa przyślemy z prośbą o odpowiedź. Na spokojnie porachujcie, czy wam się to układa. Osica hojny kmieć, sami to widzieliście. Jedną grzywnę od razu darował z szacunku dla waszej córki. Ale drugiej nie da już rady.

Do zobaczenia.

– Może osiem? – zapytał szybko Marcisz, ale propozycja padła nieco za późno, bo już odchodzili.

Czajka ciągnął za sobą opierającego się Osicę.

Żeby nie ten spryciarz, wydałbym córkę, nic w gotowiźnie nie dając – zżymał się młynarz. Potem zawołał do żony:

– Szykuj się, babo. Córkę za mąż wydajemy!

Stała na straży, kiedy wykopał jamę pod progiem chałupy, wydobył z niej coś, – co natychmiast nakrył szmatą i zaniósł do izby. Tam zamknęli dobrze drzwi, a Marcisz wyjął spod szmaty gliniany garnek, rozbił go na ławie i wzięli się do liczenia srebra, przechowywanego na czarną godzinę.

– Krowę? – jęczała młynarzowa. – Naszą jedyną krowę chcesz oddać?

– A po co ci krowa? Małych dzieci nie ma, bo Odinę zabierze Zofka ze sobą, a my i bez mleka się wyżywimy.

– Taki posag – biadała młynarzowa. – Żebrakami chcesz nas zrobić.

– Milcz! – rozkazał. – Przecież słyszałaś, głupia, że Osica długo nie pociągnie, a po jego śmierci wszystko będzie dla naszej Zofki. Źle zrobiłem, że od razu nie dobiliśmy targu. Boję się, żeby się nie rozmyślił. Wprawdzie stary Klemens ogromnie na naszą Zofkę napalony, ale Czajka gotów mu jeszcze inną dziewuchę znaleźć!

Liczył, liczył, ale od samego liczenia nie chciało przybyć pieniędzy.

– To tylko siedem grzywien i osiem groszy – powiedział ponuro. – Brakuje sześć i czterdzieści groszy.

Może bym i trochę uszarpał, jakby Oska mniej słuchał tego chytrego Czajki. Tak czy inaczej, zawsze brakować będzie prawie siedem.

I chwycił się za głowę, zadumany, jak tu zdobyć aż tyle pieniędzy.

– Sześć – mruczał. – Sześć, a prawie siedem grzywien. Żona przyglądała się temu, a w końcu podpowiedziała, żeby wykopał drugi garnek z monetami.

– Głupiaś – odburknął w odpowiedzi. – Drugiego poprzysiągłem nie ruszać i nie ruszę. Zresztą, tam nie ma więcej jak trzydzieści groszy. Skoroś taka mądra, radź, jak zdobyć resztę.

Kiedy po dwóch dniach przyszedł Czajka, młynarz od razu uderzył dłonią w dłoń swata.

– Niech będzie trzynaście grzywien – powiedział. – Ale siedem dopiero po ślubie.

– Zgoda – odparł Czajka i zaraz poszedł powiadomić Osicę.

Ślub wyznaczono za cztery niedziele.

Wiadomość o ślubie Zofki, córki młynarza, szybko dotarła do pana Ostasza, wywołując jego wielkie niezadowolenie.

– I któryż to z wolnych gospodarzy zamierza cię wziąć? – wypytywał.

– Klemens Osica.

– Ten stary pryk? Ten dziadyga? Jak on śmie!

– On szybko umrze – zauważyła przytomnie. Ostasz spojrzał na Zofkę, a potem wybuchnął nagłe gromkim śmiechem.

– Szybko umrze? A to dobre! Szybko umrze!

I śmiał się, w wielkim zadowoleniu uderzając się rękami po bokach.

– A to dobre! I kiedy ślub?

– Za cztery niedziele. Chyba.

– Chyba? Nie znasz terminu swojego ślubu?

– On żąda posagu. Ojciec zgodził się na wszystko. Tylko gotówki mu brakuje. A tu trzeba gotówką zapłacić zaraz po ślubie. Pomyślałam, że może...

Zmarszczył brwi. – Ile?

– Trzynaście grzywien trzeba, a tylko połowę ojciec uskładał...

– Aż tyle? Zachłanny ten Osica. Potem nagle pogładził ją po policzku.

– Jeśli będziesz dla mnie dobra... Jeśli będziesz dobra, sam wyłożę te pieniądze, choć dziwno mi, że twój ojciec taki skąpy.

– Ojciec nie ma.

– Może tylko tak gada, bo chce, żebym to ja zapłacił, chytrus! Ale niech tam! Dam ci, jeśli zasłużysz.

Chodź, od razu zacznij.

Ostasz słusznie podejrzewał, że ojciec ukrył w domu jakieś pieniądze, lecz nie mógł ich znaleźć. Po raz kolejny przeszukał wszystkie skrzynie we dworze i wszystkie odpowiednie po temu zakamarki, ale nie znalazł gotówki. Nic też nie dała próba rozmowy z Jakubem. Stary patrzył bezmyślnie przed siebie i na nic się zdały Ostaszowe prośby i groźby.

Chcąc nie chcąc, pojechał do położonej pod zamkiem osady Holsztyn, gdzie po wschodniej stronie wzgórza mieszkało kilka żydowskich rodzin. Trzymali się razem, ich domy otaczał kamienny murek, a okute drzwi przypominały, że nie czują się bezpiecznie. Wprawdzie za napastowanie żydowskich domostw groziły wysokie kary, ale różnie to bywało w przeszłości. Oni sami nie podlegali miejscowym prawom, korzystali z bezpośredniej opieki królewskiej, a zajmowali się handlem i wymianą.

Wymiana polegała głównie na udzielaniu pożyczek na wysoki procent.

Ostasz długo musiał stukać do drzwi Izaaka syna Dawida. Stary Żyd był bardzo ostrożny i nigdy nie otwierał, nie upewniwszy się, kto i w jakich zamiarach przychodzi.

– Powitać dostojnego, szlachetnego pana! – wołał, kłaniając się. – Powitać.

Był niski, chudy i gadatliwy. Kiedy mówił, głaskał siwą brodę spadającą rzadkimi pasemkami na piersi odziane w jedwabną szatę.

Prowadził stromymi schodami do małej izby, pozbawionej prawie sprzętów, ubogiej i surowej.

Wiodły z niej drzwi do wnętrza kamiennego budynku, gdzie pewnie chował swoje skarby, ale tam nikogo nigdy nie zapraszał.

Wysłuchał żądania Ostasza, pokiwał głową ze zrozumieniem nad ciężkimi czasami.

– Dla jasnego pana wszystko – zapewniał z ukłonem. – Wszystko, każdą przysługę. Ale, niestety, teraz tak trudno o gotówkę. Wyście, panie, dawno nie byli u mnie, ja to rozumiem, szlachcic ma wiele ważnych spraw do załatwienia, wiele obowiązków, a i na przyjemność trzeba trochę czasu zostawić... Nie mieliście więc pewnie i czasu, żeby pomyśleć o starym Żydzie i choć część pożyczki jemu oddać...

– Zapłacę! – burknął Ostasz. – Wiadomo, że zapłacę.

– Na pewno, jasny panie. Teraz jednak nie mam żadnych pieniędzy... Ale dla was, jasny panie, gotowy jestem pożyczyć od kogoś, kto ma, tylko że wiecie, interes musi być rzetelny i musielibyście jakoś zagwarantować zwrot. Może, jasny panie, ktoś mógłby za was poręczyć?

– Moje słowo wystarczy.

Izaak uśmiechnął się przepraszająco.

– Wasze słowo ważna sprawa, szlachetny panie. Ale, wybaczcie, nie dla mnie, bo ja się na tym nie znam. Znam się natomiast na poręczeniach. Przyprowadźcie kogoś, kto zagwarantuje, że jeśli nie spłacicie w terminie, on za was wyrówna moje straty.

– Pożyczałeś przecież mojemu ojcu?

– Szlachetnemu panu Jakubowi pożyczałem i zawsze oddawał w terminie. – Izaak ukłonił się z szacunkiem.

– No więc on poręcza. Wykładaj srebro!

– Wybaczcie, szlachetny panie, ale poręczenia trzeba dokonać osobiście. No i musielibyście coś dać w zastaw. Macie taki piękny dwór, nie brakuje tam pewnie niczego, co by się nadawało...

Ostasz wiedział, że nie ma sposobu przymusić chytrego Żyda, jeśli ten odmówi prośbie. Ale wszystko do czasu!

– Na mojej krzywdzie chcesz się wzbogacić? Nigdy! Splunął z pogardą i wyszedł zły.

Izaak syn Dawida uśmiechnął się z zadowoleniem.

– Jeszcze i tym razem udało mi się pozbyć dostojnego pana Ostasza! Dzięki ci, Boże. I wybacz, jeśli grzeszę, kiedy nie najlepiej mu życzę. Sam wiesz, jaki to człowiek. Ale i zły człowiek czasem może zrobić coś dobrego. Może którego dnia będzie musiał sprzedać swój piękny dwór?

Wesele w Lipowej

Maj 1384

Klemens Osica przyjechał do młyna dwa dni przed ślubem. Przywiózł płat płótna w podarunku dla Zofki i sprzączkę do pasa dla jej ojca. Podczas poczęstunku, jaki młynarz pospiesznie kazał przygotować żonie, Zofkę posadzono przy narzeczonym, każąc jej wcześniej założyć lepszą suknię, a włosy zapleść w warkocze. Siedziała potem z zaciśniętymi ustami, Klemens zaś odwracał się co chwila, patrzył na jej krągłą twarz, na wydatne piersi i aż cmokał z zadowolenia.

– Będzie ci dobrze u mnie – zachwalał. – Będzie dobrze. Stare kości ogrzejesz, nie pożałujesz...

– Trzymajcie łapy przy sobie – syczała, kiedy czasem niby niechcący dotykał jej talii czy uda.

– Przecież ty moja – przymilał się.

– Jeszcze nie.

– Ale już niedługo.

– Może i niedługo, ale nie teraz – odsuwała się.

Na szczęście ojciec wrócił z nowym dzbankiem piwa i Osica nieco się uspokoił. Ale tylko na chwilę, bo ledwie sobie lekko podchmielił, wszystko zaczęło się od początku.

– Moja ty – seplenił, a Zofka odwracała się z odrazą.

– Moja ty, jeszcze będziesz cieszyć się, jaki jestem krzepki – chwalił się. – Niejedna dziewka w Dolinie może ci to potwierdzić. A i żony miałem już trzy.

Tydzień później Ostasz z Lipowej przyniósł Zofce siedem grzywien srebrem, które po ślubie miały być wypłacone jej mężowi. Nie udało mu się pożyczyć pieniędzy, ale zdobył je, sprzedając połowę wsi Popkowice. Gdyby wiedział, w czyje ręce trafi kawałek jego majętności, może tak pilnie nie szukałby kupca. Wieś wziął za trzydzieści grzywien pan Piotr z Wielunia i natychmiast odsprzedał za trzydzieści sześć pani Agnieszce z Dębowca, tej samej, której paznokcie na zawsze poznaczyły twarz Ostasza.

Zofka była bardzo wdzięczna, że Ostasz postąpił zgodnie ze zwyczajem i dopomógł jej wyjść za mąż.

– Za to przyjdziesz zawsze, kiedy zagwiżdżę na palcach – rozkazał. – A zacznę od następnej niedzieli.

– Nie mogę – opierała się. – Przecież to moje wesele. Zaczekasz, wtedy przyjdę.

– Nie będę czekał. Przyjdziesz, kiedy ci każę.

– Ale co ludzie powiedzą?

– Nie przejmowałaś się ludźmi wcześniej, jak szłaś do dworu, więc i teraz nie musisz się opowiadać przed tą hołotą.

– Nie mogę ich obrazić, skoro mam żyć z nimi. Wesele to wesele.

– Przyjdź, jak zagwiżdżę. Bo inaczej sam przyjdę i rozgonię weselników.

Ślub Zofki i Klemensa był skromny i cichy. W kościele stawili się tylko najbliżsi, z rodziny i sąsiadów. Zapamiętano jednak ten ślub, bo zaraz po ceremonii Osica wpił się na długo w usta żony, aż ksiądz musiał wdać się w sprawę i rozdzielić ich, żeby uniknąć zgorszenia.

Ludniej było natomiast w weselnym domu. Osica zaprosił całą wieś i tańczono do upadłego na podwórzu, w przerwach chłodząc się kwasem i dobrym piwem. Wiosna nie była najlepszym czasem na wesele, w komorach niewiele już pozostawało zapasów, a do zbiorów było jeszcze daleko. Głośno mówiono więc o tym, że młynarz Marcisz ponaglał do ślubu, żeby nie widziano, jak jego córka okrągleje, a nikt nie miał wątpliwości, że to w panu Ostaszu z Lipowej należy upatrywać sprawcy.

Osica wiedział oczywiście o wszystkim i na wszystko się godził. Tańczył teraz jak młodzik, przytupywał, podskakiwał, śmiał się i cieszył.

– Słoneczko pod moim dachem! – wołał do gości. – Widzicie, jak jasno świeci słoneczko pod moim dachem?

– Stary Klemens zupełnie oszalał na punkcie młodej żony – mówili. – Ale i nie dziwota, Zofka piękna i taka, że akurat do miłości.

Zmęczeni tańcami, siadali za stołami, popijali piwo i bawili się rozmową, opowiadając wesołe historie, wspomnienia i bajki, bawiąc w zagadki.

– Chodźcie posłuchać! – wołano. – Chodźcie! Stary Czajka będzie opowiadał o skarbach i potworach!

Chodźcie koniecznie, bo dziwy prawdziwe opowiada!

Gromadzili się wokoło Czajki, a ten czekał, aż wysuszą dzbanki z piwa, a wąsy z piany i będą słuchali uważnie.

– Wiele jest dziwów na świecie – mówił Czajka. – I nawet nie trzeba ich daleko szukać, bo niektóre znajdują się tuż obok, prawie pod naszymi nogami. Każdy przecież wie, ile jest tajnych miejsc w naszej Dolinie, jaskiń, pieczar, grot. Pełno w nich osobliwych stworów żyje, a najwięcej po to, żeby pilnować rozmaitych zadziwiających skarbów...

Milkli i nastawiali uszu, bo każdy rad posłuchać o skarbach i pomarzyć, że to on właśnie skarb ów odnajdzie i zdobędzie.

– Największy jest skarb Maćka Borkowica – tłumaczył Czajka. – Wielkim i sławnym był ów Maćko wojewodą, aż zbuntował się przeciw dobremu królowi, a ten kazał go na holsztyńskim zamku uwięzić w najgłębszym lochu, gdzie skonał, krzycząc z głodu. Wcześniej zaś jednak Maćko, który ogromne skarby zgromadził, całe to bogactwo bardzo sprytnie schował. Powiadają, że gdzieś daleko na Śląsku, ale inni mówią, że całkiem niedaleko zamku. Tego skarbu nikt się szukać nie odważy, bo to skarb przeklęty, jak i sam Maćko. Wiele to razy słyszano na zamku, a i dużo dalej, jak duch pana Maćka wyje po nocy, brzęczy łańcuchami i prosi o jakoweś jedzenie. Sprawiedliwy król Kazimierz skazał go na śmierć głodową, więc Maćko chodzi teraz nocami po wzgórzu i prosi: chleba! chleba!

– Byli jednak śmiałkowie, co się na poszukiwania porwali – zauważył ktoś.

– A byli – potwierdził Czajka. – Niektórzy starsi pewnie pamiętają tego pachołka, co to z naszej wsi pochodził. Wszystkim rozpowiadał, że znalazł wielki skarb w jaskiniach, ale z nikim podzielić się nie chciał. Poszedł do środka góry i przepadł. Tylko dwojaki z jedzeniem, co sobie wziął na drogę, znaleziono. A jego ani śladu. Nie wiadomo, co się z nim stało. Czy porwał go jaki diabeł, czy sam przeklęty rycerz, czy może jeszcze co gorszego.

– A skarby? – pytali. – O skarbach, Czajka, mówcie!

– Skarby bywają rozmaite. Małe i wielkie, przeklęte i całkiem zwyczajne. Nikt do tej pory nie znalazł skarbu, jaki zostawił rozbójnik Marama, a że zostawił to rzecz pewna. Pono przed śmiercią razem z owym Maćkiem Borkowicem rabowali nawet jakiś czas wspólnie, ale jak to między zbójnikami bywa, jeden drugiego oszukiwał. Maćko był sprytniejszy, odnalazł niektóre kosztowności, jakie ukrył Marama i przeniósł do sobie znanego miejsca. Ale Marama też nie był w ciemię bity, część łupów tak dobrze ukrył, że i Maćko ich nie znalazł. Leżą tam teraz i czekają na śmiałka.

– Ciekawe, gdzie to może być. I czemu pan Jeno z Krasawy, który groźnego Maramę ubił, owego skarbu nie wydobył. Przecież miejsce chyba znał...

– Wcale nie znał – zaprzeczył Czajka. – Pan Jeno ubił Maramę, to prawda. I wcześniej pono opowiedział mu Maćko Borkowic o swoim skarbie. Ale nie do końca. Pan Jeno, wszyscy to wiedzą, skarbu nigdy nie szukał. Nikt przecie nie wie, gdzie miał swoją jaskinię Marama. Tylu już szukało, a nikt nie znalazł. Był ponoć taki, który podobno trafił do podziemi, ale kiedy wyszedł, to oszalał. Sam już drogi znaleźć nie mógł i nikomu jej nie pokazał. Zanim to się jednak stało, wszystko dokładnie opowiedział, tylko miejsca nazwać nie zdążył.

Czajka rozejrzał się po słuchaczach i choć większość znała tę historię, nastawiali uszu, jak gdyby słyszeli legendę po raz pierwszy.

– Ów pachołek zdradził, że na dole jaskini jest wielka komnata, a z niej idą dwa ciemne korytarze.

Jakiś tajemniczy głos mu podpowiedział, żeby poszedł wedle lewej ręki i tak zrobił. Długo się idzie tym korytarzem, czasem przez wysokie sale, a czasem jest tak ciasno, że trzeba pełznąć na czworakach. Kiedy już skończy się korytarz, otworzy się znowu wielka sala, cała w jasnym świetle. Stoi tam ogromna beczka, ani chybi ze skarbami, a na niej siedzi wielki czarny pies.

Słuchali z rozdziawionymi gębami. Tym, którzy słyszeli już tę opowieść, wcale nie przeszkadzało, że Czajka za każdym razem dodawał do opowiadania nowe szczegóły.

– Ogromny czarny pies, z wielkimi jak pięści oczami. Mówi ludzkim głosem i zadaje zagadki.

Powiedział, że przepuści chłopaka dalej, jeśli ten rozwiąże zagadkę. I zapytał: co to jest? Kroisz, przekroisz, a zostaje nie przekrojone.

Czajka czekał, aż zebrani podadzą rozwiązanie, bo każdy wiedział, co to takiego może być.

– Woda! – odpowiedzieli chórem. – To jest woda! Można ją nożem kroić, da się przekroić, ale wcale nie jest pokrojona.

Pokiwał głową.

– Prawda. Ale inne zagadki trudniejsze, takie, że i najbardziej uczeni ludzie rozwiązać ich nie potrafią.

Wtedy ów pachołek dał dobrą odpowiedź, więc ten groźny czarny pies pozwolił mu wybrać sobie coś z beczki. Wziął chłopak piękny czerwony kamień, warty pono ze dwie grzywny i przypiął do czapki.

Było tam więcej takich kamieni, cała beczka. Kiedy na chwilę czarny pies odemknął wieko, zabłysnęły wielkie skarby w beczce zgromadzone. Kamienie różnokolorowe, złoto, pasy wysadzane, puchary, zapinki i brosze...

– A czemu nie wziął więcej? – dopytywali się. – Czemu tylko jednym kamykiem się zadowolił?

– Nie wolno – pouczał Czajka. – Nie wolno zgrzeszyć chciwością. Wolno wybrać sobie tylko jedną rzecz i trzeba iść dalej. A dalej jest następna wielka komnata, większa od poprzedniej, w której też jest beczka, i też większa, a na niej siedzi czarny kot. Kot jest zaczarowany i też zadaje zagadki. Kiedy odpowiesz, dostajesz nowy klejnot i możesz iść dalej, aż do trzeciej, ostatniej komnaty. Tu na największej beczce siedzi groźny czarny kogut i on jest najstraszniejszy ze wszystkich. Trzeba mieć odwagę nie lada, żeby przejść owe sale i korytarze, bo pełne są strachów i potworów. Pono nikt nie dotarł dalej niż do pierwszej sali. Pachołek znalazł drogę z powrotem, ale jak powiedziałem, oszalał. To złe moce pomieszały mu w głowie, żeby nikomu tajemnicy nie zdradził.

– To skąd wiadomo, co jest w drugiej i trzeciej sali? – zapytał z przejęciem Dobek, syn młynarza.

Zaśmiali się, ale Czajka pochwalił czujność chłopca.

– Dobrze mówi. A skąd wiadomo? Czarny pies zdradził pachołkowi, co go czeka w dalszej drodze.

Dlatego ten się przestraszył i zawrócił.

Obaj synowie młynarza, Dobek i Jacek, od początku opowieści nastawiali uszu i pilnie zapamiętywali każdy szczegół. Ich siostra, Zofka, też im o tym opowiadała, bo mieszkając we dworze w Lipowej, wiele takich opowieści słyszała. Wymienili teraz porozumiewawcze spojrzenia.

– Kiedy wreszcie wyruszymy? – zapytał szeptem młodszy.

– Kiedy będziemy gotowi – odpowiedział Dobek. – Nie sztuka iść i zgubić się, jak ten pachołek, o którym mówił Czajka. My pójdziemy, odnajdziemy skarb i wrócimy jako bogacze.

– O tak, tak! – rozmarzył się Jacek. – Rad bym iść choćby i zaraz. Jak to będzie pięknie, kiedy już dostaniemy ten skarb! Nie będzie nas ojciec do roboty gonił co rano. Matuli kupimy jakiego parobka do pomocy, a naszej siostrze piękne stroje... Chyba starczy na to tego skarbu, co? Ja bym chciał jeszcze ciżemki nowe, z miękkiej skóry i z błyszczącymi klamerkami...

– Głupiś! – ofuknął młodszego brata Dobek. – Starczy ci nie tylko na ciżemki, ale i na wielki dwór. Prawdziwymi panami zostaniemy, rozumiesz, barania głowo? Panami! Konno będziemy jeździć i tylko rozkazy wydawać. Ale teraz sza! Nikt nie może wiedzieć, że odkryliśmy wejście do nieznanych jaskiń. Może to być właśnie brama do skarbu, więc nikomu nie wolno pisnąć ani słowa, jeśli nie chcesz, żeby ci wszystko odebrali.

Klemens Osica niewiele słuchał o podziemnych skarbach, myślał o swoim prawdziwym skarbie, jaki dopiero co dostał się w jego ręce. Miał już dobrze w czubie, zapomniał, gdzie położył weselny kaftan, ale nie był pijany na tyle, żeby nie zauważyć, że młoda żona. gdzieś się nagle zapodziała. Dopiero siedziała z innymi i słuchała opowieści, a teraz nie było jej za stołem.

Chwiejąc się nieco na nogach, Osica poszedł szukać Zofki, sam bez niczyjej pomocy, bo wszyscy byli już coraz bardziej pijani, kiwali się przy stołach, a młodsi ruszyli znowu do tańców, tupiąc po podwórzu z wielką ochotą.

Osica zajrzał do domu, zajrzał do stodoły. Słońce świeciło pięknie, więc gdy tylko wszedł, w świetle wpadającym przez szpary w ścianach, zobaczył zaraz jej nagie krągłe kolana, ściskające obcego mężczyznę i zaraz usłyszał jej krzyk i jej jęki.

Skoczył, chwycił mężczyznę za ramię, próbując siłą oderwać nieznajomego od swojej żony. Ostasz odwrócił się nieco, silnym ciosem ręki odepchnął starego, aż Osica przeleciał kilka kroków i padł.

Zanim się podniósł, Ostasz już był nad nim z twarzą wykrzywioną złością.

– Czego tu? – warknął.

– Cze... czego? – zacukał się Osica. – Panie, przecież to moja żona.

Ostasz poprawił szaty, nagle schylił się i chwycił starego za koszulę na piersi.

– Twoja jest dopiero teraz, z mojego pozwolenia. A moja będzie, kiedy zechcę, rozumiesz, stary durniu? Kiedy ja zechcę.

– Ale ślub mój był właśnie...

– Milcz! – rozkazał Ostasz i wymierzył staremu dwa siarczyste policzki. – Milcz, kiedy ja mówię.

Milcz, bo rychło stracisz swój głupi, siwy łeb! Dasz mi ją, kiedy zechcę. I nie będziesz o tym nikomu gadał. A teraz won!

Odepchnął Klemensa i nie oglądając się, ruszył do wyjścia. Otworzył wrota, z hałasem, żeby go zobaczyli, zadziwili się i przestraszyli. Stał tak, nic sobie nie robiąc z ich przestrachu, z tego, że przerwali nagle tańce, że stoją i patrzą, powoli dopinał ubranie. Kiedy zaś je poprawił, splunął w bok i odszedł spokojnie, a oni usuwali się mu z drogi.

Nikt nie powiedział słowa. Tylko pan młody długo nie wychodził ze stodoły, siedząc na ziemi i zalewając się łzami. Zofka podeszła do niego, usiadła obok, a potem wzięła łagodnie jego głowę w swoje dłonie i oparła ją o swoje piersi.

– Cicho – szeptała. – Cicho. Już poszedł. Już w porządku. Cicho. Cicho.

I tak zaczęło się nowe życie w chacie Klemensa. Osica starał się jak najlepiej dogodzić młodej żonie.

Podawał jej smaczne kąski wprost do ust, zakazywał jakiejkolwiek roboty, bo miał dwóch rosłych parobków i dziewczynę do posług, którzy zajmowali się wszystkim. Ale ona była ciągle nieprzystępna.

– Kupiłeś mnie – mówiła. – To mnie tutaj masz. Ale nic więcej.

Próbował ją przymusić, chwytał w objęcia, przypierał do ściany, aż padł jęcząc, kiedy kolanem walnęła go w słabiznę.

– Nie dotykaj mnie!

– Jakże to tak? – piszczał na ziemi. – Jakże mam nie dotykać? Przecież jestem twoim mężem.

– Nie jesteś mężem, skoro możesz być moim dziadkiem.

– Tak źle ci ze mną? Przecież ci nawet nie bronię, żeby pan Ostasz przychodził, skoro bez niego żyć nie możesz. Ale i ja mam jakieś prawa, bom twój mąż. Ugodziliśmy się, że twojego dzieciaka wychowam i będę dobrym ojcem dla tego, które jest w drodze.

Śmiała się tylko i uciekała przed jego objęciami. Gonił ją po zagrodzie, po domu, tylko do stodoły za nią nie wchodził. Uciekała tam, kiedy chciała, a chciała często. Tak często jak do zagrody Osicy zajeżdżał Ostasz z Lipowej.

Dworka królowej

Hedwiga córka Janosza szybko znalazła swoje miejsce na dworze królowej Elżbiety w węgierskiej Budzie. Wyznaczono ją do najbliższego otoczenia królewskiej córki, Jadwigi, która lada miesiąc miała jechać do Krakowa, aby tam zasiąść na polskim tronie, a do którego to wyjazdu od tygodni trwały przygotowania.

Córka Janosza niezwykle przypadła do serca młodej pani. Królewnę otaczały wprawdzie liczne panny z najlepszych domów węgierskich, włoskich, francuskich, niemieckich, ale większość była znacznie starsza, poważniejsza i nieskora do dziecinnych jeszcze zajęć królewny. Ta zaś lubiła śmiać się, wymyślała coraz to nowe psoty, lubiła biegać po zamku, bawiąc się w chowanego i przepadała za żywymi zwierzętami. Dworskie panny posuwały się do krytyki takich dziecięcych zachowań, zgodnie zresztą z tym, co zaleciła im królowa matka, a co nie bardzo podobało się Jadwidze.

Jedynie Hedwiga miała zrozumienie dla takich zabaw i nie tylko chętnie w nich uczestniczyła, ale często sama je wymyślała, ku uciesze przyszłej królowej. Była wprawdzie o trzy lata starsza od dziesięcioletniej Jadwigi, ale bardzo drobna i bywało, że brano ją za córkę którejś z dostojnych dam królowej Elżbiety.

Dworki królewny były też zazdrosne o czas, jaki Jadwiga spędza z córką zwykłego szlachcica, lekceważąc latorośle wielmożnych rodów i skarżyły się na to królowej matce. Ta jednak, choć wymagała od swoich obu córek ślepego prawie posłuszeństwa, tym razem nie dała posłuchu doradcom.

– Jak to jest, miłościwa pani? – pytano królową Elżbietę. – Królewna najbardziej rada przebywa w towarzystwie Hedwigi, a tymczasem ona jest tylko córką zwykłego szlachcica, podczas gdy my wszystkie...

– A czy wy znacie język polski? – zapytała królowa. – Nie znacie. Ja zaś życzę sobie, aby moja córka, zanim pojedzie do Polski, dobrze mówiła tamtejszym językiem. I kazałam Hedwidze nauczyć królewnę jak najwięcej. Skoro ma być polską królową, powinna rozumieć, co mówią jej poddani Zadanie bardzo się spodobało Hedwidze.

– Znam dobrze ten język, miłościwa pani – odpowiedziała z radością. – Wychowałam się wśród polskich sąsiadów na dworze mojego ojca w Dolinie. Z wielką przyjemnością będę uczyła królewnę polskiego języka i obyczajów.

Królowa obiecała, że jeśli będzie zadowolona z postępów, wyśle Hedwigę w orszaku nowej monarchini do Krakowa. Ta była bardzo poruszona obietnicą. Oczy jej natychmiast roześmiały się promiennie. – Z największą rozkoszą! – zawołała porywczo. – Nie mogę się już doczekać... To jest, chciałam powiedzieć...

– Czyżby jaki młody człowiek czekał tam na ciebie? – zaciekawiła się królowa matka. – To zajmujące, musisz mi przy okazji opowiedzieć o wszystkim.

O chęci Hedwigi wyjazdu do Polski szybko dowiedziała się także królewna. Córka Janosza przyznała się, że przed kilku laty, zgodnie z wolą ojca, została poślubiona młodemu polskiemu rycerzowi, Mikołajowi z Krasawy. Powiedziała również, że ślub był jedynie formalny, wynikający z układów między obu rodzinami.

– Ale tobie przypadł chyba do serca ów młody człowiek – zauważyła królewna.

Hedwiga zarumieniła się i niespodziewanie nawet dla siebie, przyznała się do swoich uczuć.

Szczerość bardzo ujęła królewnę. Jadwiga była dzieckiem skłonnym do zabawy, ale dzieckiem rozgarniętym znacznie ponad swój wiek, choć przy matce nie pozwalano jej z tego korzystać.

– Wiem, o czym mówisz – powiedziała teraz do dworki. – Kiedy miałam cztery lata, wydano mnie za księcia austriackiego, Wilhelma. Obie więc znajdujemy się dokładnie w takim samym położeniu.

Powinnyśmy się wspierać, prawda?

Od tej rozmowy obie dziewczynki zaprzyjaźniły się jeszcze bardziej i Jadwiga najchętniej przebywała w towarzystwie córki pana Janosza.

– Opowiedz o tym swoim Mikołaju – prosiła i śmiała się głośno, słuchając opowieści o ślubnej ceremonii, kiedy to Hedwiga przewróciła się, pobrudziła suknię, a na dodatek zgubiła pierścień ślubny.

Hedwiga opowiadała o Dolinie, o rodzinach szlacheckich tam mieszkających, o skąpej pani Agnieszce z Dębowca, o sławnych rycerzach, Jakubie z Lipowej i Jeno z Krasawy, o niedobrym panu Ostaszu, synu Jakuba. Opowiadała też o miejscowych duchach, o skarbach ukrytych w białych jaskiniach, a także o Cudownym Obrazie, do którego ciągną pielgrzymki ludzi wszelkiego stanu.

Ale przede wszystkim opowiadała o Mikołaju, pięknym, wspaniałym, dobrym i tak bardzo pobożnym, że koniecznie chciał zostać zakonnikiem i uciekł z rodzinnego domu do klasztoru na Jasnej Górze.

– Ojciec posłał po niego zaufanego człowieka, potem sam też pojechał i prosił, żeby Mikołaj wrócił.

Bo jest jedynym synem pana Jeno i jedynym spadkobiercą. Wziął go do domu siłą, ale po kilku tygodniach Mikołaj znowu uciekł do klasztoru. Tym razem ojciec nie kazał mu wracać, bo pani Alena, matka Mikołaja, miała sen. We śnie pojawił się starzec, którzy polecił, żeby siłą nie robili nic, a syn niebawem wróci do rodzinnego dworu...

Hedwiga przerwała, zarumieniona, i dokończyła szeptem:

– Jeśli powróci, chciałabym być w pobliżu. Dlatego tak bardzo pragnę pojechać z wami do Krakowa, bo stamtąd blisko jest do Doliny. Przecież może się zdarzyć, że któregoś dnia...

Hedwiga miała niewiele nowych wiadomości, bo wieści od ojca przychodziły niezmiernie rzadko.

Tymczasem przygotowania do wyjazdu królewny do Polski z wolna zmierzały do końca, a córka Janosza uczestniczyła w nich z wielką pilnością.

Królewna Jadwiga miała jechać do Krakowa na stałe, więc szykowanie jej bagaży wymagało całych tygodni pakowania, układania, liczenia, sprawdzania.

Jechać miał do Polski wielki orszak, złożony z rycerzy, dostojników, dworek, czeladzi i służby.

Szykowali się też do wyjazdu jej duchowni doradcy, jej opiekunowie, jej służba, jej ulubieni muzykanci, nawet jej psiarczykowie.

Przyszła królowa polska uczestniczyła w przygotowaniach, ale im bliżej do owego dnia, tym bardziej była poważna i zasmucona. Mocno obawiała się tej wyprawy na zawsze, choć niewiele miała tu do powiedzenia. Od dawna wiedziała, że musi opuścić dom matki, a matka nie znosiła sprzeciwu.

– Boję się, że naprawdę już nigdy nie wrócę do Budy – powiedziała któregoś dnia do Hedwigi. – Tym bardziej potrzebuję wokoło siebie zaufanych ludzi i przyjaciół. Bardzo liczę na ciebie. To przecież obcy, zimny kraj.

– Możecie na mnie liczyć we wszystkim – zapewniła Hedwiga żarliwie. – i nie musicie się obawiać.

Kraj wcale nie taki zimny, a z czasem przestanie być obcy. Bardzo tam cenią piękne niewiasty. Cały kraj padnie przed wami na kolana, dla waszej jasności i wdzięku. Chciałabym mieć choćby dziesiątą część waszej urody....

Sąd ludzki

Wiele starania kosztowało panią Agnieszkę z Dębowca pozwanie przed sąd Ostasza syna Jakuba. Nie przypuszczała, że sprawa ta stanie się głośna i znana, a przez lata będą o niej gadać w całym Królestwie.

Po wielkim zamieszaniu latem i jesienią ubiegłego roku, kiedy to pobito i rozproszono siły księcia Ziemowita, wspieranego przez Bartosza z Odolanowa, co i raz pojawiali się w Dolinie najrozmaitsi ludzie. Oddziałki i pojedynczy rycerze, żołnierze, którzy odstąpili swoich znaków, maruderzy i włóczędzy nieznanego pochodzenia, przestępcy uciekający przed wyrokami, łowcy przygód i łupów, szukający łatwego zarobku.

Kilku takich włóczęgów trafiło któregoś dnia do Dębowca. Służyli jeszcze niedawno pod Bartoszem z Odolanowa, ale porzucili go, gdy tylko zaczął ponosić klęski, bo doszli do przekonania, że inaczej stracą wszystko. Zatrzymali więc przy sobie dotychczasowe łupy, machnęli ręką na obiecane zdobycze i w piątkę ruszyli na południe, byle dalej od miejsc, gdzie nadal toczyły się walki, oblężenia i potyczki.

Przyjechali pod wieczór, gdy we dworze akurat nie było nikogo, więc schwytali kilka kur, żeby przyrządzić sobie posiłek. Kiedy na majdanie rozłożyli ognisko i piekli nad nim oskubane już kury, nadjechała Agnieszka. Miała przy sobie Lutka i kilku zbrojnych pachołków, ci jednak nie byli chętni do zwady z zaciężnymi żołnierzami, żyjącymi z wojny i dla wojny.

Pachołkowie zostawili panią samą, ale może to i dobrze, bo gdyby doszło do szamotaniny, Agnieszka nie dowiedziałaby się pewnie, że w Wielkopolsce służyli przy boku Ostasza z Lipowej.

Kazała zaraz wytoczyć beczułkę piwa, a Bociana, który mienił się ich przywódcą, zaprosiła do domu.

Tu, hojnie napełniając mu kubek, dowiedziała się wielu rzeczy o Ostaszu, a dowiadując się, coraz bardziej przekonywała, że to sam Bóg pokierował krokami tych zabijaków i Zaprowadził ich do Dębowca.

Bocian, wysoki i ponury wojownik, z czarnymi włosami zaplecionymi w cienkie warkoczyki, upijał się szybko, a pijany przemieniał w łagodnego, dobrotliwego człowieka, gotowego nieba przychylić każdemu, kogo wcześniej poturbował, posiekał czy ubił. Kilka miesięcy służył ramię w ramię z panem Ostaszem, wiedział o wszystkich jego postępkach i występkach, a żywiąc do niego jakąś ukrytą urazę, wielokrotnie zapowiadał chęć zemsty.

– W dobre miejsce zatem trafiliście – podchwyciła Agnieszka. – Dam wam dużą zapłatę, jeśli zechcecie wystąpić przed sądem i przysięgniecie to, coście mówili o śmierci mojego syna, Jakubka. Jak to pan Ostasz, człowiek pozbawiony chrześcijańskiego serca, śmiejąc się patrzył, kiedy mój syn tonął w stawie i nie tylko nie dopomógł mu, jak przystało szlachcicowi, ale innym zabronił go ratować.

Od razu też wyłożyła na stół sakiewkę pełną srebrnych monet. Bocian pieniądze wziął, choć nie krył obaw.

– Wymagacie ode mnie ciężkiego zadania – powiedział chmurnie. – Tak było, jak wam przedstawiłem, ale sam najlepiej wiem, jak groźna jest to dla mnie prawda. Ostasz to wilk w ludzkiej skórze, skoczy mi natychmiast do gardła, jeśli choć słówko powiem przeciw niemu. Lepiej wam nawet nie wiedzieć wszystkiego, co wyprawiał na owych wojnach, gdzie razem bywaliśmy, bo od samego słuchania można się przestraszyć.

– Powiecie swoje przed sądem i umkniecie daleko – przekonywała Agnieszka. – Dam wam jeszcze mieszek srebra. Zważcie, jedynie za to, że powiecie prawdę.

– Nie wiem tylko, gdzie miałbym się schronić przed tym synem diabła – mruczał Bocian, łakomie spoglądając na sakiewkę. – No, może gdybyście dodali jeszcze dobrego rączego konia, jak choćby ten srokacz, com go widział w stajni...

– Jest wasz.

– I garść monet dla opłacenia moich kompanów. Bo jeśli mam uciekać, to tylko sam, na nich liczyć nie mogę. Zaraz by mnie sprzedali.

– Opłacę waszych ludzi – obiecała Agnieszka. – Tylko pójdźcie ze mną do starosty i opowiedzcie mu przy świadkach, co wiecie.

Bocian namyślał się dłuższą chwilę, po czym wyciągnął rękę po zapłatę.

– Zgoda.

Ale pani Agnieszka nie dała mu od razu sakiewki.

– Najpierw przysięgnijcie. Bocian nastroszył się.

– Przysięgać? Może i jestem biedny, bom akurat trafił pod wóz, alem z rycerskiego rodu i moje słowo coś chyba znaczy.

– Przysięgnijcie, że pojedziecie ze mną do sądu – upierała się Agnieszka. – Wtedy wam zapłacę. A jeślibyście chcieli oszukać samotną wdowę, sam Bóg was pokarze.

– Przysięgam, przysięgam – powiedział Bocian, chowając sakiewkę w zanadrze. – Co ta wojna wyprawia z ludźmi! Nikt już nikomu nie chce ufać!

Sąd wyznaczono na dużym dziedzińcu w północnej stronie holsztyńskiego zamku. Pod kamiennym murem części mieszkalnej, na wyniesionym tu na tę okoliczność krześle zasiadł starosta Dowbor, mający przy sobie kilku panów z okolicy, którzy mieli świadkować wydanemu wyrokowi.

Pani Agnieszka przyjechała na długo przed oznaczoną godziną i stojąc w drugim końcu dziedzińca, czekała na wezwanie, coraz bardziej zaniepokojona tym, że jej świadka, Bociana, nie było widać.

Nadjechał dopiero, gdy starosta, rozsądziwszy dwie sprawy o zadanie krwawych ran między sąsiadami, zbierał się z powrotem. Bocian stanął w pobliżu Agnieszki, ale ani spojrzeniem nie wytłumaczył się przed panią z Dębowca, kiedy zaś po przedstawieniu sprawy miał wypowiedzieć swoje zdanie, oświadczył, że wszystko, co mówił wcześniej, wymyślił będąc pijanym.

Ledwo to powiedział, gdy na majdan wpadł galopem pan Ostasz w towarzystwie kilku zbrojnych.

Starosta zerwał się z krzesła, natychmiast kazał swoim, żeby odgrodzili strony od siebie, bo wyglądało na to, że pan z Lipowej jest mocno pijany i skłonny do zwady. Wykrzykiwał pogróżki pod adresem pani Agnieszki, a ta płakała z bezsilności.

Starosta Dowbor dwukrotnie przywoływał Ostasza do porządku, grożąc nałożeniem kary za lekceważenie sądu.

– Chcemy poznać wasze zdanie na pierwsze oskarżenie – powiedział surowo. – Czy najechaliście dobra pani Agnieszki ze swoimi ludźmi i czy przepędziliście pracujących tam chłopów, czyniąc w ten sposób stratę?

Ostasz roześmiał się głośno.

– Nikogo nie musiałem przeganiać. Sami uciekli.

– Czy zaprzeczacie, że wy i ludzie w waszej służbie, grozili chłopom pani Agnieszki obnażonymi mieczami?

– Zaprzeczam! – krzyczał Ostasz. – Zaprzeczam wszelkim słowom tej kłamliwej kobiety! To ona mnie próbuje osaczyć, przez podstawione osoby wykupuje moje majętności, chcąc mnie wyzuć z dziedzictwa. – Panie! – warknął starosta. – Nie godzi się obrażać niewiastę! To także podlega sądowym rozstrzygnięciom. Albo natychmiast powściągniecie własne zachowanie, albo użyję swojej władzy i zmuszę was do tego. Ostasz był jednak zanadto pijany, żeby traktować poważnie cokolwiek. Śmiał się tylko i z daleka wygrażał pięścią pani Agnieszce. Starosta uznał, że w tym stanie rzeczy nie może dalej prowadzić rozprawy. – Słyszeliśmy oskarżenia pani Agnieszki – oświadczył. – Ale nie możemy usłyszeć, co ma do powiedzenia pan Ostasz z Lipowej. Nie wiemy nawet, czy zrozumiał, o jak straszną zbrodnię został posądzony. Świadek pani Agnieszki, który miał zeznać, jakoby wiedział o sprawie śmierci syna pani z Dębowca, zapomniał wszystko i niczego przed sądem nie ujawnił, wzywamy przeto panią Agnieszkę do przedstawienia innego świadka albo odstąpienia od oskarżenia.

Oświadczamy zatem, że jeśli w ciągu czterech niedziel pani Agnieszka nie przedstawi dowodów na swoje zarzuty, sama zostanie oskarżona o rzucanie fałszywych posądzeń. Tak powiedziałem.

Pani Agnieszka rozpłakała się z zawodu i złości. Bocian chował oczy, patrząc w ziemię, panowie ława milczeli zmieszani, a Ostasz śmiał się, pewny swojej przewagi i bezkarności.

– Żądam sprawiedliwości! – dopominała się Agnieszka. – Sprawiedliwości, panie starosto. Bo jeśli wy jej nie udzielicie, udam się do sprawiedliwości królewskiej, a jak trzeba będzie, boskiej nawet.

– I co? – naśmiewał się z tych pogróżek Ostasz. – Nie łatwo udowodnić babskie gadanie.

– Bóg cię pokarze, zbrodniarzu!

Pan z Lipowej uderzył się dłonią w pierś.

– Jestem niewinny. Każdy to wie. I Bóg to wie. Tego już było Agnieszce za wiele.

– Jesteście bluźniercą i zbrodniarzem! – krzyknęła. – Nie ośmielilibyście się tak mówić, gdyby istniały jeszcze Sądy Boże, kiedy na udeptanej ziemi trzeba było udowodnić swoją niewinność.

– Wzywacie mnie na Sąd Boży? Tak? Na Sąd Boży? Dobrze. Niech tak się stanie. Niech będzie Sąd Boży. Ale czy wtedy odczepicie się wreszcie ode mnie?

– Słyszeliście, panie starosto? – zapytała Agnieszka. – Słyszeliście, jak pan z Lipowej przyjął wyzwanie?

– Nie wiem, czy tak to należy rozumieć – zawahał się Dowbor. – Kto dzisiaj ucieka się do takich sposobów, kiedy mamy księgi i prawa...

– Chcę sprawiedliwości – upierała się Agnieszka. – Jeśli pan z Lipowej nie boi się sprawiedliwości, niech swoją niewinność udowodni. Ale chyba, jak zawsze, mocny jest tylko w pysku, a nie w swoich racjach...

Tego już nie mógł darować Ostasz, któremu piwo dodawało odwagi.

– Dość! – warknął. – Dość tego poniżania mojej czci. Teraz i ja domagam się Sądu Bożego. Słyszycie, panie starosto? Domagam się! I niech tak się stanie, za waszym przyzwoleniem albo i bez niego. Wyzywam każdego, kto zarzuca mi udział w zabójstwie głupiego Jakubka, syna tej głupiej kobiety. Słyszeliście wszyscy? Rzucam wyzwanie!

Jak błyskawica rozeszła się wieść po Dolinie, że pan Ostasz z Lipowej został wyzwany do stawienia się na Sąd Boży. Ludzie z uznaniem mówili o holsztyńskim staroście, który dał zgodę na ten stary zwyczaj i bardzo byli ciekawi rozstrzygnięcia pojedynku. Nikt nie pamiętał, kiedy ostatni raz zgodzono się na takie rozwiązanie sporu.

Wiadomość dotarła do młyna na chłopskim wozie z ziarnem przeznaczonym do zmielenia i wzbudziła szczerą radość młynarza.

– Bogu niech będą dzięki! – zawołał głośno Marcisz. – Niechaj temu złoczyńcy wymierzy wreszcie sprawiedliwość jakaś prawdziwie rycerska ręka!

Zofka, która wkrótce usłyszała nowinę, pobladła, a zaraz potem rzuciła wszystko i pobiegła jak szalona do Lipowej, gnana strachem i niepewnością. Biegła całą drogę, choć mogła spodziewać się srogiej kary za pokazanie się we dworze. Ale nie dotarła tam, bo akurat Ostasz wracał z Holsztyna i spotkali się na wygonie.

Przypadła do jego konia, zasypując pełnymi grozy pytaniami. Ostasz nie wyglądał jednak na przestraszonego, choć nie był zadowolony. Kiedy otrzeźwiał, żałował swojego wyzwania i uważał, że popełnił głupstwo, ale nie było odwrotu.

– Co za głupia baba! – powiedział z przekąsem o Agnieszce. – Żałuję, że kiedy miałem okazję, nie ubiłem gadziny. Próbuje mi szkodzić na wszystkie sposoby. Oskarżyła mnie przed starostą, że zabiłem jej głupiego bachora, a kiedy okazało się, że nie ma dowodów, nazwała mnie tchórzem. Nie miałem wyboru.

– A jaki był wyrok starosty?

– Poprzysiągłem, że nie jestem winien śmierci tego smarkacza. Poprzysiągłem, ale upierała się, zawzięta suka! Nie ma świadków ani winy mojej, ani niewinności. Wiec wyzwała mnie na Sąd Boży!

– Przecież to walka na śmierć, nie dla zabawy!

– Cóż było robić? Nie można odmówić Bożego Sądu. A bać się nie mam czego, bo jestem niewinny, a i siły dość w garści. Kazał starosta ogłosić w całej Dolinie, że mnie wyzwała. Nie wiem, co z tego będzie, bo nikt nie zgłosił się w jej imieniu. Wszyscy pamiętają, kim jestem, nikt nie chce skrzyżować miecza ze mną. Za trzy niedziele wyznaczono termin. W poniedziałek, po świętym Norbercie.

– A jeśli nikt się nie stawi w jej imieniu?

– Ja stanę. Co ona zrobi, nie wiem. Oby zdechła jak pies!

Sąd Boży

Zofka uspokoiła się nadziejami Ostasza. Pani Agnieszka nie miała w Dolinie najlepszej sławy i można się było spodziewać, że dla obrony jej honoru nikt nie będzie chciał nadstawiać głowy. Ale już po dwóch dniach ogłoszono, że jest ktoś, kto chce bronić słuszności oskarżenia. Ostasz, kiedy mu o tym doniesiono, biegał po świetlicy, kopał sprzęty i wrzeszczał.

– Wigund z Wielunia! Wigund się zgłosił! Ten parszywy, koński chwost! On, on śmiał odpowiedzieć na moje wyzwanie! Moje, Ostasza z Lipowej!

– Któż to taki? – pytano nieśmiało.

– Młodszy syn pana Piotra z Wielunia. Chłystek, bez grosza przy duszy! Znam go, bośmy niegdyś obaj z panem Bartoszem chodzili po Wielkopolsce. Głupi jak pniak! Albo jeszcze głupszy! Nie wiem nawet, czy w ogóle rozumie, co się do niego mówi. To ta suka kupiła go, pewnie jakimi czarami, żeby mnie ubił! Niedoczekanie! Już ja jej za to odpłacę!

W poniedziałek po świętym Norbercie, od samego rana podążali ludzie z całej Doliny na stok zamkowej góry w, Holsztynie, gdzie wyznaczono miejsce na Sąd Boży pomiędzy Ostaszem z Lipowej i Wigundem z Wielunia.

Przyjechali wszyscy chyba właściciele i dziedzice dworów, wolni kmiecie, dzierżawcy i zagrodnicy, nie brakowało mnichów ze Mstowa, przybyli żołnierze z okolicznych zamków i strażnic, przyszły gromady biedoty wszelakiego autoramentu i stroju. Przyjechały damy z córkami na wydaniu, młodzi kawalerowie, wędrowni rzemieślnicy, mieszczanie z Holsztyna, żebracy spod wszystkich kościołów.

Stawili się dziedzice z Krasawy, Potoka, Jemiołowej, Piasku, Poraja, Jastrzębie, Staropola, Nowej Wsi i innych. Zaroiło się od znaków, proporców, kolorowo ubranej służby, barwnych końskich czapraków.

Ci, którzy przyszli jeszcze rano, rozsiedli się na trawie w oznaczonym miejscu, wyjmowali suchary z węzełków, wędzone ryby lub ser i pożywiali się wśród wielkiego oczekiwania. Gadano o wszystkim i na wszystkich. Jedni przypominali dzieje pani Agnieszki, wszystkie jej grzeszki, obrazę obyczajów, skąpstwo, ale wspominano także Jakubka, raz po raz współczując pani na Dębowcu. Inni wyliczali Ostaszowe grzechy, wskazywali na jego niestałość, porywczość, apetyt na dziewki po wioskach, mówiono też wiele o panu Jakubie, że choć srogi, to jednak był sprawiedliwy.

Pani Agnieszka przyjechała konno, jak zawsze dumna, wyniosła, w czerwonej sukni i płaszczu podbitym futrem. Czarny welon zakrywał jej twarz, co niektórzy rozumieli jako oznakę żałoby, a inni odczytali jako jeszcze jedno świadectwo pychy. Towarzyszyło jej dwóch pachołków w jednakowych zielonych kaftanach i młody zakonnik. Ale najwięcej uwagi zwracał pan Wigund, który jako obrońca słowa pani Agnieszki przyjechał za nią.

Wigund prowadził ze sobą konia, wielkiego kudłatego rumaka, czarnego jak noc, jakiego rzadko spotkać w tych stronach. Koń miał na sobie czerwony czaprak z herbowymi ozdobami. Rycerz z Wielunia był przedmiotem nie tyle podziwu, co zadziwienia i niedowierzania.

Idąc obok pani Agnieszki siedzącej w siodle, niewiele był od niej niższy. Miał ogromną kudłatą głowę i takąż brodę, spływającą aż na skórzany kaftan, naszywany żelaznymi płytkami. Nie nosił hełmu, bo jak powiedział ktoś znający się na rzeczy, nawet w stołecznym Krakowie nie było płatnerza, który by wykonał garnek tej wielkości, więc pan Wigund miał tylko na prastarej misiurze z metalowych kółek płaski kawałek żelaza, chroniący od ciosów jedynie czubek głowy.

Wigund otoczony był w talii skórzanym pasem, szerokim na dobre trzy dłonie, co nie dla jednego mogłoby być kaftanem. Za pasem tkwił sztylet, niósł zaś w garści pan Wigund wielki i groźny korbacz. Postępujący za nimi giermek dźwigał na ramieniu kopię z białym proporcem i prowadził jucznego konia, z wielkim ciężkim dwuręcznym mieczem, zawieszonym u siodła.

– Co za mocarz! – wołano, kiedy pojawił się na placu. – Prawdziwy olbrzym!

Wigund zaś, rad z zainteresowania, machał do widzów ręką, pozdrawiając ich uprzejmie. Doszli do wyznaczonego punktu i tam się zatrzymali, czekając na rozpoczęcie pojedynku.

Os tasz z Lipowej nadjechał galopem, poprzedzony przez giermka, który trzymał wysoko włócznię pana z zawieszonym na niej żółtym proporcem. Potem zjawił się on sam, w szmelcowanej zbroi zakrywającej całe ciało i w przyłbicy, hełmie podobnym do ptasiego pyska, z ruchomą zasłoną, ochraniającą nos i usta. Na czerwonej tarczy widniał wymalowany srebrny topór, herb ojcowy, do jakiego i on miał prawo.

Widzowie na nowo wzięli się do roztrząsania szans obu rycerzy, stawiania zakładów, zgadywania, kto kogo i przekonywania się do swoich racji.

Wyznaczony przez starostę żołnierz nakreślił na piasku koło, a tam gdzie rosła trawa i rysunku nie było widać, kazał oznaczyć teren wetkniętymi w ziemię witkami. Potem starosta Dowbor dał znak, żeby zbliżyli się przedstawiciele obu stron i kiedy podeszli, gromko przypomniał wszystkim, po co się spotkali.

– Niech sam Bóg rozsądzi, po czyjej stronie jest racja – powiedział. – Ufamy, że Bóg nie dopuści, aby kłamstwo i fałsz zwyciężyło nad prawdą i sprawiedliwością. Słuchajcie ludzie, oto jest Sąd Boży.

Urodzony pan Ostasz z Lipowej, oskarżony o zabójstwo, będzie bronił swojego dobrego imienia i swojej racji przeciw oskarżeniom urodzonej pani Agnieszki z Dębowca. W jej zaś imieniu wystąpi szlachetny pan Wigund z Wielunia. Będą się bili pieszo, jaką zechcą bronią, a walka nie skończy się inaczej, jak śmiercią tego, komu Bóg odmówi racji.

Potem wystąpił ksiądz, który zmówił krótką modlitwę, przeżegnał obu rycerzy, a wreszcie starosta dał znak ręką.

– W imię Boże.

Nikt nie zamierzał mieszać się w rozstrzygnięcie, jakie miał podjąć sam Bóg, ale sympatia gawiedzi była raczej po stronie pana Wigunda, większego, silniejszego, strojniejszego. Podobnie oceniano też szanse Ostasza wśród widowni ze szlacheckich rodzin, zasiadającej szeroko na specjalnie przyniesionych tu ławach i stołkach.

Przyjechała również pani Alena, choć Jeno odradzał krwawe widowisko w obawie o los dziecka, jakie nosiła, ale łatwo go przekonała, że wie, co robi.

– Niechaj przyzwyczaja się do okrutnego świata – odpowiedziała. – Przecież, kiedy dorośnie, sam będziesz go uczył rycerskiej sztuki. Poza tym czuję się bardzo dobrze i chcę zobaczyć sąsiadów, nie mówiąc już o tym, że chcę się im także pokazać, póki mogę. Za kilka tygodni nie wejdę już do żadnej sukni, to wtedy będę siedziała w domu.

Teraz pytała zaniepokojona:

– Czy pan Wigund pokona Ostasza?

– Jeśli Bóg tak chce – odpowiedział Jeno. – A widzi mi się, że tak, skoro to właśnie młodszy syn pana Piotra z Wielunia stawił się na wyzwanie. Powiadają, że z rozumem u niego nie bardzo. Wigund może i jest powolny, ale to niezwykle silny człowiek. Sam widziałem kiedyś, jak ciskał kamieniem młyńskim. A jeśli użyje swojego korbacza, Ostasz żywy nie wyjdzie z tego pojedynku.

Wigund tymczasem wziął od giermka tarcze, zieloną z poziomym srebrnym pasem, a tak wielką, że jego przeciwnik pewnie skryłby się za nią cały, podniósł w górę korbacz i krzyknął wielkim głosem, dla dodania sobie odwagi. Był to okrzyk bojowy, okropny i groźny, który niejeden już raz trwożył w boju nieprzyjaciół i nikt z obecnych nie mógł powiedzieć, że skóra nie ścierpła mu od tego strasznego głosu.

Wigund wyszedł na środek wolnego placu i czekał. Tłum wrzeszczał, machał rękami, okrzykami dodawał otuchy, zapewniał o swoim poparciu. Wigund wrzasnął znowu i potrząsnął bronią.

Ci, którzy widzieli go już w boju, wiedzieli, jak strasznym może być przeciwnikiem. W bitewnym tłumie wystawał o głowę nad innych, miał długie i silne jak młoty ręce, a kto dostał się w ich zasięg, nie mógł liczyć na zmiłowanie. Korbacz Wigunda znano dobrze, jak świat szeroki.

Był to drąg dębowy, wzmocniony żelaznymi obręczami. Na jednym końcu do obręczy przymocowany był gruby i długi na łokieć łańcuch, a na końcu łańcucha wielka żelazna kula, mająca na sobie kilka mocnych, kutych gwoździ, zaostrzonych jak tylko można było najbardziej. Korbaczem tym Wigund wiele już razy poszczerbił szeregi nieprzyjaciół – Małopolan, Ślązaków, Węgrów, Morawian, Krzyżaków, Litwinów. Teraz zamierzał nim wbić w ziemię Ostasza syna Jakuba.

Ostasz z Lipowej wystąpił na plac, niosąc topór na długim trzonku, ciężki i ostry. Bez wahania i strachu postąpił kilka kroków w stronę przeciwnika, co wywołało okrzyki podziwu ze strony patrzących. Wigundowi się to bardzo nie spodobało i natychmiast zapragnął zdobyć poklask dla siebie.

– Podejdź, żebym ci wypruł flaki! – zawołał donośnym głosem.

Ten odpowiedział coś, ale spod hełmu nie było słychać, jakie rzucił słowa. Potem obaj przeciwnicy zbliżyli się do siebie i rozpoczęli przygotowania do wymiany ciosów. Chodzili po okręgu, to bliżej, to dalej siebie, badając skoczność przeciwnika, długość jego ramion, szybkość w zasłanianiu się, szybkość w wyprowadzaniu ciosów.

Publika wrzeszczała, zagrzewając obu do walki, a ponieważ oczekiwanie przedłużało się, co bardziej niecierpliwi zaczęli w ich stronę rzucać kępy trawy, kamyki i garście piasku, ktoś cisnął kawałkiem sera, ktoś niedojedzoną rzepą.

– Dalej! – wołano. – Walczyć!

– Nie unikać starcia!

– Bić się! Bić się natychmiast!

I wtedy pierwsze uderzenie żelaznej kuli nabijanej ostrzami, trafiło w tarczę Ostasza. Próbował sparować, ale nie bardzo mu się udało, siła ciosu wywróciła go na plecy. Patrzący zawyli, jedni z radości, inni z zawodu, a Wigund puścił się biegiem w miejsce upadku Ostasza, po raz wtóry podnosząc korbacz. Zanim jednak dobiegł, Ostasz zerwał się na równe nogi, uskoczył w bok i już znalazł się za plecami przeciwnika. Wigund odwrócił się, łatwo sparował cios topora, którego ostrze ześlizgnęło się w dół po tarczy i uderzył znowu, trafiając i ponownie wywalając Ostasza na ziemię.

Długo trwała ta bitwa. Ilekroć uderzenie Wigunda osiągało cel, Ostasz padał, ale też zaraz się podrywał i miało się wrażenie, że igra z przeciwnikiem. Łatwo można było też zauważyć, że choć osłabiony od straszliwych ciosów, zachował jeszcze wiele sił. Skakał wokoło Wigunda, zachodził co i raz to z innego boku, od przodu i tyłu, znowu z boku.

Wigund zaś zaczynał tracić siły na uganianiu się za przeciwnikiem, więc krzyczał głośno i okropnie, nie widząc wokoło nikogo i niczego, ogarnięty tylko jedną pasją. Dopaść i zabić.

Dwa razy Ostasz uciekł poza wyznaczony krąg, ale nikt nie miał mu tego za złe, bo zaraz wracał do środka i zaczynał swój taniec od początku.

Ludzie nie siedzieli już na ziemi, ale na stojąco zagrzewali przeciwników do walki, otaczając ich coraz ciaśniejszym pierścieniem i wkrótce było tak, że obaj mieli niezbyt wiele wolnego miejsca. Kiedy Wigund nacierał, tłum ustępował, żeby dać nieco miejsca na cofnięcie się Ostasza, a kiedy ten ruszał do przodu, zaraz szli za nim, ponownie zacieśniając krąg. Każdy chciał być blisko, zobaczyć na własne oczy, dotknąć prawie.

Wigund był silny. Jego płuca nabierały wiele powietrza, jego mięśnie były ze stali, jego nogi z żelaza.

Kiedy w jego tarczę uderzał topór Ostasza, wielkolud nie zadrżał nawet, a ciosy Ostasza niewielkie robiły na nim wrażenie. Dało się więc rychło zauważyć, że to Ostasz słabnie, że jego ciosy nie są tak celne jak na początku, że ciąży mu topór, bo raz po raz opuszcza rękę.

Dwa razy trafił jeszcze korbacz Wigunda w piękną zbroję Ostasza. Za pierwszym cios dosięgną! boku i wygiął blachę do środka tak mocno, że pan z Lipowej poczuł silny ucisk na żebra, ledwo pozwalający mu oddychać. Drugi raz trafił korbacz w pierś Ostasza i obalił go, a ten leżał na ziemi dłużej niż poprzednio. Gdy Wigund podbiegł, Ostasz bronił się z ziemi, bo już nie zdążył powstać. Jak wąż wił się po piasku, po trawie, odwijał się w lewo, w prawo, okrywał się tarczą, zasłaniał toporem.

Kiedy trzeci cios trafił w kant tarczy Ostasza, ręka zemdlała mu na tyle, że puścił rzemień i tarcza wypadła na trawę z głuchym brzękiem.

Gapie wrzasnęli ze zgrozy, wrzasnął zwycięsko Wigund, wrzasnął ze strachu Ostasz.

Wigund odrzucił tarczę, żeby mu nie krępowała ruchów i natarł. Raz po raz uderzał korbaczem, ryjąc żelazną kulą ziemię wokoło, o dłoń, o palec, o włos coraz bliżej leżącego przeciwnika. Ostasz taczał się we wszystkie strony, umykał, bo nie mógł się już bronić.

Kiedy zaś po kolejnym ciosie kula korbacza wbiła się tak mocno w ziemię, że nie było jej widać, Wigund odrzucił rękojeść broni, wyrwał zza swojego szerokiego pasa wielki sztylet, ogromną stopą przydeptał kraj szaty Ostasza, a potem rzucił się na niego całym swoim wielkim ciężarem.

Krzyknęli wszyscy, jak tam stali, spodziewając się ostatecznego ciosu i tak też było. Cios został zadany. Ale dopiero po chwili zobaczyli, jak Ostasz szamocze się pod Wigundem, wyłazi spod niego, wypełza i podnosi się na kolana, a potem na nogi. Kiedy zaś stanął, kołysząc się z wysiłku, chwiejąc się jak ciężko ranny, jakby miał zaraz upaść, zaległa głucha cisza. Niewielu pojęło od razu, co się stało, choć Wigund nadal leżał na miejscu, na które skoczył.

Starosta skinął na żołnierza i we dwóch podeszli do rycerza z Wielunia. Nawet kiedy odwrócili go na plecy, niewielu od razu dostrzegło ledwo wystającą znad szerokiego pasa rękojeść Ostaszowego sztyletu.

– Nadział się jak kurak na rożen – mruknął żołnierz.

– Prosto w serce – dopowiedział starosta.

– Boże, odpuść mu jego winy – wyszeptał mnich. Starosta Dowbor podszedł teraz do Ostasza i powiedział coś do niego, a ten usiadł na trawie i począł mocować się z hełmem, najwyraźniej podczas starcia nieco wgiętym, bo trzeba było chłopca do pomocy, żeby uwolnić głowę.

– Nie ma lepszej sprawiedliwości od sprawiedliwości bożej – zawołał głośno starosta, zwracając się do tłumu. – Wszyscy byliście świadkami, jak walczyli. Wszyscy widzieliście, że zwyciężyły racje pana Ostasza. Tedy oświadczamy, że z wyroku Sądu Bożego wolny jest on od zarzucanej mu winy za zabójstwo. Niech nikt nie waży się boskich wyroków podważać ani krytykować. Rozejdźcie się w pokoju.

Przebudzenie Jakuba

Czasami zdarzały się poranki, kiedy zdawało się, że Jakub z Lipowej rozumie więcej z tego, co dzieje się wokoło i bywało, że coś odmrukiwał na słowa służącego Czeszki. Ale nie było tak tego poranka, kiedy sługa mówił o wyzwaniu, jakie przyjął pan Ostasz przed starostą i o tym, że czeka go śmiertelne spotkanie.

– Wyznaczony jest Sąd Boży – tłumaczył Czeszko, kościanym grzebieniem rozczesując włosy Jakuba.

– Doprawdy, nie wiem, co mam począć jutro z wami. Muszę przy was być, wedle pańskiego rozkazu.

Z drugiej zaś strony koniecznie chciałbym zobaczyć tę walkę. Trzeba jednak coś wymyślić, bo inaczej ominie mnie nie lada gratka.

Nad ranem przeszła nad Doliną wielka, groźna burza z piorunami, te zaś biły tak mocno i celnie, że powaliły kilka starych drzew w wioskach, a dwie zagrody w Powroźnikach spłonęły do szczętu.

Burza dała się też we znaki mieszkańcom Lipowej. Pod wieczór nadeszły takie ciemne chmury, że bydło poczęło ryczeć ze strachu, jakby miał już następować koniec świata. A potem widno było jak w dzień, kiedy błyskawice przez pół nocy nie schodziły z nieba, jedna za drugą, jedna za drugą, a grom bił raz po raz.

Mieszkańcy dworu pochowali się w pomieszczeniach, wystawiono krzyże w oknach, wyniesiono ikony na progi i modlono się żarliwie o opiekę nad wszystkim, co żyje i nad majątkiem. Przez całą noc nikt nawet nie pomyślał o spaniu.

Tej nocy obudził się Jakub z Lipowej.

Nie było przy nim starego sługi, bo Czeszko, przestraszony tym wszystkim, co dzieje się dookoła, pobiegł do czeladnej izby, żeby w tak trudnych czasach być z innymi, a starego Jakuba zostawił w jego szopie.

Przed północą niespodziewanie uderzył w szopę piorun. W ogólnym zamieszaniu, trwającym od wieczora, nikt nie zauważył, że uderzenie było celne, a w jasnej, pełnej błyskawic nocy nikt nie widział, jak snop iskier sypnął się na strzechę, a zaraz potem wypełzł na nią płomień.

Dopiero kiedy ogień rozpalił się i siwy dym buchnął wielkim słupem pod niebiosa, wybiegli z dworu ludzie. Popędzili gromadą w kierunku szopy, by wreszcie stanąć o kilkadziesiąt kroków od pożaru i patrzyć, jak płonie strzecha na budynku.

– Stary pan – powiedział ktoś. – Stary pan jest w środku! Czeszko, który do tej pory był w wielkim domu, poczuł się do swojego obowiązku i podbiegł do drzwi. Były jednak zamknięte. Szopa trzeszczała, ogień schodził niżej, lada chwila miał ją ogarnąć całą.

– Ratujcie starego pana! – poprosił kobiecy głos.

Ale nie poruszyli się, bo nie chcieli wtrącać się w boskie wyroki. Skoro Opatrzność ze wszystkich zabudowań Lipowej wybrała właśnie szopę, miała w tym swój cel. Nikt nie śmiałby sprzeciwić się takiemu wyborowi, nikt przeciwstawiać.

– Spali się! – krzyknął ktoś.

– Może nikogo tam nie ma – odpowiedział ktoś drugi.

Ale stary Jakub był w środku. Drzwi szopy, czerwonawe, zajęte już ogniem, otworzyły się nagle na oścież i zobaczyli, jak stoi w środku. Kiedy zrobił do przodu krok, a potem drugi i trzeci, szopa zatrzęsła się nagle i zawaliła z hukiem za jego plecami, a iskry poleciały wokoło, sięgając też gapiów, którzy zasłaniali twarze i włosy przed kawałkami rozżarzonych drzazg i przed gorącym popiołem.

– Żyje! – krzyknęło kilku, bo Jakub stał i nawet nie obejrzał się za siebie.

– Twardy jest – zawołał inny z uznaniem.

– W ostatniej chwili wyszedł.

– Prawda. W ostatniej. To najwyraźniej boży znak!

– Cud!

Jakub z Lipowej stał naprzeciw nich, jakby zastanawiał się, po co zgromadzili się wszyscy w tym miejscu. Podniósł głowę, zobaczył, że stoją kręgiem, że czekają. Wstrząsnął ramionami, jak gdyby pozbywał się resztek popiołu.

– Czeszko! – zawołał nagle. – Do mnie!

A kiedy służący, zaskoczony nagłym odezwaniem się milczącego zawsze starego pana, podszedł niepewnie, Jakub warknął na wszystkich:

– A wy na co czekacie? Dogasić resztki, żeby żar się nie przeniósł.

Rozbiegli się, szukając wiader, łopat i kilofów. Jakub zaś ruszył przed siebie, nie oglądając się, a Czeszko biegł obok drobnymi krokami.

– Dokąd idziecie? – pytał zdziwiony i przestraszony zarazem. – Dokąd idziecie? Przecież pan Ostasz kazał wam...

– Co robiłem w tej szopie? – zapytał Jakub, jakby wyrwany z głębokiego snu. – Dlaczego byłem tam po nocy?

Zobaczył łachmany, jakie miał na sobie i zapytał sługę:

– Czemu jestem tak dziwacznie przebrany?

– To nic nie pamiętacie? – pytał Czeszko, przebiegając z jednej strony drogi pana na drugą. – Nie pamiętacie? Byliście chorzy. Długo byliście chorzy. Nie pamiętacie, że ta szopa była waszym mieszkaniem, a ja miałem o was staranie przez ten cały czas?

Jakub wydawał się odmieniony, jakby wyższy, prostszy, w jego oczach znowu pojawiły się błyski.

– Co ty bredzisz, głupcze? – zapytał groźnym głosem. – Ja miałbym mieszkać w tej norze, jak jaki kret?

– Tak, panie. Długo tu mieszkaliście, bo obawialiśmy się wszyscy, że możecie zrobić coś strasznego.

Dzień i noc trzeba was było pilnować, byście sobie albo i komu innemu nie uczynili krwawej krzywdy.

– Chory? – powtórzył Jakub z niedowierzaniem. – Wcale nie czuję się chory.

Chwycił Czeszkę za ramię i zatrzymał go na miejscu, zaglądając w oczy.

– Coś kręcisz, sługo – powiedział twardo. – Tu dzieje się coś dziwnego. Gdzie mój syn? Odpowiadaj natychmiast, bo ci kości połamię!

– Pan Ostasz pojechał do Holsztyna, bo tam właśnie...

– A dlaczego pozwolił, żebym chodził w tak nędznych szmatach i mieszkał w szopie?

. Czeszko rozpłakał się z przestrachu.

– Panie! – zawołał. – Panie! Nie każcie mnie, ja nie jestem winny. Tyle starań o was miałem każdego dnia i każdej nocy. Nie tylko wykonywałem polecenia, ale dbałem o was jak o własnego rodzica.

Jakub nie zwolnił uścisku.

– Czemu mój syn nie uwolnił mnie z tych szat i z tej szopy? Odpowiadaj, niecnoto!

– Panie – płakał Czeszko. – Wybaczcie wiernemu słudze. Robiłem tylko to, co mi nakazano. Przecież to pan Ostasz tak polecił. Gdzie macie spać, jakie szaty nosić i gdzie wam wolno chodzić...

– Co ty gadasz, głupku? – krzyczał Jakub. – Mój syn kazał mnie trzymać w tej budzie niby jakiego psa?

– Przysięgam, panie. Nie jestem winny, nikt z nas nie jest winny. Byliśmy tylko posłuszni. Tak pan Ostasz rozkazał, w obawie o wasze bezpieczeństwo.

– O moje bezpieczeństwo?

Puścił nagle Czeszkę, odwrócił się i patrzył, jak służba krząta się przy dogaszaniu szopy. Spaliła się szybko, niewiele zostało im przy niej roboty. Tylko zasypać resztki ognia piaskiem, tylko zadeptać.

– Gdzie mój syn? – zapytał Jakub.

– To nie pamiętacie? Mówiłem wam przecież. Pojechał do Holsztyna. Stanie tam jutro do pojedynku.

To Sąd Boży. Pan Ostasz będzie bronił swojej przysięgi, że nie przyczynił się do śmierci panicza Jakubka, syna pani Agnieszki z Dębowca. Pojechał, żeby stawić się na wyzwanie, jakie mu przysłał dostojny pan Wigund.

Jakub słuchał, spoglądając oczami pełnymi zdumienia, jakby nie wierzył w ani jedno słowo sługi.

Szedł teraz prosto do domu i przystaną} dopiero na dwa kroki przed progiem, bo Czeszko z błaganiem w oczach zabiegł mu drogę.

– Panie! – wołał. – Panie, nie chodźcie tam! Wam nie wolno wchodzić do wielkiego domu! Błagam!

Przecież pan Ostasz zabronił, a kiedy się dowie, będzie bardzo zły.

Jakub nieznacznie podniósł rękę i uderzył sługę. Czeszko wywrócił się, a kiedy się podniósł, osłaniał dłonią rozbity, krwawiący nos.

– Chciałem tylko być posłuszny – mamrotał niepewnie. – Chciałem być posłuszny.

Jakub pchnął drzwi, szybkim krokiem minął sień i ruszył wprost do świetlicy. Tam przystanął na środku, jakby przypominał sobie, gdzie jest i po co.

– Podejdź – rozkazał. – Wyjaśnisz mi to, czego nie wiem albo czego nie pamiętam.

Stał w miejscu, kiedy Czeszko mówił, nie zadawał pytań, nie poruszał się. Dopiero kiedy sługa skończył, polecił:

– Przynieś mi nowe szaty. A kiedy się będę przebierał, przygotuj zbroję.

– Zbro... zbroję, panie? – ciągle nie dowierzał Czeszko. – A co z waszą ręką? Przecież nie macie w niej czucia.

Jakub wyciągnął obie dłonie przed siebie i przyjrzał się im.

– Coś ci się przyśniło, głupcze – powiedział do sługi. – Rób, co każę. Przynieś szaty. Zbroję załaduj na jucznego, a potem wyprowadź mojego konia. I przynieś mój miecz.

Czeszko zawstydził się, a może przestraszył, bo odskoczył, zasłaniając twarz ramieniem.

– Miecza nie ma, panie. Pan Ostasz wziął go ze sobą.

– To przynieś mi inny.

– Jak sobie życzycie. A ja co mam na siebie włożyć?

– Co chcesz – wzruszył ramionami Jakub. – Będę cię potrzebował tylko do założenia zbroi. Potem możesz sobie iść.

Tęgo pili w gospodzie Pod Niedźwiedziem Ostasz syn Jakuba i jego kompani. Wpadli tu wieczorem jak wicher, wygnali wszystkich, a potem wzięli się do ucztowania. Ostasz sypał srebrem karczmarzowi, a ten tylko mrużył oczy, ale nie mówił nic, kiedy tłukli kubki, dzbanki i wylewali piwo na podłogę. Przezornie kazał synowi wytoczyć zapasową beczkę, a sam schował się za mocnymi drzwiami, wiodącymi do wnętrza domu.

– Niech się wyszumią – powiedział uspokajająco do żony. – Niech się wyszumią i opiją to wielkie zwycięstwo pana Ostasza. Pokonać Wigunda to nie byle sztuka!

Pan Jakub z Czeszką u boku wyszli z Lipowej jeszcze przed świtem i ruszyli najpierw na południe, bokiem omijając Turów, aż do strumienia zwanego Piaskowy. Tu pan zsiadł z konia i usadowił się nad brzegiem, tuż obok kępy wysokiej szorstkiej trawy, rosnącej gęsto nad wodą.

Siedział i patrzył na wschód. Kiedy zaś tylko słoneczny blask pokazał się nad pagórkami, pan Jakub uznał, że nadszedł już czas. Zerwał się jak za dawnych, młodych lat, kiedy krew w nim buzowała i kiedy gotów był wojować – i wojował – z całym światem.

Teraz zrzucił z siebie odzież i wszedł do strumienia, całkowicie zanurzając się w płytkiej wodzie, wypływającej z niedalekiego odwiecznego źródła, a zimnej aż do bólu.

Tymczasem Czeszko zdjął z jucznego konia tobół, otworzył go i na trawie rozkładał wszystkie części zbroi, wedle ścisłej, z dawna nie ćwiczonej, a dobrze znanej kolejności.

Kiedy Jakub wyszedł z wody, otrząsając się jak pies, Czeszko podbiegł, wytarł pana kawałkiem płótna, nacierając skórę aż do czerwoności, a potem zaczął go ubierać, kładąc poszczególne części odzieży i uzbrojenia i nie dziwiąc się wcale, że mimo upływu czasu, idzie im to tak łatwo i sprawnie.

Jakub założył lniane portki i koszulę, potem wciągnął kolcze nogawice, watowane na udach i ze skórzanymi nakolennikami. Czeszko przyklęknął przed nim i przywiązywał rzemieniami żelazne nagolenice, podsuwał skórzane trzewiki, wzmocnione stalowymi płytkami. Dalej sługa podał panu watowany kaftan i pomógł wciągnąć przez głowę kolczugę z żelaznych kółek, wzmocnioną tarczkami chroniącymi pachy. Potem przytwierdził dwie solidne blachy na piersiach i plecach, zawiązując je podwójnym rzemieniem. Podał dalej Czeszko długie rękawice, pokryte żelaznymi płytkami na każdym palcu.

Schylił się teraz i przypiął panu ostrogi, a na wierzch zbroi nałożył granatową tunikę, długą do łydki, z herbem Topór wymalowanym białą farbą na czerwonej tarczy.

Następnie osłonił panu głowę, wkładając na nią czepiec kolczy, chroniący także szyję, a na koniec także żelazny, kuty hełm, dla swojego kształtu zwany żabim pyskiem.

Wreszcie Czeszko przypasał panu miecz do lewego boku, a kiedy Jakub, korzystając z jego pleców jak pniaka, dostał się na wysokie siodło, dał i tarczę do lewej ręki.

Przez cały ten czas pan nie odezwał się ani słowem do sługi, o nic nie zapytał, żadnego polecenia nie wydał.

Kiedy zaś Jakub z Lipowej odjeżdżał, słońce stało już wysoko.

Gdy wyszli rankiem przed gospodę, klęli na czym świat stoi, porażeni słonecznym światłem, wymiotowali pod ścianami, potem poszli się umyć. Poruszali się sztywno, wolno, wrażliwi na hałas, na śmiechy i grube żarty, jakie siedziały jeszcze w ich młodych, pijanych łbach i w młodych, spragnionych życia ciałach.

Pojękiwali, szukając nowej pełnej beczki, a kiedy ją znaleźli, odbili szpunt, nie trudząc się szukaniem dzbanów i kubków, podstawiali głodne pyski pod szeroki strumień piwa i żłopali, licząc, że złagodzi ból głowy i pozwoli pewniej trzymać się na nogach, poskromić kołysanie ziemi.

Nie mieli już sił na hałas ani na krzyki, gdy tupot końskich nóg przeszkodził im w odpoczynku, a czyjś głos wybudził z drzemki.

– Czego chcecie? – zapytali gościa, który mimo ostrzeżeń gospodarza ważył się podejść bliżej. – Idźcie precz, bardzośmy teraz zajęci. I czujemy się chorzy, więc jeśli nie jesteście doktorem, wracajcie na drogę i Bóg z wami.

Odpędzali nieznajomego, ale w końcu stracili cierpliwość.

– Ostatni raz mówimy, byście odeszli – prosili, zapędziwszy go pod ścianę gospody.

Jakub z Lipowej podniósł miecz i skoczył pomiędzy nich, a wtedy uderzyli żelazem z czterech stron równocześnie.

Kiedy zaś upadł i zobaczyli, jaki herb zdobi jego zakrwawione piersi, przestraszyli się zemsty Ostasza.

– Daruj! – wołali. – Daruj! Nie wiedzieliśmy, że to ktoś z twojego rodu, a słowem nie zdradził, kim jest!

Ostasz z Lipowej stał na chwiejnych nogach nad ciałem ojca i przyglądał się mu z niedowierzaniem.

– Zwidziało się staremu, że nadal jest kimś – wymruczał zdumiony.

A kompanom wyjaśnił:

– Zwolniliście mnie od opieki nad staruchem. Sam to zamierzałem zrobić.

Mikołaj syn Jeno przyszedł na wezwanie przeora ze wzrokiem utkwionym w ziemię, pocałował księdza w rękę i pokornie słuchał polecenia.

– Mikołaju – powiedział ojciec Grzegorz. – Jestem z ciebie bardzo zadowolony. Dawno tak nie byłem.

Coraz bardziej przekonuję się, że twoja obecność na Jasnej Górze jest dla nas wielce pożądana z powodu twoich wspaniałych umiejętności, a twoje powołanie jest szczere, płynące z głębi serca. Tedy postanowiłem poddać cię jeszcze jednej próbie.

Mikołaj nie odezwał się ani słowem.

– Ta próba wydaje się łatwa, ale zapewniam, że należy do najtrudniejszych. Otóż trzeba, żebyś teraz wrócił do swojego domu...

Mikołaj drgnął.

– Twój dziadek, pan Jakub z Lipowej, odszedł do Pana – powiedział przeor wprost. – Niech mu Bóg odpuści wszystkie jego grzechy.

Mikołaj przeżegnał się, a mięśnie na jego twarzy zadrżały.

– Oby dobry Bóg dopuścił go do swojej chwały.

– Pojedziesz pożegnać dziadka – polecił przeor. – Potem zaś zostaniesz w domu i będziesz posłuszny swoim rodzicom we wszystkim, co ci rozkażą.

Mikołaj odważył się sprzeciwić.

– Przecież obiecaliście, dobry ojcze, nie wyganiać mnie od siebie.

– Będziesz im posłuszny, powiedziałem – powtórzył przeor stanowczo. – I zostaniesz w domu ojca przez rok i dni sto. A po upływie tego terminu przyjdziesz do mnie, ja zaś wysłucham twojej spowiedzi. Wtedy ustalimy, jak powinieneś postąpić ze swoim dalszym życiem. Tak postanowiłem, a ty będziesz posłuszny.

Mikołaj chciał coś jeszcze powiedzieć, ale szybko zrezygnował i opuścił głowę. Potem pocałował przeora w rękę.

– Będę posłuszny, dobry ojcze. Kiedy mam iść?

– Natychmiast. I niech cię Bóg strzeże, chłopcze.

Wysłany przez pana z Krasawy jego giermek, Oset, czekał na młodego pana u podnóża góry, przy ścieżce, którą w rzadkim sosnowym lasku wydeptali pielgrzymi, idący do sanktuarium od brodu na Warcie. Oset drżał z niecierpliwości. Głośno i radośnie witał się z Mikołajem, choć okoliczność ich spotkania nie napawała radością.

– Mam tu twojego ulubionego konika – powiedział uważnie obserwując wychudzoną twarz chłopca, ale nie odważył się nic więcej dodać.

– Wolałbym, żebyśmy szli pieszo – zauważył Mikołaj. – Kiedy idę, myśl pracuje inaczej i świat widać inaczej. Jest prawdziwszy, bliższy Bogu i ludziom...

– Nie możemy – żywo sprzeciwił się Oset. – Trzeba nam szybko przyjechać do domu, bo wiele tam spraw jest do uładzenia.

– Dobrze – zgodził się Mikołaj.

– Trzeba też, żebyś się nieco przebrał. Nie jesteś mnichem, ale rycerzem i tak ci wypada chodzić.

Przynajmniej przez czas, jaki będziesz w Dolinie.

– Dobrze – zgodził się ponownie Mikołaj.

Oset miał wszystko przygotowane, bo czekał na niego od rana, więc niewiele czasu zajęła im zamiana szarego ubrania, podobnego do mnisiego habitu, jakie nosił Mikołaj, na sukienne portki i opończę z kapturem.

Tylko ciżmy założył później, kiedy umył w rzece bose dotąd stopy.

Jakuba z Lipowej pochowano w drewnianej trumnie pod posadzką kościoła świętego Marcina, na prawo od ołtarza. Zgodnie z jego dawnymi życzeniami prostą płytę z kamienia umieszczono dokładnie na poziomie podłogi, żeby wierni mogli po niej deptać, przychodząc na nabożeństwo.

Wbrew jednak jego woli, na płycie umieszczono napis z żelaznych liter Iacobus de Lipova. Wykonał je, a potem osobiście wbił w przygotowane wcześniej otwory, pań Jeno z Krasawy.

Nocna zasadzka

Czerwiec 1384

W noc świętego Jana wszyscy mieszkańcy Doliny, zarówno szlachetnie urodzeni, jak i ludzie prości, uczestniczyli w najróżniejszych zabawach, puszczaniu wianków na wodę, we wróżeniu, w grach i tańcach.

Tylko pani Agnieszka nie wzięła udziału w wesołej nocy, mimo że od wieczora siedziała na skraju lasu. Serce jej bilo mocno, bo choć księżyc świecił jasno, miejsce nie wydawało się bezpieczne.

Wokoło słyszała głosy, świsty, skrzeki, warczenia, których nie znała i których okropnie się obawiała.

Ale zacisnąwszy usta mówiła w myślach pacierze i nie ruszała się z miejsca. Mimo narzuconej na suknię opończy z kapturem zmarzła i po jakimś czasie zaczęła szczękać zębami.

Bała się, siedząc oparta o pień wielkiej sosny, wyobrażała sobie, że z ciemności lada chwila wyskoczy na nią dziki zwierz albo nawet samo Złe, ale nie uciekła. Musiałaby zresztą umykać przez ciemny las, a potem pole, gdzie też mogło być niebezpiecznie. Nie mogła liczyć na obronę z czyjejkolwiek strony, bo nie wzięła do pomocy czy choćby towarzystwa ani jednego pachołka, gdyż to, co zamierzała zrobić, musiało pozostać w tajemnicy.

Drgnęła, kiedy wydało się jej, że słyszy z oddali jakiś głos, jakby pieśni. Zerwała się, nastawiła ucha, śpiew powtórzył się. Nie rozumiała słów, echo niosło tylko dźwięk męskiego głosu. Najwyraźniej, mimo późnej pory, ktoś szedł drogą i darł się na całe gardło. Agnieszka uznała, że głos zbliża się w jej stronę.

Poruszyła gwałtownie ramionami, żeby się rozgrzać i wyjrzała na drogę. Spod sosny widziała spory szmat szlaku, dochodzącego łagodnym zakrętem prawie do drzewa, przy którym czekała. Po lewej ręce miała zagon żyta, po prawej krzaki, więc jadący nie mógł skrócić sobie drogi i musiał przejść obok Agnieszki. Śpiew odezwał się znowu i wiedziała już, że się nie przesłyszała. Raz jeszcze poruszyła ramionami, a potem sięgnęła po leżący na mchu łuk.

Kiedy go podniosła okazało się, że jest większy od niej. Ułożyła strzały na ziemi przed sobą i wybrała pierwszą. Założyła pocisk, naciągnęła cięciwę z całej siły, trzymając brzechwę koło nosa. Już po chwili ręce omdlały jej z wysiłku i poczęły drżeć. Na oświetlanej księżycem drodze nie było nikogo.

Agnieszka zwolniła naciąg, odetchnęła głęboko i ponownie napięła cięciwę.

Wtedy pojawił się jeździec. Samotnie jechał drogą i z każdym krokiem zbliżał się do Agnieszki.

Prowadziła go końcem strzały, powtarzając sobie w myślach, że jeśli chce trafić, powinna dopuścić go jak najbliżej.

Niedługo jednak wytrzymała. Ręce omdlewały, a serce nie pozwalało jej czekać dłużej z obawy i strachu. Był pewnie o czterdzieści kroków, kiedy wystrzeliła.

Agnieszka bardzo dawno nie miała łuku w ręku. W młodości oczywiście polowała często, a ojciec chwalił nawet jej umiejętności strzeleckie, ale używała wtedy znacznie mniejszego łuku, nie o tak twardej cięciwie. W późniejszych latach raz czy dwa pojechała na polowanie z mężem Jakubem, ale od tamtego czasu minęło piętnaście albo i więcej lat.

Strzała świsnęła i widać trafiła do celu, bo człowiek wrzasnął, a przestraszony koń stanął dęba.

Jeździec starał się utrzymać w siodle, nie udało się, spadł na drogę, koń popędził naprzód.

Agnieszka, nie zdając sobie sprawy, jak mocno zagryza wargi, aż do krwi, chwyciła następną strzałę, założyła na cięciwę i wybiegła na drogę.

Leżał na środku, w ciemnościach słabo oświetlanych gwiazdami, nie widziała, gdzie wszedł pocisk, musiał trafić od przodu, a człowiek leżał na brzuchu. Podbiegła, z łukiem gotowym do strzału, ale łuk był wielki, przeszkadzał krokom. Stanęła nad ciałem, dysząc ciężko, nie mogąc uwierzyć jeszcze, że trafiła od pierwszego razu.

Poruszył się, więc schyliła się, próbując raz jeszcze wymierzyć. Wtedy nagle wyciągnął obie ręce, schwycił ją za nogi i powalił, a potem wskoczył na wierzch, trzymając w ręku ostre twarde żelazo.

Była zupełnie zaskoczona, nie broniła się, kiedy celując ostrzem w szyję, zdarł jej kaptur z głowy.

– Pani Agnieszka! – zawołał zdumiony.

Była nie mniej zdziwiona, widząc nad sobą twarz Janosza z Orkeny, pana na Potoku.

– Ja – przyznała, przestraszona i rozczarowana jednocześnie. – Nie do was mierzyłam.

– Nie do mnie? Ale trafiliście.

Odsunął się na bok i wtedy zobaczyła, że strzała tkwi w jego lewym udzie.

– Wybaczcie – powiedziała. – Bóg mi świadkiem, że nie chciałam was zranić.

– Macie oko – pochwalił. – W ciemnościach trafić w nogę, to jest coś.

– Nie celowałam w nogę – przyznała się. – Mierzyłam tak, żeby zabić.

Zerwała się z ziemi i stała, nie wiedząc, co ma robie dalej. Pan Janosz podniósł się nieco i zagwizdał na konia. Przestraszony wierzchowiec odbiegł widać niedaleko, bo po chwili nadszedł na wezwanie.

– Wiem, do kogo – powiedział pan z Potoka.

– Wiecie?

– Wiem.

Potem gestem pokazał ranną nogę.

– Boli – przyznał. – Strzała weszła głęboko. Powinienem ją wyjąć, ale chyba nie tutaj. Pomóżcie mi wejść na konia.

– Wybaczcie – powiedziała znowu. – Czekałam tu, bo myślałam, że nadjedzie.

– Wiem – przypomniał. – Wiem wszystko. Czekaliście na Ostasza. Nie wiem, gdzie jest, nie spotkałem go po drodze.

– Niepotrzebnie śpiewaliście – natarła na niego z pretensjami. – Dowiedziałam się, że od trzech dni Ostasz pije w gospodzie Pod Niedźwiedziem, więc kiedy usłyszałam śpiew, byłam pewna, że to on.

Pan Janosz chwycił się strzemienia i podciągnął do pozycji stojącej, a potem niezgrabnie usiłował wejść na siodło, co mu się wreszcie po dłuższej chwili udało.

– Macie tu konia? – zapytał, zainteresowany nagle, jak wróci do dworu.

– Nie. – Wezmę was na siodło.

– Nie trzeba.

– Wezmę – powiedział. – To głęboka rana, krew uchodzi. Tylko patrzeć, a zemdleję. Wejdźcie na siodło, dowieziecie mnie do ludzi, inaczej się wykrwawię. A nie czas mi jeszcze umierać.

Odrzuciła łuk, podeszła, włożyła stopę w strzemię, które dla niej uwolnił, a potem przyjęła podaną rękę i jakoś udało się jej usadowić za nim. Kiedyś, pomyślała, kiedyś dosiadałam największego konia bez najmniejszego wysiłku. Zaraz skarciła się w myślach za takie wspominki. Przecież prawie zabiła człowieka!

Pan Janosz Orkeny cmoknął na konia.

– Nie lubi, kiedy jestem ciężki – powiedział. – Kiedy tylko kładę zbroję, robi się narowisty. Ale może jakoś dojedziemy. Zemdlał ledwie dwieście kroków dalej.

Agnieszka zawiozła nieprzytomnego pana Janosza do swojego Dębowca. Uznała po drodze, że ma obowiązek zająć się ranionym przez siebie mężczyzną, a poza tym do jej dworu było bliżej niż do Potoka.

Na miejscu wezwała natychmiast pachołków do pomocy, żeby zdjęli rycerza z konia i zanieśli do izby, gdzie zajęła się nim sama.

Kazała przynieść wody i płótna, a zanim spełniono jej polecenia, , rozcięła nożem skórzaną nogawicę wokół strzały, której część ułamała jeszcze, po drodze. Obmyła ranę z piasku i krwi i obejrzała ją dokładnie. Pocisk wszedł w mięsień, głęboko, i kiedy pomacała po drugiej stronie nogi, wyczuła pod palcami koniec grotu. Nie było rady, trzeba było wydostać strzałę. Siedziała głęboko, więc Agnieszka nawet nie próbowała wyjąć jej od zewnętrznej strony uda, chwytając za ułamany koniec. Dobrze pamiętała, jak szeroki jest grot, przecież sama go dobierała, chcąc, żeby trafiony strzałą Ostasz nie wstał już więcej. Teraz najlepszym sposobem wydawało się wypchnąć pocisk na drugą stronę nogi, przez zdrową jej część.

Chwyciła dłonią brzeg sukni, owinęła nią wystający koniec strzały i nacisnęła. Ranny jęknął, krew trysnęła aż na twarz Agnieszki. Starając się nie myśleć o bólu, jaki sprawia, zaparła się, pchnęła drugi raz, aż Janosz podskoczył na posłaniu. Chciała wykorzystać, że jest nieprzytomny, a więc nie czuje bólu, i nacisnęła po raz trzeci. Ostrze grotu wyszło na zewnątrz po drugiej stronie uda.

– Trzymajcie go! – poleciła, gdy pod wpływem bólu z rozrywanego żywcem ciała obudził się na chwilę.

Kiedy zaś unieruchomili go na posłaniu, chwyciła rękami oba końce strzały i nie bacząc na lejącą się ciągle krew, skończyła operację. Ranny krzyczał, a wreszcie znowu zemdlał.

Służba patrzyła ze zgrozą na poczynania pani, ale gdy strzała znalazła się w rękach Agnieszki, spojrzeli na nią z uznaniem. Podsuwali usłużnie płaty płótna, żeby założyła je na oba wyloty rany, a potem ciasno oplotła nogę bandażami.

– Trzeba wezwać pana Jeno z Krasawy – poleciła jednemu z pachołków. – Jedź tam zaraz i powiedz, że pan Janosz ranny, a ja potrzebuję pomocy. Poproś, żeby przyjechał jak najszybciej.

Bała się, czy aby na pewno postąpiła słusznie, choć widziała już podobną operację, wykonywaną kiedyś właśnie przez pana Jeno i starała się wszystko zrobić dokładnie, jak wówczas zapamiętała.

Ranny miał gorączkę, krzyczał i rzucał się po posłaniu, przywiązała go więc rzemieniami do łoża, a ból usiłowała łagodzić, podając mocne wino z korzeniami.

Pan Jeno przyjechał wieczorem. Goniec znalazł go wyjeżdżającego na polowanie i w ostatniej chwili zawrócił z drogi. Jeno przywitał się zdawkowo z Agnieszką i od razu poszedł do rannego.

– Kto go postrzelił?

– Ja – odpowiedziała Agnieszka, nie udzielając żadnych dodatkowych wyjaśnień, on zaś o nic więcej nie zapytał.

Obejrzał ranę i pochwalił umiejętne wyjęcie strzały. Zdjął przesiąknięte krwią opatrunki, założył powyżej rany opaskę na udo, krwawe dziury zakrył ziołami, potem pozwolił zawinąć ranę, a chorego ciepło przykryć.

– Dobrze, że wasz posłaniec od razu powiedział, co się stało i dobrze, że mogłem od razu przyjechać.

Rany w udo są bardzo zdradliwe, najczęściej człowiek szybko się wykrwawia, a wtedy nie pomogą ani modlitwy, ani lekarstwa.

Umył zakrwawione ręce w cebrzyku z wodą i polecił:

– Trzeba pilnować tej nogi. Co jakiś czas sprawdzajcie, czy nie nabrzmiewa i czy krew przepływa.

Jeśli noga ściemnieje, trzeba poluzować opaskę, nawet gdyby miał nadal tracić trochę krwi. To ważne.

Jeśli noga będzie za bardzo ściśnięta, też może skończyć się niedobrze.

– Wyjdzie z tego? – zapytała z niepokojem.

– Chyba tak. Jeśli w ranę nie wda się nic złego, ciało zrośnie się prawie bez śladu. Kość nienaruszona, strzała przeszła przez miękkie części. Ale powinien zostać na miejscu, aż wydobrzeje na tyle, żeby można było go przenieść do jego dworu. Dacie mu gościnę?

– Zostanę przy nim – ofiarowała się natychmiast. – Ja zawiniłam, ja go będę pielęgnować.

– Powiadomię po drodze jego córkę w Potoku – obiecał. – Możecie potrzebować jej pomocy. Teraz musi leżeć. Kiedy się zbudzi, będzie go trapił silny ból. Zrobię zaraz napój nasenny i nauczę was, jak go przyrządzać. Będzie tego potrzebować. Nie dawajcie mu więcej wina, to nie uśmierzy bólu. Mój napój wystarczy. Dajcie mu spać i odpoczywać.

– Kiedy będzie mógł znowu chodzić?

– Niedługo. Ale powinien leżeć co najmniej dwie niedziele. Potem można go będzie przewieźć do domu. Za kilka następnych tygodni pewnie mało będzie pamiętał z tego wydarzenia.

I dodał:

– Jeśli będzie miał szczęście.

Byli sami w izbie. Agnieszka ukłoniła się panu Jeno, nie patrząc mu jednak w oczy. Dawne urazy niełatwo zapomnieć.

– Jestem wam bardzo wdzięczna, że przyjechaliście.

– Pan Janosz to mój przyjaciel – zauważył – Ale przyjechałbym także, gdyby to był ktoś mi nieznany.

Moja żona, a wasza przyrodnia córka, kazała mi jechać natychmiast. I miała rację, bo gdybyście nie wyjęli strzały i nie zatamowali krwotoku, pan Janosz do tej pory wykrwawiłby się na śmierć. Widziałem już takie przypadki Teraz wszystko będzie dobrze.

Z podręcznego worka, jaki miał ze sobą, wyjął suszone zioła, rozłożył je na ławie i poprosił o małe naczynie. – Niektórzy uważają, że nie powinienem robić takich rzeczy – powiedział. – Jedni mówią, że to wbrew boskim prawom, inni, że nie jestem medykiem...

Agnieszka żachnęła się.

– Wiem, że umiecie pomóc – zapewniła gorąco, a potem dodała:

– Nie zawsze się zgadzaliśmy. Ale nigdy nie podważałam waszych umiejętności. W Dolinie każdy wie, ilu ludziom uratowaliście życie. I nie brakuje takich, co żałują, że zostaliście rycerzem, a nie uzdrawiaczem.

– Nie jestem uzdrawiaczem – poprawił z naciskiem.

– Nie jesteście, ale umiecie leczyć. Niech to, co robicie, nazywa się jak chce, byleby było skuteczne.

Pan Janosz musi wyzdrowieć. I wiem, że tak będzie dzięki waszej pomocy. A ja zachowam dla was wdzięczność i na pewno nie polecę ze skargą do tych zawistnych mnichów ze Mstowa, że znowu komuś uratowaliście życie, nie pytając ich o zgodę.

Jeno popatrzył uważnie w pochmurne, zmęczone oczy pani Agnieszki. Kiedyś bał się tego spojrzenia, bo mogła zakazać mu spotkań z Aleną. Ale teraz nie była groźna, teraz potrzebowała pomocy.

Samotna, opuszczona kobieta, której życie nie oszczędzało.

Nakruszył ziela do kubka, a potem zalał je przyniesionym przez służbę wrzątkiem.

– Jak to się stało? – zapytał, gestem głowy wskazując posłanie chorego.

– Strzeliłam – odpowiedziała Agnieszka wymijająco. – Do... do kuropatwy.

– A pan Janosz znalazł się akurat na drodze? – dopytywał się domyślnie.

– Na drodze? – powtórzyła szybko, przestraszona, że odgadł już wszystko. – Dlaczego na drodze?

– Na drodze, którą leciała strzała – wyjaśnił.

– Ach, tak, właśnie tak – potwierdziła z westchnieniem ulgi. Przykrył kubek drewnianą miseczką.

– Dajcie mu pić, kiedy trochę przestygnie – polecił. – Rana powinna zakrzepnąć, więc na razie nie zmieniajcie opatrunku. Za dwa, trzy dni przyjadę zobaczyć. Jeśliby nasiliło się krwawienie, przyłóżcie te zioła, które wam zostawiam. A naparu nasennego używajcie ostrożnie, jest mocny.

Zostawił garść ziela na ławie, a potem zaczaj zbierać się do wyjścia.

– Do kuropatwy? – zapytał jeszcze.

– Tak – potwierdziła patrząc mu w oczy, choć dobrze wiedziała, że prawdopodobnie od razu domyślił się, kogo chciała ustrzelić.

Pan z Krasawy uśmiechnął się lekko.

– Następnym razem nie polujcie w nocy – poradził. – Przy dziennym świetle łatwiej trafić do celu.

Pan Janosz z Orkeny obudził się i zdziwił, widząc się w obcym domu i w obcym posłaniu, całkowicie rozebrany ze swoich szat, leżących teraz obok, na ławie. Spróbował się poprawić i syknął z bólu.

Chwilę trwało, zanim przypomniał sobie, gdzie jest i dlaczego się tu znalazł.

Dotknął dłonią lewej nogi, gorącej i wydającej się jedną wielką raną. Ból przypomniał mu noc na drodze, niespodziewany strzał i zdumiewające odkrycie, kiedy odsłonił kaptur strzelca. Od razu też zrozumiał, że pani Agnieszka przywiozła go do siebie, do Dębowca, gdzie miała bliżej od miejsca zdarzenia, a pamiętał, że mocno krwawił i choć się wówczas do tego nie przyznał, poważnie obawiał się o życie.

Pod ścianą zobaczył drugie posłanie, teraz puste, a wyraźnie używane niedawno. Korzystał z niego ktoś, kto prawdopodobnie opiekował się gorączkującym rannym, może nawet sama pani.

Janosz z Orkeny zawołał głośno, a wtedy zza drzwi wysunęła się Agnieszka, w tej samej co wczoraj sukni, poplamionej z przodu. Miała podkrążone oczy i wyglądało na to, że tej nocy niewiele spała.

– To wasza krew – powiedziała na jego pytające spojrzenie.

– Nie ma strzały – zauważył. – Nie pamiętam, żebym ją wyjmował.

– Sama wyjęłam. Potem pan Jeno was opatrzył i dał napój na sen.

– Wy wyjęliście? Dzięki. A napój musiał być mocny, bo nic nie pamiętam.

– Wyjęłam ją wcześniej. Byliście nieprzytomny. Krzyczeliście po swojemu i musiałam was na jakiś czas przywiązać do łoża.

– Boli – przyznał się. – Gdzie pan Jeno?

– Odjechał. Powiedział, że wróci za dwa dni.

– Za dwa dni? Trzeba mi przecież do siebie, do Potoka.

– Jeno kazał wam zostać w łożu. Miał po drodze zajechać do waszego domu i wszystko opowiedzieć waszej córce. Mariny tylko patrzeć.

Podała mu kubek z napojem.

– Łagodzi ból. Wypijcie.

Upił parę łyków i jakby sobie coś przypomniał.

– Co mu powiedzieliście? Że jak to się stało?

– Że strzelałam do kuropatwy – odparła bez namysłu. Pokiwał głową.

– Nie mówmy nikomu, nawet mojej Marinie. Powiedzmy, że nie stało się to w nocy, tylko w dzień.

Strzelaliście pod lasem do kuropatwy.

– Nie mówić? Ale przecież...

– Nie mówcie – powtórzył. – Ja wiem, dlaczego strzelaliście i wy wiecie. Może jeszcze tylko pan Jeno wie, bo chyba nie uwierzył w to polowanie. Ale dla innych niech zostanie kuropatwa. Jeśli wyzdrowieję, nie będę miał pretensji i nie, będę skarżył was o krwawą ranę.

– Nie będziecie? – Nie.

– Ale dlaczego?

– Moja rana, moja wola. Kiedy wydobrzeję, jakoś się rozliczymy.

– Bóg wam zapłać.

– Milczcie więc o tym. I dajcie pić. Skoro tylko moja córka przyjedzie, ona przejmie nade mną staranie, byście mogli zająć się swoimi sprawami. Jak długo pan Jeno kazał mi leżeć?

– Dwie niedziele.

– Dwie? Za długo, to pewne. Miewałem ja nie takie rany.

– Widziałam – potwierdziła spuszczając oczy.

– A, tak – zgodził się, zupełnie nie zawstydzony. – Więc tydzień to będzie dość. Potem mi tylko dacie jaki wózek do Potoka, bo chyba na koniu nie wydolę.

– Co tylko zechcecie, panie. I dziękuję wam. Janosz z Orkeny zmarszczył brwi.

– To żadna łaska z mojej strony – powiedział poważnie. – Sam jestem ojcem i wiem, co znaczy ból rodzica. Rozumiem was. Tym bardziej rozumiem, że nie wiem, czy sam łatwo przyjąłbym sądowe rozstrzygnięcie, gdyby chodziło o moje dziecko. Zapewniam, że macie we mnie sojusznika, nie wroga. Sąd, nawet Sąd Boży, nie przywróci wam Jakubka.

Pani Agnieszka rozpłakała się głośno.

Dąb wielkiego księcia

Październik 1384

Mikołaj nie od razu odnalazł swoje miejsce w Krasawic Po przyjeździe z jasnogórskiego klasztoru, po serdecznym, ale smutnym, powitaniu z rodzicami, pojechali do nowego kościoła świętego Marcina, gdzie pod posadzką pochowano jego dziadka, szlachetnego pana Jakuba z Lipowej.

Potem Mikołaj, obejrzawszy już wszystkie kąty w rodzinnym domu, stwierdził nagłe, Że nie wie, co ma z sobą robić. Przez kilka pierwszych dni spał źle, zrywał się niespodziewanie z posłania, w dzień szukał dla siebie zajęcia, gotów biec, pomagać, budować, poddać się dyscyplinie. A matka chciała go rozpieszczać, podsuwała najsmakowitsze kąski, chciała, żeby odpoczął, nabrał ciała, bo wychudł i poszarzał na twarzy.

Nie mogła go też od razu przekonać, żeby zapomniał o niedawnym sposobie ubierania się i przybrał się bardziej kolorowo. Bo Mikołaj najchętniej zakładał proste szaty, do jakich przywykł w klasztorze.

– Ten strój nie jest przecież zły... – próbował się bronić.

– Nie jest dobry w Krasawie – odpowiedziała z naciskiem. – Podczas nieobecności twojego ojca, ty jesteś tu panem i gospodarzem. Uchybiłbyś naszym gościom, gdybyś nie powitał ich jak należy.

Mikołaj w końcu uległ, ale ubierał się skromnie, niechętny do jakichkolwiek ozdób i błyskotek.

Wreszcie dano znać, że nadjeżdża wyczekiwany już drugi tydzień pan Jeno i prowadzi ze sobą gości.

Mikołaj był wdzięczny matce, że zmusiła go, by zapomniał na chwilę o klasztorze. Skoro przez rok ma być znowu rycerzem, niech tak będzie.

Prowadząc pod rękę Alenę, młody pan Krasa wy wyszedł przed dom na powitanie, bo jeźdźcy już nadjechali i właśnie schodzili z koni. Jechali z Krakowa, gdzie byli świadkami koronowania młodziutkiej pani Jadwigi na polską królową.

Pan Jeno powitał syna, jakby rozstali się wczoraj, a potem przedstawił żonie swoich gości. Było to kilku rycerzy w pięknych płaszczach i kilku noszących się nieco inaczej niż w Polsce, mniej strojnie, a w których Alena domyśliła się Litwinów. Przywodził im litewski książę, niegdyś cały rok mieszkający w Krasawie pod imieniem Pusztis, a który okazał się bratem wielkiego kniazia litewskiego i nazywał się Skirgajło.

Kłaniał się teraz dwornie Alenie i śmiał się głośno do Mikołaja, którego uważał za swojego ucznia i przyjaciela.

– Witaj, witaj, młody panie! – wołał. – Czy wiecie, że zostałem chrześcijaninem? To za waszą sprawą.

– Witajcie, kniaziu – oddał ukłon Mikołaj, bardzo zadowolony Z wizyty, której się nie spodziewał.

Ochoczo pobiegł w otwarte ramiona Litwina, ale wcześniej zauważył:

– Zostaliście chrześcijaninem, ale wedle wschodniego obrządku. Widać moja nauka nie była najlepsza.

– Była jak najlepsza – śmiał się Skirgajło. – Ale w końcu jestem kniaziem, więc wypada mi czasem pokazać, że mam i własne poglądy.

Poszedł przywitać się z panią Aleną, którą darzył wielką czcią, dając też w ten sposób Mikołajowi sposobność do przedstawienia się innemu gościowi dworu. Był to sławny rycerz Włodko z Ogrodzieńca, który zwrócił się do Mikołaja po rusku, co bardzo zdziwiło młodego człowieka, ale też szybko zostało wyjaśnione.

– Tylko na krótki odpoczynek zatrzymamy się u was – powiedział kniaź Skirgajło. – Trzeba nam wkrótce jechać dalej. A zajechaliśmy tutaj, by prosić was, młody panie, byście pojechali z nami na Litwę.

– Na Litwę? – zdumiał się Mikołaj i spojrzał na matkę.

– Na Litwę – odpowiedział pan Włodko. – Wasz ojciec mówił nam, jak jesteście biegli w Piśmie Świętym, a trzeba nam kogoś takiego, bo jedziemy do pogańskiego kraju. Jedziemy przekonywać tamtejszych pogan, żeby przyjęli sakrament chrztu. Tedy chcę was zapytać oficjalnie w imieniu panów polskich: Panie Mikołaju, czy pojedziecie z nami, by służyć nam swoim towarzystwem i swoją pomocą?

– Chrzcić Litwinów? – nie dowierzał Mikołaj.

– Najpierw ich przekonać do naszej wiary, a potem może i chrzcić. Cóż więc odpowiecie?

Mikołaj popatrzył na ojca, zadziwiony, że robiono jakieś plany wokoło jego osoby, o których nic zupełnie nie wiedział. Zrozumiał też, że nie było przypadkowe jego odwołanie z klasztoru i poczuł wielką ulgę. Ojciec wcale nie chciał postąpić wbrew jego wyborowi, ojciec chciał mu ten wybór umożliwić. Zapewne w jakiś sposób porozumieli się z jasnogórskim przeorem Grzegorzem, wszystko ułożyli i czekali tylko na stosowną chwilę. Pan Jeno podszedł i położył obie dłonie na ramionach syna.

– Powiedziałem im, że pojedziesz. Czy dobrze powiedziałem?

– Pojadę, ojcze – szepnął Mikołaj. – I bardzo wam jestem wdzięczny, że tak wobec mnie postąpiliście.

– Będziesz miał sposobność skosztować prawdziwych trudów nawracania – uśmiechnął się rycerz. – Przyznaję, że się wahałem, z uwagi na twoje bezpieczeństwo, ale kniaź Skirgajło zapewnił mnie...

– To wielki kniaź Jogajła zaprasza – wtrącił się do rozmowy Litwin. – Zaprasza, więc i zapewnia bezpieczeństwo. A ja bardzo się cieszę, że z nami pojedziecie, młody panie. Przecież nie wszystko jeszcze omówiliśmy. I może to po naszej puszczy biega ów srebrnorogi jeleń, którego chcecie upolować.

– Pojadę – powtórzył Mikołaj.

To wszystko zdarzyło się jak w pięknym śnie. Ruszyli już następnego dnia i Mikołaj nawet się nie zdziwił, że juki, mieszczące między innymi jego rynsztunek rycerski, były już wcześniej spakowane, a Oset gotowy do drogi. Giermek ojca musiał wiedzieć wszystko, pewnie jeszcze zanim przyjechał po panicza na Jasną Górę, a jednym słowem się nie zdradził.

Ruszali w radosnym i podniosłym nastroju, ciekawi czekających wyzwań i przygód. Tylko pani Alena płakała, bo ledwie odzyskała syna, znowu jej go zabierano, nie wiadomo, na jak długo. W dodatku lada dzień spodziewała się rozwiązania.

– Niechaj cię Bóg prowadzi, synku – szlochała, całując Mikołaja w czoło. – Niechaj cię prowadzi i niechaj cię przywiedzie całego z powrotem.

– Amen – odpowiedzieli zgodnie obecni, ale żegnali się każdy inaczej. Polacy po rzymsku, kniaź po rusku, a trzej jego czarnowłosi wojownicy tylko zamruczeli coś po swojemu.

Szli szybko, wytężonym marszem, zdążając pod Kowno, gdzie spodziewali się zastać wielkiego księcia Jogajłę. Od granic Mazowsza okolica nie była już bezpieczna, bo rozpoczęta wiosną krzyżacka rejza głęboko wdarła się w Urwę i w każdej chwili można się było spodziewać ataku. Stanowili wprawdzie silny poczet, bo było ich dwudziestu dobrze uzbrojonych konnych, ale musieli zachowywać się ostrożnie, gdyż nie walka stanowiła ich zadanie.

Główne siły litewskie stały pod zamkiem Neu Marienwerder, gdzie od tygodni prowadzono oblężenie silnej załogi złożonej z rycerzy zakonnych. Tam też spodziewali się zastać panów litewskich i samego zwierzchniego księcia Litwy. Skirgajło prowadził ich sobie znanym szlakiem, biegnąc przez puszcze jak po najlepiej oznakowanej drodze, przekraczając rzeki i strumienie na upatrzonych z góry brodach, zaopatrując się w jadło i paszę w osadach położonych na uboczu, nie ruszonych krzyżackim mieczem.

Kiedy jednak po dwóch tygodniach stanęli na obrzeżach wielkiego litewskiego obozu, ciągnącego się wokoło krzyżackiej twierdzy, dowiedzieli się, że Jogajły nie ma na miejscu, bo właśnie udał się na łowy.

– Znajdziemy go w lesie – rzucił myśl Skirgajło. – Znam ja niektóre jego ścieżki. Kniaź Jogajła nie lubi, żeby przeszkadzać mu w polowaniu, ale kiedy trzeba, to trzeba...

– Nie lubi, żeby mu przeszkadzać? – zdziwił się Mikołaj. – Poluje teraz, kiedy trwa oblężenie zamku?

– Jogajła to wódz i wielki książę. Nie musi sam drapać się na mury, bo od tego ma poddanych i żołnierzy.

Potem postanowił, że pojadą tylko we czterech – on, panowie Jeno i Włodko i oczywiście Mikołaj.

Większość orszaku zostawił w obozie, ale kilku zbrojnym kazał jechać w ślad, dla ochrony przed jakąś niespodzianką. Przed kilkoma dniami załoga zamkowa otrzymała pomoc, jakiej udzielił jej Konrad Wallenrod, marszałek Zakonu i jego oddziały mogły być w pobliżu.

– To bardzo niebezpieczna pora na polowanie – zauważył Włodko. – Jeśliby trafili na księcia, mógłby i w niewolę popaść.

Skirgajło wydaj wargi.

– Nie tutaj – powiedział z przekonaniem. – Nie tutaj.

On jest nie tylko jak lis, on jest jak niedźwiedź. Jego tutaj nikt nie ruszy, ale was, Lachy, muszę pilnować. I przed zakonnymi, i przed naszymi wojownikami. W puszczy nietrudno o pomyłkę.

Wielkiego kniazia znaleźli niedaleko, na obszernej polanie, gdzie rozłożyli się na odpoczynek litewscy myśliwi. Było tu kilku rycerzy i niewielka grupka zbrojnych. Leżeli przy ogniskach, na usypanych naprędce posłaniach z opadłych liści, pokrytych skórami, żuli coś, popijali z bukłaków.

Co najmniej dwóch z obecnych mogło być wielkim księciem litewskim – postawnych, bogato odzianych, hałaśliwych, śmiejących się, rozradowanych. Kiedy Mikołaj z innymi wjechali na polanę, wybiegli im na spotkanie uzbrojeni słudzy, a upewniwszy się, że księciu nie grozi niebezpieczeństwo, z uszanowaniem podjęli rzucone im końskie wodze.

Mikołaj trzymał się nieco z tyłu, za ojcem i zdziwił się, że nie podeszli do żadnego z tych rycerzy, w których on rozpoznał książąt, ale skierowali się do nieuzbrojonego, siedzącego samotnie mężczyzny w skromnym myśliwskim ubraniu.

Siedział na pniaku i jadł chleb, zapatrzony w las, jakby nie zauważając toczącej się obok obozowej wrzawy. Był to trzydziestoletni mężczyzna średniego wzrostu, z orlim nosem, wysokiego czoła, długie czarne włosy, zaczesane do tyłu, spływały mu na ramiona.

– Gości przywiodłem – wołał do niego z daleka Skirgajło. – Gości!

Zatrzymali się o dziesięć kroków przed siedzącym i pokłonili się, przykładając prawe dłonie do piersi.

– Pan Włodko z Ogrodzieńca, podczaszy polskiej królowej. Pan Jeno z Krasawy, który niegdyś trzymał mnie w niewoli. Jego syn, Mikołaj.

Siedzący przełknął kęs i zmiótł dłonią okruchy z kolan. Lewą ręką dał ledwo widoczny znak, a już nadbiegła służba, niosąc skóry do siedzenia i kawały pieczonego mięsa nadziane na patyki. Gospodarz gestem zaprosił, żeby usiedli na miejscach przygotowanych naprzeciw.

– Witajcie – powiedział po rusku. – Radziśmy wam przy naszym ogniu. Zgłodnieliście pewnie.

Poczęstujcie się wedle woli.

Patrzyli na niego z ciekawością, lecz nie nachalnie, co mogłoby być odczytane jako niegrzeczność.

Usiedli, przyjęli podane przez służbę mięsiwo i długą chwilę pożywiali się w milczeniu. Mikołaja paliła ciekawość i chęć dowiedzenia się jak najwięcej, a tu nie wyglądało wcale na to, że litewski książę się odezwie. Patrzył w las, a jego usta poruszały się czasem, jakby powtarzał półgłosem coś, co jest przeznaczone tylko dla niego.

Dopiero po długiej chwili książę raczył nawiązać rozmowę.

– Jakie plony tego roku? – zapytał, nie patrząc na żadnego ze swoich gości, spojrzeniem nadal błądząc po lesie.

Pytanie zadano po rusku, którym to językiem dobrze mówił pan z Ogrodzieńca, a Jeno rozumiał, ale Pusztis – Skirgajło przetłumaczył je głośno.

– Wielki kniaź zapytuje, jakie były tego roku plony w waszym królestwie.

– Powiedzcie wielkiemu księciu, że nad wyraz obfite – odpowiedział pan Włodko, patrząc wprost na pytającego, ale odpowiedź adresując do pośrednika. – Tym bardziej obfite, że tego roku sąsiedzi nie zniszczyli zboża na polach, jak to bywało do niedawna.

Litwin powtórzył odpowiedź, która jednak nie zrobiła na kniaziu żadnego wrażenia. Nadal patrzył w las, obok nich, a może ponad ich głowami. Sięgnął gdzieś obok siebie, wydobył kawałek chleba, włożył do ust i żuł. A kiedy skończył, dał znak, żeby podano mu napój, Podbiegł czuwający niedaleko młody sługa ze szklanym, przezroczystym naczyniem i podał je księciu. Jogajła upił nieco płynu, który wyglądał na czystą wodę, a dzbanek postawił przy swojej nodze, gestem odprawiając sługę.

– Jaka pogoda w Krakowie? – zapytał, tym razem patrząc wyraźnie na pana z Krasawy.

Zanim Skirgajło przetłumaczył, a pan Jeno odłożył mięso, by wyczerpująco odpowiedzieć na to tak poważne pytanie, wyrwał się jego niecierpliwy syn, któremu było pilno dowiedzieć się tego, po co tutaj przyjechali.

– Pogoda, mości książę? – wykrzyknął po rusku ze zdziwieniem w głosie. – To o pogodzie będziemy tu radzić? Po to jechaliśmy dwa tygodnie i...

Pan Włodko szturchnął go mocno w bok i Mikołaj umilkł zawstydzony. Kniaź jednak nawet okiem nie mrugnął, jakby w ogóle nie zauważył słów chłopca.

– Wybaczcie mojemu synowi, kniaziu – skłonił głowę Jeno. – Ale wasz dostojny brat tyle nam dobrego opowiadał o waszej chęci nawrócenia się na chrześcijaństwo, że chłopaka goni dziecięca ciekawość, jakie jest wasze zdanie w tej sprawie. Niedawno wrócił z klasztoru, gdzie przez jakiś czas obcował tylko z mnichami albo pielgrzymującym do świątyni ludem, więc i zapomniał dobrych obyczajów.

Jogajła popatrzył kątem oka na Mikołaja, który siedział z opuszczoną głową, wstydząc się swojego złego wychowania. Przypomniał sobie słowa Skirgajły – Pusztisa: U nas kniazia poznasz nie po tym, że siedzi na tronie, ale po tym, że jest księciem, bo tron to tylko miejsce, a kniaziowanie to moc i mądrość.

– Przywieźliśmy dla waszej miłości słowa pozdrowienia od panów polskiego królestwa – powiedział Jeno. – Królowa nasza, najdostojniejsza pani Jadwiga, dziękuje wam, żeście zechcieli uświetnić jej koronację poprzez swoich wysłanników. Szczęśliwy to był dzień dla nas wszystkich.

Skirgajło przetłumaczył, wysłuchał odpowiedzi brata, a potem oznajmił:

– Wielki kniaź prosi was w gościnę i liczy, że zechcecie opowiedzieć dokładnie o tej uroczystości.

Żałuje, że sam nie był obecny. Tymczasem odpocznijcie i jeśli wola, zabawcie się polowaniem. Kiedy przyjdzie pora, wielki kniaź poprosi was o rozmowę.

Ukłonili się, a niecierpliwy Mikołaj zapytał szeptem Litwina:

– A kiedy ta pora przyjdzie?

– Kiedy nadejdzie – odparł z uśmiechem Skirgajło.

Odłożyli jedzenie, podnieśli się ze swoich miejsc i pokłonili księciu. Ten zaś odpowiedział im lekkim skinieniem głowy. Mikołaj mógłby przysiąc, że Jogajła popatrzył na niego i nawet się uśmiechnął.

Najwyraźniej nie miał za złe niegrzecznego zachowania. A przecież powiadano, że ów dziki książę małe dzieci zjada na śniadanie.

Nie zdążyli jednak odejść daleko. Ledwo się oddalili na skraj polany, kiedy z lasu nadbiegł jakiś sługa i szepnął coś do siedzącego księcia, klękając przed nim na oba kolana. Ten słuchał, potem wstał energicznie. Był niewysoki, ale silny, sprężysty i sprawny. Wyciągnął rękę, a służba podała mu miecz.

Powiedział coś, co zaraz jego brat przetłumaczył:

– Wielki kniaź musi pilnie odejść, by polować i mówi, że was, szlachetni panowie, chętnie widziałby u swego boku.

– To zaszczyt dla nas – odpowiedział pan Włodko.

– Wielki kniaź kazał mi powtórzyć wyraźnie, że nie będzie miał żalu, jeśli odmówicie i przeczekacie spokojnie na boku.

– Przeczekać? Co mielibyśmy przeczekać?

– Bo to polowanie na ludzi Konrada Wallenroda. Zatrzymali się gwałtownie.

– Wielkiego marszałka Zakonu? – upewnił się pan Włodko z Ogrodzieńca.

– Marszałek Wallenrod przyprowadził pomoc dla zamku, który oblegamy. Wielki kniaź pozwolił mu zabrać chorych i rannych, ale ten Krzyżak nie chce docenić dobrej woli naszego pana i nie zamierza wracać do siebie. Wielki kniaź chce mu więc powiedzieć, żeby się pospieszył.

Pan Włodko spojrzał porozumiewawczo na Jeno.

– Pójdziemy – postanowił pan z Krasawy.

– Przeciw chrześcijanom? – zdumiał się Mikołaj, ale ojciec osadził go na miejscu ostrym i suchym:

– Milcz!

Zaraz potem dodał łagodniej:

– Jeśli wpadłeś między wrony, musisz krakać jak i one. Pojąłeś?

Mikołaj nie odpowiedział, ale obiecał sobie niczemu się odtąd nie dziwować, a patrzeć uważnie wokoło, słuchać, zapamiętywać, uczyć się i przede wszystkim trzymać język za zębami Tymczasem Skirgajło wysłuchał rozkazów dostojnego brata, którego już otoczyli ciasnym kręgiem zbrojni na koniach. Grupa ta miała ruszyć w kierunku wielkiego litewskiego obozowiska, idąc na odległość wzroku za pierwszym oddziałem.

Pierwsza grupa, wśród której byli Polacy, porzuciła obóz natychmiast, ledwo zadeptawszy ogniska i skupiła się wokoło książęcego brata.

– Kto tam nimi dowodzi? – zapytał Skirgajło posłańca, który przyniósł wiadomości, a teraz szybko zakładał na siebie bojowy rynsztunek.

– Benno von Walmnitz, kniaziu.

– Ten wściekły pies? Oby zgnił za życia! Ilu ludzi przy nim?

– Do dwudziestu konnych i znaczny oddział knechtów, ale ci chyba nie zdążą nas dogonić.

– W drogę!

Zanim jednak ruszyli, jeden z bojarów podniósł do "ust wielki bawoli róg, okuty srebrem i zagrał na nim krótki chrapliwy sygnał. Powtórzył to granie po chwili, i jeszcze, aż usłyszeli niesioną z dość daleka odpowiedź.

Skoczyli zwartą grupą, na wprost, nie tracąc czasu na szukanie wygodniejszych ścieżek, kiedy nagle po lewej i prawej stronie błysnęły białe płaszcze. Krzyżacy podchodzili przez las cicho, ostrożnie, zaczajeni tu widać od dłuższego czasu. Byli jednak pieszo, konie zostawiwszy za sobą, bo trudno nimi powodować we wszechobecnym a nieznanym gąszczu.

– Sto kroków w tył! – krzyknął Skirgajło, wyciągniętym palcem wskazując książęcego konia, a kilku zbrojnych, jeszcze ciaśniej otoczyło księcia Jogajłę, osłaniając go przed strzałami z zarośli wysoko podniesionymi tarczami. Grupka ta zaczęła się cofać pod osłonę wybujałych chaszczy pośród sosnowego lasu.

Pan Jeno spiął konia, mocną ręką osadzając go na miejscu.

– Mikołaj do mnie!

– Ojcze?

– Nie będziemy uciekać – mówił szybko pan Jeno. – Nawet kilku ludzi pogoni boi się setka uciekających. Lepiej atakować.

Obok stał już w gotowości Włodko z Ogrodzieńca i czterech innych rycerzy, w tym ów w jaskrawo żółtym płaszczu, którego Mikołaj wziął początkowo za księcia.

– Słusznie – pochwalił.

– W prawo – przejął komendę pan Jeno. – Bóg nas wspomagaj.

Sięgnęli po miecze i ruszyli z miejsca.

– Galopem!

Wpadli na płytki szereg białych płaszczy, przełamali go łatwo, zawrócili, uderzyli od przeciwnej strony, a pomieszawszy im szyki, pobiegli natychmiast na drugą stronę ścieżki i tam powtórzyli manewr. Krzyżacy, zaskoczeni atakiem, jako że spodziewali się raczej obrony, stracili nagle ochotę do walki, zaczęli się cofać w jedno, chyba umówione miejsce, zostawiając na ziemi kilku poległych.

– Co teraz? – pytał rozgorączkowany Mikołaj, kiedy przystanęli na chwilę.

– Odciągnęliśmy ich od księcia, więc i oni się zastanawiają, co robić – odpowiedział pan Jeno. – Możemy spróbować skruszyć ich od tyłu. Trzymaj się blisko mnie.

– Nie – sprzeciwił się Skirgajło. – Nie możecie się narażać. Zostańcie na miejscu, teraz dopadną ich ludzie, którzy idą nam na pomoc.

I tak się stało. Nim oddział krzyżacki zdążył się przegrupować, w miejscu, gdzie stał, zakotłowało się i rozległy się dzikie wrzaski. Krzyk, jaki zaraz potem usłyszeli, wyrażał już tylko radość, to wysłana z głównego obozu grupa pościgową brała jeńców, tnąc bezlitośnie ociągających się z poddaniem w niewolę.

Skirgajło wysyłał teraz małe oddziałki do lasu we wszystkie strony, a te uzbrojone w łuki i miecze, a niekiedy tylko maczugi, rzuciły się w pogoń za zakonnymi rycerzami.

Kniaź Jogajła stał tymczasem w zwiększającym się z każdą chwilą kręgu swoich wojowników, którzy gromadzili się konno i pieszo wokoło i krzyczeli na jego cześć, radując się, że wyszedł żywy i nie odniósł najmniejszego zadrapania.

Polacy, pogięci trochę, ale zupełnie cali, stali razem, nieco na uboczu.

Kiedy – upewniwszy się, że krótka potyczka zakończyła się i nie ma już niebezpieczeństwa – podjechali do Litwinów, od lewej strony stojącego koliska, wypadła rozpędzona, ze straszliwym zgrzytem żelaza, łomotem kopyt, furkotem i gwizdami grupa kilkudziesięciu rosłych jeźdźców na wielkich bojowych rumakach.

Gwałtownie osadzili konie, rozpytując wszystkich, czy książę cały. Skirgajło oderwał się od swoich, chwycił miecz z ręki któregoś ze stojących obok i wrzeszcząc podbiegł do przybyłych. Złorzecząc okropnie, walił ich płazem po plecach, obalał z koni, opluwał, popychał, a oni, posłuszni, nawet nie uchylali się przed ciosami.

– Psie syny! Wałkonie! Tchórze! – darł się książę. – To tak bronicie swojego kniazia?! To tak wygląda wasza służba? Końskie podogonia wam nosić, a nie miecze!

Kiedy się już wyszalał, prawie połowa z oddziału leżała na ziemi, jedni obaleni siłą, inni sami padli ze wstydu. Tak to nie popisała się osobista straż wielkiego kniazia.

Kniaź Jogajła popatrzył na nich i zapytał ze smutkiem w głosie:

– Gdzieś była dotąd, moja straży przyboczna?

Co do jednego zeskoczyli z siodeł, padli na kolana, targali brody i włosy na odkrytych głowach.

– Ojczulku! – wołali. – Łby każ zdjąć wszystkim, jeśli wola. Ukarz, jak tylko chcesz. Ale nie odprawiaj od siebie.

– Czemu mnie zawstydzacie, moja straży przyboczna? – pytał Jogajła łagodnym, spokojnym głosem.

– Czemu przed obcymi oczami muszę świecić?

Bili się w piersi wielkimi kułakami, posypywali głowy ziemią i zwiędłymi liśćmi.

– Daruj ostatni raz – wołali. – Piasek żreć będziem, a więcej ciebie nie odstąpim!

A jeden z nich, którego nazywali Budrys, a który innym przewodził, zapowiedział:

– Na wasze życzenie, bat’ku, Lachów zmusimy, żeby przysięgli milczenie. A nie będą chcieli, rózgami nauczymy moresu.

Książę Skirgajło ponownie porwał się ze swojego miejsca, pobladły ze złości, podbiegł do szeregu klęczącego z rozłożonymi rękami, wpadł na niego, powalił trzech czy czterech, innych szturchając, policzkując i kopiąc.

– Milczeć, psy! – rozkazał. – Do gości wielkiego kniazia mówicie! Do gości, których wielki kniaź rad widzi! Zapomnieliście, czyja tu wola? Sznurem wam przypomnieć i toporem?! Gęby natychmiast zamknąć, na wszystkich starych i na nowego Boga!

Padli na twarz i leżeli w piasku, w milczeniu i bez ruchu czekając na słowo wielkiego kniazia jak na wyrok i wiedząc, że popędliwy Skirgajło gotów wprowadzić w czyn swoje groźby.

A wielki kniaź nie powiedział nic, minął ich lekceważąco i bez słowa, co było równie straszną karą jak stryczek, bo oznaczało utratę czci i dobrego imienia. Nie po to stróżowali dzień i noc, latem i zimą, w obozie i pochodzie, w mróz, upał i słotę, żeby im powiedział, że oni, synowie wielkich rodów, mało są warci jako wojownicy. Leżeli więc w piachu, płakali z żalu i jak jeden mąż szukali, jak naprawić wszystko.

Jogajła dał znak, żeby zgromadzony, spory już tłum żołnierzy rozstąpił się i podjechał ku polskim rycerzom. Tam stanął przed nimi i powiedział:

– Wam, moi goście, dziękuję, żeście polowali z nami. Nie zapominam przysług. Przyjmijcie wieczerzę w moim namiocie.

– Radzi byliśmy służyć waszej miłości – zapewnił szybko pan Jeno.

A kiedy kniaź odszedł ze Skirgajłą i najbliższymi, pan Włodko zatarł ręce z ukontentowania.

– Dobry to znak dla naszego poselstwa.

Wkrótce ruszyli w wesołym pochodzie, pełnym śpiewu, okrzyków radości i pogwizdywania ku głównemu obozowi. Łatwo go było odnaleźć, wystarczyło iść w kierunku odzywających się co jakiś czas głuchym głosem dwóch armat, strzelających kamiennymi kulami w mury zamku Neu Marienwerder.

Rokowania

Pod wieczór przyszedł do ich namiotu, położonego na samym skraju litewskiego obozowiska, młody rycerz w zgoła nie wojennym odzieniu, błyszczący od drogich tkanin i klejnotów. Pokłonił się i powiedział po polsku:

– Szlachetni panowie, miłościwy kniaź zaprasza na wieczerzę. Zechcijcie pójść ze mną.

– Wyście Polak? – zaciekawił się pan Włodko.

– Nie – zaprzeczył tamten. – Ja Litwin, ale moja babka pochodziła spod Krakowa.

Przed wielkim czerwonym namiotem kniazia Jogajły stała zbrojna straż, która z szacunkiem należnym gościom, ale stanowczo kazała oddać wszelką broń. W przedsionku namiotu zobaczyli dwóch kolejnych strażników, a potem dopiero można było wejść do środka. : W obszernym namiocie widno było jak w dzień od licznych świateł, kaganków i świeczników. Kniaź spoczywał na jasnowyprawionych skórach, pomiędzy futrami i miękkimi tkaninami, trzymając stopy i łokcie na kolorowych poduszkach. Przed nim stał niski stolik, na którym postawiono dzbany, kubki i talerze, a przy nich siedziało dwóch spośród służby odpowiedzialnych za podawanie posiłków.

Kniaź zaprosił szerokim gestem ręki, żeby się rozgościli. Weszli, usiedli, starając się zająć wygodne miejsca na wyszywanych poduszkach, co nie było łatwe ani dla Jeno, ani dla Mikołaja, bo obaj byli bardzo wysocy. Kiedy już się jakoś usadowili, służący podali im napełnione kubki i podsunęli misy z mięsiwami, a potem ze słodkościami, suszonymi figami i daktylami.

Gospodarz przyglądał się im z ciekawością, kazał dolewać wina, ale pili wstrzemięźliwie, pomni wcześniejszych ostrzeżeń. Słudzy przy małym stoliku kniazia próbowali wcześniej każdej potrawy i każdego napoju, a nie wadzili sobie, bo jeden zajmował się tylko napojami, a drugi tylko jedzeniem.

Mikołaj uprzejmie odmówił wina, co spotkało się z uznaniem księcia i powiedział wprost do niego.

– Woda jest najlepszym, bo niezdradliwym napojem. Skosztujcie tego napoju z naszych litewskich źródeł, młody panie.

Zwrócił się do Mikołaja zwrotem, którego używał Pusztis – Skirgajło i Mikołaj domyślił się, że brat kniazia musiał mu o nim opowiadać. Zawstydził się więc trochę swojej nieporadności, kłopotów z nauką konnej jazdy oraz strzelania i bał się, że książę, wiedząc o tym, zapyta zaraz, czy Mikołaj poczynił w sztuce rycerskiej postępy. Ale Jogajła miał zupełnie co innego na myśli.

– Widziałem, jak dawaliście sobie radę w boju – powiedział. – I wam też zawdzięczam wyjście z krzyżackiej pułapki.

Zaskoczony pochwałą i pamiętający o swojej poprzedniej obietnicy, Mikołaj nie odpowiedział, a tylko pochylił głowę w ukłonie.

– Musicie być bardzo dumni z tak wspaniałego syna – rzekł z kolei Jogajła do pana Jeno. – Sam nie mam potomstwa, ale wyobrażam sobie, że to wielkie szczęście mieć u boku tak zdolnego młodzieńca.

Mikołaj poczuł, że się czerwieni i niepewnie spojrzał na ojca. Pan Jeno tymczasem wysłuchał tłumaczenia słów księcia, a potem potwierdził trafność uwagi kniazia.

– Macie całkowitą rację, miłościwy kniaziu. W podziękowaniu za wasze życzliwe słowa pozwólcie życzyć sobie licznego i udanego potomstwa.

– Może niedługo i w tej dziedzinie będziecie mieli zadowolenie – podchwycił pan Włodko. – Powiadają przecież, że owa księżniczka Zofia, córka wielkiego księcia Moskwy, Dymitra...

Jogajła uśmiechnął się i mruknął do brata:

– No i widzisz, jak się szybko wydała nasza tajemnica? Polacy wiedzą i o takich planach.

Potem podniósł rękę na znak, że nie życzy sobie dalszej rozmowy na ten temat.

– Nie dziś – powiedział. – Nie teraz. Teraz porozmawiajmy o łowach i o waszych w tej dziedzinie obyczajach. Rad bym ich kiedy spróbować. U nas zwierza wiele, ale powiadał mi mój brat, że w polskich puszczach dopiero dziwa można napotkać. Pono i srebrnorogie jelenie bywają...

Patrzył przy tym kątem oka na młodego pana z Krasawy. Mikołaj, który rozumiał wszystko i nie musiał, jak ojciec, czekać na tłumaczenie z ruskiego, poczuł nagłe rozczarowanie.

– Jak to? – zapytał gwałtownie. – To na Litwie nie ma takich jeleni? Przecież Pusztis, chciałem rzec kniaź Skirgajło, obiecywał...

Obecni wybuchnęli śmiechem, rozbawieni naiwnością młodzieńca.

– Prawdę mówiłem – śmiał się Skirgajło. – U was chyba tylko pan Jeno Srebrnorogiego widział, a u nas każdy wajdelota – opowiadacz zna dziesiątki takich, co jeszcze większe cuda na Litwie oglądali.

Kiedy późnym wieczorem wychodzili z gościnnego namiotu, objedzeni, opici, nieśli też w garściach drogie podarki, jakie ofiarował im gospodarz.

Tej nocy cichaczem wezwano pana Jeno po raz drugi do namiotu wielkiego kniazia. Poszedł tam bez broni i zastał tylko Jogajłę i najbliższego mu brata.

Kniaź nie częstował teraz niczym, nie było w pobliżu żadnej służby. Gdy Jeno usiadł, kniaź w milczeniu zajął miejsce na wprost niego. W czasie rozmowy nie spuszczał oczu z rycerza, słuchał bardzo uważnie jego odpowiedzi, a na koniec poprosił o zachowanie spotkania w tajemnicy.

– Swatają mnie z córką moskiewskiego Dymitra – zaczął. – Liczą, że ja, podobnie jak niektórzy moi bliscy przyjmiemy nową wiarę. Może ruską, a może niemiecką. Zofia podobno wielkiej jest gładkości...

– Nasza polska królowa piękniejsza – powiedział Jeno.

– Księżniczki Zofii chyba nie mieliście sposobności zobaczyć.

– Nie widziałem, ale wiem, że nie ma piękniejszej niewiasty niż królowa Jadwiga. Byłem z innymi, kiedy włożono na jej głowę koronę.

– Korona każdej głowie przydaje blasku. A Jadwiga to przecież jeszcze dziecko.

– Tylko patrzeć, jak nim przestanie być. Ale nie jest już i teraz. Jest wysoka, ma jasne, błyszczące oczy i złote włosy – Mówił mi Skirgajło, że jest rozmowna, wesoła i uczona nawet.

– Prawda to.

– Dostojna jak dziecko królewskiego rodu? A przy tym miłosierna i wielkoduszna?

– Tak.

Jogajła zamilkł. Potem zapytał podchwytliwie.

– Same cnoty wynosicie. Czyżby nie miała wad?

– Jest królową z królewskiego rodu, ale i ona ma wady.

– Tak?

Jeno uśmiechnął się.

– Jedna – wyliczył przeciągle – to dwieście tysięcy florenów, jakie musielibyście zapłacić Habsburgom za odstąpienie od dawnej obietnicy jej małżeństwa z księciem Wilhelmem.

– Dwieście tysięcy to ma być mała wada?

– Dla wielkiego kniazia Litwy to źdźbło w porównaniu z koroną polskiego królestwa.

Jogajła wydawał się rozbawiony.

– A druga wada?

Pan z Krasawy uśmiechnął się.

– Ona was nie chce, miłościwy kniazia Jogajła roześmiał się, pokrywając tym lekkie zmieszanie. Nie spodziewał się widać odpowiedzi wprost. Niewielu ludzi i w niewielu sprawach odważyłoby się powiedzieć mu coś, co mogło być nieprzyjemne. – Nie chce mnie? Choć mogłaby poczytywać sobie za wielką zasługę chrzest całego mojego kraju? – Jest młoda. Ale dorośnie. A co do chrztu, wielki kniaziu... Nasza królowa będzie rada, mogąc przed waszymi poddanymi rozniecić światło prawdziwej wiary. Choć z drugiej strony, nie mało i chrześcijan w litewskich ziemiach, choćby schizmatyckich.

Jogajła pokiwał głową, a potem zapytał:

– Więc co mi jutro zaproponujecie?

– Byście zgodzili się poślubić królową Jadwigę, włożyli na głowę koronę i zostali polskim królem.

Polska i Litwa staną się sprzymierzeńcami, przyjaciółmi, rodziną i razem występować będą przeciw wszystkim nieprzyjaciołom. Byście przyjechali do Krakowa ze wszystkimi swoimi skarbami. Byście poprzysięgli odbić wszystkie te ziemie i zamki, jakie straciliśmy w wojnach.

– A chrzest?

– Byście ochrzcili się sami, wasz ród, wasi bojarzy i wasi poddani. Wedle naszego obrządku.

Jogajła pokiwał głową. Znał te warunki.

– Wtedy zgodzą się na mnie wasi książęta, wasi panowie? I wasza królowa? Będą mnie słuchać, jak teraz słuchają moi poddani na Litwie?

– Tak. Jeśli pojedziecie do Krakowa i tam zasiądziecie na tronie. Panowie królestwa dadzą wam wiele władzy... ale będziecie mieli jej tyle, ile sami zechcecie mieć.

– Porzucić wiarę ojców i być jak wszyscy dookoła, chrześcijaninem? Twarde warunki. A wy, panie Jeno, co wy będziecie mi radzić?

– Byście zostali chrześcijańskim królem.

– Pytam o wasze osobiste zdanie.

– Jestem posłem polskim, więc mnie nie pytajcie o moje zdanie. W czas poselstwa nie jest ono ważne.

Macie przecież własnych doradców.

– Ale może od waszego zdania zależy moja odpowiedź.

– Tedy doradzam wam zgodę na te warunki i na rozpoczęcie rozmów.

Znowu zapadła cisza i dłuższe milczenie. Potem Jogajła zapytał zupełnie już innym, weselszym tonem: – Ile jest prawdy w tym, co o was mówią, panie Jeno?

– Niewiele, jeśli mówią źle. Niewiele, jeśli mówią dobrze.

– Naprawdę umiecie zobaczyć rzeczy, które dopiero nastąpią?

Jeno z Krasawy zawahał się.

– Tylko czasem i tylko niektóre.

– Na pewno umiecie tymi oczami zobaczyć więcej, niż chcecie się przyznać. Może pójdziecie do pewnego gaju, a tam spotkacie się z kimś, kto patrzy podobnie? Byłbym rad dowiedzieć się, co zobaczylibyście obaj. – Nie, wielki kniaziu. Mylicie się. Widzą najzupełniej zwyczajnie.

– A co widzicie teraz?

– Jeden kraj, tak wielki, jakiego jeszcze nie było. Kniaź zamilkł, a po chwili dał znak, że trzeba kończyć spotkanie. – Jutro wasze poselstwo przedstawi swoje warunki. A ja powiem, że potrzebuję czasu na zastanowienie i dowiedzenie się, jak ciężka jest wasza polska korona. Potem pomyślę o podpisaniu waszego pergaminu.

– Wedle waszej woli, miłościwy kniaziu – ukłonił się Jeno. Na zewnątrz namiotu, gdy pan z Krasawy wyszedł już ze spotkania, młodszy brat Jogajły uścisnął mu rękę.

– Dziękuję za waszą szczerość.

– Oby przysłużyła się dobrej sprawie.

A kiedy szli w kierunku kwater Polaków, tym razem zapytał pan Jeno:

– Czyich rad najchętniej słucha wielki kniaź? Czy może owych pogańskich kapłanów, do których i mnie chciał zaprowadzić?

– Mój dostojny brat słucha wielu doradców. Naszej matki, braci, krewnych, bojarów, rycerzy. I pogańskich kapłanów też. Ale wielki kniaź postępuje tylko wedle własnej woli.

Wieczorem, natknęli się na kilku ludzi ze straży przybocznej księcia. Kręcili się niepewnie w pobliżu polskich namiotów, próbując zatrzeć niemiłe wrażenie z poprzedniego dnia.

– Wybaczcie, jeśli moje słowa was uraziły – powiedział Budrys w imieniu pozostałych. – Wielki kniaź kazał was przeprosić, więc prosimy o wybaczenie. Także i z własnej woli, bośmy nie zachowali się jak na rycerzy przystało.

– Przyjmujemy przeprosiny – odpowiedział pan Włodko, bo obiecali kniaziowi Jogajle, że nie będą chować urazy.

– Szanujemy was i wasze rody, szanujemy was także dlatego, że daliście dowód męstwa, ratując naszego pana. Wiele razy potykaliśmy się z Polakami w walce, zawsze natrafiając na bohaterski opór.

– I my szanujemy wasze męstwo – odparł pan Włodko.

Budrys powiedział jeszcze kilka układnych zdań, a kiedy atmosfera się rozluźniła, łypnął okiem na swoich i zagadnął pana z Krasawy.

– Wy, panie, podobno sławnym jesteście w swoim kraju wojownikiem. Słyszeliśmy już o was, kiedyście przed kilku laty odwiedzili i nasze litewskie bory... Powiadał ktoś, żeście nadzwyczaj biegły w ciskaniu toporem...

Pan Jeno zmarszczył brwi, gdyż było to wyzwanie, którego w żadnym wypadku nie mógł zlekceważyć.

– Powiadają – ciągnął Budrys – że umiecie trafiać ptaka w locie.

– Tego nikt nie potrafi.

– Ale do sosny na czterdzieści kroków topór wasz przeleci?

– Nie wiem – odpowiedział Jeno.

Budrys uśmiechnął się z wyższością. Popatrzył na kamratów, wypiął pierś do przodu i palcem pokazał na jednego ze swoich towarzyszy.

– A nasz druh, Damajtis, to potrafi!

Polacy nie mieli co do tego wątpliwości, widząc potężną sylwetkę litewskiego wojownika. Chcieli odejść, ale straż Jogajły nie zamierzała im zejść z drogi.

– W jego imieniu mam was zapytać, czy się z nim popróbujecie? – zapytał Budrys.

– Niedobry pomysł – szepnął Włodko. – Jeśli przegracie, będą nas lekceważyć. Jeśli wygracie, będą niezadowoleni.

– Co zrobicie, ojcze? – zapytał Mikołaj, zanim przetłumaczył na ruski jego odpowiedź.

– Zapytaj, jak się mamy popróbować.

– Pan Jeno pyta, na czym miałaby polegać próba – przetłumaczył Mikołaj.

– Niech rzucają do celu – zaproponował Budrys. – Koniecznie chcemy to zobaczyć.

– Zgoda – powiedział Jeno.

Wielu Litwinów zbiegło się, żeby zobaczyć ten pojedynek. Wszyscy, którzy akurat nie byli zajęci dobywaniem zamku, przyszli pogapić się na niespodziewane widowisko.

– Niech Bóg was wspomaga, panie Jeno – szeptał Włodko, z niepokojem przyglądając się tej scenie. – Tak dobrze dotąd sprawowaliśmy poselstwo, że może i teraz nas nie opuści Obaj rycerze wyszli na pole, ubrani jak do walki, w zbrojach i przy mieczach. Obaj nieśli w prawych rękach topory.

– Nie odkładajmy tego – mówił Budrys. – Widzicie tę sosnę po prawej ręce. Będzie ze trzydzieści kroków. Traficie?

– Nie wiem. Niech Damajtis rzuci pierwszy.

Wielki Litwin z ochotą przystąpił do zabawy. Wyskoczył przed innych, podniósł toporzysko, wziął zamach, odchylając się do tyłu tak bardzo, że omal nie przewrócił się na plecy. Żelazo wyleciało z furkotem i wbiło się w pień wielkiego drzewa.

Litwini krzyknęli z radości. Klepali towarzysza po ramionach i plecach, dając wyraz swojemu uznaniu dla jego sztuki.

– Umiecie to powtórzyć? – zapytał z przechwałką Damajtis.

Pan Jeno nie odpowiedział, ale wyszedł na jego miejsce. I on wziął zamach, choć układał broń inaczej, poziomo, zakręcił się na pięcie, a potem dopiero rzucił. Topór poleciał, minął sosnę i wbił się dopiero w następną, o dobre dwadzieścia kroków dalej.

– A mówiliście, że nie wiecie, czy umiecie trafić – powiedział Budrys z wyrzutem, po długiej chwili ciszy, jaka nagle zapadła. – Zakpiliście z nas?

– Nie – zaprzeczył Jeno. – Mówiłem prawdę, bo nigdy nie rzucałem do drzewa.

– Nie rzucaliście? Ale przecież musieliście nieraz ćwiczyć...

– Rzucałem do ludzi.

Tydzień później Litwini zdobyli zamek. Polskie poselstwo w milczeniu świadkowało, jak zapisywano imiona i rody wziętych do niewoli. Ponad pół setki braci zakonnych i dwustu pięćdziesięciu żołnierzy.

Zdobytą twierdzę wielki kniaź kazał zburzyć.

– Niech nie zostanie z niej kamień na kamieniu – polecił. – Panowie zakonni nigdy tu już nie wrócą. A jeśliby chcieli, staniemy przeciw nim może razem z polskimi rycerzami.

Młoda królowa

Kraków, styczeń 1385

Pod murem kościoła Mariackiego zaskomlił żebrak, pokazując kikuty obu nóg.

– Zmiłujcie się, szlachetna pani. Ja żołnierz, ciężko ranny w bitwie z poganami. Wyście taka piękna i taka dostojna, na pewno nie ominiecie mnie bez jałmużny. Przecież szlachetne urodzenie winno iść w parze ze szlachetnymi uczynkami.

Jadwiga sięgnęła do pasa, ale przypomniała sobie, że wychodząc w pośpiechu, nie zabrała jałmużniczki.

– Daj mi trochę srebra – poprosiła towarzyszkę. Hedwiga córka Janosza zapłoniła się nagle aż po czubki włosów.

– Wybaczcie, miłościwa pani – szepnęła, spuszczając oczy.

– Co mam wybaczyć? – zapytała cierpliwie królowa. – Prosiłam tylko, żebyś pożyczyła mi choć kilka miedziaków. Nie można zostawić tego człowieka bez jakiego datku. Stracił nogi w obronie wiary i królestwa.

Dworka prawie się rozpłakała.

– Wybaczcie – powtórzyła. – Ale mój ojciec jest ostatnio bardzo skąpy... Nie mam przy sobie nic.

Była tak zawstydzona, że najchętniej zapadłaby się pod ziemię. To przecież z tego powodu, choć przyjechała do Krakowa od razu w czerwcu, razem z panią Jadwigą, przez szereg tygodni musiała udawać chorą, żeby mieć wytłumaczenie, dlaczego brakowało jej przy boku monarchini w kilku ważnych dla niej chwilach. Najbardziej była cierpiąca w październiku, kiedy biskupi założyli na złote włosy pani Jadwigi polską koronę. Nie mogła się przecież przyznać, że brak jej odpowiednio wystawnych strojów, a nie wypadało stać w świątecznie przybranej katedrze, u boku królowej, w znoszonej sukni. Więc choć płakała z żalu, nie przyznała się do niczego i została w swojej komnacie.

Ozdrawiała cudownie zaraz po koronacji i odtąd, jak dawniej, była stale przy pani Jadwidze. Jak teraz.

I jak dawniej wstydziła się swojego ubóstwa.

Królowa nie zamierzała się jednak gniewać, choć była rozczarowana, że nie może pomóc żebrakowi.

– Nie szkodzi – powiedziała spokojnie, uśmiechem dając dworce znak, że nie ma do niej żalu.

Zatrzymała się, podniosła stopę, opierając ją o ścianę kościoła. Spod długiej sukni widać było teraz zgrabną królewską ciżemkę. Królowa schyliła się i zanim Hedwiga zrozumiała, co zamierza zrobić, urwała sprzączkę. Potem opuściła suknię i rzuciła sprzączkę żebrakowi.

– Weź – powiedziała wesoło. – Obejdę się bez ozdoby, a ty być może nie obejdziesz się bez posiłku.

Żołnierz rzucił się na klejnot, zbaraniały niespodziewanym darem, jego bogactwem i gestem, dzięki któremu go otrzymał. Kłaniał się nisko, bełkotał coś niezrozumiale.

– Człowieku – powiedziała do niego Hedwiga, która już ochłonęła. – Zapamiętaj, od kogo dostałeś tę jałmużnę. Wiesz, od kogo? Od swojej królowej.

Jadwiga odeszła już kilka kroków, więc żołnierz biegł za nią, na kalekim tułowiu, rękami odpychając się od ziemi, wykrzykując podziękowania, zadziwiony i mocno przejęty.

Do wieczora wiedział o wydarzeniu cały Kraków. Żołnierz siedział w gospodzie, pił piwo za piwem i opowiadał wszystkim chętnym po kolei, a potem znowu, i jeszcze raz i jeszcze. Niektórzy mu wierzyli, inni nie, a wtedy wołał gospodarza i kazał mu pokazać sprzączkę na dowód, że mówi prawdę. Do rana nie było śladu po podarunku, żołnierz przepił wszystko, a karczmarz schował klejnocik głęboko do skrzyni.

Po powrocie na Wawel królowa wezwała kanclerza i przykazała mu, aby wydał z jej prywatnej szkatuły dwa floreny w drobnych pieniądzach.

– Wręczysz je pannie Orkeny – poleciła. – I zadbasz o to, żeby zawsze miała przy sobie ich równowartość i zawsze mogła mi udzielić pożyczki, kiedy będę tego potrzebowała.

Od tego dnia jałmużniczka Hedwigi nigdy nie była pusta.

W końcu stycznia przyjechał do Krakowa pan Janosz z Orkeny. Zatrzymał się w gospodzie przy ulicy Grodzkiej i zaraz posłał wiadomość na zamek, do córki. Hedwiga, bardzo stęskniona za rodzicem i spragniona nowin z domu i z Doliny, natychmiast pobiegła do gospody, nie czekając, aż ojciec odpocznie po podróży.

Pan Janosz nie posiadał się ze zdumienia, kiedy zobaczył swoją córkę. Nie widział jej ponad rok i teraz z niedowierzaniem patrzył na kogoś, kto tak bardzo różnił się od małej, psotnej dziewczynki, jaką pamiętał. Stała przed nim już młoda kobieta, w kosztownym płaszczu, spod którego widać było długą do ziemi bordową suknię z białym kołnierzem. Kaptur, obszyty miękkim futrem, skrywał włosy ujęte w siateczkę z błyszczących, mieniących się nici.

– Ojcze! – zawołała przypadając mu do rąk. – Czy to do mnie przyjechaliście?

I rzuciła się mu na szyję.

– Oczywiście, że i do ciebie – zapewnił, ale czuł się nieco onieśmielony i nie bardzo wiedział, jak ma się zachować.

– Co się z tobą stało, córko? – pytał zdumiony. – Gdzie moja mała dziewczynka, którą nosiłem na ramionach?

Zasypała go pytaniami o siostrę, o dom, o służbę, o sąsiadów, o zwierzęta, drzewa w sadzie i barcie.

– Czekaj no! – śmiał się, uradowany, że widzi ją zdrową i zadowoloną. – Wszystko ci opowiem, ale chodźmy do izby, usiądziemy, porozmawiamy. Tym bardziej, że nie sam przyjechałem.

– Przywieźliście Marinę? – ucieszyła się. – To bardzo dobrze! Tak dawno nie widziałam mojej siostry, tyle mam jej do opowiadania!

I biegła koło ojca, zasypując go kolejnymi pytaniami, nie zamykając ust, a to mówiła o dworze królowej, a to o niej samej, o panach i damach, i o tym, że pan Jan z Tymbarku patrzy za nią przy każdej sposobności, a na ucztach siada przy stole tak, żeby być obok i świadczyć jej wszelkie grzeczności.

– Poczekaj! – śmiał się pan Janosz, odpędzając się od córki jak od uprzykrzonej muchy. – Poczekaj!

Zamilknij, proszę, choć na chwilę!

W gościnnej izbie nie było Mariny. Na dźwięk otwieranych drzwi podniosła się od stołu ubrana w czerń kobieta. Złożyła przed Hedwigą głęboki ukłon, a zaskoczona dziewczyna spojrzała na ojca pytająco.

– To pani Agnieszka z Dębowca – powiedział Janosz. – Spodziewam się, że ją pamiętasz. Chciałaby zostać twoją matką i przyjechała ze mną prosić cię o zgodę na nasz związek.

Hedwiga była tak zaskoczona, że aż przysiadła na ławie. Pamiętała, oczywiście, panią Agnieszkę i pamiętała, jak dziwne rzeczy opowiadano o pani na Dębowcu. Ale do niedawna była tylko małym dzieckiem i niewiele z tych historii rozumiała. Teraz pomyślała w pierwszym rzędzie o swojej siostrze.

– A Marina? – zapytała. – Mariny nie zamierzacie wydać za mąż?

– Marina pójdzie za Wilka z Jastrzębie – wyjaśnił pan Janosz. – Właśnie się ugodziliśmy i po Wielkanocy wyprawimy w Potoku weselisko. Przy tej okazji postanowiłem, że będzie i drugi ślub, mój z panią Agnieszką. Jeśli i ty dasz swoje pozwolenie, bo Marina nie ma nic przeciw temu.

Hedwiga była bardzo zaskoczoną słowami ojca. Nie tylko tym, że zamierza się ożenić, bo w końcu i starsi nawet mężczyźni stawali przed ołtarzem, ale że pyta o jej zdanie. Ona miałaby dawać swoją zgodę?

– Jesteście już pełnoletnia – odezwała się pani Agnieszka. – Wypada i was zapytać, czy nie będziecie się sprzeciwiać. Nalegałam na waszego ojca w tej sprawie.

Była spokojna, usiadła z rękami położonymi płasko na kolanach, ale jej oczy zdradzały niepokój.

Hedwiga nie wiedziała, jak ojciec i pani z Dębowca zbliżyli się do siebie, bo w listach pan Janosz słowem nie wspomniał o swoich planach. Rozumiała jednak, że dla jakichś powodów oboje chcieli poznać jej zdanie, co sprawiło jej pewien rodzaj przyjemności. Poczuła się ważna i potrzebna.

– Mój ojciec nie potrzebuje pytać mnie o zgodę – odpowiedziała skromnie. – I nie potrzebuje upewniać się o moim posłuszeństwie. Jestem rada, że w dojrzałych latach nie zostanie sam we dworze.

– Więc się zgadzacie? – uśmiechnęła się z ulgą Agnieszka. – I przyjedziecie na ślub waszej siostry i waszego ojca ze mną?

– Poproszę naszą królową, aby zwolniła mnie na ten czas z obowiązków – obiecała Hedwiga. – Miłościwa pani na pewno nie odmówi.

Pan Janosz uściskał córkę, a potem i pani Agnieszka rozłożyła ramiona. Hedwiga zbliżyła się i obie kobiety wymieniły pocałunki. Potem usiedli wszyscy przy stole, opowiadając o zamiarach, dzieląc się wspominkami i nowinami. Rozmowa, początkowo nieco sztywna, rozluźniła się trochę, gdy Hedwiga zaczęła mówić o rozmaitych śmiesznych wydarzeniach na dworze, dziwacznych gościach ze świata tu bywających, możnych i uczonych, ciekawych kraju i nowej królowej, o której głośno już było wszędzie dla jej urody i przyrodzonych cnót.

Hedwiga była bardzo spragniona nowin z Doliny, więc ojciec opowiadał o wszystkim. O sławnym pojedynku pana Ostasza z Lipowej z Wigundem, o śmierci pana Jakuba, o tym, że pani Alena urodziła córkę, a Mikołaj przyjechał na rok do rodzinnego domu.

Szybko też okazało się, że nie tylko chęć uzyskania zgody na małżeństwo przywiodła pana Janosza do stolicy. Opowiedział córce o zdradliwym postępowaniu pana Ostasza z Lipowej, posuwającego się do rozmaitych przestępstw wobec majętności pani Agnieszki i prosił teraz Hedwigę o protekcję, o wyjednanie posłuchania u królowej pani.

Pan Janosz czuł się przy tym niepewnie, że oto przyszło mu szukać pomocy u córki, ale Hedwiga odniosła się do tego zwyczajnie i życzliwie.

– Sami mnie posłaliście na dwór królowej – przypomniała. – Pewnie i w tym celu, żebym któregoś dnia mogła was do niej wprowadzić. Nasza pani jest łaskawa dla wszystkich, chętnie wysłuchuje próśb i chętnie pomaga każdemu, kto o pomoc występuje.

Kiedy kilka dni później pan Janosz z Orkeny stawił się na audiencji, królowa Jadwiga okazała mu wielką łaskę. Przyjęła go w sali posłuchań, mając obok siebie tylko kanonika Wysza.

Gdy pan Janosz, świątecznie przybrany, zbliżył się do jej krzesła i pokłonił nisko, skinęła, żeby podszedł i przyjrzała się mu z bliska.

– Nigdy was nie widziałam, a tyle słyszałam dobrego – powiedziała na powitanie. – A winnam wdzięczność za waszą córkę Hedwigę, którą zechcieliście dać na mój dwór. To nie tylko moja dworka, ale przede wszystkim przyjaciółka.

– Niech was Bóg wynagrodzi za tak piękne słowa, miłościwa pani – kłaniał się pan z Orkeny. – Wielki to zaszczyt dla mnie i mojego rodu.

Pani Agnieszka szła pół kroku za panem Janoszem, ubrana w czarną suknię bez ozdób i czarny czepek wykończony koronką. Mimo dojrzałego wieku, krok miała lekki. W ciągu ostatnich lat przybrała na wadze, ale stało się to z korzyścią dla jej wyglądu, bo zaokrąglenie policzków spowodowało zniknięcie z twarzy pewnego wyrazu surowości, jaki zwykle na niej gościł. Dbała o swój wygląd, chodziła wcześnie spać, a od czasu rany pana Janosza ponownie farbowała włosy, żeby nie było widać siwizny. Nikt nie powiedziałby, że Agnieszka z Dębowca poprzedniego dnia skończyła właśnie czterdzieści pięć lat.

– Proszę o wielką łaskę; najjaśniejsza pani – Janosz z Orkeny pochylił się do rąk królowej.

– Mówcie śmiało. Jeśli tylko będzie to w mojej mocy. Rada uczynię zadość prośbie mojej przyjaciółki.

– Za waszym pozwoleniem, miłościwa pani, chciałbym się ożenić.

Jadwiga obrzuciła rycerza zaciekawionym spojrzeniem.

– Moja zgoda nie jest tu chyba konieczna – zauważyła. – Ale raduje mnie, że wasz wybór dotyczy tak dostojnej damy. Jestem pewna, że będziecie, pani Agnieszko, dobrą matką dla Hedwigi.

Pani z Dębowca ukłoniła się z wdziękiem. Dla niej ta wizyta była bardzo ważna. Po tylu nieszczęściach i upokorzeniach nie spodziewała się usłyszeć tak miłych słów.

– Możecie na mnie liczyć, miłościwa pani – zapewniła teraz żarliwie. – A skoro wasza łaska jest tak wielka, zezwólcie, aby moja przyszła córka mogła was opuścić na czas naszych zaślubin...

– Już teraz daję swoją zgodę – powiedziała królowa. – Tym bardziej, że i jej siostra wychodzi za mąż tego samego dnia. Szkoda, panie Janoszu, żeście i jej nie przywieźli, abym mogła ją poznać. Może będzie okazja odwiedzić waszą Dolinę. Bardzo chciałabym zobaczyć kościół na Jasnej Górze, gdzie pono znajduje się cudowny obraz Matki Naszego Pana, a Hedwiga, która stale chwali zalety Doliny, zapraszała mnie wiele razy i w waszym imieniu.

Rycerzowi aż krew uderzyła do głowy z zadowolenia.

– Kiedy tylko wola, najjaśniejsza pani. Wiemy wprawdzie, że nasze wygody za skromne dla waszej królewskiej wysokości, ale znajdziecie tam za to, miłościwa pani, same gorące i otwarte serca.

– Dziękuję, szlachetny panie Janoszu – uśmiechnęła się Jadwiga. – Rada bym jechać choćby i zaraz, bo byłabym blisko mojej ulubionej dworki, ale nie zawsze można robić to tylko, ku czemu rwą się oczy czy serce. Na razie więc niech do Doliny jedzie Hedwiga i mam nadzieję, że opowie mi wszystko. Przykro mi będzie bez jej obecności na dworze i liczę, że powróci tu, jak szybko to będzie możliwe.

– Sam ją odwiozę, miłościwa pani – zapewniał pan z Orkeny.

Stojący za krzesłem królowej kanonik Wysz pochylił się i szepnął kilka słów. Królowa spoważniała nagle i powiedziała innym już tonem.

– Co zaś do drugiej sprawy, jaka was tu przywiodła, panie Janoszu, zapewniamy, że poznaliśmy ją dokładnie przez urzędników naszej kancelarii. Poznaliśmy też pana Ostasza z Lipowej, przyjęliśmy jego hołd, a za radą bliskiego nam krewnego, księcia opolskiego, potwierdziliśmy też jego prawo do ojcowizny. Nikt jednak nie jest wolny od odpowiedzialności za swoje czyny, choćby i był królewskiego rodu, bo zawsze odpowiada jeszcze przed Bogiem.

Janosz i Agnieszka słuchali słów królowej w pełnym napięciu.

– Nikt nie podważy wyroku Sądu Bożego – mówiła dalej. – A już na pewno nie ja. Tedy nie wymagajcie ode mnie, abym to uczyniła. W innych zaś sprawach ustanowione są ludzkie sądy. Niech tedy sąd rozpatrzy sprawę najazdu ludzi pana Ostasza na wieś pani Agnieszki i niechaj wyrok ten przedstawi mnie do wiadomości.

Janosz z Orkeny ukłonił się z wdzięcznością, a w jego ślad poszła pani Agnieszka. O to im właśnie chodziło, żeby zmusić groźnego sąsiada do poddania się niezależnemu rozstrzygnięciu. Pokłonili się znowu i zamierzali opuścić salę, gdy królowa dała gestem znak, że ma coś jeszcze do powiedzenia.

– Żałuję, panie Janoszu, że Ostasz z Lipowej nie zalicza się do waszych przyjaciół, bo życzyłabym sobie, aby zarówno on, jak i wy, liczyliście się do moich. Zaprzestańcie zatem sąsiedzkich swarów.

Czy możecie mi to obiecać, panie Janoszu? Taką obietnicę odebrałam już od pana Ostasza i życzę sobie, aby pomiędzy wami zapanowała, jeśli nie przyjaźń, to przynajmniej sąsiedzka zgoda. Co się złego stało, już się nie odstanie. Czy możecie obiecać, że w imię chrześcijańskiej miłości zaprzestaniecie wzajemnych walk i podchodów?

Pani Agnieszka zagryzła wargi, bo zrozumiała, że prośba królowej skierowana jest tylko do jej przyszłego męża, a sama nie zamierzała składać takiej obietnicy. Pan Janosz z Orkeny ukłonił się pokornie.

– Będzie wedle waszej woli, miłościwa pani.

Rycerskie śluby

Im więcej Hedwiga myślała o możliwości wyjazdu do rodzinnego domu, tym bardziej nasilała się w niej tęsknota do Doliny. Tego wieczora, gdy ojciec z panią Agnieszką, już po audiencji u królowej, powrócili do gospody, jak zwykle wezwana do sypialni Jadwigi, dziękowała z uniesieniem za zgodę na długi wyjazd.

– Wrócę tak szybko, jak to tylko będzie możliwe, miłościwa pani.

– Nie musisz aż tak się spieszyć. Wykorzystaj czas na pobyt w miłym domu. Ale potem wróć. Chcę cię mieć przy sobie. Szczególnie teraz, kiedy panowie co i raz napomykają, że racja stanu wymaga, abym wkrótce wyszła za mąż. Czy będziesz przy mnie? Moja dostojna matka jest tak zajęta, że nie spodziewam się jej nawet na moim ślubie. Ale książę Wilhelm, mój małżonek z dzieciństwa i przyszły król, znajdzie chyba czas, aby poślubić mnie naprawdę. Czy przynajmniej ty będziesz przy mnie?

– Będę, miłościwa pani.

– A może śladem ojca i siostry i ty staniesz od razu na ślubnym kobiercu? – żartowała królowa. – Skoro twój ojciec jest bardzo oszczędny, pewnie spodobałby mu się taki pomysł. A może powinnam mu to podpowiedzieć?

Hedwiga zaczerwieniła się, bo właśnie odkryto jej najtajniejsze marzenie. Od kilku dni, gdy dowiedziała się, że w Potoku odbędą się jednocześnie dwa wesela, nieustannie myślała o trzecim, jej własnym. Jak byłoby pięknie, gdyby i ona tego dnia mogła stanąć przed ołtarzem i jako pełnoletnia powiedzieć: ja, Hedwiga, biorę sobie ciebie, Mikołaju. – Królowa natychmiast zauważyła zmieszanie dworki.

– Hedwigo! – zawołała z przerażeniem. – Czyżbyś naprawdę zamierzała mnie opuścić? A może i ty nagle się zakochałaś? W kimże to? Nie, nie mów, sama zgadnę. Kogóż to ostatnio często widujemy na dworze? Ach, tak, to oczywiste. Pan Jan z Tymbarku wodzi za tobą oczami. Czy zgadłam? Mam powiedzieć panu Janowi, aby korzystając z obecności twojego ojca, słał dziewosłęby?

Córka pana Janosza zbladła, jej ręce trzymające suknię królowej, zadrżały.

– Nie! – krzyknęła. – Proszę, miłościwa pani!

– Nie? – zdziwiła się Jadwiga. – Nie zgadłam? Nie Jan z Tymbarku? Któż więc inny? Nie brak tu wprawdzie dostojnych panów, ale żaden nie wydaje mi się dla ciebie stosowny. Za bardzo są rozsądni i stateczni dla kogoś tak wesołego jak ty.

– Powiedz mi natychmiast! – udawała, że rozkaz wydawany jest poważnie.

– To wszystko przez mojego ojca – odparła Hedwiga ze łzami w oczach. – Myślałam, zostanę przy was, miłościwa pani, nie wrócę do Doliny, niech więc ojciec postępuje, jak zechce. Tęskniłam, ale tęsknotę przecież można pokonać. I prawie mi się udało, kiedy przyjechał ojciec i wszystko wróciło do mnie i takie nagle jest bolesne. Ojciec opowiadał, jak teraz wygląda dom, mój sad ulubiony i pagórki w stronę Krasawy, pokryte białymi skałkami...

– Och! – zawołała Jadwiga. – Myślisz o owym mniszku, o tym młodzieńcu, za którego cię wydano w dzieciństwie? Jeszcze o nim nie zapomniałaś? Przecież sama mówiłaś, że nie będziesz sprzeciwiać się boskim wyborom, bo skoro poczuł powołanie...

– Kiedy nie został w klasztorze! – żywo zaprzeczyła Hedwiga. – Ojciec powiedział mi, że wrócił do swojego dworu, do Krasawy. Zaraz potem ze swoim ojcem, panem Jeno, udał się gdzieś na długą wyprawę, z której właśnie przyjechali. Mikołaj podobno nie wróci do klasztoru, a w każdym razie nie od razu.

– To dla niego chcesz jechać na ślub ojca i siostry? Liczysz, że go jeszcze zobaczysz, a może i odwiedziesz od zbożnych zamiarów? A jeśli on nie pamięta ciebie, jeśli zapomniał zupełnie?

Hedwiga złożyła ręce jak do modlitwy.

– Chciałabym go tylko zobaczyć, miłościwa pani. Zobaczyć. No, może jeszcze usłyszeć, jak mówi, jak się śmieje. I żeby mnie podniósł do góry za łokcie, jak robił często, kiedy byliśmy dziećmi. Jadwiga dłuższą chwilę przyglądała się dworce z zaciekawieniem i nawet rodzajem zazdrości.

– Niewiele wiem o tych sprawach – powiedziała cicho. – Ale tak o tym opowiadają poeci, prawda? To przecież miłość, Hedwigo. Czy tak? Jak czuje się osoba zakochana? Czy to dlatego jesteś zawsze taka pogodna, pełna życia i radości?

Hedwiga poczerwieniała po czubki włosów, bo słowa królowej zawstydziły ją i wprawiły w zakłopotanie. Nigdy tak o tym nie myślała. A jednak zawsze wierzyła, że kiedyś, któregoś dnia, do końca nie wiadomo, w jaki sposób, ona i Mikołaj zostaną razem. Nie zastanawiała się, dlaczego, czy to możliwe, co będzie, gdy już się spotkają, co będzie dalej. Wiedziała tylko, że inaczej nie może być, że o nikim i nigdy nie myślała w ten sposób, na nikogo tak nie czekała, nikt inny nie śnił się jej po nocach.

– Jedź, jedź jak najszybciej – powiedziała królowa. – Powinnaś pojechać.

– Dziękuję, miłościwa pani! Dziękuję! – Hedwiga rzuciła się na kolana i pocałowała królową w rękę.

– Ejże! – pogroziła palcem Jadwiga. – Co znaczy takie zachowanie? Jesteśmy przecież przyjaciółkami!

– To Z radości – przyznała się panna Orkeny. – Wrócę niedługo, możecie być pewna, miłościwa pani. Tylko go zobaczę, tylko z nim porozmawiam.

– I powiesz mu o swojej miłości? – zaciekawiła się królowa. – Nie będziesz się bała, że cię odrzuci?

– Nie powiem – pokręciła głową Hedwiga. – Na pewno nie powiem, miłościwa pani. Sama przecież mówiliście, że nie można wkraczać na drogę powołania. Jeśli Mikołaj wybrał, jeśli wybierze bożą służbę, jakżo mi stanąć na jego drodze? Miałabym wystąpić przeciw niemu? Nie, miłościwa pani, tego nie mogę uczynić.

Jadwiga wyciągnęła do dworki obie ręce.

– Zostaniesz tak długo, jak długo będzie trzeba – powtórzyła. – Będzie mi do ciebie tęskno, ale z drugiej strony, jeśli wrócisz później, będziesz miała pewnie więcej rzeczy do opowiadania. Bardzo jestem ciekawa tego młodego człowieka. Jego ojciec zrobił na mnie wrażenie nieco ponurego, choć powiadają, że wielki i dzielny to rycerz. Z tego, co mówiłaś, ów Mikołaj jest chyba zupełnie inny.

Może powiesz mu, aby koniecznie odwiedził mnie w Krakowie? Rada go poznam. Bardzo chciałabym dowiedzieć się, dlaczego tak uparcie tkwisz przy jego boku. A także. dlaczego on nie widzi w tobie tego, co widzą panowie na dworze.

Hedwiga aż do przyjazdu ojca nie myślała o sobie jako o kimś, kto mógłby wzbudzić czyjeś zainteresowanie. Słowa ojca przyjęła z niedowierzaniem i wzięła za żart, podobnie, jak żartobliwie traktowała Jana z Tymbarku.

Zajęta rozlicznymi sprawami i obowiązkami przy królowej, nie miała czasu myśleć o sobie. Ani zastanawiać się nad swoim wyglądem, ani nad tym, że czas płynie, a ona z każdym dniem coraz mniej przypomina dawne dziecko. Kiedyś często zaglądała do lustra, żeby sprawdzić, co zmieniło się w jej wyglądzie. Później, już na dworze w Budzie, gdy okazało się, że mimo stosowania rozmaitych maści i wywarów, piegi nie znikają z noska i górnej części policzków, zaczęła unikać lustra, całkowicie zdając się na służebne, czy to w świątecznym ubieraniu się, czy w układaniu włosów.

Na królewskim dworze nie brakowało panien, które Hedwiga określała jako piękne. Węgierki, Polki, Niemki, Czeszki, Francuzki, panny z Sycylii i Italii, jasno i ciemnowłose, z najprzedniejszych rodów, z wielkimi posagami. Córka Janosza zdziwiłaby się bardzo, gdyby powiedziano jej, że ktokolwiek mógł pomyśleć o niej jako kandydatce na żonę inaczej niż dla majątku.

Dworskie damy były postawne, miały włosy bujne i długie, naturalnie układające się w fale i loki, ich kształtne ciała poruszały się dostojnie w tańcach, ich smukłe palce były zdolne wygrywać na lutniach piękne pieśni i aż się prosiły, żeby strojni kawalerowie składali na nich namiętne pocałunki.

Tymczasem rude włosy Hedwigi miały, według niej, zupełnie nijaki odcień i nic nie pomagało trwające nieraz godzinami rozczesywanie ich ołowianym grzebieniem, żeby ściemniały. Nie dość, że była o pół głowy niższa nawet od nieco młodszych panien na dworze, to miała jeszcze chude ramiona i ręce, których nie skrywały należycie rękawy sukien i ledwie zarysowane piersi, czego wstydziła się jeszcze bardziej. Kiedy więc ogłaszano bale lub pląsy, Hedwiga uciekała do kąta pewna, że i tak nikt z pięknych panów lub rycerzy nie zwróci na nią uwagi.

Jej przekonanie, że jest dla jakiegokolwiek mężczyzny nie do przyjęcia, pogłębiło się jeszcze w Krakowie, gdzie okazało się, że zapowiadane przez ojca pieniądze nie nadeszły. Hedwiga musiała poprzestać na kilku swoich dotychczasowych sukniach, podczas gdy wszystkie damy, zarówno miejscowe, jak i te, które przyjechały z królową z Węgier, ubierały się wedle najnowszej mody.

Ale Hedwiga była naturą pogodną, przyjmującą wyroki losu ze zrozumieniem i pokorą, a wsparta życzliwością młodej królowej, wzięła się ochoczo do wypełniania swoich obowiązków.

Tych zaś było niemało. Towarzyszyła królowej od rana do nocy, nawet gdy ta zajęta była radzeniem z panami królestwa o najważniejszych w państwie sprawach, Hedwiga czekała w pobliżu na znak. Pani Jadwiga szybko bowiem nudziła się sprawami mężczyzn i często robiła odpoczynki Często też urządzała różnorodne zabawy, wyjeżdżała na polowania lub wyścigi, chodziła do psiarni, w dżdżyste, chłodne dni lubiła posłuchać pieśni czy też wesołych albo strasznych opowiadań.

Hedwiga stale była w pobliżu monarchini, w sali posłuchań, w jadalnej, w kościele i w sypialni, jeździła do myśliwskiego zameczku w Niepołomicach i do opactwa w Tyńcu.

Kiedy czasami królowa wymykała się z zamku, żeby nierozpoznana wędrować po Krakowie, najczęściej towarzyszyła jej tylko Hedwiga, podobnie jak wówczas, gdy pani Jadwiga czytała łacińskie lub niemieckie książki, zbyt nudne dla reszty dworu.

Hedwiga córka Janosza stale towarzyszyła królowej. Na Wawelu mówiono nawet, że łatwo zgadnąć, w jakiej części zamku przebywa w danej chwili miłościwa pani. Wystarczyło przystanąć i posłuchać, skąd dobiega serdeczny śmiech jej ulubionej dworki.

Któregoś dnia, zaraz po świętach Bożego Narodzenia, kiedy Hedwiga przebiegała ulicami Krakowa w kierunku zamku, spiesząc się po załatwieniu jakiejś sprawy, z którą posłała ją królowa, spotkała młodego rycerza z Tymbarku.

Jan z Tymbarku zobaczył tajemniczą damę koło kościoła dominikanów, zachwycił się i od razu popędził za nią, chcąc się dowiedzieć, kim jest i dokąd zmierza. Właśnie przyjechał służyć na dworze, jeszcze prawie nikogo nie znał, a że Kraków był pierwszym wielkim miastem, jakie poznawał, wszystko tu wydawało mu się piękne, wspaniałe i wzniosłe, zasługujące na uwagę i szacunek.

Był zbyt nieśmiały, żeby zapytać wprost, kim jest tajemnicza dama, nie wiedział, kto mógłby mu udzielić wyjaśnień w tej sprawie, więc na razie zadowolił się własnymi spostrzeżeniami. Kryjąc się w zaułkach, chowając za przewalającym się po ulicach tłumem, szedł za Hedwigą aż na Wawelskie Wzgórze. Tam widział, jak weszła przez zamkową bramę, przez nikogo nie zatrzymywana i domyślił się, że jest stałą bywalczynią zamku, może nawet dworką. Utwierdził się w tym przekonaniu ostatecznie, kiedy doczekawszy do wieczornego zamykania bram na noc, zobaczył, że dama nie opuściła królewskiej siedziby.

Wrócił więc do gospody, którą wynajmował, gdzie oddał się marzeniom o rychłym spotkaniu z tajemniczą nieznajomą. Jakaż była jego radość, kiedy kilka dni później, gdy został przedstawiony królowej, spotkał Hedwigę u jej boku. Odtąd nie opuszczał żadnej sposobności, aby być blisko wybranki, uczestniczył we wszystkich wyjazdach dworu, w wycieczkach i w polowaniach, brał udział w dworskich zabawach albo czekał w pobliżu, gotów na wezwanie.

Hedwiga córka Janosza nie traktowała pana Jana poważnie. Nie wydawało się jej, żeby towarzystwo rycerza było jej do czegokolwiek potrzebne, nawet ją trochę nużyło, bo Jan z Tymbarku otaczał wybrankę stale obecną, a więc męczącą opieką. Z drugiej strony, taka obecność rycerza zaspokajała jej niewieścią próżność, od której ponoć żadna kobieta nie jest wolna, a Hedwiga, choć może z opóźnieniem, ale zauważyła jednak, że dworskie damy zazdroszczą jej adoratora. Dworki, z których każda miała często po kilku wielbicieli, patrzyły jednak krzywo, gdy rycerz z Tymbarku nadmiernie nadskakiwał Hedwidze, bo pan Jan, średniego wzrostu, smukły, z pięknymi czarnymi włosami, oczami jak węgielki i subtelną twarzą, mógł podobać się kobietom.

Hedwiga przypisywała jego zainteresowanie swoją osobą li tylko rycerskiemu obyczajowi, który nakazywał czcić damy, wynosić pod niebiosa ich cnoty, okazywać na każdym kroku szacunek i podziw. Na królewskim dworze roiło się od młodych, zadziornych kawalerów, gotowych w każdej chwili wziąć się nawet za łby z zupełnie błahych powodów, jeśliby miało to zwrócić uwagę damy, wywołać jej zadowolenie, pochwałę czy choćby tylko uśmiech.

Jan z Tymbarku był dość nieśmiały, bawił na dworze dopiero od kilku tygodni, brakowało mu jeszcze doświadczenia w rozmaitych tutejszych gierkach i wszystkie wypowiedzi brał najczęściej na serio.

Sam też wypowiadał się zawsze z powagą i kiedy mówił, że gotów jest na jedno skinienie pani swojego serca iść na koniec świata, nikt nie miał wątpliwości, że jest zdolny do takiej wyprawy.

– Powiedzcie tylko słowo – mówił do Hedwigi. – A pojadę natychmiast za góry, za bory, do nie wiadomo jak dalekich krajów, aby stamtąd przywieźć wam największe cudowności, choćby bronione były przez najpotężniejszych czarowników.

– Nie chcę was wysyłać aż tak daleko – śmiała się Hedwiga. – Kto będzie mi podawał strzemię podczas waszej długiej nieobecności? Nie moglibyście dokonać jakiego wielkiego czynu gdzieś bliżej?

– Kiedy w żadnym ze znanych krajów nie ma nic godnego waszej urody! – biadał Jan z Tymbarku.

W przeddzień wyjazdu do Doliny, podczas pożegnania z królową, pani Jadwiga powiedziała do dworki:

– Postanowiłam wykorzystać przywiązanie pana z Tymbarku do twojej osoby. Wprawdzie nie przywiódł ci białego jak śnieg jednorożca, ale będzie miał sposobność roztoczyć nad tobą opiekę. To ciebie do niczego nie zobowiązuje, ale może na jego widok drgnie i serce twojego Mikołaja.

Rycerz czekał już na wezwanie, a poproszony przez pazia, nadszedł pospiesznie, jeszcze w drzwiach składając głęboki ukłon królowej i kłaniał się Hedwidze, stojącej w głębi komnaty, przy oknie.

Wiedział, oczywiście, o wyjeździe swojej damy i od kilku dni chodził markotny, powtarzając głośno, jaki będzie nieszczęśliwy podczas jej nieobecności.

– Na wasze rozkazy, najjaśniejsza pani.

Królowa podała rycerzowi dłoń do ucałowania, z uznaniem przyglądając się gościowi. Smutny czy wesoły pan Jan mógł powodować, że serca kobiet biły przyspieszonym rytmem. Teraz miał na sobie czerwony aksamitny kubrak, obcisłe spodnie i złote ciżmy, a przy boku mały sztylet z rękojeścią pełną drogich kamieni.

– Czy jesteście gotowi wypełnić każde moje polecenie? – zapytała, patrząc mu w oczy.

– Bez wahania, najjaśniejsza pani.

– Bardzo dobrze. Otóż chcę wam powierzyć pewne ważne zadanie, ale wcześniej muszę was jeszcze o coś zapytać. Czy jest tu z wami ojciec albo wasz opiekun, który mógłby być niezadowolony, jeśli wyznaczę wam zadanie opieki nad pewną damą?

Fala gorąca buchnęła na rycerza. Od razu odgadł, kogo ma na myśli monarchini i nie mógł uwierzyć w niespodziewany dar losu.

– Opieki nad damą? – powtórzył z niedowierzaniem. – Byłbym uszczęśliwiony takim rozkazem, najjaśniejsza pani. I na mój rycerski honor, będzie to najlepsza opieka na świecie. A że sam o sobie stanowię, możecie, miłościwa pani, bez obawy los tej damy złożyć w moje ręce.

Królowa uśmiechnęła się z zadowoleniem, bo przecież nie innej odpowiedzi się spodziewała.

– Czy domyślacie się, kogo mam na myśli?

– Nie śmiałbym marzyć o takim wielkim honorze. Bo jeśli raczycie mówić o pani Hedwidze...

– Zgadliście tę nietrudną zagadkę. Otóż, rycerzu, postanowiłam zgodzić się, aby moja ulubiona dworka i przyjaciółka opuściła mnie na czas jakiś, dla załatwienia swoich rodzinnych spraw. Pojedzie do swojego dworu, żeby uczestniczyć w weselu swojej siostry, a także swojego rodzica. Chciałabym, abyście towarzyszyli jej w drodze i wszędzie tam, gdzie będzie przebywać. Byście zatroszczyli się o nią, zapewnili jej bezpieczeństwo i ochronę, a także byście służyli jej, jak wypada rycerzowi służyć wybranej damie.

– Z najwyższą rozkoszą spełnię ten rozkaz, miłościwa pani – pan Jan nie posiadał się ze szczęścia.

Kłaniał się, nawet przyklęknął na kolano.

– Poznałam was i wiem, że zasługujecie na zaufanie powiedziała królowa. – Spodziewam się też, że macie w sobie dość siły, aby w razie potrzeby stanąć z bronią w ręku w obronie jej zdrowia lub honoru...

– Przysięgam, miłościwa pani!

– Wspominam o tym nie dla czczej rozrywki. Trzeba wam bowiem wiedzieć, że w dworze sąsiadującym z dworem panny Hedwigi, mieszka młody rycerz, który być może nie będzie zadowolony z waszej przy niej obecności...

Hedwiga podniosła dłonie do ust, zaskoczona, ale w ostatniej chwili powstrzymała się przed zgłoszeniem sprzeciwu.

– Dowiodę swojej wierności, miłościwa pani, i nie zawiodę waszej ufności – zapewniał Jan z Tymbarku.

Nie ciekawiło go, dokąd ma jechać i na jak długo. Ważne było tylko to, że cały czas będzie przy pannie Hedwidze jako jej obrońca i opiekun. Oby droga okazała się jak najdłuższa!

– Tedy załatwione! – ucieszyła się królowa. – Wracajcie zatem do siebie, a rano bądźcie gotowi do wyjazdu, bo czas nagli.

Jan z Tymbarku ukłonił się królowej dwukrotnie, potem dwukrotnie Hedwidze i wyszedł chwiejnym nieco krokiem, pijany zadowoleniem i rozpierającym go szczęściem.

Kiedy zaś znalazł się za drzwiami, królowa powiedziała do dworki:

– To chyba dobry pomysł, prawda? On ci zapewni odpowiednią oprawę w twoich stronach. Zadbałam też, aby w twoich bagażach przybyło co nieco. Niech wszyscy zobaczą, że nie jesteś byle kim. I niechaj cię Bóg prowadzi, moja ukochana przyjaciółko.

– Bardzo wam dziękuję za wszystko, miłościwa pani – Hedwiga jeszcze nie ochłonęła po niespodziance. – Obawiam się, że nie zasługuję na tyle łaski.

– Zasługujesz, zasługujesz, sama to wiem najlepiej – królowa uściskała dworkę. – Wracaj zdrowa. I pamiętaj, co obiecałaś. Musisz mi wszystko dokładnie opowiedzieć.

W drodze

Podróżowali w dwie pary sań, w liczącym tuzin osób orszaku. W pierwszym dniu Hedwiga jechała konno, obok Jana z Tymbarku na czele pochodu, bo dzień był słoneczny, mróz niewielki i miło wędrowało się dobrze wydeptanym traktem. Potem, gdy wieczorem niespodziewanie sypnęło śniegiem, zakurzyło i coraz trudniej było odszukać drogę, Hedwiga przeniosła się na sanie. Tutaj siedziały obok siebie z panią Agnieszką, trzymając nogi w worku z wilczych skór, burkami i futrami nakryte po czubek nosa.

Jechali już czwarty dzień, a każdego z nich pan Jan świadczył Hedwidze drobne grzeczności, prześcigając się w uprzejmościach z panem Janoszem, nad wyraz usłużnym dla swojej narzeczonej.

Młody rycerz każdą chwilę wykorzystywał, żeby dać wyraz zadowoleniu z podróży, choć jej warunki były coraz gorsze, śnieg padał i padał, a droga stawała się coraz trudniejsza.

– Błogosławiona niech będzie nasza dobra królowa – mówił tymczasem Jan z Tymbarku. – Oby Bóg dał jej wszystko, co najlepsze, że wyznaczyła mi tak wdzięczne zadanie. Zaszczyt to dla mnie prawdziwy, że mogę towarzyszyć w podróży równie pięknej damie.

Hedwiga obruszała się na takie słowa, bo drażniła ją przesada, jakiej dopuszczał się rycerz, tak w słowach, jak i w upartym siedzeniu w siodle, choć mróz dawał się już porządnie we znaki, a nos pana Jana zrobił się czerwony.

Już na początku drogi próbowała przekonać rycerza, żeby nie brał jej za niebiańskiego anioła, ale Jan z Tymbarku czerpał z tego wielką przyjemność i nie zamierzał zaprzestać nieustannych hołdów.

– Rad bym i zginąć w waszej służbie – powtarzał.

– Nie chcę, żebyście tak mówili – obruszała się. – Robi to wrażenie kpin i żartów.

Zapewniał o czymś wręcz przeciwnym, a wobec takiej wytrwałości Hedwiga musiała zacząć zastanawiać się, na ile poważnie ją traktuje. Zwłaszcza, że ojciec najwyraźniej nie miał nic przeciw temu, żeby rycerz z Tymbarku starał się o rękę jego córki.

Większość drogi Hedwiga odbywała, jadąc w jednych saniach z panią Agnieszką. Pani z Dębowca, trzy razy starsza od Hedwigi, traktowała dziewczynę uprzejmie i przy każdej sposobności podkreślała, jak bardzo liczy się z jej zdaniem. Do przyszłej pasierbicy zwracała się zawsze jak do osoby dorosłej i to także było dla Hedwigi przyjemną nowością, choć wydawało się to jej zdumiewające i dziwne, a tym bardziej, im bardziej zbliżali się do Doliny, skąd wyszła dzieckiem, a teraz miała przyjechać jako dorosła.

Córka Janosza całkowicie zastosowała się do życzenia ojca, co poszło jej tym łatwiej, że niewiele pamiętała panią Agnieszkę z dawnych czasów, nie musiała kierować się sądami innych. Nie miała też żadnych uprzedzeń, zdając się wyłącznie na własne spostrzeżenia i oceny.

A te wypadały wyłącznie na korzyść pani Agnieszki. Hedwiga jeszcze w Krakowie dostrzegła, że jest jakaś tajemna więź między jej ojcem a panią z Dębowca, więź oparta na spokojnej, prostej i wyraźnej potrzebie wzajemnego oddania. Hedwiga była za młoda, żeby rozumieć, na czym to wszystko polega, ale wystarczająco dorosła, aby zobaczyć, że więź ta jest szczera i pozbawiona jakiegokolwiek śladu kłamstwa czy gry. Mówili do siebie spokojnie i łagodnie, a Hedwiga, w pamięci której zostały kawałki wspomnień o groźnej i gwałtownej pani z Dębowca, dziwiła się, skąd tamto fałszywe przekonanie.

Pan Janosz był uprzejmy dla narzeczonej, a ona dla niego serdeczna, przy czym uczucia te nie przejawiały się w słowach, ale raczej w uczynkach i to dziejących się zwyczajnie, na co dzień. Hedwiga dostrzegała wszystkie te objawy troski ojca o przyszłą żonę, tak w drodze, jak i w gospodach, gdzie zatrzymywali się na nocleg. Stale pytał, czy jest jej wygodnie w saniach, podjeżdżając co i raz poprawiał to kaptur, to burkę. Hedwiga widziała, że oczy Agnieszki łagodnieją, kiedy patrzyła za Janoszem, jadącym na czele pochodu.

Hedwiga widziała też, jak drugiego dnia podróży, pani z Dębowca bez zbędnych słów ujęła w swoje dłonie zmarznięte ręce pana Orkeny. Gest był może zwyczajny, bo przecież szło na trzaskający mróz, ale Hedwiga dobrze widziała, że pani Agnieszka, zanim ujęła ręce ojca, sama zdjęła rękawiczki, by ciepło jej rąk jak najszybciej doszło do niego.

Pani Agnieszka z kolei bystro popatrywała na młodych i od razu zauważyła, że Jan z Tymbarku, cierpiący mróz i niewygody, liczy najpewniej na sowitą nagrodę.

– To piękny pan – mówiła. – Jesteście chyba szczęśliwa, że tak wspaniałemu rycerzowi oddano was w opiekę.

– To rozkaz królowej – odpowiedziała Hedwiga. – Pan Jan pojechał z nami na jej polecenie.

– A ja myślę, że pojechał przede wszystkim dla was – śmiała się Agnieszka. – Chyba się wam podoba choć trochę, jeśli rada zostajecie w jego towarzystwie.

– Podoba się, choć mnie męczy swoim nieustannym gadaniem – potwierdziła Hedwiga. – Jeszcze, żeby mówi! o czym ciekawym. A on tylko o mojej piękności, jakby był ślepy i reszty świata nie widział.

Myślałabym, że to przykre żarty, gdybym nie wiedziała, że taki to już obyczaj, który nakazuje, aby każdy rycerz wybrał dla siebie damę serca. To takie ćwiczenia w dobrym wychowaniu.

– Ćwiczenia? – uśmiechnęła się Agnieszka. – Ależ co wy mówicie, moja przyszła córko? Przecież to widać na pierwszy rzut oka, że pan z Tymbarku jedzie za wami z miłości, a nie dla zabawy. Możecie wierzyć starej kobiecie, która niejedno w życiu widziała.

– I miłość tutaj też dworska – odpowiedziała z przekonaniem Hedwiga. – Zgodnie z obyczajem.

Gładkie słówka prawić, w zabawach rozmaitych udział brać, a potem ożenić się z kimś zupełnie innym. Taki jest obyczaj.

– Doprawdy, wasze oczy niewiele widzą – śmiała się Agnieszka. – A może są zaślepione jakim innym pięknym uczuciem? Możecie mi się chyba zwierzyć. Przecież będę waszą matką.

– Nie myślę o ślubie – żachnęła się Hedwiga. – Jeszcze moja starsza siostra za mąż nie wyszła, więc nie ma potrzeby, żebym sobie teraz łamała tym głowę.

– I wcale o tym nie myślicie? – dopytywała się Agnieszka. – Trudno mi w to uwierzyć. Widziałam na dworze wielu pięknych, młodych i bogatych panów ze znakomitych rodów. I sama słyszałam, jak mówią tam o was jako o dobrej partii.

– Jeszcze nie czas – powtórzyła Hedwiga. – Dziękuję, że mnie pocieszacie, ale to nie jest potrzebne.

– Pocieszam? – zdumiała się Agnieszka. – Ależ zapewniam, że nie ma takiej potrzeby. Albo jesteście tak dumna, że nie widzicie tego, co już zobaczyli wszyscy, albo jesteście aż tak skromna. Sama nie wiem, co gorsze. Bo mnie się zdaje, że bardzo jasne jest powołanie niewiast. Czy nie po to dał Pan Bóg urodę, żeby przyciągać mężczyzn, rozkochiwać ich w sobie, a potem tworzyć rodzinę?

– Mam wiele powinności przy miłościwej pani – odparła Hedwiga. – Co zaś do pana Jana, to macie rację, że niejednej dworskiej pannie w głowie zawrócił. Niejedna pewnie byłaby szczęśliwa, gdyby skierował na nią swoje oczy. Ale pewnie też ma gdzieś tam w swoich stronach wybraną już kandydatkę na żonę.

– Tego łatwo możemy się dowiedzieć – podsunęła myśl Agnieszka.

– Chcecie go zapytać?

– Są rozmaite sposoby, żeby dowiedzieć się, co kwitnie w męskim sercu – uśmiechnęła się Agnieszka.

– Może przyjmiecie ode mnie kilka porad i nauk? Nie dlatego, że chcę wam pokazać, jaka jestem doświadczona i wiedząca, ale skoro macie zostać moją córką... Kiedyś, przed waszym jeszcze urodzeniem, miałam jedną, przybraną, ale nie umiałam się nią zajmować.

– Opowiecie mi o tym? – zaciekawiła się Hedwiga.

– Jeśli tylko znajdę wdzięczną słuchaczkę – uśmiechnęła się smętnie Agnieszka. – Dziś jestem chyba nieco mądrzejsza niż dawniej i chętnie wytłumaczyłabym się ze swoich niektórych postępków...

Nasilające się, bardzo obfite opady śniegu uniemożliwiły im dalszą podróż i koło Siewierza zatrzymali się w gospodzie Pod Biskupem, gdzie przyszło spędzić im nie tylko noc, ale i cały następny dzień. Pod wieczór, gdy przestało wreszcie padać, pan Janosz postanowił jednak, że niezależnie od pogody rano ruszą dalej. Drogi wprawdzie zasypało, ale dla kogoś, kto dobrze zna szlak, nie istniało niebezpieczeństwo zagubienia się w podróży. Takich przewodników miał też pan Janosz wśród swojej służby.

Siedzieli przy kominie w wielkiej izbie gospody w towarzystwie trzech zbłąkanych podróżnych mieszczańskiego stanu. Obie damy i ich służąca zajęły jedyną wolną i malutką gościnną komnatę, czeladź miała przygotowane posłania w stajni, a panowie spędzili noc w wielkiej izbie na rozesłanych futrach.

Było to mieszkanie bardzo niewygodne i pan Janosz upierał się, żeby jechać dalej, zamiast gnieździć się w tak niesprzyjających okolicznościach. Kłopotów z ciasnotą nie miał tylko jakiś opat, który sam jeden zamieszkał w dużej izbie gościnnej, do której kilku usługujących mu braciszków i kleryków co i raz zanosiło posiłki i wino zaprawione korzeniami. Pozostali nie widzieli dostojnika, gdyż ten nie spieszył się tak jak oni i na całe tygodnie utknął w ciepłej izbie gospody.

Tego wieczora, zanim poszli na odpoczynek, wszyscy prawie goście gospody Pod Biskupem zgromadzili się w wielkiej izbie, gdzie przy grzanym winie dla państwa i grzanym piwie dla czeladzi zabawiali się rozmowami, opowiadając o dziwnych, niesamowitych zdarzeniach, przypominając bajki i przypowieści o czarownikach i potworach. Celował w nich jeden z pachołków pana Janosza, umiejący opowiadać takie straszliwe historie, że chwilami skóra im cierpła na grzbietach.

Niektórzy aż krzyczeli ze strachu i zadziwienia, a Hedwiga córka Janosza, w obronie przed duchem krzyżowego rycerza, o którym właśnie opowiadano, chwyciła ramię pana z Tymbarku i wpiła się w nie palcami. Pan Jan mężnie zniósł ból, a gest dziewczyny odczytał jako znak zaufania i był bardzo rozczarowany, że nim skończono opowieść, Hedwiga cofnęła rękę, opuszczając głowę, zawstydzona swoim zachowaniem.

Nagle otwarto drzwi i do gospody, razem z mroźnym powietrzem, weszło kilku nowych gości.

– Tylko tego brakowało – mruknął niezadowolony pan Janosz na widok opatulonych i zakapturzonych podróżnych. – Teraz to już na pewno się nie pomieścimy.

Patrzyli niezbyt życzliwie na przybyłych, którzy właśnie otrzepywali się ze śniegu.

– To Mikołaj! – krzyknęła nagle Hedwiga.

Zerwała się, zręcznie wyminęła siedzących na ławach i na podłodze, i podbiegłszy do jednego z przybyłych, rzuciła mu się na szyję. Ten zaś zaskoczony niespodziewanym wydarzeniem, obrócił się wokoło w ciężkiej futrzanej szubie, chwycił dziewczynę w pół, poderwał do góry, żeby zobaczyć, kim jest i dopiero po chwili ją rozpoznał.

– Hedwiga? – zapytał zdumiony.

– To ja – śmiała się, znowu chwytając go za szyję i składając na jego twarzy pocałunek za pocałunkiem.

Ale zaraz obejrzała się, że takie zachowanie nie przystoi już dorosłej pannie, raptem przestała i usiłowała wyrwać się z jego objęć. Odstawił ją ostrożnie na podłogę, wtedy też zobaczył pana Janosza i panią Agnieszkę.

Ukłonił się, a potem dopiero zrzucił futro wprost na podłogę.

– Witajcie. Widzę, że gospoda już zajęta, ale może znajdzie się i dla mnie trochę miejsca. Pilno mi do domu, a nie chciałbym jechać na noc w taką porę.

Pan Janosz podszedł i serdecznie przywitał się z synem przyjaciela. Mikołaj był zaczerwieniony od mrozu, wąsy zaś jakie nosił od niedawna, pokrywały sopelki lodu.

– Ojciec w domu? – zapytał pan Janosz.

– W domu – śmiał się Mikołaj, niezwykle uradowany ze spotkania. – Dzięki Bogu, wszystko w najlepszym porządku.

Hałaśliwie i serdecznie wymieniali między sobą najnowsze wiadomości, poklepując się po ramionach. Mikołaj był już znacznie wyższy od pana z Orkeny i krygował się, kiedy Węgier głośno wychwalał jego męską postawę i szerokie ramiona.

– Któż to taki? – szepnął Jan z Tymbarku do pani Agnieszki. – I czemu panna Hedwiga rzuca się mu na szyję? Czy to jej brat albo inny jaki krewny?

– Ach, tu was boli! – odpowiedziała domyślnie zapytana. – To sąsiad. Syn pana Jeno z Krasawy, Mikołaj.

– Sąsiad? – zaniepokoił się Jan z Tymbarku. – Tak go panna Hedwiga powitała, że już myślałem...

– To mąż Hedwigi – wyjaśniła pani Agnieszka. Jan z Tymbarku aż podskoczył z wrażenia.

– Mąż?!

– No, prawie – odpowiedziała Agnieszka. – Byli dziećmi, kiedy ich rodzice pożenili. Ale wy, panie, jeśli macie jakie zamiary względem mojej przyszłej córki, nie musicie się obawiać. To tylko taki wybieg dla zabezpieczenia praw do majętności. Bez żadnej przeszkody ślub taki można unieważnić.

– Można unieważnić? – zapytał Jan z nadzieją.

Pani Agnieszka popatrzyła na niego spod oka. Rycerz z Tymbarku wydawał się załamany nowiną.

– Można unieważnić – powtórzyła Agnieszka. – Jeśli tylko Hedwiga zechce...

Pan z Tymbarku zacisnął usta i wstał, żeby przywitać się z nowym gościem, któremu zrobiono już miejsce przy stole, podczas gdy giermek rozwieszał parujące futro pana w pobliżu ognia.

– Jestem Jan z Tymbarku – przedstawił się rycerz z ukłonem, nie spuszczając oka z rywala.

– Mikołaj z Krasawy. Rad jestem, że razem odbędziemy dalszą część drogi. Pan Janosz mówi, że wy panie, macie Zamiar na dłużej zatrzymać się w Dolinie. Tedy i do naszej Krasawy was zapraszam, w swoim i mojego ojca imieniu.

– Dzięki – odparł pan Jan nieco skwaszony.

Cały przyjemny nastrój ulotnił się niby wiatrem zdmuchnięty i Jan z Tymbarku przez cały wieczór niechętnym okiem popatrywał na Mikołaja. Tym bardziej niechętnym, im dokładniej widział, jak rozpromienionym wzrokiem wodzi za młodym rycerzem Hedwiga, z jakim zachwytem słucha jego słów.

– Dobry Boże – mruknął pan Jan. – A ja myślałem, że mam jakieś widoki u panny Orkeny.

– Oczywiście, że macie – pochyliła się ku niemu Agnieszka. – Mikołaj podobno nie porzucił jeszcze myśli o klasztorze, więc wszystko od was zależy.

– A Hedwiga? Czy nie spogląda w niego jak w tęczę? Aż serce boli patrzeć.

– Patrzy, bo dawno się nie widzieli. Znają się od dziecka, bawili się razem, a wśród tych zabaw był i ślub, jaki sprawili im rodzice. Ale to przecież tylko zabawa. Jeśli chcecie, dowiem się dla was, jak naprawdę się sprawy mają, choć na moje oko, Mikołaj nic nie czuje do Hedwigi.

– Nic nie czuje? – ucieszył się Jan. – Może zatem nie wszystko jeszcze stracone. Będę wam wdzięczny po kres żywota, jeśli dowiecie się, jak sprawy stoją. Ale wolałbym, żeby nikt nie słyszał na razie o moich zamiarach. Niech wszyscy, myślą, że zgodnie ze słowem, jakie dałem królowej pani, wypełniam tylko zadanie obrony i ochrony panny Hedwigi. Nic więcej. Nie chciałbym zostać odtrącony, bo nie zniósłbym chyba takiego poniżenia...

– Ach, mężczyźni! – westchnęła pani Agnieszka. – Zawsze i wszędzie tacy sami, czy młodzi czy starsi. Zawsze wam chodzi tylko o to, aby nie doznać rozczarowania i nie zostać odrzuconym. Dowiem się, jak obiecałam. A wam radzę, byście jednak nie ustawali w wysiłkach. Może Hedwiga nie wybrała jeszcze, więc wszystko od was samych zależy.

Rano ruszyli w dalszą drogę, w pierwszych saniach pani Agnieszka z Hedwigą, w drugich pan Janosz, a obaj młodzi rycerze konno. Pan Jan z Tymbarku, milczący i zamyślony, trzymał się z daleka od Mikołaja, ale i od sań z niewiastami. Posuwali się wolno, gdyż w śnieżnych zaspach drogi nie było zupełnie widać i przewodnik stale musiał się upewniać, że nie pobłądzą, a tylko jego pamięci zawdzięczali, że nie zeszli z wytkniętego kierunku i nie utknęli w środku boru.

Mikołaj poganiał, bo z jakichś powodów spieszyło się mu i orszak pod wieczór był już u wrót Doliny, gdzie przyszło się im zatrzymać w ostatniej przed domem gospodzie. Mikołaj mało też odzywał się w drodze, zajęty własnymi myślami, co było balsamem na zranioną duszę pana z Tymbarku. Ten drugi powtarzał też sobie pociechy pani Agnieszki, iż zupełnie co innego zajmuje młodego pana z Krasawy, a nie myśl o ożenku.

Tymczasem w pierwszych saniach pani Agnieszka mówiła do Hedwigi:

– Pan Jan z Tymbarku wydaje się zazdrosny o Mikołaja... Hedwiga była bardzo zdziwiona takim postawieniem sprawy.

– Zazdrosny? Co też mówicie!

– To nie widzicie, jak na was patrzy?

– A niech patrzy! – odpowiedziała, nie przywiązując wagi do tej wiadomości.

– Tak? Więc nadal wolicie Mikołaja?

– Sama nie wiem, czy i co wolę Mikołaja znam od dziecka. Wykręcacie się od odpowiedzi. Może byłoby lepiej nad tym się zastanowić, bo boję się, żeby między nimi do jakiej zwady nie doszło. Mężczyźni czuli są na punkcie swojego honoru i gotowi obrazić się śmiertelnie o byle głupstwo. Lepiej, żebyście mieli to na uwadze, skoro dajecie powody do nadziei.

– Ależ ja nie jestem gotowa do zamęścia! – zaklinała się Hedwiga. – Nic o tym nie wspominał ojciec, a i królowa Jadwiga będzie tu chyba miała coś do powiedzenia. Obiecałam, że będę druhną na jej ślubie, a tego jeszcze długo czekać. Nawet, gdyby mnie popędzano, ja sama nie mam żadnego powodu, żeby się spieszyć.

Pani Agnieszka uśmiechnęła się domyślnie, delikatnie szturchnęła towarzyszkę w bok i usiłowała zajrzeć jej w oczy.

– Mikołaj, zdaje się, lubi was jak dawniej – powiedziała poważnie. – Ale, moja przyszła córko, czy to wystarczy za miłość?

Hedwiga patrzyła w bok, na zaśnieżone, bielutkie pola i pagórki, dotykające niskiego, białoszarego nieba.

– Może przyjdzie i na to pora – szepnęła.

Pani z Dębowca uśmiechnęła się do siebie. Wiedziała już wszystko dokładnie. Biedny pan Jan! Jeśli kto nie wybije dziewczynie z głowy Mikołaja, tego niedoszłego mnicha, dla pana z Tymbarku nie ma żadnych nadziei. Pani Agnieszka wątpiła nawet, czy mogą być jakieś nadzieje dla kogokolwiek innego.

Plany i zamierzenia

Wiosna 1385

Marina, starsza córka pana Janosza, otrzymała wielką ilość podarków, ale żaden nie sprawił jej spodziewanej przez ojca radości. Przekładała klejnoty z miejsca na miejsce, mało się nimi ciesząc.

Narzekała, że całą zimę spędziła, nudząc się w rodzinnym dworze i jakby nie pamiętała, że wcześniej odmówiła wyjazdu z ojcem do Krakowa. Wydawała się też mało zainteresowana bliskim już zamążpójściem i nie uczestniczyła w przygotowaniach do podwójnego ślubu i wesela.

– Przecież wszystko z dawna jest gotowe – odpowiadała pani Agnieszce, spędzającej większość czasu w Potoku. – Moja wyprawa jest naszykowana przynajmniej od pięciu lat.

Hedwidze, która usiłowała rozweselić siostrę, bo nie mogła znieść jej nieustannego narzekania, ręce opadały z bezsilności.

Ostatnie lata bardzo źle wpłynęły na Marinę Nawet ojciec, stary już przecież, żenił się, a ona, która dawno powinna mieć dzieci, wciąż pozostawała panną. Ostasz syn Jakuba od czasu owego pożegnania przed ponad dwoma laty nie pokazał się więcej, zresztą pan Janosz zapowiedział, że każe go służbie przepędzić, gdyby tylko zjawił się w Potoku. Innych kandydatów do ręki Mariny nie było widać i córka pana Janosza lała łzy całymi nocami Aż wreszcie któregoś dnia zapytał o nią pan Wilek z Jastrzębie, starszy stateczny wdowiec. Marina każdego dnia modliła się, żeby Pan Bóg dał jej choć jeszcze jedną możliwość i modlitwa została wysłuchana. Była gotowa wyjść za kogokolwiek, więc natychmiast zgodziła się na pana z Jastrzębie, choć wyraźnie niedostawało mu urody, za co powszechnie nawet nazywano go brzydkim Wilkiem. Był zaskoczony szybką odpowiedzią dziewczyny.

Marina dała słowo panu Wilkowi, ale zdawało się, że jest raczej niechętna jego wizytom. Zima skończyła się szybko, marzec był suchy i ciepły, więc pan z Jastrzębie wykorzystywał każdą sposobność, aby odwiedzić Potok, choć narzeczona niezbyt zachęcała go do następnych przyjazdów.

Kiedy wraz z ojcem i siostrą pojawił się we dworze pan Jan z Tymbarku, Marina uznała raptem, że jest to jej wymodlona szansa. Jeszcze pierwszego dnia powiedziała do siostry z urazą w głosie:

– Nie rozumiem, jak to możliwe, że do takiej brzyduli mężczyźni lgną jak do miodu, a mnie nikt nie chce.

Hedwiga nie obrażała się za te wymówki, była do nich przyzwyczajona od najmłodszych lat i właściwie zgadzała się z ocenami siostry. Marina była piękną dziewczyną, ona zaś stale brzydkim małym dzieckiem.

– Przecież wychodzisz za mąż za pana z Jastrzębie – zauważyła.

– Bo nie mam innego wyjścia. Chciałabym jak ty mieć możliwość wyboru.

– To weź sobie pana Jana z Tymbarku – podpowiedziała siostrze Hedwiga. – Uwolniłabyś mnie od jego nadskakiwania. Męczą mnie te hołdy i gładkie słówka. Powiedziałam mu nawet wprost, żeby na nic nie liczył, ale zupełnie się tym nie przejął. Jakbym do kamienia mówiła! Uparł się, żeby mieć damę serca! Królowa kazała mu pilnować panny Orkeny, więc pewnie byłoby mu wszystko jedno, której.

Weź go, jeśli tylko chcesz. Jest o niebo piękniejszy od pana Wilka.

Marinie rozbłysły oczy, ale tylko na krótką chwilę.

– Chciałabym – powiedziała smętnym głosem. – Ale jeśli odmówię panu Wilkowi z Jastrzębie, jak to już uczyniłam kiedyś, gdy starał się o mnie Ostasz z Lipowej, odejdzie na zawsze i nigdy nie wróci.

Nie mogę przebierać jak ty, bo nie mam twoich czternastu lat, ale mam ich prawie dwadzieścia pięć.

Inne kobiety w moim wieku dawno są już matkami. Więc choć pan Wilek jest dość stary, nie odważę się postawić wszystkiego na pana z Tymbarka Bo co zrobię, jeśli mnie zostawi albo nie zechce? Nie będę miała ani jednego ani drugiego. Boże, jaka jestem nieszczęśliwa!

Obie pary nowożeńców stanęły obok siebie w odnowionym kościele świętego Marcina w pierwszą niedzielę po Wielkanocy. Agnieszka z Janoszem ubrani skromnie, na czarno i bez klejnotów, Marina i pan Wilek wystawnie i kolorowo.

Na ślubne ceremonie stawiło się wielu ludzi, zaciekawionych przede wszystkim ujrzeniem pani Agnieszki, osoby tyleż znanej, co od lat stanowiącej ulubiony temat plotek. Ci zresztą byli nieco rozczarowani, bo ani podczas nabożeństwa, ani później nie doszło do czegoś, co nadawałoby się do powtarzania innym. Pani Agnieszka pokazała się dostojnie, ale skromnie, a wychodząc z kościoła obok uśmiechniętego męża, składała wszystkim sąsiadom i znajomym równie uprzejme ukłony.

Młodszej parze świadkował pięknie przyodziany pan Jan z Tymbarku, mając u boku młodszą córkę pana Janosza, Hedwigę, starszej krewni pana Wilka z Jastrzębie.

Po ślubnych ceremoniach wszyscy pojechali do Potoka, gdzie przygotowano weselisko, zaplanowane na trzy dni. Tu dopiero plotkarze znaleźli pole do popisu, bo Marina z mężem nie doczekali końca wesela i już drugiego dnia odjechali do Jastrzębie.

– Boję się, że mi ucieknie – przyznała się młoda żona siostrze. – Albo się obudzę i okaże się, że wszystko to tylko sen. Tyle już razy traciłam nadzieję, że chcę mieć pewność, a ta przyjdzie na mnie chyba tylko w domu mojego męża.

– Niech Bóg da ci jak najwięcej szczęścia – żegnała Hedwiga siostrę.

Młodzi pojechali więc do Jastrzębie, by jak najszybciej być sami, dając w ten sposób okazję do licznych żartów i opowieści. Od pierwszej godziny po zaślubinach widać było, jak Marina owija męża wokoło małego palca, a brzydki Wilek, wpatrzony w nią niczym w obraz, gotów jest na każde jej skinienie.

Podczas ceremonii, a i później, pan Jan z Tymbarku trzymał się jak najbliżej Hedwigi, co dało oczywiście powód do plotek, że stara się o jej rękę, bo stanowili oboje przyjemną i miłą dla oka parę.

Po odjeździe Mariny to właśnie na Hedwidze skupiła się powszechna uwaga. Miała na sobie suknię, podarowaną przez królową, ciemnozieloną, ze złotymi nitkami na kołnierzu i rękawach, z którą współgrały jej rude włosy, spięte na karku w delikatnej, także ciemnozielonej siateczce.

Wesoła, roześmiana dziewczyna przyciągała spojrzenia wszystkich, czy to siedziała za stołem obok wpatrzonego w nią rycerza z Tymbarku, czy to biegała po dworze, dbając o odpowiedni przebieg uroczystości, dla każdego mając dobre słowo, uśmiech, zapytanie o rodzinę, dzieci, plony i domowe zwierzęta.

Hedwiga, zajęta posługiwaniem gościom, niewiele robiła sobie z uwag, jakie pod jej adresem wygłaszano, zwłaszcza, że karmiona nieustannymi hołdami Jana z Tymbarku, przestała na nie odpowiadać. Sama szukała towarzystwa Mikołaja, wielkiego, opiekuńczego Mikołaja.

– Pamiętasz jeszcze, że i my ślubowaliśmy sobie w tym samym kościele? – zapytała, kiedy znalazła się obok niego, a nie było w pobliżu pana Jana, bo właśnie pląsał z panią Aleną z Krasawy.

Mikołaj zarumienił się nagle, potwierdził skinieniem głowy, ale nie od razu znalazł odpowiednie słowa.

– Mój ojciec chciał zabezpieczyć się na Potoku – odpowiedział po namyśle. – Teraz... oby dał Bóg panu Janoszowi długie życie, dwór przejdzie chyba na dzieci twojej siostry.

– Albo i na moje – uśmiechnęła się.

Niby niechcący rzuciła okiem na pana Jana z Tymbarku, licząc, że wywoła w Mikołaju uczucie zazdrości. Ale rozczarowała się, bo Mikołaj, zajęty najwyraźniej swoimi myślami, nawet tego nie zauważył.

– Czas ci jeszcze na prawdziwy ślub – powiedział, patrząc przed siebie.

Po weselu pani Agnieszka na stałe zamieszkała w Potoku. Swój dwór w Dębowcu i część ziemi puściła w dzierżawę Lutkowi, czyniąc mu w ten sposób zaszczyt, czego zresztą nie omieszkał na każdym kroku podkreślać.

W Potoku rzuciła się od razu w wir robót, pilnując wykonania wszystkich wcześniej wydanych zarządzeń. Pan Janosz zgodził się chętnie na te jej zajęcia, co ustalili jeszcze przed ślubem. Zostawił sobie oczywiście ostatnie słowo w spornych sprawach, ale tych było nad podziw mało, choć już pierwszego tygodnia pani Agnieszka wykryła nieprawidłowości w rozliczeniach z dzierżawcami. Jednak przykre rozmowy z kmieciami przebiegały spokojniej, niż bywało to kiedyś w Lipowej, a oni sami, dobrze znając złą sławę pani, odchodzili zadziwieni jej przemianą. Nie znaczy to wcale, że jakiemukolwiek dłużnikowi była gotowa darować choćby garstkę zboża, a jej poborcy przyjeżdżali w z góry określonym terminie i nie było wtedy żadnego tłumaczenia.

W stosunku do męża pozostała bardzo czuła i opiekuńcza, każdej niedzieli jeździła z nim do kościoła, a po nabożeństwie chętnie zatrzymywała się, żeby pogwarzyć z sąsiadami. Po długiej przerwie znowu zaczęła bywać w innych dworach, dokąd ją coraz chętniej zapraszano, bo miała upodobanie w babskich rozmowach, a przez lata samotnego pobytu w Dębowcu była ich pozbawiona.

Szczególnie często jeździła do Krasawy, godzinami bawiła się tam z córeczką Aleny i Jeno, każąc nazywać się ciotką małej Elżbietki.

Tylko raz jeden pani Agnieszka wpadła w straszną złość.

Było to ostatniego dnia maja, kiedy do Potoka dotarła wieść o ustanowieniu nowego starosty holsztyńskiego. Władający, jeszcze z nadania zmarłego króla Ludwika, ogromnymi obszarami królestwa książę Opolczyk naznaczył na starostę Ostasza z Lipowej, dając mu prawo ściągania podatków i wymierzania kar.

Pani Agnieszka krzyczała okropnie, a potem płakała z bezsilności i uspokoiła się dopiero na drugi dzień, gdy zdała sobie sprawę, że nic nie może na to poradzić. Nigdy nie wymawiała jego imienia, ale nigdy też nie powiedziała, że odsunęła od siebie myśli o zemście na Ostaszu, choć na razie nie wiedziała, w jaki sposób mogłaby jej dokonać.

Saga rodu z Lipowej 06

Ojciec

Starosta holsztyński

Czerwiec 1385

Ostasz syn Jakuba stał z chmurną twarzą naprzeciw tłumu, jaki na jego rozkaz zgoniono przed dwór w Lipowej. Przyszli więc wszyscy domownicy, czeladź, dzierżawcy, służba. Przygnano także kmieci z podległych wiosek, zagrodników i wszystkich innych, do ostatniego biedaka, wynajmującego się czasem do roboty, a żyjącego z datków dalekich krewnych i sąsiadów.

Starosta pokazał palcem stojącego najbliżej pachołka, a słudzy chwycili chłopaka i zdarli z niego koszulę. Pan wziął rózgę i zadał pierwsze uderzenie. Potem przekazał witkę dla dalszego wymierzania kary, sam zaś odezwał się do zebranych:

– Znowu moje tu będą rządy. Nie zapomniałem, co się komu należy. Nigdy więcej nie będziecie leniwi.

Nikt nie uciekł, bo wszystkich pilnowano. Ostasz nie tracił czasu na doglądanie wykonania kary, kazał tylko o jej zakończeniu powiadomić i poszedł do wielkiego domu. Po jakimś czasie przyszedł tam wyznaczony nadzorca i powiadomił:

– Dwudziestu sześciu wlepiłem rózgi, czterem kije. Dokładnie wedle waszego rozkazania. Kmieć Matusz ośmielił się poskarżyć, to kazałem założyć dyby.

– Bardzo dobrze – pochwalił Ostasz. – Niech posiedzi do rana. Zaraz wychodzę i wszystkich chcę zobaczyć przy robocie. Jeśli ktoś będzie się ociągał, pożałuje, że się urodził.

Wielki płacz rozlegał się od tego dnia w Lipowej i w sąsiadujących z dworem wioskach. Natychmiast poszła po całej Dolinie wieść, że pan Ostasz powrócił.

– Ma bicz w ręce i wymierza okrutne kary każdemu, kto ośmieli się w czymkolwiek przeciwstawić.

– Jest gorszy niż dawniej.

– Gorszy to jeszcze będzie, bo został holsztyńskim starostą i teraz dopiero pokaże nam wszystkim!

– Chroń nas, Boże, przed jego rządami i jego sprawiedliwością!

Po przykładnym ukaraniu winnych i niewinnych, pan Ostasz z Lipowej przystąpił do napełniania pustej szkatuły i zaczął ściągać podwyższone czynsze i daniny.

Na zamek przywiózł ze sobą kilku wojowników, włóczęgów spod ciemnej gwiazdy, ślepo wykonujących jego rozkazy i nie obawiających się żadnego łotrostwa. Każdego dnia przebiegali oni na wielkich koniach Dolinę, wymierzając sprawiedliwość, karząc i bijąc opornych, gotowi spalić zagrodę za najmniejszy przejaw nieposłuszeństwa.

Ponura sława starosty, a zarazem jego hojność dla tych, co byli wierni i posłuszni, przyciągnęła do niego rozmaitych banitów i rozbójników, szukających łatwego zarobku. Tych przyjmował do siebie chętnie, płacił sowicie, nie żałował piwa, a obiecywał jeszcze więcej. Pozwalał im robić wszystko, na co im przyjdzie ochota, kraść i rabować, obić, zakuć w dyby, porwać i zamknąć w zamkowym lochu.

Mieszkańcy Doliny szybko przekonali się, że lepiej omijać Lipową i cały wielki obszar ziemi wokoło niej oraz Holsztyna, gdzie Ostasz rządził niepodzielnie i gdzie nikt nie śmiał pojawić się bez jego pozwolenia, jeśli nie chciał stracić palca, ręki albo i życia. Wystarczyło, że chłop czy sługa zapomniał zdjąć czapki przed panem lub nie ukłonił się dość nisko, a już na długie tygodnie mógł pożegnać się z rodziną. Nowy starosta nie liczył się z nikim i nie miał zmiłowania dla nikogo.

Zaraz w pierwszym tygodniu trafił do lochu Dobek, syn młynarza. Jego siostra, Zofka, której Ostasz używał wedle woli, a za milczącym przyzwoleniem jej męża, Klemensa Osicy, przybiegła na zamek z błaganiem o litość.

Straż przepuściła dziewczynę, bo dobrze ją znano, lecz starosta zbeształ żołnierza, który nie tylko nie zatrzymał jej przy bramie, ale i przyprowadził do wieży, wprost do. izby starosty.

Zofka zeszłego roku w tajemniczy sposób straciła dziecko, jakie nosiła pod sercem i od tego czasu nie była zupełnie normalna. Biegała po polach ze śpiewem na ustach albo siedziała nad brzegiem potoka i kiwając się w przód i tył, patrzyła w wodę. Ostasz przyjeżdżał coraz rzadziej.

Stała teraz przed starostą, z ranami na bosych stopach, z potarganymi włosami i oczami zdradzającymi gorączkę. Składając ręce, błagała go, żeby uwolnił z jamy jej brata, niedorostka jeszcze, niezbędnego ojcu do pomocy w młynie.

– Puść go – prosiła płacząc – Przecież to jakby twój krewny Odepchnął ją brutalnie, nie żałując pięści.

– Milcz, głupia! – warknął. – Krewny? Tylko dlatego, że przychodzisz do mnie i jak pies dopominasz się, żebym cię wziął do łoża? Jeszcze raz coś takiego powiesz, a klnę się na Boga, cała nie wrócisz do domu!

– To dzieciak – płakała skulona na podłodze. – Dziecko! Pracowite i posłuszne. Czym ci zawiniło?

– Dowiem się od niego, co mi trzeba i niech sobie idzie. I rozzłoszczony walił pięściami po stole.

– Dziecko? – krzyczał. – Posłuszne dziecko?! Niechaj więc powie, gdzie jest ta przeklęta jaskinia!

Płakała, czepiała się jego nóg, że i dwóch ludzi nie mogło jej oderwać, ale był nieubłagany.

– To złodziej! – krzyczał. – Złodziej, który chciał mnie okraść! Mnie, starostę holsztyńskiego!

Wszystko tutaj należy do mnie, a on nawet słowa nie zamierzał powiedzieć, wszystko chciał zabrać dla siebie! Złodziej, którego kołem każę połamać, a potem poćwiartować! Słyszysz, głupia? Na kawałki!

Schylił się, chwycił ją za włosy, wywlókł za drzwi i pchnął do niższej komnaty.

– Sama mu to powiedz – rozkazał. – Powiedz mu, że żywy nie wyjdzie z zamku, jeśli nie zdradzi ukradzionej mi tajemnicy.

– Powiem, powiem! – zapewniała go ze łzami, usiłując tak się ustawić, żeby mniej bolały jego uchwyt i wymierzane drugą ręką ciosy. – On jest posłuszny, znam go, na pewno się przyzna!

Prawdomówność Zofki i jej oddanie były przyczyną tragedii rodziny młynarza. To Zofka zdradziła Ostaszowi tajemnicę swoich braci, ona naraziła ich na to, co się stało. Kiedy się obejrzała, było już za późno. Choć serce krwawiło, choć ból rozsadzał piersi, nic już nie mogła wskórać, mogła tylko modlić się, żeby cierpienia trwały jak najkrócej.

Wszystko zaczęło się przed dwoma dniami. Około północy zastukano w okiennicę domu Klemensa.

Noc była gwiaździsta i ciepła. Zofka, która spodziewała się wezwania od Ostasza, zamarła.

Wstrzymała oddech i przez chwilę słuchała, jak śpi stary Osica. Najwyraźniej nic nie słyszał, nie poruszył się, nie odezwał się. Wstała ostrożnie, narzuciła na siebie przygotowane ubranie, tylko płaszcz na koszulę, i cicho wymknęła się na zewnątrz.

Pod drzwiami nie było jednak nikogo. Rozejrzała się, ale nie zobaczyła ani Ostasza, ani jego konia.

Rozczarowana, bo od jakiegoś czasu odwiedzał ją rzadziej, już miała wracać do izby, kiedy ktoś zawołał ją po imieniu. Głos nie należał do pana z Lipowej, choć był znajomy.

Poszła więc kilka kroków w stronę głosu, a wtedy spod krzaków wybiegły dwie schylone sylwetki.

– Dobek! Jacek! – zawołała zdumiona. – Co wy tutaj robicie? Ojciec was szuka od wczoraj i porządnie złoi wam skórę.

– Zofka, Zofka! – szeptali gorączkowo i naraz obaj chwycili ją za ręce i przed domem odtańczyli radosny, szalony taniec.

– Nie wracamy do ojca! – oświadczył zadyszany Jacek, młodszy.

– Nie będzie nami poniewierał – powiedział Dobek.

– Nikt nam już nie będzie rozkazywał!

– Jesteśmy bogaci! Zatrzymała się zdziwiona.

– Co wy pleciecie? Nie chcecie wracać do domu? To dokąd pójdziecie?

– Nie słyszałaś? – zapytał Dobek z dumą. – Teraz jesteśmy bogaci. Znaleźliśmy skarb. Słyszysz, Zofka? Skarb! Prawdziwy skarb!

I dla potwierdzenia tych słów, kiedy jeden, trzymając ją za ręce, ciągle jeszcze tańczył z radości, drugi zawiesił na jej szyi cieniutki łańcuszek, na którym błysnął duży piękny kamień.

– Skarb? – pytała z niedowierzaniem. – Gdzie? Gdzie znaleźliście? I jak? Jakim sposobem?

– W jaskini, och, jakiej głębokiej! – szeptał Jacek. – Prawdę powiadał stary Czajka. Strasznie było i omal nie zginęliśmy. Ale znaleźliśmy. Znaleźliśmy! Kolorowe kamienie, monety, łańcuchy, pierścienie, drogocenne przedmioty.

Dobek wyjął zza pazuchy swoją czapkę i w świetle księżyca Zofka przekonała się, że nie kłamią ani trochę. Zadziwiona dotknęła palcami kosztowności, delikatnie, jakby obawiała się, że to tylko sen, z którego zaraz się obudzi.

– Idziemy precz z Doliny – powiedział Dobek. – Idziemy w świat. Ale jeszcze nie teraz, bo tylko część zabraliśmy. Za to dobrze oznaczyliśmy miejsce. Przyszliśmy się pożegnać. Jesteś naszą siostrą, więc kiedy się urządzimy gdzie indziej, przyślemy po ciebie. Słyszysz, Zofka? Nikogo nie będziesz musiała o nic prosić. My zostaniemy wielkimi panami, a ty wielką panią.

– Ale matka! Ojciec!

– Matuli wynajmiemy parobka, żeby nie musiała się tak męczyć. A ojcu dwóch albo trzech. Słuchaj, rzuć tego starego i chodź z nami. Pójdziemy stąd daleko.

– Nie mogę. – Zofka oprzytomniała już nieco z zaskoczenia i wielkiego podziwu dla ich odwagi i sprawności. Znaleźli skarb. Wszyscy go szukali, wszyscy za nim węszyli, a oni poszli i znaleźli. Och, poszłaby teraz choćby i na koniec świata! Ale przecież Odina... Jak zostawić córkę! A jeśli będzie chciała ją zabrać od ojca, wszystko się wyda i nie puści jej. No i Ostasz... Jest jeszcze Ostasz.

– Czekajcie – powiedziała gorączkowo. – Dajcie się zastanowić.

Jeszcze raz dotknęła kosztowności! Nie zniknęły. Były prawdziwe.

– Nie do wiary – szeptała. – Po prostu nie do wiary, że się wam udało. Gdzie to znaleźliście?

– Koło... – zaczął Jacek, ale Dobek przerwał mu szybko, dając kuksańca w bok.

– Nie mów! – uprzedził. – Lepiej nie mów. Nie można mówić. Po co ci zresztą to wiedzieć, Zofka?

Starczy i dla nas, i dla ciebie z Odiną. Przyniesiemy ci wszystko, co zechcesz i ile tylko zechcesz. Jest tego cała beczka. Różności. Teraz pójdziemy do jaskini, żeby przynieść worek albo dwa. O świcie będziemy na ciebie czekać koło wielkiego dębu przy drodze na Przymiłowice. Nie spóźnij się, lepiej żeby nas ojciec nie Znalazł.

Zofka ledwo się położyła, gdy znowu zastukano w okiennicę i podobnie jak poprzednio, cicho i ostrożnie wymknęła się z domu. Tym razem czekał na nią Ostasz i bez słowa zabrał ją do pobliskiej stodoły, gdzie już spotykali się wcześniej.

Od razu zobaczył łańcuszek na jej szyi.

– Skąd to masz?

– Od braci. Zdziwił się.

– Od jakich braci?

– Od moich braci, Dobka i Jacka.

– Ale skąd to wzięli?

– Przynieśli mi i powiedzieli, że znaleźli skarb Maramy. Zaskoczyła go, ale powstrzymał się przed okazaniem zdziwienia i udał, że niewiele go to obchodzi.

– Skarb Maramy? On nie istnieje.

– Ależ istnieje! – przekonywała. Chłopcy przynieśli całą czapkę drogocennych rzeczy. Mówili, że odkryli jaskinię, a w niej całą beczkę kosztowności. To nie może być nic innego, jak skarb Maramy.

– Gdzie to jest? – wypytywał ją, ale dopiero po chwili, kiedy leżeli na sianie, a on całował jej piersi. – Gdzie znaleźli ten skarb?

Zofka tego nie wiedziała, nie wiedziała nawet, w której stronie szukali. Kiedy to powiedziała Ostaszowi, nie był zadowolony.

– To pachnie oszustwem – zamruczał zły. – Obrabowali kogoś, może nawet zabili. A dla zatarcia śladów powiedzieli, że odnaleźli skarb. Pewnie schowali się teraz gdzieś, bo boją się wyjść.

– Nie schowali się, ale chcą odejść z Doliny i iść w świat. Od słowa do słowa powiedziała mu wszystko, czego się dowiedziała i to, że nad ranem będą na nią czekali koło wielkiego dębu przy drodze.

– Ale nie pójdę z nimi – zapewniła szybko. – Pewnie, że nie pójdę. Przecież nie mogłabym ciebie zostawić...

Nie powiedział, co zamierza zrobić, ale kochali się pospiesznie i krótko, a Ostasz zaraz się pożegnał. I nie powiedział, kiedy przyjedzie następny raz.

Zofka, nieco rozdrażniona, wróciła do domu, gdzie stary Oska, jak dawniej, niczego nie zauważył i niczemu się nie dziwił.

– Zamknij drzwi – powiedział tylko zaspanym głosem. – Zimno ciągnie.

W dolnej części wieży była ciemna izba, gdzie ludzie starosty przesłuchiwali schwytanych przestępców i gdzie więźniów poddawano badaniom. Sadzano ich lub kładziono na zbudowanej z kamienia ławie i skórzanymi pasami przytwierdzano do żelaznych obręczy, wmurowanych w podstawę.

Ostasz wepchnął przed sobą Zofkę, żeby mogła z bliska przyjrzeć się bratu. Dobek, syn młynarza, leżał rozciągnięty na ławie, pokrwawiony i opuchnięty. Obok stał oprawca w skórzanym fartuchu, gruby i powolny, ale pono biegły w swoim fachu.

– Chciał ze mną mówić? – zapytał starosta.

– Nie, szlachetny panie.

– Wyjdź, sam z nim pogadam.

Ostasz odczekał, aż oprawca opuści izbę, a potem dłonią ubraną w rękawicę przygładził włosy na głowie Zofki.

– Przemów do niego – polecił już spokojnie. – Przemów i wytłumacz, że jego opór nie zda się na nic.

Wiem, że z bratem znaleźli jaskinię. Moją jaskinię, bo wszystko tu do mnie należy. Niech powie, gdzie jest do niej wejście i jak znaleźć beczkę ze skarbem, a każę go natychmiast zwolnić.

Syn młynarza wydawał się nieprzytomny. Leżał bez ruchu, krwawiąc z piersi, ramion i nagich stóp.

Kiedy Zofka podeszła bliżej, zobaczyła, że w opuchniętej twarzy prawie nie widać oczu.

– Zemdlał – powiedziała z przestrachem. – Trzeba go ocucić, bo gotów zemrzeć.

Ostasz podniósł stojące obok drewniane wiadro i chlusnął z niego wodą na twarz leżącego. Dobek jęknął i zamrugał powiekami, jakby próbował otworzyć oczy.

– Powiedz mu – nakazał Ostasz, szturchając kobietę. – Powiedz mu, co musi zrobić.

Zaciskając zęby, Zofka podeszła bliżej kamiennego łoża, zobaczyła powykręcane stawy, pierś i policzki poprzypiekane gorącym żelazem.

– Dobek! – powiedziała półgłosem, nachylając się do ucha leżącego. – Dobek, to ja, twoja siostra.

Powiedz, co się stało. Gdzie jest Jacek?

Umęczone ciało jęknęło, zacharczało, a potem wydobył się z niego cichy głos.

– Zofka? Zofka? Czy ojciec też tu jest? Powiedz mu, że Jacek został... W jaskini został...

– Wiem, że tam poszedł, ale nie wiem, gdzie go szukać. Gdzie ta jaskinia?

Dobek słabo, ale wyraźnie pokręcił głową.

– Nie powiem – jęknął, próbując zacisnąć spuchnięte wargi. – Nikomu nie powiem. Nie powiem.

Nagle zdało się, że wróciła mu świadomość, bo nieco otworzył oczy i popatrzył na siostrę.

– Zofka – mówił teraz przytomniejszym głosem. – Zofka, trzeba ratować Jacka. On został w jaskini, bez światła i jedzenia. Ratuj go.

– Uratuję go – obiecała szybko. – Ale powiedz, gdzie jest. Gdzie mam po niego iść?

– Schodził pierwszy – szeptał Dobek. – Pierwszy schodził i był prawie na dole, kiedy sznur się urwał. I worek z kagankiem gdzieś się zapodział. Zostawiłem go i pobiegłem po pomoc. Ale ciebie nie było przy wielkim dębie. Czekał tam ten okrutny pan Ostasz z Lipowej...

Zofka szybko spojrzała w kierunku starosty. Stał po drugiej stronie kamiennej ławy, z rękami założonymi na piersi i czekał. Tylko spojrzeniem ponaglał ją, żeby pytała dalej.

– Siostrzyczko – wyszeptał Dobek. – On się boi ciemności, a mnie złapał pan Ostasz. Nie wiem, skąd się dowiedział, że tam będę. Złapał mnie, a teraz chce wiedzieć, gdzie jest jaskinia. Nie mów mu, słyszysz?! Nie mów, bo on wszystko zabierze dla siebie.

– Nie powiem. Ale ty musisz powiedzieć, jak znaleźć Jacka. Gdzie jest ta jaskinia? Jak znaleźć wejście, jak iść dalej?

– Nikomu nie mów. Nikomu, ale przede wszystkim panu Ostaszowi. On bardzo chce się tego dowiedzieć. Męczył mnie, wiesz? Gorącym żelazem przypiekał.

– Nie powiem – powtórzyła.

Przez łzy widziała, jak starosta daje jej znaki: postępuj tak dalej, jeszcze trochę wytrwałości i będziemy wiedzieli wszystko.

Syn młynarza zajęczał głośno, jego ciałem wstrząsnęły nagle konwulsje. I umarł z otwartymi ustami, z których nie wydostała się żadna tajemnica. Ostasz przyskoczył do leżącego i zaczął go szarpać za resztki ubrania.

– Mów! – krzyczał. – Mów, do wszystkich diabłów! Mów natychmiast, gdzie jest ta jaskinia!

Trwało to jakiś czas, ale Dobek nie poruszył się już więcej. Zofka stała obok, nieruchoma jak kamień i kiedy Ostasz zmęczył się wreszcie i sapiąc z zawodu i złości, przestał, wyciągnęła w jego stronę palec.

– Pan Bóg ci tego nie wybaczy – wycedziła cichym, ochrypłym głosem, w którym nie było nic z dawnej miłości, była już tylko nienawiść. – Pan Bóg nie może ci tego wybaczyć.

Ostasz z Lipowej wyprostował się.

– W Dolinie to ja jestem sprawiedliwość – powiedział zimno. – I przy mnie jest karanie złodziei i oszustów. Twój brat był złodziejem, chciał ukraść to, co należy do mnie. A ja nikomu nie pozwolę się okradać.

Splunął w stronę ciała, odwrócił się plecami i dodał przez zaciśnięte zęby:

– Idź precz z moich oczu! I nie zapomnij zabrać tego ścierwa z mojego zamku.

Miłosny spisek

Żona pana Janosza naprawdę polubiła jego córkę, Hedwigę, i nie było nic udawanego w jej trosce o pasierbicę, wyrażaną już od spotkania w Krakowie. Udzielała rad i pouczeń, ale w tych rozmowach niechętnie odwoływała się do swojego poprzedniego życia, poprzestając na ogólnych stwierdzeniach, że lata ją do tego upoważniają.

Uważała też za swój obowiązek znalezienie Hedwidze odpowiedniego męża i początkowo nadskakiwała panu Janowi z Tymbarku, który tymczasem zadomowił się w Potoku i wcale nie spieszył się z powrotem do Krakowa.

– Piękny pan – powtarzała przy każdej okazji. – Wierz mi, dziecko, że majątek jest bardzo ważny, ale kobieta ma też prawo do uczucia. Jeśli więc kocha cię ktoś taki, powinnaś czuć się szczęśliwa.

– Nie myślę o panu z Tymbarku – przypominała Hedwiga.

– Jeśli myślisz o Mikołaju, to się pospiesz. Zostało ci co najwyżej kilka tygodni. Po tym czasie wraca do klasztoru.

Hedwidze nie trzeba było tego przypominać, sama dobrze wiedziała i to od nikogo innego jak od samego Mikołaja. Syn Jeno traktował ją jak dawniej, jak kogoś, kto chętnie słucha jego opowiadań i wątpliwości, a będąc dzieckiem, nie zadaje kłopotliwych pytań. I jak zaufaną przyjaciółkę, której można zwierzyć się ze swoich rozterek.

– Sam nie wiem, co robić – mówił w Zielone Świątki, gdy spotkali się na mszy żałobnej za duszę Jakuba z Lipowej, jego dziadka.

– Nie wiem, co robić. Zasmakowałem obozowego życia. Zasmakowałem polowania i walki Zasmakowałem też tego wielkiego zadania, jakie staje przed wszystkimi dobrymi chrześcijanami Nawrócić pogan. Nie jednego, nie dwóch, ale cały kraj. Kniaziów, bojarów, cały lud. Wszystkich.

Kiedy byłem na Litwie, czułem, że jest to zadanie właśnie dla mnie. Oto wyzwanie dla misjonarza! A z drugiej strony tak mi dobrze było na jasnej Górze, tak pięknie, tak słodko! Doprawdy, sam nie wiem, co począć. Za dziesięć niedziel mam wrócić do klasztoru i powiedzieć ojcu Grzegorzowi tak albo tak.

A dziś, po roku próby, zupełnie nie wiem, co mam powiedzieć.

Hedwiga słuchała ze ściągniętymi brwiami i ściśniętym sercem. Czyżby zupełnie nie widział, nie rozumiał, nie domyślał się nawet, jak ona cierpi?

– Masz jeszcze czas – wzdychała na pocieszenie. – Mówiłeś, że ojciec przeor to człowiek łagodny i mądry. Może da ci jeszcze do namysłu tydzień czy dwa.

– Tydzień nie wystarczy – martwił się Mikołaj. – Skoro nie wystarczył rok, kilka dni niczego nie zmieni Czuję się jak zdrajca, jak jaki tchórz. Sam nie wiem, jak powinienem postąpić. Co wybiorę, żal mi czego innego. Jaki jestem słaby! Zupełnie inaczej niż mój ojciec. Dla niego wszystko jest takie jasne, proste i wiadome. Żebym tak umiał postępować!

– On ma przy boku kochającą kobietę – zauważyła Hedwiga przytomnie. – Wszyscy wiedzą, że radzi się twojej matki w każdej sprawie i dobrze na tym wychodzi.

– Prawda – powiedział Mikołaj. – Prawda. Matka jest jego podporą i najwierniejszym przyjacielem. A ja? Gdzie miałbym szukać takiej kobiety?

Hedwiga nie odpowiedziała. Chciała zawołać, krzyknąć: ślepcze, to przecież ja! Wybierz mnie, a będę ci wierną żoną i przyjaciółką we wszystkim, aż po kraniec naszych dni. Ale nie odezwała się, nie spróbowała, nie odważyła się.

Po tej rozmowie Hedwiga chodziła chmurna, zawiedziona, rozżalona, nieuprzejmie fukając na pomysły rozrywek przygotowane przez Jana z Tymbarku.

Zabijała czas, pomagając Agnieszce urządzić się we dworze. Z Dębowca macocha zabrała już do Lipowej wszystko, co mogła, zostawiając jedynie to, czego nie dało się przewieźć. Lutek, nowy dzierżawca Dębowca, powinien być z tego niezadowolony, ale zajęty wchodzeniem w swoją nową rolę, prawie pana na dworze, nie miał kiedy martwić się jego mizernym stanem.

Natomiast Agnieszka wydawała się prawdziwie przejęta stanem ducha Hedwigi i często z sobą rozmawiały, choć może nie były to rozmowy tak bliskie, jak kiedyś z Aleną.

Tym bardziej, że w snach pani Agnieszki znowu zaczęła pojawiać się twarz Ostaszą, poznaczona jej paznokciami. Po obudzeniu żona pana Janosza zastanawiała się, jak nie dopuścić do tego, żeby starosta odebrał jej wszystko. A przyszłość była niepewna. Dębowiec, który trzymała w dożywociu, miał przejść po jej śmierci na Ostasza, a gdyby ten doczekał się jeszcze męskich potomków, jego ciężka ręka zmarnowałaby wszystką krwawicę Agnieszki.

Ostatnio bowiem znowu mówiło się, że Ostasz syn Jakuba będzie się żenił. Obrażony na pana Janosza, że ten niegdyś odmówił mu Mariny, zwąchał się z jego przeciwnikami, a że był sprytny i miał trochę szczęścia, umiał się wkręcić w cudze łaski i niespodziewanie znowu wyrósł na bardzo silnego przeciwnika.

Starosta holsztyński miał już dwadzieścia osiem lat i kilka córek z różnych matek, ale ciągle brakowało mu legalnej żony i prawowitego męskiego potomka. Wszyscy wiedzieli, że nadal jeździ do młynarzówny, co nie zapewniało mu uznania u sąsiadów. W końcu musi się ożenić. I któregoś dnia pojawiła się w Lipowej poważna kandydatka na jego żonę.

Była to Judyta, najstarsza córka jednego z możnych panów wielkopolskich, Grzegorza z Nakła, herbu Kotwic. Między jej ojcem i swatami Ostasza trwały targi i choć syn Jakuba z Lipowej nie miał zbyt wiele do zaofiarowania przyszłej żonie, wyglądało na to, że sprawa rychło się wyjaśni.

Pewnego wieczora pani Agnieszka powiedziała do pana Janosza:

– Trzeba szybko coś postanowić o twojej córce, mój mężu. Hedwidze czas za mąż. Martwię się, co się stanie, kiedy Ostasz obrośnie w pióra, a nie będzie nikogo, kto mógłby się mu przeciwstawić. Jeżeli Mikołaj pójdzie do klasztoru, Ostaszowi przypadnie nawet i Krasawa. Nikt nie będzie wtedy od niego mocniejszy. Ludzie będą piszczeć z bólu i biedy, bo wyciśnie z nich wszystko i przetraci.

Pan Orkeny zgadzał się ze zdaniem żony, ale nie uważał, że potrafi coś wskórać. Owszem, przyznał się, rozmawiali nawet o tym z panem Jeno, ale nie doszli do żadnego rozwiązania.

– W takim razie zostaw to mnie – oświadczyła Agnieszka. – Mam myśl, co trzeba zrobić, abyśmy wszyscy byli zadowoleni. Czy dasz mi swoją zgodę, żebym postępowała wedle własnego uznania?

– Dałbym – odpowiedział pan Janosz. – Dałbym od razu, ale przekonaj mnie, że zamierzasz postąpić wedle prawa. Boję się bowiem, że w swojej nienawiści i chęci zniszczenia tego człowieka, gotowa jesteś zrobić coś, co zniszczy także nasz ród i nasze dobre imię.

– Nie zrobię nic, co byłoby sprzeczne z prawem – zapewniła Agnieszka. – Nie mogę jednak spokojnie patrzeć na to, co się dzieje. Ostasz rośnie w siłę, a twoja córka usycha z niespełnionej tęsknoty za Mikołajem.

– Przejdzie jej, kiedy wydamy ją za mąż.

Pani Agnieszka miała już jednak w tej sprawie wyrobione zdanie i na nim opierała wszystkie swoje zamierzenia.

– Chyba jesteś zupełnie niemądry, skoro tak mówisz. Hedwiga kocha Mikołaja. A równie jak on jest uparta. Jeśli go wybrała, nic jej nie zmusi do poślubienia kogo innego. Chyba nie chcesz jej unieszczęśliwić.

– Nie chcę – przyznał pan Janosz. – Przecież z dawna myśleliśmy związać ich oboje i połączyć nasze majątki. To Mikołaj wybrał inną drogę, a jego ojciec nie wie nawet, czy ma mu tego zabronić, czy dozwolić...

– Mikołaja trzeba zawrócić na właściwą drogę, ku Hedwidze. I ja to zrobię, za twoją zgodą. Czy dasz przyzwolenie na ich ślub, kiedy cię o to poproszą?

– Tak – odpowiedział pan Janosz, nieco zdumiony pewnością Agnieszki.

– Czy zapytasz o to samo rodziców Mikołaja? Wolałabym, żeby ta sprawa wyszła od ciebie, nie ode mnie. Czy porozmawiasz z nimi i upewnisz się co do ich zgody na ten związek?

– Myślę, że byliby z tego tylko zadowoleni.

– Więc doprowadzę ich oboje do ołtarza. Doprowadzę, na miły Bóg!

– A jeśli nie?

– Wtedy zapłacę ci ze swoich pieniędzy, ile zażądasz. Ale na razie proszę, żebyś mi się nie sprzeciwiał, kiedy będę obmyśliwała ten związek i żebyś mi pomagał, gdy, może przy ludziach, o coś poproszę.

– Zgoda – odparł pan Janosz ze śmiechem. – Sprawa rzeczywiście musi być bardzo poważna, skoro gotowa jesteś postawić na nią swoje własne dochody.

Jeszcze tego samego tygodnia Agnieszka pojechała do Krasawy, żeby rozmówić się z Aleną i Jeno. I jak się spodziewała, oboje podeszli do tych zamiarów bardzo życzliwie. Alena miała wprawdzie trochę wątpliwości, ale pan Jeno szybko je rozwiał:

– Nie może być gorzej, niż jest. Za kilka tygodni Mikołaj wróci na Jasną Górę, a tam powiedzą, że najlepiej będzie mu w klasztorze. Zostanie nam majątek zapisać ojcom paulinom, bo nie będzie komu go przekazać. Pomyśl o małej Elżbietce, pozbawiona opieki brata, będzie wydana na łaskę Ostasza, a wszyscy wiemy, jak to się może skończyć. Jestem wprawdzie jeszcze ja, ale kto może o sobie powiedzieć, że jest wieczny? Niechaj więc pani Agnieszka spróbuje swojego sposobu. Lepsze to, niż tylko czekać.

Agnieszka, posiadając więc wszystkie konieczne pełnomocnictwa, przystąpiła do wykonywania swojego tajemniczego planu. Tajemniczego, jako że nikt nie znał szczegółów. Najtrudniej było na początku pozbyć się pana Jana z Tymbarku, bo nie dość, że przyjechał tutaj z polecenia królowej, to jeszcze upodobał sobie Hedwigę, wybrał ją na damę serca i nawet słyszeć nie chciał, że może być inaczej.

Agnieszka, która początkowo zamierzała wykorzystać obecność rycerza do wzbudzenia w Mikołaju zazdrości o Hedwigę, szybko jednak od tego odstąpiła. Syn Jeno nie odczuwał zazdrości z powodu pana z Tymbarku, w głowie mu nie powstało, że mógłby na poważnie związać się z Hedwigą. A do zazdrości było to wprost niezbędne.

Pani Agnieszka życzliwie pouczała Hedwigę, jak powinna postępować, żeby ośmielić Mikołaja, ale dziewczyna, choć dawniej śmiała i bezpośrednia, teraz, po pobycie na królewskim dworze, była bardziej skromna, ostrożna i mniej rozmowna. Słuchała, co mówi macocha, ale odrzucała jej kolejne pomysły.

– Czas płynie – przypominała pani Agnieszka. – Jeśli nie okażesz stanowczości, minie okres próby i Mikołaj znowu ucieknie do klasztoru. A jak teraz ucieknie, nie wiadomo, czy uda się go nakłonić do powrotu.

– Jak mam okazać stanowczość? – pytała Hedwiga. – Poprosić go, żeby ożenił się ze mną? A jeśli odmówi? Spaliłabym się ze wstydu. A jeśli się pogniewa i nie będzie mnie uważał nawet za swoją przyjaciółkę? Nie, nigdy się na to nie zdobędę.

Hedwiga tak bardzo bała się gniewu Mikołaja, że nie chciała przystać na żadne pomysły macochy.

Tymczasem dni płynęły i do końca okresu próby pozostało Mikołajowi coraz mniej czasu. On sam jakby się już z tym pogodził, poweselał i z zapałem jeździł konno po Dolinie.

– Mikołajek coś niedobrego zamyśla! – poskarżył się pani z Krasawy giermek Oset. – Jeździ po rozmaitych miejscach, co dzień gdzie indziej, jakby się żegnał. Ani chybi zamiaruje wrócić do klasztoru. Ratujcie syna, pani! To się przecież nie godzi, żeby jedyny syn i taki piękny chłopiec w mnichy poszedł! Będziecie mieli grzech na sumieniu!

– Co ty gadasz, Oset? – oburzyła się Alena. – Miałabym grzech, jeśli Mikołaj pójdzie służyć Bogu?

– A pewnie! – upierał się giermek. – Przecież nawet ojciec Ambroży mówi, że powinien rodziców słuchać i ma obowiązek ród przedłużyć. W rycerskim rzemiośle nie gorzej można się zasłużyć Bogu.

Pojedzie na Litwę pogan nawracać, to i może zacznie wreszcie myśleć o czym innym.

Oset był bardzo przejęty i bardzo rozżalony. Jego zdaniem wina leżała po stronie pana Jeno, który w odpowiednim czasie nie zajął syna niewiastami.

– Krew nie woda – tłumaczył pani Alenie. – Jeśli zaraz czegoś nie zrobicie, choćby siłą zawiozę chłopaka gdzie trzeba i siłą przymuszę do prawdziwego życia.

– Ani się waż! – zawołała Alena.

Ale jeszcze tego samego dnia pojechała do Potoka, gdzie odbyła długą rozmowę z panią Agnieszką.

– Został już tylko jeden sposób – powiedziała Agnieszka na pożegnanie.

Dwa dni później dobiegły końca sianokosy w Potoku. Pod wieczór pani Agnieszka, która jak zwykle chciała sama dopilnować wszystkiego, wróciła z pola w towarzystwie Hedwigi i obie, zakurzone i zmęczone całym dniem, poszły do przygotowanej przez służbę dworskiej łaźni.

Tutaj, lejąc wodę z wiadra na rozgrzane kamienie, aż piszczały z radości, gdy unosząca się nad nimi para wypełniła całe niewielkie pomieszczenie. Rozebrane do naga spłukiwały z siebie kurz i hartowały ciało brzozowymi miotełkami.

– Mikołaj powinien cię teraz zobaczyć – powiedziała Agnieszka.

Hedwiga zawstydziła się i sięgnęła po prześcieradło.

– Co też mówicie, matko! – odparła zmieszana.

– Popatrz na siebie – nalegała Agnieszka. – Jesteś już przecież kobietą. Kiedy zaś kobieta umie odpowiednio postępować, żaden mężczyzna nie może się jej oprzeć, choćby i był prawdziwym mnichem. A Mikołaj mnichem jeszcze nie jest, a w dodatku młody, krew w nim gorąca. Może nawet nie wie, jak zabrać się do zjedzenia tego skopka miodu. Jeśli chcesz go mieć, powinnaś mu to podpowiedzieć.

– Mówicie coś, czego się wstydzę – zgłosiła zastrzeżenia Hedwiga, dokładnie owijając się prześcieradłem.

– Mówię, bo wiem, że przynosi pożądany skutek. Gdy byłam młoda, nawet gdy przyszło mi wychodzić za mąż, nie miałam o tym wszystkim pojęcia i wiele czasu musiało upłynąć, zanim się dowiedziałam. A kiedy się dowiedziałam, na niektóre sprawy było już za późno. Nie ma dnia, bym nie żałowała, że pewnych rzeczy nie znałam i nie doświadczyłam wcześniej.

Hedwiga przygładziła mokre włosy otwartymi dłońmi.

– A jeśli uzna, że jestem ladacznicą? – zapytała niepewnie. Agnieszka lekceważąco machnęła ręką.

– Mikołaj jest tak świątobliwy, że nawet nie wie, co to ladacznica, wierz ml Nie wydaje mi się, żeby o tych sprawach wiedział cokolwiek. A zapewniam cię, że chętnie się dowie. Trzeba go tylko do tego skłonić. Musisz jednak postępować rozważnie, spokojnie, z namysłem. Trzeba mu pokazać owoc, trzeba go przekonać, że jest w zasięgu ręki, że wystarczy niewielki wysiłek, żeby po niego sięgnąć. Ale nie wolno mu dać od razu tego owocu spróbować, niech za nim zatęskni...

Próba wody

Trzy dni później, w dzień świętych Piotra i Pawła, pani Alena wezwała do siebie syna i poprosiła go o przysługę w imieniu pani Agnieszki.

– Pan Janosz musiał pilnie wyjechać do Lelowa – powiedziała. – A tu trzeba przewieźć pewien kufer z Dębowca do Potoka. Będzie ukryty na wózku z sianem. I nikt nie powinien o tym wiedzieć.

Mikołaj nie pytał o szczegóły, tylko od razu udał się do dawnego dworu pani Agnieszki. Pomny zachowania tajemnicy i spodziewając się, że w drodze może mu grozić niebezpieczeństwo, założył wprawdzie tylko lekki strój myśliwski, bo pora była bardzo ciepła, ale uzbroił się w miecz i sztylet.

W Dębowcu, gdzie dotarł jeszcze przed południem, wszystko było przygotowane. Nie zastał rządcy Lutka, pani Agnieszka wysłała go gdzieś pod jakimś pozorem, żeby jak najmniej świadków widziało wyjazd Mikołaja. Zaprzężony dwukołowy wózek już czekał w gotowości, tylko siadać i jechać.

– Bardzo wam dziękuję, Mikołaju, żeście zgodzili się pomóc – powiedziała pani Agnieszka. – Waszego konia każę odprowadzić bezpiecznie do Krasawy, możecie się nie martwić. Ja pojadę konno, a Hedwigę weźcie na wóz. W ten sposób nikt się nie domyśli, że jedziecie z mojego polecenie.

– To Hedwiga tu jest? – zdziwił się Mikołaj.

– A owszem, pomaga mi zabrać stąd wszystko, czego mogę potrzebować w Potoku. O, właśnie nadchodzi!

Córka Janosza podbiegła uśmiechnięta, głośno witając się z Mikołajem, a ten chwycił ją za łokcie i podniósł do góry, jak to miał we zwyczaju.

– Puść mnie! – śmiała się. – Nie jestem już małą dziewczynką, żebyś mnie tak podnosił!

– Nigdy nie będziesz na to zbyt duża – odpowiedział, przyglądając się jej z wyraźnym zaciekawieniem.

Hedwiga miała na sobie prostą niebieską suknię, mocno wciętą w talii i z białymi falbankami pod szyją. Włosy zaplotła w dwa niedługie warkoczyki, zakończone zielonymi wstążkami.

– O! – powiedział. – Włosy ci wyraźnie zgęstniały. Zaczerwieniła się, bo nigdy jeszcze nie słyszała pochwały z ust Mikołaja.

– Tak? – zapytała. – Czy jeszcze jakoś się zmieniłam? Chłopak nie zdążył już odpowiedzieć, bo pani Agnieszka energicznie klasnęła w ręce.

– Dość tych gadek, moje dzieci! Czas ruszać.

I pojechali. Mikołaj na przedzie wózka, kiwając zwisającymi nogami i cmokając na pociągowego konika, Hedwiga tuż obok, przytulona do jego ramienia, gadatliwa, ciekawa wszystkiego wokoło.

Pani Agnieszka o sto kroków za nimi. Mikołaj rozglądał się za jaką zasadzką, ale zdawało się, że dzień jest za piękny na takie pomysły.

– Ciekawe, co w tym kufrze – paplała Hedwiga. – Jak myślisz, czy możemy do niego zajrzeć? Tylko odrobinę, troszeczkę. Pani Agnieszka nawet tego nie zauważy.

– Nie jestem ciekawy – odpowiedział Mikołaj. – A poza tym jest zamknięty.

– A, tu cię mam! – zawołała radośnie. – Skąd wiesz, skoro jest pod sianem?

Uśmiechnął się.

– Podejrzałem – odpowiedział, pochylając się do jej uszka. – Kiedy chowałem broń w sianie.

Zatrzymał konia, bo pani Agnieszka zaczęła coś do nich wołać z daleka, a gdy po chwili podjechała, miała minę wielce zatroskaną.

– Nie wiem, co zrobić – powiedziała zafrasowana. – Coś sobie ważnego przypomniałam i koniecznie muszę wracać zaraz do Dębowca. Ale jakże tu jeździć z tym ukrytym kufrem w tę i z powrotem...

– Nie ma takiej potrzeby – podpowiedział od razu Mikołaj. – Wracajcie, skoro taka konieczność.

Przecież nie potrzebujemy was do prowadzenia wozu.

– Ale nie wiem, ile mi na miejscu czasu zejdzie – martwiła się pani Agnieszka.

– Tyle, ile uznacie. – Mikołaj nie na próżno był mężczyzną. – Znam przecież dobrze drogę i sam trafię do Potoka. Byle minąć Czatachową, a dalej będzie już bezpiecznie. Tylko szkoda, że nie wyjechaliśmy rano, na wieczór bylibyśmy na miejscu, a tak albo przyjdzie jechać po ciemku, albo zanocować w drodze.

– Rano był jeszcze we dworze Lutek – usprawiedliwiała się pani Agnieszka. – Żałuję, że tak się stało, że muszę was zostawić... Czy zaopiekujecie się Hedwigą?

– Sama o siebie zadbam – zapewniała dziewczyna.

– Bądźcie spokojna – przyrzekł Mikołaj. – Odstawię Hedwigę bezpiecznie aż do samego domu.

– Jestem spokojna – powiedziała Agnieszka. – Chodzi mi raczej o to, że dałam wam trudniejsze, zadanie, niż myśleliście. Nie tylko mój kufer do pilnowania, ale i moją córkę. Może was jeszcze dogonię, ale może być, że spotkamy się dopiero jutro na miejscu, w Potoku.

– Bądźcie spokojna – powtórzył.

W dalszej drodze Mikołaj na serio przejął się rolą opiekuna. Spoważniał, wyjaśniał wszystko, na każde pytanie miał odpowiedź i starał się, żeby Hedwiga nie cierpiała z powodu niewygody.

Rozmawiał nad wyraz chętnie, opowiadał o wyprawach z ojcem, zwierzał się ze swoich różnych myśli. I dalej traktował Hedwigę jak znaną od dziecka małą dziewczynkę, powierzoną jego pieczy.

– Nie siedź na brzegu wozu, bo spadniesz i potłuczesz się – mówił pouczającym tonem.

Albo:

– Przejdź na drugą stronę ognia, bo rozpłaczesz się od dymu.

Wieczorem dotarli na brzeg Wiercicy, gdzie mieli się przeprawić na prawą stronę. Było jeszcze wcześnie i Mikołaj zamierzał wykorzystać światło dnia, ale Hedwiga sprzeciwiła się temu zamiarowi.

– Czy możemy zostać tutaj? – zapytała prosząco. – Jestem zmęczona, a tak tu zacisznie i przyjemnie.

Nie był zadowolony, bo przecież powierzono mu ważne, terminowe zadanie, ale z drugiej strony wiedział, że Hedwiga nie jest rycerzem i nie można wymagać od niej męskiej odporności na trudy.

Zostali więc na lewym brzegu. Mikołaj wyprzągł konia i uwiązał go na długim postronku do drzewa, żeby mógł paść się swobodnie. Potem wybrał miejsce na nocleg, w pobliżu rozpalił ogień, gromadząc wokoło wysoki stos chrustu, a na koniec przygotował Hedwidze posłanie z młodych gałązek i trawy, nakrytych płaszczem.

Posiedzieli przy ogniu, drocząc się i plotkując o sąsiadach.

Kiedy zauważył, że Hedwiga drży, pomyślał, że niezbyt dobrze wywiązuje się z przyjętej na siebie opieki.

– Zimno ci? – zapytał. – Przysuń się bliżej ognia. Noce o tej porze roku bywają zdradliwe.

Nie powiedział: chodź do mnie, przytul się, przy mnie nie będziesz drżała, i nie zatrzymał jej, kiedy nagle zerwała się i pobiegła nad wodę. Dookoła panowała wielka cisza, w której słychać było tylko lekki szum rzeki, a gwiazdy odbijały się w wodzie.

Długo marudziła na brzegu, czekając, że przyjdzie za nią. Ale nie przyszedł. Położyła się w trawie i patrząc w rozgwieżdżone niebo, powtarzała w duchu: Niech przyjdzie! Niech przyjdzie! Niech wreszcie przyjdzie! Nie nadchodził.

Leżała, myśląc, jaki jest niedomyślny, jaki dziecinny i głupi. Takie piękne gwiazdy, a on pewnie nawet tego nie zauważył! I w ogóle jest ślepy. Przecież tyle mu dała znaków, tyle słówek, uśmiechów, gestów, a on nic nie widział!

I znowu wróżyła sobie z gwiazd. Przyjdzie, nie przyjdzie, przyjdzie, nie przyjdzie...

Zasnęła chyba, bo kiedy nagle usłyszała jego głos i zerwała się z trawy, miała wrażenie, że woła ją od dłuższego czasu.

– Hedwiga! Hedwiga? – pytał z niepokojem. – Czy nic ci się nie stało?

Ręce jej się trzęsły, gdy rozpinała suknię, szybko, nerwowo, bo chciała zdążyć, zanim nadejdzie.

Rozplotła włosy. Ale on wcale się nie spieszył.

Naga szybko weszła do wody. Ta nie wydała się jej chłodna, bo nagrzewała się przecież cały upalny dzień, a nie było głęboko, może ze dwa łokcie. Zanurzyła się i aż jęknęła, kiedy okazało się, że woda nie jest jednak aż taka ciepła, jak sądziła.

– Hedwiga! – zawołał bliżej, bo może usłyszał jej głos. Nie odpowiedziała, położyła się na wodzie, pozwalając się nieść łagodnemu nurtowi. Może powinna udawać, że się topi, zawołać, a wtedy nadbiegłby i uratował ją? A jeśli nie umie pływać? O tym nie pomyślała. Odpowiedziała sobie jednak od razu: Mikołaj umie wszystko. Po chwili zobaczyła jego sylwetkę na de jaśniejszego nieba.

– Hedwiga! – wołał nieco przestraszony. – Hedwiga!

– Jestem tutaj – odkrzyknęła wreszcie.

Prąd rzeki, lekki, łagodny, unosił jej ciało na powierzchni.

– Co tam robisz?

– Płynę – odpowiedziała. – Woda jest ciepła i niebo takie piękne. Może popłyniesz ze mną? Nurt nie jest szybki i tak przyjemnie kołysze.

Zawahał się. Widział, jak leżąc na plecach, oddalona o dwadzieścia kroków, zbliża się do niego. Stał, patrzył i czekał.

– Mógł cię porwać jaki wodnik – powiedział wreszcie. Poruszyła nogami, rozkołysała wokoło siebie gwiazdy, sunąc pomiędzy nimi coraz bliżej Mikołaja. Podniosła się, stanęła na piaszczystym, miękkim dnie, potrząsnęła głową, rozsiewając wokół krople wody.

– To są tu wodniki? – zaśmiała się. – Nie widziałam żadnego. Tylko jakiś panicz stał nad wodą. I wydawało mi się, że to ja jestem wodnicą i nawet chciałam go wciągnąć do swojego podwodnego królestwa, ale nie podszedł dość blisko brzegu.

Stała o pięć kroków, w wodzie, która tutaj sięgała jej ledwie polowy uda. Jestem bezwstydnicą! – przemknęło jej przez głowę. A zaraz potem: Nie chcę się wstydzić! I radosne: Nie wstydzę się. To przecież Mikołaj. Mikołaj!

Wyciągnęła rękę.

– Chodź!

Stała z wyciągniętą ręką, szczękając zębami. Nie z zimna, bardziej z przerażenia, że ofuknie, odmówi, wyśmieje. Zdecydował się. Szybko, choć jakoś nieporadnie, zrzucił kubrak, koszulę, nogawice, ciżmy. Ale nie odpowiedział na jej rękę. Podbiegł do brzegu i z rozpędu skoczył do rzeki, daleko od Hedwigi, wzbijając wysoką fontannę wody. Wypłynął po chwili o kilka kroków, zatrzymał się, stanął, dłońmi odgarniając włosy z twarzy. Podpłynęła, wyskoczyła nad powierzchnię, spróbowała wepchnąć tego wielkiego mężczyznę znowu do rzeki Poddał się, zanurzył, a kiedy znowu się pojawił, zrobił z nią to samo. Wynurzyła się tuż przed nim, o cal. Odbiła się od dna i nagle zawisła ramionami na jego szyi.

– Teraz jesteś mój.

Odskoczył, rzucił się na plecy i popłynął, ale nie tak szybko, żeby nie mogła go dogonić. Popłynęła w pościg, ale Mikołaj już znowu stał, bo rzeka w tym miejscu okazała się bardzo płytka. Chciała powiedzieć, żeby zawrócili, ale ją uprzedził:

– Powinniśmy już wyjść. Trzeba pilnować kufra.

I szybko wyszedł na brzeg. Kiedy zaś i ona tam dotarła, już porwał swoje ubranie i pobiegł do ognia. Więc i ona chwyciła suknię i ruszyła za nim.

Ale przy ognisku Mikołaja nie było, ogień dogasał. Dorzuciła garść chrustu i rozejrzała się, stojąc jak najbliżej płomieni i czując, jak ciepło przyjemnie ogarnia jej ciało.

– Mikołaj?

Nie odezwał się, nie pokazał.

– Mikołaj?

Całą noc przeczekała przy ogniu, drzemiąc i pochlipując na przemian. Kiedy obudziła się rano, zastała go krzątającego się przy wozie. Unikał jej spojrzenia, na pytania odpowiadał niewyraźnymi mruknięciami. Zajął swoje miejsce i poczekał bez słowa, aż usiądzie obok. Nie powiedział, gdzie był, co robił, kiedy wrócił. Nic nie powiedział i resztę drogi przebyli w całkowitym milczeniu.

Hedwiga nie próbowała pytać, przepraszać albo prosić o wyjaśnienia. Zanim dojechali do Potoka, zaczęła wmawiać sobie, że ta noc była tylko snem.

Przed dworem zeskoczył z wozu, pomógł jej zsiąść, choć opierała się, patrząc w bok. Gdy potem o tym myślała, nie pamiętała, żeby była zła, pamiętała, że była smutna i rozczarowana.

Zauważyła, że zanim odszedł, chciał jednak coś powiedzieć, może wyjaśnić, lecz ani myślała mu pomagać. Zrobił gest, jakby zamierzał ująć jej rękę, ale cofnęła dłoń. Bała się spojrzeć mu w oczy, żeby nie zobaczyć w nich czegoś przykrego. Nie widziała więc wyrazu jego twarzy, kiedy powiedział:

– Hedwiga, ja... Jesteś taka piękna.

Gdy podniosła wzrok, zobaczyła tylko jego plecy, bo już biegł przez podwórze. Chciała zawołać za nim, zatrzymać, ale nie wiedziała, jakimi słowami.

Następnego dnia Hedwiga córka Janosza sprawiła wielką radość panu Janowi z Tymbarku. Poprosiła, aby pilnie odwiózł ją na dwór królowej, do Krakowa.

Ojciec Grzegorz, przeor jasnogórskiego klasztoru, powitał Mikołaja ze zmarszczonymi brwiami.

– Przyszedłeś przed czasem – zauważył. – Jeszcze bodaj dziewięćdziesiąt dni zostało twojej próby.

– Dziewięćdziesiąt jeden – uściślił Mikołaj. – Ale chciałbym już zostać.

Przeor nie okazał jednak radości.

– Przed czym uciekasz, synu? – zapytał surowo. – Może przed tym, co powinieneś przyjąć od losu? A to znaczy, że nie wytrzymałeś próby.

– Pozwólcie mi zostać – prosił Mikołaj.

– O tym postanowimy po spowiedzi – odpowiedział zakonnik smutno. – Ale zawiodłeś mnie, Mikołaju.

Nie wiem, czy dałbyś sobie radę w zakonie, jeśli tak łatwo poddajesz się trudnościom. Tutaj nie możesz unikać wyzwań.

Lato w Krakowie

Lipiec 1385

– Musisz być posłuszna, córko – pisała królowa matka, Elżbieta, do Jadwigi. – Musisz być posłuszna, na chwałę naszego rodu i dla pożytku Kościoła. Trzeba, abyś poślubiła Jogajłę, wielkiego księcia Litwy. Tobie, polskiej królowej, będzie przypisana zasługa nawrócenia na chrześcijaństwo ostatniego pogańskiego kraju.

Królowa Jadwiga odłożyła list, czytany już tyle razy, że znany na pamięć i podeszła do okna komnaty, gdzie Hedwiga córka Janosza siedziała na ławie z tamborkiem i igłą w ręku. Na krążku dwa kolorowe ptaszki stykały się dzióbkami, siedząc na zielonej gałązce. – Ta czerwonogłowa dzierzba to ja, a ten gil to Mikołaj – pomyślała Hedwiga i westchnęła głośno.

Pani Jadwiga serdecznie objęła dworkę.

– Oto obie jesteśmy w równym stopniu nieszczęśliwe – powiedziała. – Ty, ponieważ twój ukochany wybrał klasztor i ja, ponieważ dla mnie wybrano męża. Może nawet ja bardziej, bo ty przynajmniej zachowałaś swoją wolność. Ode mnie zaś wszyscy wymagają tylko posłuszeństwa, zupełnie nie licząc się z moim zdaniem. Moje królowanie wygląda tak, że wszystkich muszę słuchać naraz. Mojej matki, panów polskich, biskupów. Najpierw obiecali mi Wilhelma, któremu jestem zaślubiona. Potem raili Ziemowita, bo jest z rodu Piastów. Teraz każą mi poślubić dzikiego, odzianego w skóry człowieka, który nie zna żadnego ludzkiego języka. I jeszcze każą mi mieć z nim potomstwo!

Hedwiga martwiła się razem z panią i próbowała ją pocieszyć.

– To prawda, że jest poganinem, ale podobno wielkim władcą. Wiem to od mojego Mikołaja, który przecież był na Litwie i rozmawiał z nim...

Wspomnienie Mikołaja, samo wymawianie jego imienia było bardzo bolesne, ale Hedwiga nie mogła zapomnieć, że jeszcze tak niedawno, jeszcze kilka tygodni temu, był tak blisko. Więc choć bolało, raz po raz mówiła jego imię, opowiadając w koło te same wspomnienia.

Teraz jednak królowa machnęła ręką zniecierpliwiona.

– Potem mi o tym opowiesz. Zawołaj posłańca. Przywiózł kolejny list z Węgier i choć aż boję się myśleć, co pisze moja matka, muszę go odebrać.

Hedwiga poszła do drzwi i zawołała na czekającego po drugiej stronie żołnierza. Stał tam, pokryty kurzem drogi, zmęczony pośpiechem i zadaniem, jakie udało mu się szczęśliwie wykonać.

Wszedł do komnaty i ukłonił się nisko, podając zwinięty w rulon list z przywieszoną pieczęcią królowej Elżbiety.

– Kto jesteś? – zapytała Jadwiga. – Nie pamiętam cię przy mojej matce.

– Ondrasz, na wasze rozkazy miłościwa pani. Jestem tylko posłańcem.

– Czy poza pismem masz coś jeszcze do przekazania?

– Tak, miłościwa pani. Wasza matka poleciła mi przekazać kilka słów o rodzinie – spojrzał znacząco na obecną w komnacie dziewczynę.

– Mów – poleciła królowa.

– Wasza matka czeka na odpowiedź, którą mam zawieźć do jej własnych rąk. Ponadto kazała mi powiedzieć, że nie może inaczej postąpić, bo musi wypełniać zobowiązania, jakie na nią zostały nałożone. Jednakże – znowu popatrzył na Hedwigę – kazała mi zapytać...

– Nie mam tajemnic w tej komnacie.

Posłaniec przyciszył jednak głos, zanim powiedział:

– Wasza matka, dostojna królowa Elżbieta, poleciła mi zapytać was, miłościwa pani, jak postąpicie, jeśli wasz mąż, książę Wilhelm, ogłosi, że zamierza starać się o dopełnienie ślubów podjętych w dzieciństwie i zechce, byście oddali mu swoją rękę.

Było to pytanie tak nieoczekiwane, że Jadwiga zaniemówiła. Poprosiła więc o jego powtórzenie, a kiedy posłaniec wyrecytował wiadomość, królowa nie mogła powstrzymać uśmiechu pełnego niespodziewanej nadziei. Ale opanowała się po chwili i rozkazała:

– Odpocznij i zaczekaj na moją odpowiedź, którą wkrótce przygotuję. Poproszę cię także o zachowanie w tajemnicy tego posłania.

– Pragnę tylko wam służyć, miłościwa pani. Wam i waszej matce. Możecie mną rozporządzać, a do drogi jestem gotów choćby i zaraz.

– Odpocznij, ruszysz rano.

– Jak sobie życzycie, miłościwa pani.

Kiedy posłaniec wyszedł, Hedwiga przypadła do nóg królowej.

– Boję się, miłościwa pani. Boję się, że to może być pułapka.

– Pułapka? – zdziwiła się Jadwiga. – Co też ty mówisz? Pułapka zastawiona przez moją matkę? Po co miałaby to robić?

Najwyraźniej odniosły skutek działania licznych moich przyjaciół na jej dworze. Sprawa jest chyba poważna, skoro matka pyta mnie o zdanie. Boże wielki! Nie wierzyłam już, że takie rozwiązanie w ogóle jest możliwe! Hedwigo, rozumiesz, co to znaczy? Rozumiesz, że oznaczać to może, że nie wszystko jeszcze stracone i będę poślubiona Wilhelmowi?

I królowa puściła się w taneczny pląs dookoła komnaty.

Hedwiga przyglądała się temu, zaskoczona nowinami. Przecież układ panów polskich z węgierską królową matką dotyczący wydania młodej królowej za księcia litewskiego został zaprzysiężony, sporządzono już odpowiednie dokumenty. Czy to możliwe, żeby królowa Elżbieta nagle cofnęła słowo? A jeśli tak, czy możliwe, aby zaczęły obowiązywać dawne układy, przypieczętowane ślubem czteroletniej Jadwigi z ośmioletnim Wilhelmem, zupełnie jak jej ślub z Mikołajem? Z Mikołajem!

Królowa zatrzymała się i zaczęła gorączkowo szeptać do ucha dworki:

– Ani słowa nikomu. Nawet o samym posłańcu, że go słyszałaś i wiesz, co przywiózł. Gdyby ktoś wypytywał, milcz jak grób.

– Jak sobie życzycie, miłościwa pani.

– Więc mogę ci całkowicie zaufać? Pomożesz mi w moich zamiarach?

– Przysięgam!

Królowa uśmiechnęła się rozmarzona.

– Dzięki Ci, Boże! Chyba jeszcze nie wszystko stracone. Moja matka dała mi nadzieję. Teraz wszystko w rękach jej i Wilhelma.

– Panowie nie będą zadowoleni – zauważyła Hedwiga.

– Nie będą. Ale to nie oni mają wyjść za mąż, tylko ja.

Królowa, zwykle rozważna i ostrożna, teraz jakby zapominała o wszystkich trudnościach, jakie mogły stanąć na jej drodze. Dlatego Hedwiga umyśliła pokierować jej postępowaniem.

– Trzeba działać bardzo ostrożnie, miłościwa pani. Na dworze niewielu jest ludzi, którzy mogą nam pomóc, bo większość słucha rozkazów pana Dobiesława z Kurozwęk. A przede wszystkim kasztelan nie powinien dowiedzieć się niczego. Na razie uda się chyba zachować wszystko w tajemnicy, choć nie wiem, jak długo. Jestem wam bardzo życzliwa, miłościwa pani, ale czemuś się boję, żeby z tego jakie nieszczęście nie wynikło.

Królowa zatrzymała się i pogroziła jej palcem.

– Sza! Nie kracz. Daj papier i pióro, napiszę do mojej matki.

– Trzeba tak napisać, żeby jeśli list wpadnie w obce ręce, nie wszystko powiedział – zauważyła Hedwiga. Kiedy list był gotowy, wyszła wezwać posłańca, a gdy ten przyszedł, wręczyła mu zapieczętowane pismo.

– Oddasz do rąk własnych mojej matce, królowej Elżbiecie – poleciła królowa. – I nikomu więcej.

Powiesz jej także kilka słów na osobności. Oto te słowa: Poselstwa stale jeżdżą na Litwę, a wygra, kto się pospieszy.

– Poselstwa stale jeżdżą na Litwę, a wygra, kto się pospieszy – powtórzył posłaniec. – Czy pozwolicie odejść, miłościwa pani?

– Niechaj Bóg prowadzi, Ondraszu.

– I was niechaj strzeże, miłościwa pani.

Posłaniec schował list głęboko w zanadrze, ukłonił się, a kiedy wyszedł, Hedwiga chwyciła przygotowany płaszcz.

– Pozwólcie iść za nim, miłościwa pani. Sprawdzę, czy nikt nie stanie mu na drodze.

Ale królowa roześmiała się z obaw swojej dworki.

– Ktoś miałby czelność zatrzymać wysłannika mojej matki i mojego gońca? Zostań, raczej ci opowiem o moim Wilhelmie.

Posłaniec tymczasem wyszedł z komnaty, minął korytarz, klatkę schodową i drewnianą galerię nad dziedzińcem, a potem wąskimi schodami ruszył na dół, gdzie czekał już pachołek z koniem. Posłaniec wziął wierzchowca za uzdę i skierował się do bramy. Kiedy ją minął, nie poszedł w prawo, w stronę katedry i na drogę wiodącą z zamku do miasta. Poszedł prosto, ku wawelskim budynkom, zajmowanym przez najdostojniejszych świeckich oraz duchownych panów królestwa.

Już po kilku krokach został zatrzymany. Ktoś wziął od niego konia i powiódł go między domami w kierunku murów. Tam otworzono przed nim jakieś drzwi, a kiedy wszedł niepewnie, ktoś zatrzymał go za rękę.

– Masz? – zapytał głos z ciemności.

– Tak – odpowiedział posłaniec, sięgając w zanadrze.

– Daj. I chodź za mną.

Weszli do nisko sklepionej, świeżo bielonej izby, gdzie nie było innych sprzętów, poza stołem, ławą i wysokim żelaznym świecznikiem w kącie. Za stołem siedziało trzech bogato odzianych panów. Ten, który wprowadził królewskiego wysłannika, zapytał go teraz:

– Wiesz, przed kim stoisz?

Posłaniec ukłonił się w odpowiedzi. W siedzącym pośrodku posępnym mężczyźnie rozpoznał Dobiesława z Kurozwęk. Każdy wiedział, jak wygląda wielkorządca królestwa i kasztelan krakowski.

– Tedy milcz przed innymi o wszystkim, czego się dowiedziałeś i jeszcze dowiesz.

Przewodnik zamknął drzwi i położył na stole list królowej. Potem zwrócił się do posłańca:

– Czy królowa kazała ci ustnie powtórzyć coś swojej matce, dostojnej pani Elżbiecie?

– Tak, panie. Kazała powtórzyć, że wygra ten, który się pospieszy, bo kończą się rozmowy polskiego poselstwa na Litwie.

– Coś jeszcze?

– Nic więcej.

– Czy wysłała cię do kogoś innego? Albo może kazała powtórzyć coś komu innemu?

– Tylko tyle, ile powiedziałem.

– Przysięgnij – zażądał jeden z panów siedzących przy stole.

– Przysięgam, że tylko tyle, ile powiedziałem.

– Czy, kiedy królowa wręczała ci list, ktoś jeszcze był w jej komnacie?

– Dworka miłościwej królowej. Nie znam jej imienia. Niewysoka, w żółtej sukni. Nie, przypomniałem sobie. Pani królowa nazwała ją Hedwigą.

– Ach, tak. Hedwiga, córka pana Janosza z Orkeny – wyjaśnił innym Dobiesław.

Potem zwrócił się do posłańca:

– Dobrze odegrałeś swoją rolę i bądź pewny, że zostaniesz wynagrodzony. Teraz idź odpocząć, ale pamiętaj, nie wolno ci się upić, żebyś komu nie wygadał, jaką przysługę nam oddałeś.

Gdy posłaniec wyszedł, pan Dobiesław ciężko oparł się łokciami o stół i uważnie popatrzył na zebranych możnowładców.

– Jest więc prawdą, o czym donoszono. Królowa Elżbieta złamała dane nam słowo i chętnie zobaczy Wilhelma obok naszej królowej. Tylko patrzeć, jak on sam tu zjedzie i upomni się o swoje prawa.

Musimy coś zrobić, bo inaczej nasz wielki trud pójdzie w niwecz, a obcy odbiorą to, co nasze.

– Trzeba podwoić straż i pilnować bram, żeby książę Wilhelm nie dostał się na zamek – podpowiedział Dymitr z Goraja. – Prawdziwego wysłannika królowej Elżbiety osadzić w lochu głęboko, żeby się od niego żadne słówko nie wydostało. Z zamku zaś pozbyć się pod byle pozorem wszystkich, którzy zamiarom naszym nie sprzyjają.

– Słusznie – zauważył trzeci z siedzących, wojewoda krakowski, Spytek z Melsztyna. – Wyślijmy jeszcze pilnego gońca na Litwę, aby tam pospieszono rozmowy.

– Tedy niech jedzie ten, który był u królowej pani. Będziemy go mieli daleko, to i planów naszych nikomu nie powie, choćby i po pijanemu.

– Racja – zgodzili się.

– A co z ową Hedwigą, zaufaną dworką królowej? – zapytał pan Dymitr. – Może i dla niej znajdziemy jakie inne zajęcie?

– Lepiej nie, bo pani królowa mogłaby zacząć coś podejrzewać – Dobiesław zasępił się. – Trzeba z. nią pomówić, sprytnie wybadać, może ostrzec...

Królowa Jadwiga jak zwykle rozpoczęła dzień od porannej mszy świętej w katedrze, w towarzystwie Hedwigi i kilku innych panien ze swojego stałego orszaku. Te klęczały w pewnym oddaleniu od monarchini i kanonik Piotr Wysz uznał, że jest to dobry moment, żeby przekazać wiadomość Hedwidze. Przyklęknął przy niej.

– Zechcijcie zostać chwilę po nabożeństwie – poprosił szeptem. – Chciałbym wam rzec coś ważnego.

Spojrzała zdumiona i tylko głową skinęła w odpowiedzi. Kiedy zaś msza dobiegła końca i orszak panien wychodził, Hedwiga klęczała przy konfesjonale. Królowa rozejrzała się za nią, ale widząc dworkę przy spowiedzi, postanowiła jej nie przeszkadzać i skierowała się z powrotem na zamek.

– W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego – powiedział kanonik do Hedwigi. – Pod tajemnicą spowiedzi odbędziemy tę rozmowę, bo sprawa jest nader doniosła.

Hedwiga przeżegnała się. Przez kratki konfesjonału widziała spoconą twarz kanonika, pełną napięcia i domyśliła się, że chodzić musi o naprawdę ważne sprawy. Tylko co z tym wszystkim ona ma wspólnego? Chyba, że chodzi o tajemnicę królowej! Tak, na pewno o to! I natychmiast obiecała sobie być ostrożna.

– Znam waszego ojca – powiedział kanonik. – Znam go i cenię. Was też obserwuję przy osobie miłościwej królowej i widzę, jak bardzo się staracie. Uznałem zatem, że powinniście wiedzieć o spisku, jaki się szykuje przeciw najjaśniejszej pani.

– Spisek? – przeraziła się Hedwiga. – To niemożliwe! – Spisek przeciw naszej ukochanej królowej, któremu wszyscy jesteśmy zobowiązani przeciwdziałać. Dlatego zaklinam was, Hedwigo córko Janosza, byście mi powiedzieli, co tylko jest wam wiadome w tej sprawie.

– Nic nie wiem o spisku – zapewniła.

– Jeżeli obiecaliście naszej miłościwej pani coś, dyskrecję, pomoc czy coś podobnego, jeśli złożyliście jaką obietnicę, to ja was, w imię Ojca, Syna i Ducha Świętego, z tego zwalniam. To jest poważna sprawa, gdzie, chodzić może nawet o życie najjaśniejszej pani.

Hedwiga milczała przestraszona. Jeśli chodzi naprawdę o życie monarchini, a ci ludzie chcą tylko jej dobra? Ale przecież obiecała, że zachowa milczenie.

– Wybaczcie – powiedziała. – Ale nie mogę zdradzić mojej pani. Nigdy, panie kanoniku. Nawet jeśli rozmowa ta jest spowiedzią.

– Córko – upomniał surowo. – Nie dostaniesz rozgrzeszenia!

– Boże, wybacz mi! – szepnęła Hedwiga. Do kanonika powiedziała:

– Spadnie to więc na moje sumienie. Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus.

Podniosła się z klęczek, pocałowała podsuniętą stułę i szybko skierowała się do wyjścia. Kanonik Wysz zerwał się i ruszył za nią.

– Zaczekajcie – prosił już innym, łagodniejszym tonem. – Zaczekajcie, proszę.

A kiedy się zatrzymała, spojrzał jej w oczy.

– Rozumiem wasze przywiązanie do królowej – powiedział poważnie. – Nie mam do was żalu, choć boję się, jakie to może mieć skutki. Zapomnijmy o tej spowiedzi. Nie chcecie powiedzieć, nie będę was przymuszał. Ale chciałem zapytać was w imieniu największych panów polskich, którym powierzono opiekę nad królestwem i nad jego królową. Czy udzielicie pomocy, jeśli was o to poproszą? Kiedy zostanie wam udowodnione, że chcą jedynie jej dobra?

Hedwiga zawahała się. Duchownemu dobrze patrzyło z oczu i chyba nie zamierzał jej oszukać.

– Tak – odpowiedziała po chwili. – Jeżeli zobaczę, że chodzi o dobro najjaśniejszej pani. Tylko wtedy.

Kanonik Wysz podniósł rękę i przeżegnał Hedwigę.

– Dziękuję wam i za to. Zapomnijmy o naszej rozmowie. Ego te absowo... w imię Ojca, Syna i Ducha świętego.

Hedwiga przeżywała ciężkie dni. Tajemnica, której części była świadoma, ciążyła jej niezmiernie.

Było to tym trudniejsze, że każdego dnia wiele czasu spędzała z królową, świadkując jej radości i oczekiwaniom. Chciała ostrzec królową, uprzedzić ją, ochronić przed rozczarowaniem, ale nic nie mogła powiedzieć wprost. Mogła jedynie próbować dać do zrozumienia.

Pani Jadwiga nie chciała jednak przyjmować do siebie niedobrych wiadomości.

– Wiem, że jesteś ostrożna – uśmiechnęła się do Hedwigi. – i wiem, że chcesz dla mnie jak najlepiej.

Ale niepotrzebnie się martwisz, moja droga przyjaciółko. Tylko patrzeć, a pojawi się w Krakowie mój mąż, Wilhelm, a spodziewam się, że przybędzie z nim dość jego zwolenników, aby zostało dopełnione to, co dawno już ustalono.

– Panowie królestwa spodziewają się innego rozwiązania – przypomniała Hedwiga. – Sama przecież wiecie, miłościwa pani, że przeznaczyli dla was wielkiego księcia litewskiego. Nie zmienią swoich planów, wyraźnie o tym mówią. I powołują się na wolę waszej matki.

– Kiedy dojdzie do nich, że moja królewska matka zmieniła zdanie, i oni będą musieli się z tym pogodzić – odpowiadała Jadwiga.

Jej oczekiwanie pełne było jednak niepewności i niepokoju. Zawiesiła niemal wszelką oficjalną działalność, nie wychodziła z zamku i nie przyjmowała nikogo, siedząc w swoich komnatach, przeważnie tylko w towarzystwie Hedwigi. Tu zaś z wielkiej radości niespodziewanie popadała nagle w wielki smutek.

– Przepadła moja nadzieja – mówiła prawie z płaczem do ulubionej dworki – Tylko patrzeć tego dzikiego Litwina tutaj, na Wawelu. Nie zdąży mój Wilhelm, żeby mnie obronić. Hedwigo, pomódl się ze mną o pośpiech dla Wilhelma!

Któregoś ranka, gdy siedziały obie przy oknie wychodzącym na miasto, przysłano pilną wiadomość.

Wielki orszak księcia austriackiego wjeżdżał właśnie do Krakowa.

Jadwiga klasnęła w ręce.

– Widzisz? – zawołała do Hedwigi. – Przyjechał! Przyjechał po mnie! Bogu niech będą dzięki! A już prawie straciłam nadzieję! I wiesz, co ci powiem? To jest dobra wróżba i dla ciebie. Nie wszystko jeszcze stracone, Hedwigo, choć takie może się wydawać. Ludzkie plany ulegają zmianom. I twój Mikołaj jeszcze o ciebie zapyta! Zapyta na pewno! No, nie martw się, proszę!

Hedwiga uśmiechnęła się słabo.

– Niechby się stało według waszych słów, miłościwa pani – szepnęła.

– Na pewno. A jeśli zbyt długo będzie się zastanawiał, dostanie taki rozkaz ode mnie i od mojego męża, Wilhelma! Teraz pomóż mi się odpowiednio ubrać. i Tymczasem powiadomiony o przyjeździe księcia Wilhelma, któremu towarzyszyli liczni panowie austriaccy i polscy, kasztelan Dobiesław kazał natychmiast dokładnie zamknąć bramy zamkowe i wystawić dodatkowe posterunki. Sam zaś konno, w towarzystwie kilku tylko rycerzy, pojechał na powitanie.

Był na to najwyższy czas, bo orszak księcia docierał już do stóp zamkowego wzgórza. Dobiesław kazał obstawić żołnierzami drogę wiodącą na Wawel, a sam czekał u jej początku, aż czoło pochodu zbliży się. Orszak gości zatrzymał się o kilkaset kroków, naprzód wyskoczył jakiś pojedynczy rycerz i pomknął ku witającym.

– Droga dla księcia Wilhelma! – wołał z daleka. – Droga dla przyszłego króla!

– Ty kto? – zapytał surowo kasztelan Dobiesław.

– Ostasz z Lipowej – odpowiedział tamten hardo, dumnie podnosząc głowę. – Wysłannik księcia Wilhelma. Witajcie najjaśniejszego króla!

Kasztelan zagrodził mu jednak drogę.

– Zatrzymaj się – polecił. – Bez mojego rozkazu nikt nie wejdzie do królewskiego zamku. Ani ty, ani ktokolwiek inny, choćby się mienił największym panem świata. Czyż nie wiadomo twojemu panu, że strażnicy korony polskiej, panowie królestwa i prałaci, uradzili koronę tego kraju ofiarować komu innemu?

– Zejdźcie z drogi! – żądał Ostasz, z trudem powstrzymując tańczącego pod nim konia. – Nie godzi się dawać czekać prawowitemu władcy.

– Do Dobiesława mówisz! – upomniał go surowo dostojnik. – Krakowskiego kasztelana, którego tutaj jedyna i niepodzielna władza.

Ostasz nie zamierzał jednak ustępować na sam dźwięk imienia Dobiesława, choć nieco spuścił z tonu.

– W imieniu mojego pana proszę, byście go przepuścili, bo chce się widzieć ze swoją żoną.

– A ja w imieniu panów tego królestwa mówię, abyś odstąpił.

Dobiesław odwrócił się w siodle i niedbałym gestem ręki dał znak, by szpaler żołnierzy natychmiast ustawił się w poprzek drogi kilkakrotnym szeregiem.

– Czy twój pan siłą chce wejść na Wawel? – zapytał.

– Jego prawo, więc jeśli będzie trzeba, użyjemy i siły. Dobiesław odwrócił się ze wzgardą.

– Zdobędziesz to wzgórze? – zapytał drwiąco. – W jaki sposób? Powiedziałem, odstąpcie po dobroci.

Przekażcie szlachetnemu księciu Wilhelmowi, że go serdecznie witamy w naszej ziemi i w Krakowie, ale do zamku wpuścić nie możemy. Bo inaczej umawialiśmy się z królową matką Elżbietą.

– Pożałujecie swojego oporu! – warknął Ostasz. Obejrzał się na swoich, co stali o dwieście kroków dalej, z rozwiniętymi proporcami, pełni blasku i siły. Widział to też Dobiesław. Ale nie ustąpił. Nawet wielokrotnie silniejszy przeciwnik nie miałby szans na zdobycie Wawelu, dokąd prowadziła tylko jedna droga, gęsto obstawiona przez żołnierzy.

– Obyś ty nie pożałował swojej zuchwałości! – powiedział do Ostasza.

Ten zaś zawrócił rumaka i bez pożegnania odjechał do swoich. Tam rozgorzał natychmiast gorączkowy spór. Jedni chcieli iść zaraz i siłą wymusić posłuszeństwo, inni proponowali układy.

Jedni i drudzy wiedzieli, że nie wejdą do zamku bez przyzwolenia kasztelana.

Tymczasem Dobiesław stał konno i czekał, co zrobią. W końcu postanowili się cofnąć. Sam zaś książę Wilhelm udał się do położonego tuż pod Wawelskim Wzgórzem obszernego domu pana Gniewosza z Dalewic.

– Bardzo dobrze – mruknął do siebie pan Dobiesław. – Nie weszliście dziś, nie wejdziecie i jutro.

Chwilę później kasztelan musiał stawić czoło gniewowi królowej.

– Zamknęliście mnie! – krzyczała. – Mnie, królową, w moim własnym domu!

– Nie – skłamał w żywe oczy Dobiesław. – To pewnie tylko drzwi się zacięły.

– Gdzie jest Wilhelm? Gdzie mój mąż?

– Odbył długą i szybką podróż, aby się z wami zobaczyć, miłościwa pani. Jest zmęczony, musi się odświeżyć. Wkrótce złoży wam uszanowanie.

– Wieczorem? Niech będzie wieczorem. Moje perły! – biegała po komnacie Jadwiga. – Znajdźcie moje perły!

– Nie dziś, miłościwa pani – powiedział z naciskiem Dobiesław. – Na jutro wyznaczyliśmy spotkanie.

– Na jutro? Dlaczego dopiero na jutro? I dlaczego mówicie, że wyznaczyliście. A ja? Mnie nie pytacie? Moja wola nie ma znaczenia?

Dobiesław ukłonił się.

– Pozwólcie sobie przypomnieć, miłościwa pani, o umowach, jakie zawarliśmy z wami i waszą matką, królową Elżbietą. Jesteście wedle prawa niepełnoletnia i w waszym imieniu do nas należy stanowić o wszystkim.

– Brakuje mi tylko kilka miesięcy!

– Wybaczcie, ale jednak brakuje, miłościwa pani. Naszym zaś zadaniem jest dbać o wasz los i wasze szczęście. Jadwiga zacisnęła usta.

– Będziecie więc mnie więzić, kasztelanie?

– Ani nam to w głowie, miłościwa pani. Jednak zaszły pewne ważne okoliczności, nad którymi musimy się naradzić. Wysłannicy szlachetnego księcia Wilhelma, panowie Gniewosz z Dalewic i Ostasz z Lipowej, powiadają, że są w posiadaniu aktu, w którym wasza matka nakazuje, abyście dopełnili małżeństwa z księciem Wilhelmem.

– Dzięki Bogu! – odetchnęła głośno Jadwiga. – Dzięki Bogu, że moja matka cofnęła swoje postanowienie.

– Ale my jednak nie cofnęliśmy swojego – zauważył twardo Dobiesław. – Zechcijcie zrozumieć, najjaśniejsza pani, że stoimy nie o własne zaszczyty, ale o pomyślność całego królestwa.

– A o moje szczęście?

– Także o wasze szczęście – zgodził się gładko kasztelan. – Czyż nie przysięgaliśmy waszej matce pilnować was i strzec, byście nie doznali jakiej krzywdy czy despektu? Czy nie przysięgaliśmy, że zrobimy wszystko jak najlepiej? Wysłannicy księcia Wilhelma powiadają, że mają dokument od waszej matki. Ale dokument można ukraść, podrobić, przeinaczyć. Musimy mieć pewność, że taka jest wola królowej Elżbiety. Zrozumcie, że trudno nam uwierzyć, aby wasza matka za nic miała słowo dane panom polskim i obietnice wystawione poselstwu wielkiego kniazia Litwy. Póki pewności tej nie mamy, musimy być ostrożni. Chodzi przecież nie tylko o dobro królestwa, ale i o wasze własne bezpieczeństwo. Musimy mieć dowód.

– Ile to potrwa? Ile czasu potrzebujecie na uzyskanie dowodu?

– Dwadzieścia dni.

– A w tym czasie co ja mam robić?

– Trzeba czekać.

– W zamknięciu, panie kasztelanie? Mam czekać w zamknięciu czy też pozwolicie mi wychylić nos poza te drzwi?

– Możecie robić, co wam się podoba, najjaśniejsza pani Proszę was tylko w imieniu panów królestwa, byście pamiętali, że to im dała słowo wasza matka i wy sami. Nie możecie nic zrobić bez jej i naszej zgody. Miłujemy was całym sercem, pragniemy wam służyć całą osobą, sławą i majątkiem, ale błagamy, byście pamiętali, że jesteście niepełnoletnia.

– Nie lubię was, kasztelanie! – rozzłościła się Jadwiga.

– Wybaczcie, miłościwa pani – pochylił głowę. – Reprezentuję przed wami wolę panów polskich, nie swoją własną. A dla pomyślności waszego królestwa i utwierdzenia wiary chrześcijańskiej, gotów jestem znieść wiele.

Królewski narzeczony

Sierpień 1385

Dzień był upalny i Hedwiga nie potrzebowała nawet płaszcza, wyszła z Wawelu w swojej codziennej granatowej sukni.

– Przekażesz, że nie mogę już doczekać się spotkania – poleciła królowa. – Zresztą, wiesz przecież dokładnie, co masz powiedzieć. Nie chcą puścić Wilhelma na zamek, sama pójdę do Krakowa, niech powie tylko, dokąd. Dowiedz się wszystkiego, co trzeba i wracaj szybko.

Hedwiga bez trudu minęła straże zamkowe, potem licznych żołnierzy wojewody Spytka i kasztelana Dobiesława, którzy pod Wawelem zgromadzili wszystkich zbrojnych, jakich tylko udało się znaleźć.

Nikt jej nie zatrzymywał, więc nie domyślała się nawet, że kasztelan posłał za nią pewnego zmyślnego człowieka, który miał śledzić każdy jej krok i donieść potem o wszystkim.

U podnóża zamku stali już ludzie Wilhelma, w tym tak że wielu Polaków oraz mieszczanie krakowscy, dla których przyjazd austriackiego księcia był nie tylko widowiskiem, ale przede wszystkim dobrym interesem. Już im obiecał przywileje za gorące powitanie i życzliwość. A ile to trzeba było gospód, kwater, ile posiłków i piwa dla ludzi, paszy dla koni. Ile to było zyskownej roboty dla kowali, płatnerzy, rymarzy, powroźników.

Gdy tylko Hedwiga powiedziała, że z rozkazu królowej szuka księcia Wilhelma, pierwsi napotkani żołnierze poprowadzili ją zaraz do miejsca, gdzie się zatrzymał.

Książę Wilhelm przebywał zaś w domu pana Gniewosza z Dalewic, w towarzystwie kilku panów polskich, w tym wielmożnego Władysława Opolczyka, polskiego księcia, który trzymał w lennie ogromny szmat ziemi, nadanej jeszcze przez zmarłego króla Ludwika.

Stali teraz gromadą przed domem i patrzyli na wzgórze zamkowe, jakby oceniali szansę wdrapania się tam i zajęcia go siłą. Wśród obecnych Hedwiga rozpoznała także Ostasza z Lipowej, którego rozpuszczone włosy, długie i białe, wyraźnie odcinały się od innych rycerskich głów, przybranych przeważnie w żelazne hełmy.

Widok księcia, który przyprowadził tak liczne oddziały zbrojne, napawał Hedwigę nieznaną obawą.

Spełniała polecenie królowej, chciała się jej przysłużyć jak najlepiej, ale nie mogła zapomnieć ostrzeżenia, jakie wygłosił do niej kanonik Wysz. Spisek. Czy to jest spisek? Co zamierzają ci ludzie?

Czy chodzi im o interes monarchini, czy może o coś zupełnie innego?

Drogę zastąpił jej ktoś zbrojny wypytując, co ma do przekazania.

– Od mojej pani, królowej, mam przesłanie – odpowiedziała odważnie. – Ale tylko dla księcia Wilhelma.

Wilhelm, ubrany w pyszne czerwone, przetykane złotem szaty, w takimż kapeluszu na głowie, wyszywanym perłami, usłyszał Hedwigę i sam wyszedł spomiędzy swoich towarzyszy. Był niewiele starszy od Hedwigi, miał wysokie czoło, kształtny nos, wąskie wargi, zaciśnięte z niezadowolenia całą sytuacją.

– Jestem – zawołał niecierpliwie. – Tu jestem. Co powiecie od swojej pani?

Hedwiga dygnęła uprzejmie.

– Jestem Hedwiga, córka Janosza z Orkeny – przedstawiła się. – Moja pani, królowa polska, wita was serdecznie i przeprasza, że nie może jeszcze podjąć was na swoim zamku. Oto list od mojej pani.

Wilhelm niecierpliwie złamał pieczęć, przeczytał szybko krótki tekst i uśmiechnął się zadowolony, widać na takie słowa czekał. Potem dwornie odkłonił się Hedwidze.

– Podziękujcie waszej i mojej królowej. Powiedzcie, że bardzo mi pilno się z nią zobaczyć, gnałem tu co koń wyskoczy i teraz trudno mi wprost opanować niecierpliwość. Powiedzcie, że spodziewam się wkrótce zostać jej małżonkiem, wedle woli jej matki i, mam nadzieję, według jej woli. Rozumiem, że w tej chwili istnieją drobne przeszkody w spełnieniu naszych zamiarów, ale spodziewam się, że lada chwila przeszkody te zostaną usunięte.

– Taką nadzieję poleciła mi przekazać wam moja pani, królowa.

– Czy czuje się zdrowa?

– Tak, książę. Czuje się dobrze. I powiem miłościwej pani, że was także zastałam w dobrym zdrowiu.

– Proszę o to. Powiedzcie również, że czcigodni ojcowie franciszkanie zaprosili mnie do swojego klasztoru. Zechcijcie więc przekazać moje zaproszenie, abyśmy tam właśnie odbyli spotkanie.

Wysłałem już posłów do panów polskich, żeby na takie spotkanie dali zgodę i spodziewam się, że nie odważą się odmówić.

Westchnął i Hedwiga poczuła do niego natychmiast wielką sympatię. Książę był pięknym młodym mężczyzną i nie dziwiło jej, że królowa woli go od starca Jogajły, za jakiego usiłowano ją wydać.

Pomyślała też o własnych perypetiach z Mikołajem i po raz kolejny obiecała sobie w duchu pomagać swojej pani ze wszystkich sił.

– Bądźcie pewni, szlachetny książę, że wiernie przekażę wasze posłanie – ukłoniła się, zamierzając odejść i czym prędzej powiadomić królową, że lada moment będzie mogła zobaczyć się ze swoim ukochanym.

– Pani! – zatrzymał ją książę. – Czy zechcecie przekazać ode mnie drobny upominek pani Jadwidze, waszej i mojej królowej?

Potem wziął od kogoś z towarzyszących mu osób jakiś niewielki przedmiot. Był to wykonany ze srebra ptak prawie naturalnej wielkości, siedzący na końcu grubej prostej gałązki. Ptak przypominał wróbla, z dokładnie wyrzeźbionymi piórami i cieniutkimi łapkami uczepionymi patyka. Kiedy Wilhelm przyłożył do ust drugi koniec patyka, gałązka okazała się fujarką, wydającą piękne wysokie dźwięki. Ale to nie wszystko. Kiedy bowiem książę dmuchał i z instrumentu wydobywał się dźwięk, srebrny ptak wdzięcznie poruszał skrzydłami, składając je i rozkładając.

Hedwidze roześmiały się oczy i wzięła fujarkę do ręki.

– Pani królowej bez wątpienia spodoba się ten upominek – zapewniła. – I dlatego, że jest piękny, i dlatego, że od was pochodzi.

Dygnęła raz jeszcze przed księciem i ruszyła w drogę powrotną, a wtedy stanął przy niej pan Ostasz z Lipowej. Ukłonił się uprzejmie i grzecznie zapytał, czy go sobie przypomina.

– Pamiętam was doskonale – potwierdziła Hedwiga. – Wyście Ostasz z Lipowej.

– Nie byłem pewny, czy to wy, kiedym was widział idącą ze wzgórza, tak piękną zobaczyłem pannę.

Pozwolicie się nieco odprowadzić? Jestem wielce rad, że was widzę przy boku naszej pani królowej i jestem rad, że zaliczając się do przyjaciół miłościwej pani, zaliczam się i do waszych przyjaciół.

– Panie – odpowiedziała uprzejmie Hedwiga. – Jestem dworką królowej Jadwigi, macie rację, że zaufaną. Co zaś do jej przyjaciół, mam nadzieję, że w całym królestwie nie ma ani jednego człowieka, który życzyłby jej źle.

Wylewne zachowanie Ostasza Hedwiga przyjęła chłodno, nie lubiła, by mówiono cokolwiek o jej urodzie, skoro sama wiedziała najlepiej, że nie jest piękna i wszystkie podobne wypowiedzi skłonna była uznawać za kpiny albo próby wkupienia się w jej łaski. Szybko więc pożegnała się z panem Ostaszem.

Królowa Jadwiga, czekająca w oknie wychodzącym na dziedziniec, drżała z niecierpliwości. Gdy tylko zobaczyła Hedwigę, natychmiast zbiegła do niej, wyrzucając z siebie niecierpliwe pytania:

– Widziałaś go? Jaki jest? Czy wszystko u nich w porządku? Kiedy się zobaczy ze mną? Dlaczego nie próbował przyjść tutaj? Co powiedział? Kazał coś powiedzieć? Czy przekazałaś mu moje posłanie?

Co on na to? Prawda, że jest piękny?

– Jest piękny – odpowiedziała z uznaniem Hedwiga. – i taki dostojny. Wielu możnych panów go otacza, a jednak od razu wiadomo, który z nich jest synem arcyksięcia Leopolda.

– Ale co powiedział?

– Że drży z niecierpliwości, miłościwa pani. Że nie może doczekać się spotkania. Skoro nie chcą go na zamku, gotów widzieć się z wami w innych, skromniejszych okolicznościach. Pójdzie do klasztoru ojców franciszkanów, którzy zaofiarowali mu gościnę. Prosi, byście tam przybyli. Jego posłowie rozmawiają już o tym z panem kasztelanem. Najdalej jutro zobaczycie go osobiście.

– Klasztor to chyba dobry pomysł – zgodziła się Jadwiga. – Przecież nie mogą mnie w nieskończoność zatrzymywać w komnacie. Mam prawo chodzić, gdzie chcę, a skoro tak im zależy na zamku, niech go sobie pilnują.

Kiedy Hedwiga pokazała królowej srebrnego ptaka i przedstawiła jego działanie, Jadwiga aż klepnęła się dłonią w czoło.

– Ale jestem głupia! Przecież powinnam powitać go jakimś darem. Zwłaszcza, że nie wpuszczono go na Wawel.

– Nie wolno wam tak mówić, miłościwa pani – upomniała królową Hedwiga, rozglądając się, czy obecni na dziedzińcu słyszeli te słowa. – Cierpi na tym wasz autorytet, jak by to powiedział pan Dobiesław albo kanonik Wysz.

Ale nic nie mogło zepsuć dobrego humoru pani Jadwigi.

– Dobrze – roześmiała się i zaraz poprawiła swoją wypowiedź: – My, królowa, jesteśmy głupia.

Zachichotały obie i pobiegły do komnaty Jadwigi, żeby w ciszy i spokoju królowa mogła wysłuchać szczegółowego sprawozdania Hedwigi. Dworskie panny patrzyły na zażyłość córki Janosza z królową i zaciskały palce z zazdrości. Coś ciekawego działo się wokoło monarchini, a one prawie nic o tym nie wiedziały!

Z oficjalnym poselstwem w sprawie spotkania dostojnych narzeczonych przyszedł na zamek mediować z polskimi panami Gniewosz z Dalewic w towarzystwie Ostasza z Lipowej. Rozmowy z wojewodą Spytkiem i kasztelanem Dobiesławem trwały dość długo, ale zakończyły się po myśli królowej.

– Dobrze więc – podsumował pan Dobiesław. – Pani królowa może spotykać się z księciem Wilhelmem choćby i każdego dnia, ale wyłącznie pod naszą opieką, gdyż nie musimy chyba przypominać, że jest niepełnoletnia. Miejscem spotkań będzie klasztor ojców franciszkanów, jeśli tak sobie życzycie. Obie strony poprzysięgną zachować status quo aż do czasu, kiedy sprawa się wyjaśni i otrzymamy wiążące odpowiedzi ze strony królowej matki.

Ustalono dalej szczegółowo, po ilu ludzi i w jakim charakterze będzie mogło towarzyszyć dostojnym narzeczonym, na jakich miejscach kto będzie mógł siedzieć przy stole, kto i do jakiego miejsca będzie mógł odprowadzić królową.

Na zakończenie pan Gniewosz z Dalewic nie umiał się jednak powstrzymać, żeby nie wypowiedzieć swojego zdania o roli kasztelana w zamieszaniu, jakie stało się udziałem pretendenta do polskiego tronu.

– Będziemy pamiętać wam, panie Dobiesławie, waszą życzliwość dla naszego nowego króla – powiedział z naciskiem.

– Nie straszcie mnie – odciął się kasztelan. – Tu chodzi o sprawy daleko poważniejsze, niż się wam wydaje. O interes całego królestwa. Albo więc zgodzicie się, jak zapisaliśmy, zaczekać na rozstrzygnięcia zgodne z prawem i wolą królowej matki Elżbiety, albo królowa pani czekać będzie na te postanowienia za bramami Wawelu.

– Zgoda, zgoda! – zawołali obaj i podnieśli ręce do przysięgi.

Refektarz u franciszkanów

Przez szereg dni królowa Jadwiga miała chodzić do klasztoru franciszkanów na spotkania z ukochanym. Towarzyszyło jej stale kilku panów polskich, stanowiących jej osobistą straż oraz ogromna rzesza służby.

W refektarzu klasztoru piętnastoletni Wilhelm, syn Leopolda, książę austriacki z rodu Habsburgów, kłaniał się nisko przed swoją królową, klękał na jedno kolano i dla wielkiego uszanowania całował kraj jej szaty.

W refektarzu klasztoru franciszkanów wszyscy obecni podziwiali wysoką, smukłą sylwetkę młodej królowej, jej twarz o anielskim wyrazie, jej złote włosy, nie mogli się też nachwalić jej uprzejmości, jej dowcipnej wymowy, jej uczonych uwag.

– Jeśliby takiej okazji poniechał Wilhelm, byłby największym na świecie kpem i głupcem – mówili jego zwolennicy.

– Jeśli dopuścimy, aby tych dwoje naprawdę się pokochało, stworzymy przeszkodę nie do przebycia – mówili panowie polscy.

W refektarzu klasztoru franciszkanów grała muzyka, sztukmistrze w kolorowych kubrakach pokazywali skoki i piramidy. Na stołach przybywało półmisków, w których można było zobaczyć wszelkie dobro, jakie rodzi się na świecie i jakie wymyślono gdziekolwiek – mięsiwa, drób, dziczyzna, ptactwo, ryby, owoce, kołacze i ciasta.

W refektarzu klasztoru franciszkanów słychać było radosny śmiech młodej królowej.

Polscy panowie ledwo próbowali potraw, ledwo moczyli wąsiska w winach węgierskich, italskich, niemieckich, hiszpańskich i francuskich.

Każdego dnia królowa Jadwiga pokazywała się w nowej sukni, bogatej, kapiącej od klejnotów.

Każdego dnia coraz bardziej błyszczały oczy młodej pani.

Każdego dnia książę austriacki mocniej ściskał białe dłonie królowej.

– Posłuchajcie o miłości, która jest silniejsza od wszystkiego – śpiewali trubadurzy. – Posłuchajcie, jak zakochał się w Izoldzie złotowłosej piękny Tristan, wierny rycerz dobrego króla Marka...

Każdego dnia, po powrocie do swoich komnat, królowa Jadwiga, jeszcze pełna niedawnego pląsania, jeszcze mająca w uszach czułe szepty Wilhelma, mówiła do zaufanej dworki:

– Jakże jestem rada! Czy naprawdę tak piękne, wesołe, szczęśliwe, mogłoby być moje dalsze życie?

Każdego wieczora panowie polscy, powróciwszy na Wawel, sapali z przejęcia i załamywali ręce w przeczuciu wielkiego niebezpieczeństwa.

– Coraz gorzej idą nasze sprawy, a coraz lepiej Wilhelmowe – oceniali – Nie trzeba było godzić się na owe spotkania.

– Próżno żałować teraz, skoro nie zarządziliśmy wcześniej, aby się nie spotykali.

– Unieszczęśliwimy królową, gdy przyjdzie nam przeciwstawić się jej uczuciom.

Pierwszego wieczora królowa ofiarowała Hedwidze złoty pierścień.

– Weź – powiedziała. – To znak mojej radości i wdzięczności za twoje posłannictwo. Niechaj ci służy, kiedy wreszcie spotkasz swojego ukochanego Mikołaja i usłyszysz od niego, że pragnie cię za żonę.

Drugi pierścień dała Hedwidze następnego wieczora, ale kolejnego dworka już nie przyjęła.

– Bardzo wam dziękuję, miłościwa pani – powiedziała zawstydzona. – Doceniam waszą wielką łaskę, choć naprawdę nie zrobiłam niczego, byście mieli nagradzać mnie tak hojnie.

– Chcę być hojna – śmiała się radośnie królowa. – Bo jestem zadowolona.

– Jeśli wasza wola mnie nagrodzić, dajcie mi Mikołaja – poprosiła Hedwiga.

– Ależ oczywiście, że dam! – cieszyła się królowa z tak łatwej do spełnienia prośby. – Gdy tylko dojdę do pełnoletności, sama wydam stosowne polecenie.

Po kilku dniach rozgrzany winem książę Wilhelm pochylił się do uszka królowej Jadwigi:

– Jeśli ty jesteś królową, a ja przyszłym królem polskim, nasza wola winna stanowić o wszystkim. Czy nie tak?

– Tak – odpowiedziała Jadwiga z mocno bijącym sercem, bo nagle wydało się jej, że Wilhelm znalazł wreszcie rozwiązanie dla ich sytuacji.

– Zatem przyjmijmy święty sakrament małżeństwa, skoro powiadają biskupi, że ślub, jaki zawarliśmy przed laty, nie jest ważny.

– Przyjąć sakrament małżeństwa? – Jadwiga aż ręce podniosła do ust. – Ale jak?! Nie znam nikogo, kto mógłby udzielić nam ślubu. Przecież żaden ksiądz nie odważy się wystąpić przeciw swoim biskupom.

– A jeśli jest taki?

– Jest?

– Znalazł się taki w tym klasztorze. Aby ci się przysłużyć, nie obawia się ani krakowskiego biskupa, ani samego prymasa Bodzanty.

– I mógłby udzielić nam ślubu? Tylko czy ów ślub będzie ważny?

– Jeśli udzieli go kapłan, będzie ważny. A gdy to się stanie, nikt nie będzie mógł powiedzieć, że nie jesteśmy poślubieni.

Jadwiga zdecydowała się natychmiast.

– Gdzie jest ten ksiądz? Niech zaraz spełnia swój obowiązek – gotowa była zerwać się i biec na spotkanie szczęścia.

– Jest tutaj, czeka tylko na znak. Ale rzecz cała musi pozostać w tajemnicy, bo inaczej znajdą się tacy, co nam przeszkodzą.

– Więc kiedy?

– Jutro. Będziemy udawać, że wszystko jest jak zwykle. O oznaczonej porze, uśpiwszy czujność naszych strażników, wymkniemy się na chwilę do kościoła. Kapłan połączy nas świętymi więzami, a potem ogłosimy o tym wszystkim. Tylko, czy chcesz wyjść za mnie?

– Pragnę tego jak niczego innego na świecie.

– Jak ja ciebie, królowo moja. Tylko nikomu o tym nie mów. Jutro wszystko zastaniesz tu gotowe.

Ważne, abyś przyszła i abyś nadal chciała mnie poślubić.

– Chcę. Oczywiście, że chcę!

– Ciii!... Dzięki Bogu. Wszystko będzie przygotowane, więc nie martw się o nic, ukochana moja. Nie zakładaj nazbyt wyróżniających się szat ani klejnotów. Nikt nie może domyślić się naszych zamiarów.

Tego wieczora królowa Jadwiga rozkazała, żeby posłanie przygotowano jej znacznie wcześniej niż zwykle.

– Jestem zmęczona. Chcę się położyć. Wy wszyscy możecie odejść.

Hedwiga zajmowała się już rozbieraniem pani do snu, gdy dano znać, że pan Dobiesław z Kurozwęk pilnie prosi o posłuchanie.

– Jutro – odpowiedziała królowa. – Dziś już nie przyjmuję nikogo.

Paź wyszedł, żeby oznajmić wolę królowej, ale pan Dobiesław najwyraźniej nie zamierzał ustąpić.

Słychać było jego gniewny głos za drzwiami.

– Nie odejdzie – powiedziała Hedwiga. – Może spróbuję mu wytłumaczyć, że już śpicie, miłościwa pani.

Wyszła, starannie zamykając drzwi za sobą. Stał za nimi wielkorządca Dobiesław w towarzystwie pana Dymitra z Goraja.

– Zechcijcie powiadomić najjaśniejszą panią – powiedział Dobiesław. – Przyszliśmy ze sprawą nie cierpiącą zwłoki.

– Wybaczcie, szlachetni panowie – ukłoniła się uprzejmie Hedwiga. – Miłościwa królowa wcześniej udała się na spoczynek. Jest już w łożu, więc nie wydaje mi się...

– Bardzo prosimy o rozmowę – nalegał pan Dobiesław. – Wiemy o spoczynku najjaśniejszej pani, jednakże sprawa nie powinna czekać do jutra...

– Miłościwa pani wyraźnie powiedziała, że nie życzy sobie widzieć dziś kogokolwiek.

– Jednak musimy prosić...

Zanim Hedwiga znalazła następny argument, drzwi komnaty otworzyły się i stanęła w nich królowa, w płaszczu narzuconym na nocny strój.

– Czy we własnych komnatach nie mogę odpocząć w spokoju? – zapytała gniewnie.

Obaj panowie ukłonili się nisko.

– Raczcie wybaczyć, najjaśniejsza pani – powiedział Dobiesław. – Otóż przybył goniec z Litwy.

Nie była to wiadomość, jakiej oczekiwano w komnatach Jadwigi.

– Cóż z tego? – zapytała, starając się panować nad głosem, w którym było drżenie. – Każdego dnia przybywają gońcy.

– To goniec od naszego poselstwa, miłościwa pani. Jesteśmy zobowiązani przekazać wam natychmiast, ni chwili nie czekając, że rozmowy na Litwie dobiegają końca. Lada dzień powróci poselstwo królestwa z odpowiednimi dokumentami. Chcieliśmy, byście wiedzieli miłościwa pani, że wielki książę litewski, Jogajła, zgodził się poślubić was i przyjąć ofiarowaną mu polską koronę. Podpisano już stosowne akta.

Jadwiga zacisnęła pięści.

– Nie jestem ciekawa tych wieści – powiedziała, machając dłonią, jakby chciała, żeby szybko odeszli.

Nie ruszyli się jednak z miejsca. Patrzyli zmieszani, jak Jadwidze zaszkliły się oczy. Obaj odwrócili wzrok.

– Miłościwa pani... – przemówił łagodnie Dymitr z Goraja. – Wasza matka życzy sobie...

– Nikt nie wie, czego naprawdę życzy sobie moja matka – przerwała sucho królowa. – I nikt się nie dowie, póki ona sama nie przemówi A ja komu mam wierzyć? Jedni powiadają to, drudzy owo.

Wymagacie ode mnie królewskiego postępowania, choć nie stworzyliście mi królewskich warunków, spokoju, wolności. Idźcie stąd i róbcie, jak uważacie za stosowne. Mnie zaś ani nie powiadamiajcie, ani nie pytajcie o zdanie, skoro tak naprawdę wcale was ono nie obchodzi.

– Miłościwa pani...

– Idźcie stąd – powtórzyła Jadwiga. – Dość tego!

Nie czekając, czy mają coś jeszcze do powiedzenia, odwróciła się i odeszła do siebie, trzasnąwszy drzwiami. Panowie spojrzeli po sobie.

– Pani Hedwigo, uspokójcie naszą królową – poprosił Dymitr z Goraja, ale dworka była równie zdenerwowana jak jej pani.

– Nie będzie to łatwe – odpowiedziała tylko i pobiegła za królową.

Wróciła do komnaty, gdzie Jadwiga szlochała głośno, leżąc na łożu. Kiedy jednak za dworką zamknęły się drzwi, królowa zerwała się i chwytając dziewczynę za rękę, zapytała szeptem:

– Czy mi pomożesz?

– Oczywiście, miłościwa pani. Przecież wiecie, że zawsze możecie liczyć na mnie.

– Ale czy mi pomożesz naprawdę? To może być trudne, a na pewno nie spotka się z pochwalą ze strony pana Dobiesława i innych.

Hedwiga poczuła, że spełniają się słowa kanonika Wysza. Czy chce, czy nie chce, zostanie zaplątana w coś, czego z własnej woli nie podjęłaby.

– O czym mówicie, najjaśniejsza pani?

– Wilhelm poddał myśl, byśmy stanęli przed ołtarzem. Choćby i po kryjomu, ale niech się dopełnią śluby nasze z dzieciństwa.

– Tajny ślub? – przeraziła się Hedwiga.

– Tak właśnie. Jutro. Gdy inni będą zajęci, wymkniemy się na chwilę do kościoła, a tam będzie już czekał kapłan, który połączy mnie z Wilhelmem.

– I nikt nie będzie o tym wiedział?

– Nikt. Ogłosimy wiadomość dopiero po przyjęciu sakramentu. A wtedy nie można już będzie cofnąć tego aktu, bo co Bóg złączył, człowiek nie może rozłączyć.

Hedwiga czuła zamęt w głowie. Królowa najwyraźniej miała już wszystko dokładnie ułożone i wydawała się gotowa przeprowadzić to wedle własnych myśli. Hedwiga popierała zamysły królowej, bo była jej życzliwa z całego serca. Nie była jednak przekonana, że wszelkie przeszkody zostały już pokonane i można nie obawiać się niczego. Jest przecież jeszcze pan kasztelan Dobiesław...

– Najjaśniejsza pani – szepnęła. – Pomogę, ile będę mogła. Pozwólcie sobie jednak powiedzieć, że podjęliście trudną i niebezpieczną grę. Panowie mówili wam przecież, że zgodnie z wolą waszej matki, dobiegają końca rozmowy na Litwie z wielkim kniaziem Jogajłą. Jeśli zaś tak jest, nie możecie postąpić wbrew ich woli.

– Już postanowiłam – oświadczyła Jadwiga. – Postanowiłam, słyszysz? Chcę tak właśnie. Ja, królowa!

Czy mi pomożesz?

Hedwiga nie wahała się.

– Tak, miłościwa pani.

– Nie mówmy zatem o obawach, ale o naszych przygotowaniach.

Hedwiga mało spała tej nocy. Tuż obok słyszała spokojny, równy oddech królowej Jadwigi, lecz sama nie mogła zasnąć. Królowa spała, bo ułożyła sobie wszystko i czekała teraz tylko na spełnienie planów. Dla Hedwigi owe plany nie były ani takie łatwe, ani takie proste. Biła się Z myślami, czy nie powinna powiedzieć o swoich podejrzeniach, o rozmowie z kanonikiem Wyszem, o niepokojach. W końcu jednak nie powiedziała. Musiała przecież wybrać. Albo będzie z królową, albo przeciw niej.

Postanowiła bezwarunkowo być przy swojej pani.

Wigilia świętego Bartłomieja

23 sierpnia 1385

Ten dzień, czwartek, wigilia świętego Bartłomieja, był podobny do dni poprzednich, ale jakże inny.

Królowa Jadwiga wstała wcześnie, choć nie tak radosna, jak w dni ubiegłe, kiedy z niecierpliwością wyczekiwała spotkania z Wilhelmem. Była poważniejsza, bardziej skupiona, prawie smutna. Wkrótce udała się na śniadanie do franciszkanów, jak zwykle w licznej asyście panów polskich, rycerzy i służby. Starała się nie dać odczuć po sobie pośpiechu i chyba się to jej udało, ponieważ wszystko wydawało się dokładnie takie samo jak dzień i tydzień wcześniej.

Ale Hedwiga córka Janosza, obciążona powierzoną tajemnicą królowej i wiedząca, że panowie polscy wyczuleni są na spodziewany spisek, tego dnia widziała jakby więcej, dokładniej i bardziej wyraźnie.

Hedwiga widziała panów gotowych do drogi już rano, choć zwykle zwlekali z wyruszeniem i drogę odbywali nie zbyt chętnie. Byli też jakby bardziej uważni, skupieni, czujni. Hedwiga widziała zdwojone straże na dziedzińcu i przy bramie. Widziała nowych zbrojnych koło katedry, przy domu biskupa Jana i potem na drodze ze wzgórza ku miastu.

Wesołość, radość i zabawa tego dnia wydawały się podobne do tych z dni poprzednich, ale jak potem mówili niektórzy, w powietrzu czuć było nadciągającą burzę. Może było tak z powodu upału, który nagle przeszedł w wyraźną zapowiedź burzową, pojawiły się czarne chmury, powiało silnym wiatrem.

– Niechby spadł deszcz – mówili uczestnicy codziennego pochodu do klasztoru franciszkanów. – Trudno wytrzymać taką duchotę.

W klasztornym refektarzu panował przyjemny chłód, ale i tu wyczuwało się napiętą, nie wiadomo dlaczego, atmosferę.

Pan Dobiesław z Kurozwęk nie pojechał tego dnia do klasztoru. W swojej komnacie na zamku stale kogoś przyjmował i odprawiał, czytał listy, dyktował odpowiedzi.

Właśnie z panem Dymitrem z Goraja omawiali sprawę pewnego sporu, jaki biskup krakowski miał z jednych ze swoich podwładnych, kiedy dano znać, że przybył z miasta pewien zaufany człowiek i pilnie pragnie mówić z kasztelanem.

Dobiesław odłożył dokumenty i polecił natychmiast wezwać posłańca, a kiedy wszedł niewielki człowiek w ubraniu dworskiego służącego, kasztelan nakazał mu mówić wszystko, co wie.

– Coś dziwnego się szykuje, dostojny panie – powiedział wysłannik. – Jeszcze czegoś takiego nie widziałem.

Człowiek wydawał się zawstydzony. Poczucie obowiązku walczyło w nim z podejrzeniem, że zawraca głowę kasztelanowi, gdy ten zajęty jest znacznie ważniejszymi sprawami.

– Co się szykuje? – zapytał pan Dobiesław.

– Jakby wielkie święto. Rada miejska bez przerwy obraduje, mieszczanie zbierają się gromadami, a wszystko w uroczystych strojach. Proboszczowie w kościele Mariackim i świętego Andrzeja kazali pachołkom wejść na dzwonnice i siedzieć tam do odwołania. Biedota i żebracy nie biegają jak zwykle za zarobkiem, bo poszła wieść, Że podobno ktoś będzie darmo dawał chleb i zboże.

– Będzie wydawany chleb? – zaciekawił się pan Dobiesław. – Zupełnie za darmo dla wszystkich? Kto miałby interes w tym, żeby wydawać tak wielką kwotę dla nakarmienia biedoty?

– To ponoć rozkaz księcia opolskiego – podrzucił wysłannik. – Ludzie czekają pod kościołami, bo podobno chleba mają dać więcej niż zwykle.

– Opolczyka? To do niego podobne. Ten umie zaskarbiać sobie łaski. Tylko jaki ma w tym interes?

Czego chce?

Zasępiony usiadł za stołem i pytająco spojrzał na pana Dymitra. Ale pan z Goraja tylko rozłożył ręce w bezradnym geście.

– Co jeszcze? – zapytał kasztelan.

Szpieg poruszył się, niepewnie przestąpił z nogi na nogę.

– No? – zachęcił go pan. – Może coś jeszcze masz?

– Sam nie wiem – odpowiedział tamten ostrożnie. – Chodzi o to, szlachetny panie, że gdziekolwiek zajrzeć, wszędzie radość i oczekiwanie dobrego interesu. Rozumiem, że kupcy rachują tłusty zysk, że rzemieślnicy mają dobry czas, a i mieszczanie tylko liczą srebrne monety za wszystkie te gospody, stancje, posiłki, owies dla koni i tak dalej...

– To wiemy – przerwał Dobiesław.

– Przypadkowo spotkałem mojego dalekiego krewnego. Jest strażnikiem w wieży ratuszowej. To znaczy, był strażnikiem, bo w zeszłym miesiącu beczka przygniotła mu palce w gospodzie Pod Dzwonnicą... Dobiesław zabębnił palcami po stole.

– Cóż mi tu o swoim znajomku opowiadasz? Zajęcia szuka ten twój chory krewniak, że mi głowę zawracasz? Zapytaj dowódcę straży, powiedz, że ja kazałem.

Szpieg przełknął ślinę.

– Chodzi o to, co powiedział ów człowiek, szlachetny panie. A powiedział, że jest pono rozkaz, żeby uwolnić więźniów z jamy pod wieżą, a też i innych...

Dobiesław popatrzył na szpiega z politowaniem, aż nagle zerwał się od stołu, jak dźgnięty ostrą szpilą.

– Na Boga żywego! – zawołał. – To dziś! To na pewno dziś!

Dymitr z Goraja przymrużył oczy i popatrzył na kasztelana, zaniepokojony jego zachowaniem. Pan z Kurozwęk wzniósł ręce, zrzucił z głowy kołpak z czaplim piórem, palcami targając włosy.

– O czym wy mówicie, Dobiesławie?

A kasztelan biegał po komnacie, wzywał przez okno straże, wołał obecnych na Wawelu panów, sam przypasując miecz, porwany z kąta.

– To dziś! – zawołał do Dymitrija – Spisek! Rozumiecie, spisek! Miasto gotuje się do wielkiej uroczystości? A komu sprzyja miasto? Czy nie Wilhelmowi i jego zamiarom? Wiecie, co znaczą owe przygotowania? Nie domyślacie się? Bo ja wiem! Ani chybi chcą pożenić młodych za naszymi plecami.

Dymitr przeżegnał się z przestrachem.

– Boże, nie dopuść – jęknął. – Chyba się nie poważą.

– Są gotowi na wszystko! Opolczyk tym zarządza, a on we wszystkim własne ma interesy i zdaje mu się, że nas nie musi pytać o zdanie Teraz wszystko jasne. To spisek, są już przygotowani! Więcej, nasza pani też jest wtajemniczona. Słodki Panie Jezu! Wtajemniczona, rozumiecie? Dlatego poszła spać tak wcześnie wczoraj, dlatego nie chciała z nami mówić.

I nie czekając, co powie Dymitr, pan Dobiesław puścił się biegiem ku wyjściu z zamku. Na dole schodów trafił na burgrabiego, dowódcę załogi zamkowej, który spieszył już na jego wezwanie.

– Kapitanie! – Dobiesław chwycił go za łokieć. – Natychmiast kilku najlepszych ludzi do mnie. Tylko miecze i krótka broń, żadnych tarcz, pióropuszy i podobnych głupstw. Każdemu daj płaszcz z kapturem, ale migiem, choćbyś miał go komu zerwać z karku. Czekam przy bramie!

Kapitan nie pytał o szczegóły, pobiegł wypełniać rozkazy, a pan Dobiesław odrzucił bogaty płaszcz z futrzanym kołnierzem, zostając tylko w kubraku.

– Boże! – modlił się głośno. – Żebyśmy tylko zdążyli! Pan Dymitr, który zrozumiał, że kasztelan zamierza osobiście poprowadzić żołnierzy, poszedł w jego ślady, zrzucając z siebie kosztowne a obciążające szaty. Z uznaniem spojrzał na burgrabiego, który już gromadził przy bramie grupkę żołnierzy, w pośpiechu odkładających halabardy i wdziewających płaszcze, bure, brązowe, czarne.

– Uwaga – powiedział, podchodząc do nich, kasztelan. – Słuchać tylko moich rozkazów. Słyszeliście, tylko moich, choćby i sam książę stanął wam na drodze. Do tego czasu, trzymać gęby zamknięte i przysłonięte twarze. Zrozumieliście? Dobrze. A teraz, biegiem!

I sam dał przykład, wyskakując za bramę, a oni ruszyli jego śladem. Gonili co sił w płucach drogą w dół, okrążającą wzgórze i dopiero na dole pan Dobiesław dał znać, żeby zwolnili, a potem kazał iść gęsiego, jeden za drugim, szybko, ale nie podbiegać.

– Niech nas wezmą za mnichów albo innych takich – przypomniał. – Głowy zakryć! Nie gadać, nie odpowiadać na żadne pytania i nie brzękać bronią!

Szli równo, choć serca im się rwały do biegu, ale nie mogli sprawić, żeby ktokolwiek przejrzał ich zamiary.

– Wielki Boże! – modlił się półgłosem pan Dobiesław. – Kościół wystawię na trzy nawy! Dwa kościoły!

Tylko spraw, żebyśmy zdążyli. Nie pozwól, żeby tyle przygotowań, tyle potu i krwi poszło na marne!

W refektarzu u franciszkanów wojewoda sandomierski, Jan z Tarnowa, sprawował główną pieczę nad osobą królowej Jadwigi, mając u boku kilku innych dostojnych panów polskich. Ludzie księcia Wilhelma siedzieli przy drugim stole naprzeciw. Właśnie wniesiono na błyszczących półmiskach kolejne potrawy, co obecni powitali oklaskami. Po skończonych tańcach Wilhelm nie wrócił jeszcze do środkowego stołu, gdzie zajmował miejsce tylko z Jadwigą, mając do towarzystwa po jednym tylko z przedstawicieli obu stron – księcia Opolczyka i Spytka, krakowskiego wojewodę.

Wilhelm wyszedł pewnie na powietrze, pomyślał pan Tarnowski, jak inni, żeby się nieco ochłodzić.

Królowa Jadwiga siedziała na swoim miejscu i wachlowała twarz białą dłonią. Była zaczerwieniona od pląsów, w sali wisiała duchota i wielu biesiadników wyszło, nawet przed kościół, by nieco ochłonąć.

Ruch trwał zaś cały czas, jedni wchodzili, drudzy wychodzili, wszędzie biegała służba, muzykanci, paziowie, dostojnym krokiem przesuwali się mnisi. Właśnie jakiś wielki zakonnik przepychał się do stołu pana z Tarnowa, najwyraźniej z zamiarem ściągnięcia co lepszych kąsków.

– Wolnego, bracie! – zatrzymał go Tarnowski. – Szanuję twoją duchowną sukienkę, ale zostaw coś dla godniejszych od siebie.

Mnich zakręcił się w miejscu, ale nim odsłonił twarz, odwrócił się plecami do sali.

– Dobiesław? – zdumiał się pan z Tarnowa i natychmiast przyszedł mu do głowy straszny domysł. – Co się stało?

Pan Dobiesław, zasapany, w krótkich słowach przedstawił sytuację, szepcząc wprost do nastawionego ucha i kątem oka popatrując, jak jego ludzie dyskretnie rozchodzą się po sali. Kiedy skończył i spojrzał na środek głównego stołu, zmartwiał. Królowej Jadwigi nie było na miejscu!

– Wyszli dla ochłody? – zapytał Jan z Tarnowa.

– Nie – zaprzeczył fałszywy mnich, z trudem łapiąc powietrze. – Musielibyśmy ich minąć. Nie wyszli na zewnątrz. Są zatem na terenie klasztoru. Gdzie? Mogą być tylko w kościele. Boże, oni są przy ołtarzu!

Drzwi wiodące do wnętrza klasztoru były na wprost nich, po drugiej stronie sali. Niby na umówiony znak, obaj odepchnęli stół, nie troszcząc się o spadające naczynia i zaczęli przepychać się między innymi, potykając, rozdając kuksańce, a za nimi szło ławą kilku innych dziwnych mnichów, wielkich, silnych, z zaciętymi twarzami.

Wypadli przez drzwi na schody, schodami zaś do drugich drzwi, prowadzących do kościoła. Stał przy nich mnich, ale nie zdążył nawet zdziwić się niespodziewaną napaścią, kiedy go odepchnięto i gromada obcych wbiegała już do kościoła, łomocąc ciężkimi butami.

Na ołtarzu paliły się tylko dwie świece, a pomiędzy nimi widać było błyszczącą z daleka tonsurę zakonnego kapłana, który ze schyloną głową przemawiał do stojącej przed nim małej grupki ludzi.

Słychać było jego łagodny, pełen słodyczy głos:

– Czy ty, Wilhelmie...

Ksiądz skamieniał nagle z otwartymi ustami, bo oto wpadli gromadą, błyskając bronią wyciągniętą z zanadrza. – To gwałt! – zawołał ktoś, kto okazał się Ostaszem z Lipowej, a był jednym z nielicznych rycerzy w świcie stojącej za młodą parą.

Dobiegli już, siłą odgrodzili Wilhelma od Jadwigi, księdza od młodych, a świadków ślubu od pozostałych.

– Panie Dobiesławie! – krzyczała królowa. – Jak śmiecie?!

– W imieniu królestwa! W imieniu królestwa! – wołał Dobiesław, czerwony na twarzy, bliski ataku, z żyłami nabrzmiałymi na skroniach.

Dymitr z Goraja, stojąc naprzeciw Wilhelma, był bardziej uprzejmy:

– Wybaczcie, książę. Nie dotrzymaliście słowa.

Ostasz z Lipowej sięgnął do boku po miecz, ale natychmiast schwytały go silne ręce królewskich żołnierzy. Pan Dobiesław zaś, zapominając na chwilę o czci należnej królowej, chwycił Jadwigę pod ramię i rozkazał:

– Przez kościół, szybko!

Poszli biegiem do drzwi w głównej nawie, gdy tymczasem żołnierze w habitach pilnowali pozostałych w świątyni księcia Wilhelma i innych panów, wezwanych tu z uczty na świadków.

Dopadli drzwi, te zaś, dwuskrzydłowe, były zamknięte założonym łańcuchem. Pan Dymitr zobaczył to z daleka, pobiegł do przodu, przed Dobiesława i królową, podniósł miecz i ciął. Łańcuch z brzękiem upadł na posadzkę, Dymitr pchnął ramieniem oba skrzydła i wyszli na zewnątrz kościoła. A tam już czekały konie, dosiedli ich i pomknęli ku zamkowi, podczas gdy reszta uczestników ceremonii dopiero wychodziła z kościoła i z refektarza.

– Gwałt! – krzyczeli panowie z orszaku Wilhelma. – Zdrada! Spisek!

Sięgali do boków, ale większość nie miała przy sobie broni, biegli więc do refektarza, wpadali na siebie, przewracali się, tłoczyli. Zanim krzyki Wilhelma i innych wyjaśniły sytuację, Dobiesław z Jadwigą byli już w połowie drogi do zamku, gdzie czekali ich liczni zbrojni kasztelana.

Królowa dwa razy próbowała zawrócić swojego konia, lecz pan Dobiesław mocno trzymał wodze.

Kiedy zaś mijali zamkowe posterunki u stóp wzgórza, rozległ się w mieście dźwięk kościelnych dzwonów, za chwilę zadzwoniły z innego miejsca, a wkrótce dzwoniły już w całym Krakowie.

Milczały tylko dzwony kościoła franciszkanów.

Dobiesław z Jadwigą wjeżdżali tymczasem pod górę. Królowa płakała głośno. Nikt jej nie pocieszał.

Hedwiga została w zakrystii.

– Jesteśmy uratowani – mówił pan Dobiesław do panów, Jana z Tarnowa, jego brata Spytka i ich stryjecznego, także Spytka z Melsztyna oraz innych, którzy wieczorem zebrali się w domu biskupa Jana na wielkiej naradzie.

– Zdążyliśmy w ostatniej chwili.

– Bóg nam dopomógł – powiedział biskup Radlica. – I ów zmyślny szpieg pana Dobiesława.

– Trzeba nam teraz pilnować zamku i strzec królowej pani jak źrenicy oka – zauważył Spytek z Melsztyna. – Trudno uwierzyć, że książę Wilhelm, książę Opolczyk i inni, łatwo poniechają swoich planów. Toż to dla nich wielka zniewaga, od ołtarza porwać pannę młodą.

– Zniewagę to nam uczynił książę austriacki – zauważył cierpko Jan Tarnowski. – Wszak ułożyliśmy się co do sposobu postępowania i zaprzysięgliśmy układ.

– Mało widać znaczy przysięga, kiedy idzie o rzecz tak wielką, jak całe królestwo – warknął Dymitr z Goraja. – I prawdę mówiąc, nawet i nie dziwota. Dziwić się trzeba nam wszystkim, że spodziewaliśmy się załatwić rzecz całą od razu i w sposób pokojowy. Boję się, żeby do jakich zamieszek nie doszło.

Miał rację. W dole miasto huczało. Biły dzwony, ludzie tańczyli na ulicach. A wszystko dlatego, że jak powiadano, umiłowana pani królowa poślubiła księcia austriackiego, Wilhelma, pięknego, dostojnego człowieka i dobrego katolika. Z rozkazu księcia Opolczyka wytoczono beczki z piwem ze wszystkich gospód i darmo rozdawano chleb przed kościołami. Nikt jeszcze nie wiedział, co się zdarzyło naprawdę. Ale brakowało jedynie chwili, żeby wiadomość o tym, jak kasztelan Dobiesław porwał od ślubnego ołtarza najjaśniejszą narzeczoną cieszącego się dużą popularnością księcia, dotarła do wszystkich. Kiedy te wieści się rozejdą, jak nic wybuchną rozruchy i zamieszanie, a wsparci mieszczanami oraz pospólstwem zawiedzeni Austriacy gotowi uderzyć na królewski zamek.

Wzmocniono zatem załogę, uzbrajając nawet zaufaną służbę, wysłano szpiegów do miasta, a wartownicy na zewnątrz otrzymali polecenie, żeby bacznie sprawdzać każdego wchodzącego, czy nie przenosi broni albo tajnych rozkazów dla możliwych w zamku zwolenników Wilhelma.

Mówiono także o sposobach postępowania wobec królowej Jadwigi. Niektórzy radzili, żeby pod drzwiami jej komnat wystawić stały posterunek straży, czuwający dzień i noc. Ale kasztelan sprzeciwił się stanowczo.

– Nie zrobimy tak – powiedział ostro. – W żadnym wypadku nie zgodzę się, byśmy naszą miłościwą panią mieli więzić. Starczy, że ją przymuszamy, by wyszła za mąż za niekochanego człowieka.

– Pokocha, kiedy żyć będą razem – zauważył Spytek.

– Czy tak mówilibyście, gdyby o was chodziło?

– Chodzi o nas wszystkich – odparował Spytek. – O los królestwa. Królowie zaś mają nie tylko prawa, ale i obowiązki.

Paź królowej Jadwigi

W skrzydle zamku, gdzie mieściły się komnaty królowej Jadwigi słychać było tego wieczora krzyk i płacz, a Hedwiga córka Janosza, choć starała się wszelkimi siłami, nie umiała uspokoić swojej pani.

– Jestem więźniem! – płakała Jadwiga. – Więźniem, niewolnikiem. Nikt nie liczy się z moją wolą i moimi uczuciami. Co mi pozostało? Chyba tylko z okna wyskoczyć!

I otwierała okno, za którym był tylko Stromy stok kamiennego wzgórza. Hedwiga zrozumiała, że to nie są żarty i że królowa rzeczywiście może popełnić nawet ten śmiertelny grzech.

– Od ołtarza mnie zabrali! – płakała pani Jadwiga, załamując ręce. – Od ołtarza! Wpadli do kościoła jak zbóje jacyś, wymachując bronią! Siłą oderwali mnie od ukochanego!

Hedwiga próbowała podsuwać królowej argumenty, jakie słyszała z ust panów polskich, ale robiła to bez wielkiego przekonania.

– Mieli swoje racje. Mówią, że to dla waszego dobra, miłościwa pani.

– Mojego dobra? Co też mówisz? Oderwali mnie od ołtarza! W czasie, gdy rozpoczął się już święty sakrament!

Rzuciła się do okna, szarpnęła zamek, otworzyła. Powiało wiatrem do komnaty. Hedwiga pobiegła za królową, siłą ją powstrzymywała, chwytając za suknię.

– Miłościwa pani! Grzech nawet myśleć o czymś takim!

Jadwiga zatrzymała się.

Za oknem widać było granatowe niebo. Błysnęło na nim raz i drugi, a po chwili rozległ się przeciągły głos grzmotu.

– To grzech – powtórzyła Hedwiga i zamknęła okno.

Królowa stała na środku komnaty z opuszczonymi bezładnie rękami. Jej suknia była w nieładzie, złote włosy rozwichrzone.

– Cóż ja mam teraz robić? – zapytała cicho. – Co robić? Jak całe życie nie płakać z żalu?

Hedwiga objęła ramieniem królową i przytuliła ją serdecznie. I obie płakały nad swoim losem. Po jakimś czasie Hedwiga uspokoiła się nieco i zaczęła szeptać coś do ucha Jadwigi. Królowa słuchała z niedowierzaniem, potem ze wzrastającą nadzieją.

– Czy to możliwe? – zapytała, ocierając załzawione policzki.

– Nie wiem – odpowiedziała zapytana. – Jeśli jednak chcecie spróbować, przysięgam na Boga, że pomogę wam ze wszystkich sił. Nie pytajcie mnie, skąd to wiem i od kogo, bo to teraz nie jest ważne.

Ale prawo sankcjonuje różne zdarzenia, które prowadzą do połączenia młodych. Skoro powiedzieliście, że żyć nie możecie bez swojego ukochanego Wilhelma, a nie chcą was teraz do niego puścić, niechaj książę przyjdzie do was.

– Jak ma przyjść, skoro straże pilnują, aby nawet obce myszy nie weszły na Wawel.

– Jest sposób – powiedziała tajemniczo Hedwiga. – Jeśli jesteście gotowa spróbować przeciwstawić się panom polskim, postawić na swoim zdaniu...

– Jestem. Tak się właśnie umówiliśmy. Że ujemnie wejdzie do mojej łożnicy. Że małżeństwo nasze zostanie dopełnione, zgodnie ze wszystkimi prawami boskimi i ludzkimi Ale jakże dopełnić tego, kiedy jestem tu w niewoli, a on tam daleko.

– Jest sposób – powtórzyła Hedwiga. – Jeśli tylko książę Wilhelm trwa w swoim postanowieniu poślubienia was, tak się stanie.

Wyszła z komnaty i wezwała jednego z paziów, stróżujących na korytarzu.

– Jesteś wierny swojej królowej?

– Nie trzeba o to pytać. Jestem wierny do śmierci.

– Więc zrobisz, o co poprosi?

– Natychmiast.

– Chodź więc ze mną – poleciła Hedwiga. – A jeśli umiesz milczeć, nie pożałujesz tego do końca życia.

Kiedy po chwili wróciła do sypialnej komnaty królowej, rzuciła na ławę naręcze ubrań i powiedziała:

– Napiszcie list, miłościwa pani. Napiszcie do księcia, aby tak jak obiecywał, zakradł się na zamek i do waszego łoża.

– Cóż z tego, że napiszę – powątpiewała królowa. – Kto go zaniesie księciu? Sama mówiłaś, że chodził za tobą szpieg kasztelana. A nawet jeśli książę dostanie list, jak wejdzie na zamek?

– Napiszcie list – powtórzyła Hedwiga. – Będę ową myszą, która ucieknie z Wawelu. Reszta zależy od siły miłości waszego ukochanego.

Królowa, ocierając łzy, usiadła więc, napisała kilka zdań, złożyła kartkę i zapieczętowała ją woskiem, odciskając na nim pierścionek, ten sam, który dostała na powitanie od Wilhelma.

Hedwiga tymczasem zdjęła suknię i zaczęła się przebierać. Królowa natychmiast przejrzała zamiar dworki i rzuciła się jej pomagać. Hedwiga założyła rajtuzy, granatowy kubrak z rękawami, szerokimi w ramionach, bardzo wąskimi dalej, a sięgającymi do połowy dłoni. Na nogi założyła sukienne ciżmy na skórzanej podeszwie, bez żadnych ozdób, a na głowę okrągłą granatową czapkę.

– I jak wyglądam?

– Wspaniale – potwierdziła królowa. – Można by cię wziąć za dworskiego pazia. Tylko te włosy...

Hedwiga pobiegła do skrzyni, na której stało lustro królowej i zajrzała do niego. Patrzył na nią przystojny paź, ale rzeczywiście włosy miał za długie. Czy to sczesane w warkocz, czy rozpuszczone, podkreślały dziewczęcą urodę.

Hedwiga chwyciła nożyce z puzderka, gdzie trzymano rozmaite przybory krawieckie, i wręczyła je królowej.

– Tnijcie – poprosiła. Jadwiga zawahała się.

– Masz ładne włosy – powiedziała, zadziwiając tym spostrzeżeniem dziewczynę, której zawsze wydawało się, że jej włosy są nijakiej barwy i nie układają się tak, jak by sobie tego życzyła.

– Ech, to tylko włosy – powiedziała bez wahania. – Odrosną. Tnijcie bez obaw, miłościwa pani.

Królowa wzięła nożyce i ciągle jeszcze niepewna ucięła kosmyk. Ponaglana jednak przez Hedwigę, zabrała się do pracy i po chwili włosy dworki były krótkie, sięgały tylko nieco za uszy. Hedwiga przyczesała je do tyłu i znowu podeszła do zwierciadła. Kiedy założyła czapkę i spojrzała ponownie, sama zdziwiła się ujrzanym widokiem. Z lustra patrzył młody, przystojny paź.

– Bardzo dobrze – powiedziała głośno do swojego odbicia. – Nawet Mikołaj chyba nie poznałby mnie w tym stroju.

– Jesteś moją prawdziwą przyjaciółką – powiedziała na to królowa. – Nigdy ci nie zapomnę tej ofiary.

– To nie ofiara, miłościwa pani – uśmiechnęła się Hedwiga. – Robię to, by wam usłużyć, i robię z serca, a nie z obowiązku.

Pani Jadwiga uściskała dworkę.

– I co dalej? – zapytała z przejęciem.

Sytuacja była niejasna i niebezpieczna, igranie z surowymi panami polskimi mogło okazać się ryzykowne. Ale obie zdały też sobie nagle sprawę, że ma w sobie także spory ładunek humoru. Jeśli wszystko, daj Boże, się uda, iluż to nadętych panów będzie miało się z pyszna!

– Wyjdę z zamku – tłumaczyła Hedwiga. – Odnajdę księcia Wilhelma i przekażę mu wasz list. A potem pomogę mu dostać się tutaj.

– Ale jak?

– Wprowadzę go na Wawel w podobny sposób, jak sama zamierzam wyjść. Wystarczy, żeby się odpowiednio przebrał. Przecież wartownicy go nie znają, a panowie nie zwrócą uwagi na zwykłego pazia czy pachołka.

– Prawda! – zawołała Jadwiga zachwycona. – Oczywiście, że tak! Że też sama o tym od razu nie pomyślałam! Dopomóż Boże, aby ten podstęp się udał!

– Na pewno się uda, miłościwa pani. Panowie tak wysoko noszą głowy, że nie spojrzą na zwykłego człowieka i to właśnie zamierzam wykorzystać. Nie obawiajcie się, na pewno wszystko pójdzie jak należy. Kiedy książę będzie już na zamku, wam pozostanie przyjąć go tajemnie w łożnicy. Służba zrobi wszystko na wasze skinienie, szczególnie, gdy obiecacie im sutą nagrodę.

Spojrzała na królową, przejętą i drżącą z niecierpliwości i coś ją zastanowiło.

– Ale musicie mi coś obiecać, miłościwa pani – powiedziała.

– Co tylko zechcesz – pospieszyła z zapewnieniem królowa. – Wszystko!

– Obiecajcie mi, że nigdy więcej nie spróbujecie, nie pomyślicie nawet, podejść do owego okna w... takim celu. Obiecajcie mi, a ja wam przysięgam na Boga, na pamięć matki, na... na Mikołaja, że zrobię wszystko, byście byli zadowoleni. Tylko musicie mi obiecać.

– Dobrze – odpowiedziała królowa. – Obiecuję.

– Chodzi o to, miłościwa pani, że mogą mnie spotkać po drodze rozmaite przeszkody. Myślę, że dam sobie radę, ale może się zdarzyć, że nie przybędę jutro rano, bo przecież nie wiem, ile czasu zajmie mi ta wyprawa. Proszę was zatem o cierpliwość, byście nie robili nic, zupełnie nic, póki nie wrócę albo nie przyślę wiadomości.

– Obiecuję – powtórzyła Jadwiga.

– Gdy wrócę, natychmiast was zawiadomię, jak się sprawy mają. Do tego czasu zachowujcie się, proszę, w taki sposób, aby wszyscy myśleli, że nadal okropnie rozpaczacie. Nikt nie może się domyślić naszego planu.

Dworka przypasała wąski skórzany pas z nożykiem w błyszczącej pochwie i stanęła gotowa do drogi. Dotknęła dłonią piersi, gdzie schowała list królowej i przeżegnała się w skupieniu.

– W imię Boże – szepnęła Jadwiga.

Jak przewidywała Hedwiga, wydostanie się z zamku nie nastręczało żadnych trudności. Straż miała wyraźny rozkaz sprawdzać dokładnie wszystkich wchodzących, mało wiec zwracała uwagi na opuszczających Wawel. Z zadowoleniem stwierdziła też, że nikt nie szedł za nią, nikt nie śledził z rozkazu kasztelana, więc ruszyła szybko na dół drogą, starając się, żeby krok jej był pewny i lekki. Niech myślą, że paź otrzymał wolne i spieszy do domu albo do ukochanej.

Tak też pomyśleli. Posterunek u stóp wzgórza, dwóch zmęczonych żołnierzy, zwrócił na nią uwagę.

Zamachali rękami.

– Hola, młodzieńcze! Dokąd to tak spieszno? Słodka dziewczyna czeka?

– A czeka – potwierdziła Hedwiga, starając się, żeby jej głos nie zabrzmiał zbyt cienko. – Długo już czeka, to się i spieszę.

– Powodzenia! – zawołali za nią. – I uściskaj ją mocno także od nas!

Hedwiga szła dalej, czasem oglądając się, czy nie zobaczy jednak za sobą szpiega pana Dobiesława, ale nie dostrzegła nikogo. Szpieg miał za zadanie pilnować pani Hedwigi i do tej pory siedział na zamkowym dziedzińcu, czekając, kiedy wyjdzie.

Spieszyła się, bo zmrok już zapadał, deszczu jednak nie było, choć ciemne chmury wisiały nad miastem i należało się go spodziewać lada chwila. Wiedziała, gdzie jest dom pana Gniewosza z Dalewic, więc szybko skierowała się w tę stronę.

Miasto powoli ucichało. Popołudniowy gwar, okrzyki, dzwony, radość minęły, ale Wszędzie wokoło zobaczyć można było podchmielonych ludzi, żołnierzy, mieszczan, czeladników, biedotę, którzy upiwszy się darmowym piwem na koszt księcia opolskiego, łazili teraz we wszystkie strony, szukając zaczepki, przygody i burdy. Trzech czy czterech takich łazików minęło Hedwigę w bliskości, ale szybko odwróciła się i pobiegła przed siebie, choć nie mieli złych zamiarów, a młodego pazia chcieli tylko zaprosić do gospody.

W kamiennym domu pana Gniewosza paliły się światła i Hedwiga odetchnęła z ulgą, że nie musi szukać księcia gdzie indziej. Przy drzwiach od ulicy stał żołnierz, najwyraźniej także po kilku kuflach i nie chciał jej od razu wpuścić, wypytując, komu służy paź i czego chce od wielmożnego księcia.

– Puszczaj! – syknęła Hedwiga, robiąc groźną minę, która go rozbawiła. – Jeśli zaraz nie powiesz księciu, że mam dla niego list, pożałujesz.

– Książę zakazał wpuszczać kogokolwiek – żołnierz chciał pokazać swoją ważność. – Jeśli masz list, daj go mnie, a ja przekażę księciu.

– Zabieraj te brudne łapska! – żachnęła się. – Sam to muszę dostarczyć.

– Jak chcesz – wzruszył ramionami. – Poczekaj tutaj, aż wyjdzie.

– Kiedy Wyjdzie?

– Kiedy przyjdzie pora.

– A kiedy przyjdzie pora?

– Kiedy się księciu spodoba.

Hedwiga była rozeźlona, ale widziała, że nie przekona wartownika. Rozejrzała się niepewnie. W końcu ulicy pojawiło się kilku młodych ludzi. Szli w jej kierunku, trzymając się za ramiona i śpiewając wesołą, a sprośną piosenkę.

– Przepuść mnie – poprosiła jeszcze raz wartownika. – Mam pilne posłanie:

– Nie ma mowy!

Hedwidze chciało się płakać. Wydostała się z zamku, a dalej wszystko miało być proste. Nie przewidziała tylko, że w drzwiach domu pana Gniewosza może stać taki głupi pniak.

Schyliła się, namacała sporych rozmiarów kamień, przeniosła go pod ścianę budynku i zanim wartownik zdążył ją powstrzymać, cisnęła kamieniem w okno. Brzęknęło szkło, sypiąc się z małych szybek oprawionych w ołów.

Ktoś krzyknął wewnątrz, ktoś inny mu odpowiedział i z domu wybiegł jakiś wysoki człowiek. Miał nagą pierś, a kaftan trzymał w ręku.

– Łap chłopaka! – polecił wartownikowi. – To on cisnął kamieniem!

Tymczasem paź zamiast uciekać, zbliżył się do drzwi.

– Panie! – zawołał – Pomocy!

Stojący na zewnątrz przymrużył oczy. Na dworze było już ciemno i prawie nie widział, kto do niego mówi. – Ktoś ty? – zapytał, a żołnierza popędził: – Czemu tak sterczysz, opoju? Kazałem ci schwytać tego rozrabiakę!

– To ja, Hedwiga – powiedział paź, podchodząc blisko i składając ręce. – Hedwiga, dworka królowej Jadwigi. Może mnie pamiętacie. Mam pilne posłanie od mojej pani do szlachetnego księcia Wilhelma.

Rycerz ożywił się natychmiast. – Podejdź do światła – polecił.

A kiedy to uczyniła, przyjrzał się zdumiony, ale rozpoznał ją, jak ona rozpoznała jego. Był to jeden z rycerzy ze świty księcia opolskiego, Władysława, który bywał z innymi w klasztorze franciszkanów.

Nazywał się Mateusz z Nysy.

– Poznaję was – powiedział szybko, zakładając kaftan. – Macie list do księcia?

– Tak. Od mojej królowej. Mateusz natychmiast podjął postanowienie.

– Zaprowadzę was.

– To księcia tutaj nie ma? – zmartwiła się Hedwiga.

– Jest teraz na ratuszu.

Pan Mateusz zawołał do wnętrza domu, skąd wyszło zaraz dwóch zbrojnych giermków, a tym kazał iść za sobą.

– Nie obawiajcie się – powiedział do Hedwigi. – Odprowadzę was bezpiecznie, gdzie tylko każecie.

Jednemu ze swoich przykazał, żeby prowadził, oświetlając drogę łuczywem. Gdy odchodzili od domu, ulicą zbliżał się strażnik miejski, wołając śpiewnym głosem: Już dziesiąta na zegarze, gaście światła, gospodarze!

Rzeczywiście, było już ciemno, ale tej nocy nikt nie słuchał rozporządzeń rajców miejskich. Pijani ludzie wałęsali się ulicami, tu i ówdzie doszło do zwady i bójki Ludzie Mateusza z Nysy musieli iść uważnie, żeby nie nadepnąć nikogo z leżących, którym nadmiar piwa zanadto poplątał nogi.

– Jesteście bardzo odważna, pani – powiedział rycerz. – I bardzo sprytna. Jak się wam udało wymknąć z tak pilnie strzeżonego zamku? Rozumiem, że to zasługa waszego przebrania, ale podziwiać tylko waszą przemyślność i odwagę.

– Wydostałam się sposobem, który i waszemu księciu chciałam podpowiedzieć dla dostania się na Wawel.

– Na pewno czeka na taki sposób. Książę pan jest bardzo zmartwiony i zapewniam, że ucieszy się na wasz widok.

Do ratusza dotarli już w zupełnych ciemnościach, idąc przez rynek ku światłu, przy którym zebrała się rada miasta Krakowa. Hedwiga potknęła się o kamienny stopień przed wejściem, machinalnie ustępując miejsca wychodzącym. To straż miejska wywlekała z gospody za ścianą ostatnich amatorów serwowanego tu sławnego świdnickiego piwa.

– Chodźmy, paziu – powiedział Mateusz z Nysy, biorąc dziewczynę dla bezpieczeństwa za łokieć i otwierając drzwi, . za którymi były schody wiodące do wielkiej sali obrad.

Przeszli je po omacku, trzymając się ścian, bo łuczywa pachołków już się wypaliły, a na schodach nie było światła, jako że sala nie była przewidziana do obrad nocnych, zwykle starczało światła dziennego. Pokonali jednak stopnie bez trudu i znaleźli się nagle u wejścia do wielkiej komnaty, wypełnionej teraz po brzegi rycerzami i mieszczanami w bogatych płaszczach. Siedzieli za wielkim stołem, inni na ławach obok, a wszyscy mieli miny raczej ponure.

Hedwiga nie zobaczyła księcia przy stole i zmartwiła się, że jej poszukiwania będą trwały nadal, ale pan Mateusz poprowadził ją wprost pod lewą ścianę, gdzie dojrzała Wilhelma. Książę siedział z boku, kapelusz na głowie miał przekrzywiony i wyglądało na to, że on także nie odsuwał od siebie dzbanów.

– Wasza książęca mość – przypadła do niego Hedwiga. – Mam dla was list od mojej królowej.

Wilhelm z trudem podniósł zmęczone powieki. Na twarzy miał wyraźne rumieńce, oczy szkliły mu się chorobliwym blaskiem.

– Królowej? – zapytał. – Jakiej znowu królowej? Nie ma królowej i nie ma króla. Przy ołtarzu ich rozdzielili.

– Mam list. – Hedwiga sięgnęła w zanadrze, wyjmując zawiniątko.

– Ja to wezmę – obok pazia wyrósł nagle książę Opolczyk. – Nasz pan Wilhelm nie czuje się najlepiej.

– Wy? – sprzeciwiła się Hedwiga, chowając papier za siebie. – Nie mogę go dać nikomu innemu, tak obiecałam mojej pani.

I wcisnęła list w ręce księcia, dygając przy tym uprzejmie. Ale Wilhelm nie otworzył pisma, potoczył pijanym wzrokiem po obecnych i podał papier księciu opolskiemu. Opolczyk obejrzał zawiniątko, zbliżając je do świecy.

– Pierścień się zgadza – powiedział półgłosem. Złamał pieczęć, przeczytał list szybko, a potem popatrzył na Hedwigę.

– Dziękuję wam, pani, w imieniu księcia Wilhelma – powiedział. – To ważna wiadomość, którą przynosicie. Nie zostanie wasze zachowanie bez nagrody. Zechcijcie pójść z nami. Teraz bowiem pożegnamy się z mieszczanami i pójdziemy odpocząć.

Na jego znak dwaj rycerze wzięli księcia Wilhelma pod boki i poprowadzili z ratusza na rynek.

Opierał się, bo w czasie drogi zgubił kapelusz, a koniecznie chciał go mieć na głowie.

Szło za nimi kilku mieszczan, drepczących za książętami i biadających o trudnej sytuacji.

– Co nam teraz czynić? – pytali – Co nam czynić? Wszem wobec ogłosiliśmy o ślubie pani naszej z księciem Wilhelmem, gońców i posłańców wysłaliśmy na wszystkie strony świata.

– Czekajcie na rozkazy – odpowiedział surowo Opolczyk. – I pamiętajcie, że złożyliście hołd księciu Wilhelmowi. A teraz dajcie nam pachołków ze światłem, byśmy bezpiecznie dotarli do domu pana Gniewosza.

Chwilę potem kroczyli ulicami, poprzedzeni przez kilku ludzi niosących na długich tykach kaganki, którymi oświetlali drogę. Świeże powietrze nie wpłynęło dobrze na księcia, wydawał się jeszcze mniej przytomny niż w ratuszu. Hedwiga przypisywała to jego żalowi, że piękny dzień weselny zakończył się takim niespodziewanym despektem.

W domu pana Gniewosza księcia Wilhelma położono w łożu, nadał nie czuł się dobrze, a w przedniej izbie zebrało się tymczasem kilkunastu mężczyzn. Był wśród nich, oprócz gospodarza i księcia opolskiego, także Ostasz z Lipowej, co jakoś dziwnie nie było w smak Hedwidze, bo nie wiadomo dlaczego, zapomniała o nim.

Obecni wysłuchali uważnie zwięzłej opowieści o płaczu królowej, jej rozpaczy i gorącym pragnieniu połączenia się Z Wilhelmem. A także bardzo uważnie słuchali, co mówiła o sposobie dostania się na zamek. Gdy skończyła, pan Gniewosz z Dalewic rzekł uprzejmie:

– Może odpoczniecie w sąsiedniej izbie? Chyba nie byłoby dobrze, gdybyście teraz chcieli wrócić na zamek. Po zamknięciu bram każdy człowiek na ulicy zwraca uwagę. Łatwo odkryliby wasze przebranie i domyśliliby się waszego tajnego posłania. Bardzo wam jesteśmy wdzięczni za wszystko, a i na pewno książę Wilhelm, kiedy wreszcie zostanie królem, nie zapomni waszej przysługi.

Odpocznijcie zatem, a my zastanowimy się, jak należy postąpić.

Hedwiga przystała na to z ulgą, bo niezbyt dobrze czuła się w gronie tak wielu mężczyzn, a poza tym chciała, żeby ktoś wziął na siebie choć część jej odpowiedzialności, bo świadomość wagi zadania wręcz ją przytłaczała.

Poszła do wskazanej izby, zamknęła drzwi, podpierając je jeszcze niewielką skrzynią. Padła na łoże i natychmiast zasnęła.

Dzień miłosierdzia

Brat Ignacy od świętego Franciszka zobaczył żebraka pod murem i aż przeżegnał się ze zgrozy. Stary był ślepy. I okropnie śmierdział. Zakonnik westchnął, mruknął coś o ciężkiej służbie dla Pana i podszedł do siedzącego. Gdyby ten zajął miejsce choć kilka kroków dalej, pewnie by go nie zauważył.

Ale ślepy siedział o trzy kroki od wejścia do łaźni, więc tego roku on został wybrany, żeby być przedmiotem Dnia Miłosierdzia.

Obyczaj wybierania jednego nędzarza w dzień świętego Bartłomieja należał do trwającej od lat tradycji, mającej upamiętnić tragiczne wydarzenia sprzed trzydziestu lat, kiedy to na schodach kościoła franciszkanów został zabity świątobliwy brat Mayo. Obowiązek ten był dość niewdzięczny i jego wykonanie powierzano każdego roku innemu z zakonników, Miał podejść do pierwszego napotkanego żebraka, zadbać o niego, obdarować i udzielić odpowiednich nauk, żeby człowiek ten odszedł od klasztornej furty, sławiąc Boga i dobrych ojców franciszkanów.

Tego roku wyznaczono na Dzień Miłosierdzia brata Ignacego. Wyszedł więc brat Ignacy z klasztoru, rozejrzał się i od razu znalazł podopiecznego. Grzesznika ubrać, nakarmić I napoić – powtarzał sobie w duchu zalecenia przełożonych.

Wziął zatem żebraka pod ramię, zaprowadził do łaźni, a tam kazał wpakować do kadzi z wodą i trzymać dotąd, aż odmięknie na nim latami zgromadzony brud. Ciężkie od brudu i potargane łachy żebraka kazał łaziebnemu spalić, a nową opończę i sandały przyniósł z klasztornego magazynu.

Żebrak się nie sprzeciwiał, dawał się prowadzić, ledwo powłócząc nogami, nie odpowiadał na pytania, charczał tylko coś niezrozumiale, posłusznie idąc za zakonnikiem i wypełniając jego polecenia. Był przeraźliwie chudy, spod skóry wychodziły prawie żebra i zakonnik spędził wiele czasu, opatrując wrzody kwitnące na całym ciele.

W wannie stary zasnął i trzeba go było długo budzić, nie ocknął się nawet na zapach świeżej pieczeni i ciepłego jeszcze ciasta. Obudzony wreszcie, bezwolnie dał sobie przystrzyc włosy i rozczesać nieco siwą brodę, długą aż do piersi. Pozwolił też sobie założyć płócienną opaskę, przykrywającą czarne, ropiejące powieki.

Brat Ignacy przyniósł na drewnianej tacy wiktuały wprost z klasztornej kuchni, a że było to w czas królewskich uczt, leżała tu moc specjałów i zakonnik postawił tacę przed żebrakiem z wyrazem tryumfu na twarzy.

– Masz niebywałe szczęście, stary – zapewniał żebraka, układając jego ręce na kawałkach pieczeni, serach, owocach. – To królewska strawa.

I śmiał się, gdy stary każdy kawałek jedzenia z nabożeństwem podnosił do twarzy, wąchał ostrożnie, a potem próbował ledwie końcem języka.

– Cóż to? – pytał brat Ignacy. – Boisz się, że za mocno przyprawione? Spróbuj jeszcze tego pasztetu, bo to prawdziwy cud. I popij winem. Pół dzbanka przyniosłem, to jest dopiero napitek! Na uczcie tylko pani królowa i wielmożny książę Wilhelm raczyli się tym napojem.

Żebrak nie mógł się zdecydować, co ma jeść najpierw, długo wąchał biały, pszenny chleb i nagle rozpłakał się wielkimi łzami, cicho, żałośnie. Brat Ignacy łagodnie dotknął dłonią jego ramienia.

– Wszystko rozumiem – powiedział, sam już wzruszony kosztownym winem. – Nie potrafisz mówić, ale wyraźnie widzę, jak bardzo żałujesz za grzechy. Zaprawdę, dawno nie widziałem tak wielkiej skruchy. I cieszę się, że to mnie przypadł obowiązek zaopiekowania się dziś tobą i mówienia ci o dobroci naszego Pana...

Stary podnosił do bezzębnych ust kawałki chleba, żuł je wolno i dokładnie, kiedy brat Ignacy, rozsiadłszy się wygodnie, wygłaszał swoje nauki. Żebrak nie tknął wina, a może bał się go spróbować, żeby się nie upić i nie stracić tej niezwykłej łaski, jaka mu się przydarzyła. Napitek nie zmarnował się, bo zakonnik zgodził się opróżnić dzban w jego zastępstwie, a całą resztę jedzenia zawinął w płócienny worek i wręczył staremu.

– Weź na drogę.

Znowu ujął starego pod ramię i poprowadził do wyjścia. Stary widać zrozumiał, że chcą go ponownie wyprawić na ulicę i opierał się, ale uległ łagodnym namowom opiekuna.

– Idź swoją drogą, człowieku i oby Bóg kierował twoimi krokami. Rad jestem, że to na ciebie trafiłem dzisiaj, bo zdaje mi się, że twoja dusza odzyskuje blask, jak odzyskało je twoje marne ciało po kąpieli.

Pan mi policzy może, że wyprostowałem twoje ścieżki, bo czyż nie powiada Pismo o wielkiej radości, jaka panuje w niebiosach z nawróconego grzesznika?

Na ulicy brat Ignacy uściskał starego, po bratersku całując jego zarośniętą twarz i włożył do ręki gruby kij.

– Jeśli pójdziesz prosto – pouczył – trafisz na rynek i pod kościół Mariacki, ale tam chyba nie masz co szukać, bo żebraków tam cała gromada. Raczej nie idź w prawo, bo może być niebezpiecznie pod królewskim zamkiem. Najlepiej trochę w lewo, do Floriańskiej bramy, gdzie pono da się sporo użebrać.

Odwrócił starego we wspomnianym kierunku i lekko popchnął w plecy.

– Idź i nie grzesz, jeśli możesz się powstrzymać. Bóg widzi wszystko i sprawiedliwie oceni postępowanie najmniejszego nawet robaka.

Strażnicy przy Floriańskiej bramie z zaciekawieniem patrzyli na starego. Zainteresował ich ślepiec w prawie nowym ubraniu, od razu przypomnieli sobie o Dniu Miłosierdzia i domyślili się, że idzie od klasztoru franciszkanów. Stąpał wolno, drobnymi kroczkami, pochylony, kijem macając drogę przed sobą.

– Lepiej, żeby tu nie zostawał – powiedział jeden. – Jest stary i ślepy, nie da rady się obronić. Zaraz jacyś łotrzykowie zabiorą mu opończę i sandały.

– Słusznie – przytaknął drugi. – Skierujmy go za bramę, niech rusza w świat. Może gdzie znajdzie kawałek chleba albo i dach nad głową.

Strażnik poszedł w kierunku nadchodzącego, rozpychając skradających się już do niego tutejszych żebraków, zaciekawionych, co może mieć w worku u pasa.

– Precz, psy! – rozpędził ich ciosami pięści i kopniakami. – Dajcie spokój staremu, bo gnaty wam poprzetrącam. Nie zazdrośćcie ślepemu, którym zaopiekowali się dobrzy bracia franciszkanie. W przyszłym roku może na którego z was spłynie ich łaskawość.

Odsunęli się bez słowa, wracając na swoje stanowiska pod murem, bo wiedzieli, że zdani są całkowicie na uprzejmość strażników, którzy w każdej chwili mogą im zabronić zaczepiania podróżnych idących do miasta. Zresztą tego dnia każdy napakował nie tylko żołądek, ale i kieszenie dzięki życzliwości księcia Opolczyka, którego ludzie darmo rozdawali chleb, mąkę i piwo.

Strażnik podszedł do ślepca i życzliwie poklepał go po ramieniu.

– Nie zatrzymujcie się, dziadku – poradził. – Dziś w mieście nie brakuje łotrów, a i porządni obywatele są pijani w sztok. Idźcie prosto, a traficie na olkuską drogę. Ona zawiedzie was w bezpieczniejsze miejsce.

Stary zacharczał coś, co mogło być podziękowaniem. Podniósł rękę, uderzył nią po piersiach, zakaszlał, a potem znowu spróbował coś powiedzieć.

– Bóg... – wychrypiał wreszcie. – Bóg wam zapłać...

Strażnik machnął ręką, a stary ruszył dalej przed siebie, kijem sprawdzając, czy na drodze nie ma dziur i kamieni.

Wieczorem, o godzinę szybkiego marszu od bram Krakowa, ślepiec zatrzymał się na skraju gościńca i wystawił twarz w stronę zachodzącego już słońca.

Żaden głos nie dobiegał do uszu starca, a tylko z niedalekich krzaków słychać było ptasi jazgot.

Ślepiec zbadał ziemię wokoło siebie, pochylił się, sprawdził ją jeszcze ręką, a potem usiadł na trawie.

– Panie – szepnął, z wyraźnym trudem wypowiadając słowa. – Uratowałeś mnie, choć od dawna sądziłem, że jestem stracony. Nie wiem, jakie masz zamiary wobec mnie, ale wszystko przyjmuję z wdzięcznością.

. Odpiął od pasa woreczek z pożywieniem, rozłożył go na kolanach i otworzył. Wyjął z niego kawałek chleba, łamał na małe cząstki, wkładał je do ust i żuł powoli.

Nagle gwałtownie podniósł głowę, bo wydało mu się, że ktoś nadszedł cicho, zatrzymał się i teraz stoi naprzeciw. Nawet uchylił opaski, ale ślepe oczy widziały tylko ciemność.

Wrażenie czyjejś obecności było jednak bardzo wyraźne. Stary powoli sięgnął znowu do woreczka, wyjął kolejny kawałek chleba i wyciągnął rękę przed siebie.

– Weź – powiedział. – Jeśliś głodny, podzielę się z tobą, kimkolwiek jesteś.

Nie było odpowiedzi Stary trzymał chleb w wyciągniętej ręce, potem położył go na kolanach, jakby zachęcając nieznajomego, żeby się poczęstował, a sam wolno sięgnął po następny kawałek.

Żuł ciężko, siedząc w bezruchu, w obawie, że przestraszy tajemniczego gościa albo skłoni go do ataku.

Wyczuł bardziej niż usłyszał, że tamten podchodzi i znieruchomiał z rękami opartymi o kolana.

Coś wilgotnego i zimnego dotknęło jego dłoni, a potem to coś okazało się kosmate i sterczące. Jak psie ucho. Chleb zniknął z kolan.

– Nie bój się – powiedział stary.

Pies warknął ostrzegawczo i nie odchodził. Ślepiec słyszał, jak pożywienie szybko znika w pysku i jak zwierzę się oblizuje. Musiało być wielkie, silne i bardzo głodne. Larwo mogłoby zagryźć samotnego wędrowca.

– Nie bój się – powtórzył stary. – Mam jeszcze trochę jedzenia. Starczy dla nas obu, nieznajomy przyjacielu.

Nocny jastrząb

Rozmowy i narady trwały całą noc oraz znaczną część dnia następnego. Jedni byli zdania, że mają za sobą dość siły, żeby uderzyć na Wawel i przemocą wprowadzić tam księcia Wilhelma. Za nimi stał Kraków, wielu panów polskich i liczny orszak austriacki Gdyby zamiar się powiódł, można by liczyć na pomoc sprzyjających Austriakom niektórych rodów wielkopolskich, a w ostateczności także na zgodę panów tutejszych. Tych najbardziej opornych radzono zamknąć, a potem skazać na wygnanie.

Tylko kilku najbardziej zaciekłych przeciwników Wilhelma nie mogłoby liczyć na jego łaskę.

Sam Wilhelm początkowo nie brał udziału w naradach, a i później prawie się nie odzywał, zdany na roztropność panów, głównie księcia opolskiego i Gniewosza z Dalewic Gdyby nie obawa przed śmiesznością, może nawet machnąłby ręką na te tajne plany i przedłużające się oczekiwanie i uciekł czym prędzej do swoich ziem, zmęczony i zniechęcony nie takim przyjęciem, jakiego się spodziewał.

Ale bał się ośmieszenia.

Książę Opolczyk był zdania, że tak czy inaczej najważniejsze jest połączenie młodych ślubem, sakramentem, którego nikt potem nie będzie mógł podważyć ani rozwiązać. Dlatego też naciskał na przyjęcie planu królowej.

– Skoro panowie polscy i polscy prałaci postanowili nie dopuścić do ślubu królowej z panem Wilhelmem, który jest jej przeznaczony przez matkę i samego Boga, a my nie możemy porwać pani Jadwigi, aby taki ślub został zawarty, trzeba nam innego rozwiązania. Jeśli więc panowie polscy nie chcą uznać ślubu zawartego w dzieciństwie, bo małżeństwo nie zostało skonsumowane, mamy tylko jedno wyjście. Trzeba nam doprowadzić do tego, aby książę znalazł się w łożu królowej. Kiedy się tak stanie, kiedy związek zostanie skonsumowany, panowie będą mogli pisać choćby do samego papieża, ale nawet on nie zdoła rozwiązać tego związku.

Pod Wawelem zaczęto więc rozmieszczać zbrojne oddziały, żeby sprawić wrażenie przygotowań do oblężenia, a książę Wilhelm szykował się, by w przebraniu dostać się na zamek, gdzie czekała go stęskniona królowa Jadwiga.

Żołnierze od rana siali pod zamkowym wzgórzem, co jakiś czas wszczynali raban, potrząsali bronią i tak usiłowali wywrzeć na obrońcach jak najmocniejsze wrażenie.

Książę Wilhelm ruszył dopiero pod wieczór. Władysław Opolczyk ostatecznie bez sprzeciwu przyjął cały plan Hedwigi, po raz kolejny wyrażając uznanie dla jej przemyślności.

– Skąd w takiej ślicznej główce tyle roztropności? – pytał zdumiony.

– To z miłości do mojej pani – odpowiedziała Hedwiga.

Nie wszyscy uważali, że pomysł się sprawdzi i ostrzegali, że książę może znaleźć się w osobistym niebezpieczeństwie, ale spory uciął w końcu sam Wilhelm.

– Jakiemuś niebezpieczeństwu trzeba stawić czoło – oświadczył, dumnie podnosząc głowę.

Hedwiga w stroju pazia prowadziła Ze sobą młodego człowieka, okutanego w płaszcz. Bez kłopotu mijali kolejne posterunki aż do głównych wrót zamkowych, gdzie straż pełniło na zmianę, poza żołnierzami, także kilku panów polskich. Było to miejsce najbardziej niebezpieczne dla spiskowców, bo wielu spośród zbrojnych łatwo mogło rozpoznać księcia Wilhelma.

Na zamku trwał zwykły ruch, wewnętrzna brama była otwarta, w obie strony spieszyli rycerze, panowie, dostawcy, służba, damy dworskie, paziowie. Wokoło zamku, na dziedzińcu i w niektórych pomieszczeniach pracowali rzemieślnicy.

– Zakryjcie się – poleciła Hedwiga towarzyszowi. Sama miała na sobie długi płaszcz, przykrywający jej chłopięce przebranie, i założony kaptur, a okrągłą czapkę zdjęła wcześniej. Szczęśliwie zaczął siąpić deszcz, więc szczelne nakrycie głowy było jak najbardziej uzasadnione.

Żołnierze rozpoznali ją natychmiast i przepuścili bez wahania, obrzucając uważnym spojrzeniem jej towarzysza. Choć szedł za dworką, cichy, wpatrzony w ziemię, coś im się nie spodobało. Może wystający spod kaptura bogaty kapelusz, bo dwaj ludzie jednocześnie ruszyli ku niemu z wyraźnym zamiarem przyjrzenia mu się dokładniej.

Przepuścili Hedwigę, a idącemu za nią młodzieńcowi stanowczo zastąpili drogę. Chwilę wpatrywali się w niego natarczywie, jakby szukali w pamięci jego twarzy.

– Wy kto? – zapytał jeden.

Młody człowiek nie stracił jednak zimnej krwi.

~ Jestem Jurgiel, czeladnik złotnika Abrahama – odpowiedział. – Wezwał mnie pan wojewoda Spytek.

Odpowiedź padła odważnie, ale to nie wystarczyło, może czeladnik wydał im się za mało pewny siebie. Żołnierze nie odeszli, chcąc dowiedzieć się więcej.

A wtedy przebrany nie . wytrzymał napięcia i próbował ich wyminąć. Chwycili go odruchowo za ręce, płaszcz odchylił się, zobaczyli bogaty strój i kapelusz wyszywany perłami.

– Stój! – krzyknął jeden, dobywając miecza. – Ani kroku! Drugi odwrócił się w stronę dziedzińca i zawołał na całe gardło:

– Szpieg! Schwytaliśmy jastrzębia! To sam książę! Wołajcie natychmiast pana Dobiesława!

Ruch się wszczął na dziedzińcu, żołnierze spod bramy biegli na pomoc dwóm swoim towarzyszom, którzy z obnażonymi mieczami pilnowali młodzieńca. Na drewnianej galerii nad dziedzińcem ukazała się na chwilę postać kasztelana, a obok kilku innych panów, którzy zaraz puścili się wszyscy biegiem na dół, a potem przez plac ku pojmanemu. Ten zaś, opatulony ponownie płaszczem, stal z podniesioną głową i czekał, aż do niego dobiegną.

– Poddajcie się! – wołał z daleka pan Dobiesław z Kurozwęk. Już go dopadli, już go ciasno otoczyli.

– Z szacunkiem! Traktować księcia z szacunkiem! – nakazywał żołnierzom wojewoda Spytek W powstałym tak wielkim , zamieszaniu nikt nie zwracał uwagi na Hedwigę, która stała o kilka kroków, patrząc, jak odkrywają jej tajemnicę.

Nikt jej nie zatrzymywał, kiedy odeszła.

I nikt nie zauważył pomyłki. Otoczony przez panów i żołnierzy człowiek w płaszczu nie był księciem Wilhelmem, ledwie go przypominał wiekiem, wyglądem i sylwetką. Prawdziwy książę, zgodnie ze wcześniejszymi wskazówkami Hedwigi, czekał na takie właśnie zamieszanie. Kiedy się uczyniło, spokojnie minął bramę i poszedł za dworką.

– Na Boga! Przecież to nie jest książę! – wołał tymczasem pan Spytek z Melsztyna. – To nie jest książę!

– Nie jesteście Wilhelmem? – zwrócił się wprost do zatrzymanego Jan z Tarnowa, choć i on widział, że człowiek ten tylko przypomina księcia.

– Nie – odpowiedział zapytany.

– Więc co tu robisz?

– Idę na zamek w pewnych sprawach.

– A gdzie książę? Masz na sobie jego szaty. Człowiek wzruszył ramionami.

– Ubranie kupiłem – oświadczył z godnością. – Jestem czeladnikiem u złotnika Abrahama, więc stać mnie na kaprysy.

Buńczuczna odpowiedź zastanowiła pana Spytka.

– Pilnować go! – polecił. – Niejedno będzie musiał nam wyjaśnić!

Skinął na swoich i zbrojną, brzęczącą żelazem gromadą pobiegli do zamku.

Książę Wilhelm tymczasem szedł szybko za Hedwigą. Przez nikogo nie niepokojeni minęli zewnętrzną galerię, klatkę schodową, korytarz, aż przystanęli na zakręcie drogi, wiodącej do komnat królowej.

– Zostańcie tutaj – szepnęła Hedwiga.

Sama pobiegła do przodu, wyminęła strażnika i wpadła do izby, gdzie królowa Jadwiga siedziała w towarzystwie dwóch dworek. Zerwała się na widok Hedwigi z pytaniem w oczach. Ta spojrzała znacząco na obecne damy, więc królowa zapytała:

– Cóż to za hałas na dziedzińcu?

Głos jej drżał z niepokoju. Hedwiga dała ręką uspokajający znak.

– Zechcijcie pójść, miłościwa pani i sama zobaczyć. Podobno straż schwytała jakiegoś człowieka, który w przebraniu dostał się na zamek Nie wiadomo, jakie miał zamiary...

Jadwiga natychmiast pobiegła do wyjścia, a dworskie panny odłożyły robótki i chciały iść za nią. , – Nie trzeba – zatrzymała je Hedwiga.

– Ale mamy przykazane...

– Nie trzeba – powtórzyła Hedwiga z naciskiem. – Chyba, że zamierzacie narazić się na gniew najjaśniejszej pani. Macie tu zostać i nie wychodzić bez jej pozwolenia.

I ruszyła za królową, zamykając za sobą drzwi. Na korytarzu królowa tymczasem rozglądała się bezradnie. – Gdzie Wilhelm? – wołała cicho do Hedwigi. – Gdzie on? jest?

Dworka chwyciła więc panią za rękę i pomknęły do końca korytarza, gdzie przy schodach czaił się książę. – Wilhelmie! – zawołała królowa, wpadając w jego ramiona. Przytulił ją mocno, obsypując jej twarz pocałunkami.

– Moja ty! – szeptał gorączkowo. – Moja! Widzisz, że przyszedłem, jak obiecałem?

– Wiedziałam, że mnie nie zawiedziesz. Chodźmy! Ale już nie zdążyli. Tupot wielu nóg rozległ się nagle ze wszystkich stron, a z parteru dobiegł krzyk wojewody:

– Szukać! Jest tu na pewno. Zdrajca! Szukać dokładnie. A znalezionego ubić!

Królowa, nie wypuszczając dłoni Wilhelma, bezradnie spojrzała na Hedwigę. Ta zaś nie zamierzała się poddawać. Nie namyślając się wiele, natarła na najbliższe drzwi, siłą prawie rozłączyła spłoszoną parę i wepchnęła księcia do komnaty.

– Czekajcie tu, tylko cicho – poleciła gorączkowo. – W komnacie pani Krystyny nie będą was szukać.

Potem zwróciła się do królowej:

– Wracajcie do swoich komnat. Natychmiast! Na Boga, miłościwa pani, tu idzie o jego życie!

– Do zobaczenia, Wilhelmie – zdążyła powiedzieć królowa, a potem pobiegła do swojego skrzydła zamku.

Tymczasem Hedwiga zamknęła drzwi za Wilhelmem i przesunęła się do przodu, żeby przy nich nie stać. Kiedy panowie wpadli na korytarz z odkrytą bronią, czekała już na nich, opanowana i spokojna.

– Pani królowa zapytuje, co to za hałas? – powiedziała, stając odważnie na wprost pana Spytka.

Ten, z dziką wściekłością w oczach, zamierzał ją wyminąć, ale Hedwiga, choć znacznie od niego mniejsza i bezbronna, nie chciała ustąpić.

– Panie wojewodo – powiedziała. – Odważycie się wejść do sypialni królowej?

– Tak – potwierdził z zaciętą twarzą. – Chcę znaleźć tego zdrajcę! Zejdźcie z drogi!

– O czym mówicie? – nie ustępowała Hedwiga. – Nie godzi się zakłócać spokoju królowej. Będziecie musieli za to długo przepraszać.

– Nie udawajcie niewiniątka! – natarł na dworkę pan Dymitr z Goraja. – Dobrze wiemy, że to wy posłowaliście do księcia Wilhelma i wy wprowadziliście go na zamek Podszedł do Hedwigi i szarpnięciem odsłonił jej płaszcz, pod którym nadal miała ubranie dworskiego pazia.

– Oto dowód – powiedział krótko. – Więc nie mydlcie nam teraz oczu. Chcemy znaleźć księcia Wilhelma, bo wiemy, po co tu przyszedł. I znajdziemy go.

– Doprawdy? – Tedy szukajcie. – Hedwiga odsunęła się pod ścianę, robiąc im przejście. – Idźcie do komnat królowej, przeszukajcie nawet jej łoże. Ale wcześniej pomyślcie, co jej powiecie.

– To już nie wasza sprawa. Minęli ją i pospiesznie ruszyli dalej.

Kiedy otworzyli drzwi do pierwszej z dwóch, położonych jedna za drugą, osobistych komnat królowej, stanęła w nich ona sama, zaczerwieniona, zapłakana, za nic mając ich ukłony i gesty pełne szacunku.

– Miłościwa pani, nie godzi się wam postępować wbrew prawom – powiedział wojewoda Spytek. – Uprzedzaliśmy was i uprzedzaliśmy księcia Wilhelma. Nie może tak być, by siłą czy podstępem wyrywał nam coś, co mamy najdroższego w królestwie. Wybaczcie, ale musimy przeszukać i wasze komnaty.

Jadwiga nie opierała się. Stała bez ruchu, a wielkie łzy spływały jej po policzkach.

– Szukajcie – powiedziała. – Skoro nie ma w tym zamku ani jednego mojego obrońcy, róbcie co chcecie.

Zawstydzili się, ale nie poniechali swoich zamiarów i weszli do środka. Zajrzeli do zakrytego łoża i pod nie, zajrzeli do skrzyń, za opony na ścianach, przeszukali każdy kąt i zakamarek. Kiedy wyszli na korytarz, palił ich wstyd za łzy królowej i złość za brak postępu w poszukiwaniach.

Stanęli bezradnie i czekali na dalsze rozkazy.

– Nie znajdziecie tego, czego tutaj nie ma – zwróciła im uwagę Hedwiga.

Zdjęła już płaszcz i zwinięty trzymała na ręku.

– Z wami – nachylił się do niej Jan Tarnowski – z wami jeszcze porozmawiamy. Zaklinam was teraz, jeśli wiecie, gdzie jest pan Wilhelm, lepiej od razu powiedzcie. Inaczej i was oskarżymy o zdradę stanu.

Ale Hedwiga zupełnie nie odczuwała strachu. Nawet była zdziwiona tym, że zupełnie, nic a nic, Się nie boi. Bardziej lękała się niegdyś ojcowskiej ręki niż teraz, gdy grożono jej więzieniem albo i stosem.

– Szukaliście – powiedziała spokojnie. – Nie znaleźliście. Może dlatego, że się mylicie. Lepiej padnijcie do nóg królowej i błagajcie o łaskę za podejrzenie o zdradę i to wasze zbójeckie zachowanie. , Ale nie zamierzali dać za wygraną.

– Przeszukać wszystko – polecił zbrojnym pan Spytek. – Wszystko, od piwnic po strych. Każdą komnatę, każdą beczkę i skrzynię. Absolutnie wszystko! Wy tam, wy na lewo, wy do piwnic, wy do wyjścia na dziedziniec. A reszta ze mną. Nasz gość nie mógł rozpłynąć się w powietrzu i musi być jeszcze w zamku.

– A jeśli się będzie bronił, szlachetny panie? – zapytał ktoś.

– Unieszkodliwić wszystkimi sposobami. Wszystkimi. Starać się nie zabijać, jeśli będzie to możliwe.

Serce zamarło Hedwidze, kiedy patrzyła, jak pan Spytek i jego ludzie idą korytarzem, otwierają kolejno wszystkie drzwi, wchodzą do komnat, przeszukują je dokładnie, a potem idą do następnych.

Królowa, która wybiegła za nimi, kiedy skończyli poszukiwania u niej, na próżno starała się ich powstrzymać. Byli głusi na jej prośby i zaklęcia.

Byli już tylko o jedne drzwi od komnaty pani Krystyny, królowa mocno chwyciła Hedwigę za rękę. A potem nie wytrzymała i skoczyła do nich, zasłaniając wejście.

– Nie! – krzyknęła. – Ja proszę! Słyszycie?! Proszę!!

Ale i teraz nie posłuchali. Nie zastukali nawet, gwałtownie otworzyli drzwi i przecisnęli się koło niej, stojącej bezradnie w progu.

Izba nie była wielka, ledwie pięć kroków na pięć. W kącie łoże z baldachimem z różowego adamaszku, obok małe okno. Skrzynia. Stół i dwie wyściełane ławy.

Książę Wilhelm, syn Leopolda, stal na środku izby z małym, raczej tylko paradnym, mieczykiem w dłoni. Gdy otworzyli drzwi i weszli, cofnął się o krok, odrzucił kapelusz i uniósł broń.

Stali w drzwiach, kilku tylko, ilu się ich zmieściło, na przedzie panowie Jan z Tarnowa, Spytek i kasztelan Dobiesław.

– Książę – powiedział Spytek z Melsztyna. – Jesteście przeniewiercą.

Wilhelm hardo podniósł głowę.

– To wy jesteście przeniewiercami – odparł. – Bo to wy nie szanujecie umów ani przysięgi.

– Oddajcie miecz – zażądał pan Dobiesław. – Zostaliście schwytani.

Książę obejrzał się na otwarte okno za plecami. Było niewielkie, choć Wilhelm zmieściłby się w nim na pewno, bo był smukły i gibki. Tyle tylko, że dopadliby go, nim zdążyłby dobiec do parapetu.

– Jeszcze mnie nie macie – powiedział odważnie. Panowie podnieśli miecze.

Za drzwiami słychać było głos królowej Jadwigi, domagającej się przejścia, ale zwarty mur zbrojnych nie chciał jej przepuścić. W niewiadomy sposób przeszła natomiast Hedwiga, która wyskoczyła teraz na środek izby i rozłożyła ręce.

– Stójcie! – zawołała. – Stójcie na Boga! Nie godzi się tak postępować! Ani z księciem, ani z nikim innym! Pozwólcie popracować waszym głowom!

Kasztelan Dobiesław zawahał się, nie wydał rozkazu. Popatrzył na dziewczynę i nagle zrozumiał, w jak trudnym jest ona położeniu. To ta mała dama, ta nieomal dziewczynka, kierowała tym wszystkim.

Nie mógł tego zlekceważyć.

– Wyjdźcie – polecił stojącym za plecami żołnierzom. – Wyjść wszyscy!

Cofnęli się, a w izbie zostało tylko trzech panów na wprost księcia Wilhelma i stojącej obok Hedwigi.

– Co jeszcze siedzi w waszej szalonej głowie? – zapytał wojewoda Spytek.

Hedwiga podbiegła do łoża i spod okrywającej go lupy wydobyła długi zwój sznura z węzłami. Nie traciła czasu na tłumaczenia. Że mieszkająca w tej komnacie pani Krystyna ma na zewnątrz zamku kochanka, który czasami odwiedza ją w nocy i to dla niego ten sznur, żeby wieczorami mógł po nim wspiąć się do jej komnaty.

– Nie możecie przelać książęcej krwi – powiedziała. – Jest przecież honorowe wyjście.

Przerzuciła sznur przez okno.

– Książę Wilhelm może wyjść tędy – prosiła. – Królowej powiemy, że uszedł cało. I z własnej woli.

Spojrzeli po sobie. Potakująco kiwnęli głowami. Zabicie księcia nie leżało w ich interesie, a nie mogli go przecież tak zostawić.

– Zgadzacie się, książę? – zapytał Wilhelma pan Dobiesław. – Pozwolimy wam odejść, a w ten sposób uratujecie honor. Albo zostaniecie, a wtedy was pochwycimy i będziecie uwięzieni.

Książę zawahał się. Wybór nie był łatwy, ale nieunikniony i trzeba było go dokonać natychmiast.

Przed sobą miał obnażone miecze, za sobą skałę wysoką na czterdzieści łokci.

– Wyjść po linie? – zapytał podejrzliwie. – A kto zagwarantuje, że nie obetniecie sznura, kiedy będę wysoko nad ziemią?

– Ja! – wyrwała się Hedwiga. – Ja sama tego dopilnuję! Panowie pokiwali głowami na znak zgody. Nie było czasu do namysłu. Z zewnątrz dochodziły krzyki królowej i gwałtowne stukanie do drzwi.

– Wybierajcie, panie – ponaglił wojewoda Spytek.

Wilhelm zastanawiał się. Kilka razy zrobił ruch, jak gdyby chciał ruszyć z miejsca przeciw nim i kilkakrotnie, jakby zamierzał schować broń. Ale w końcu postanowił.

Wsunął miecz do pochwy i podszedł do okna. Patrzyli bez słowa, jak przeciska się przez nie, siada na parapecie i bierze sznur do ręki, po chwili zniknął za parapetem.

Czekali bez ruchu, aż Hedwiga, stojąca obok okna, a potem przez nie wyglądająca, da im znak, że dotarł bezpiecznie na ziemię. Wtedy dopiero ożywili się. Spytek z Melsztyna schował miecz i zwrócił się do Hedwigi:

– Będziecie musieli wiele wytłumaczyć – zapowiedział. – Naprawdę wiele.

Hedwiga dygnęła uprzejmie.

– Wedle waszej woli – odparła i prawie się uśmiechnęła. Otworzyli drzwi i przepuścili ją przodem. Na zewnątrz pan Spytek oznajmił głośno:

– Książę Wilhelm uciekł z zamku niedraśnięty. Z własnej woli uszedł, wolał nie czekać na nas.

Odpowiedział mu szmer żołnierzy i wybijający się nad niego okrzyk królowej:

– Dzięki Bogu, uratowany!

Zanim ktokolwiek zauważył, odwróciła się i ruszyła, przez korytarz, schody, galerię, na dziedziniec.

– Zatrzymać królową! – krzyknął pan Dobiesław i wszyscy rzucili się za panią Jadwigą.

Ta zaś, z rozwianym włosem i krajem sukni trzymanym w rękach, przebiegła już dziedziniec i dopadła bramy. Ta jednak była zamknięta.

– Otworzyć! – zażądała. Wartownicy spuścili oczy.

– Zamknięta z rozkazu pana Spytka i pana Dobiesława – wyjaśnił jeden. – Możemy otworzyć tylko na ich wyraźne polecenie.

– Otworzyć! – krzyczała wysokim, piskliwym głosem. – Rozkazuję, ja, królowa!

Cofnęli się. A wtedy ona dopadła bramy i poczęła walić w nią piąstkami. Jednakże solidna, wielka zamkowa brama nawet nie drgnęła. Jadwiga odwróciła się, zabłąkanym wzrokiem szukając pomocy, ale wszyscy stali wokoło z opuszczonymi powiekami i nikt nie kwapił się na ratunek.

Podbiegła do pierwszego z brzegu żołnierza, wyrwała mu topór i z trudem dociągnąwszy go pod bramę, poczęła walić żelazem we wrota.

– Wypuśćcie mnie! – błagała głosem, który ścisnął im serca. – Wypuśćcie mnie albo od razu zabijcie na miejscu.

– Odstąpcie, miłościwa pani! – próbował uspokoić ją pan Dobiesław. – Wybaczcie i ten grzech, który bierzemy na swoje sumienie. Nie możemy, przez najświętszy interes wasz i całego waszego królestwa.

Nie przestawała walić, słaniając się na nogach, a oni czekali tylko zmartwiali, aż uderzy się ostrzem albo zemdleje z wysiłku.

Pan Dymitr z Goraja padł na kolana.

– Na Boga, miłościwa pani, odstąpcie! Wybaczcie, wy, którą kochamy nad życie i dla której gotowi jesteśmy zrobić wszystko. Odstąpcie, zaklinam was, odstąpcie! Książę Wilhelm uciekł, uszedł. Nie ma go już tutaj. Na nic się nie zda wasza rozpacz. Zaniechał poślubienia was, najjaśniejsza pani.

Wybaczcie, ale posłuchajcie. Nie ma księcia. Sam wybrał to rozwiązanie. Uszedł. I już nie wróci.

Srebrny ptak

Październik 1385

Hedwiga córka Janosza stchórzyła przed swoją królową. Nie pokazała się jej tego wieczora, kiedy książę Wilhelm umknął z Wawelu, nie pokazała się nazajutrz, ani dnia następnego. Nie pokazała się i później, bo nagle bardzo poważnie zachorowała.

Tamtego piątku nagle zasłabła. Strach przed tym, co powie królowa, jak oceni jej postępowanie, współczucie dla młodej pani, wyczerpanie ostatnimi wydarzeniami, wszystko to złożyło się na stan córki pana Janosza.

Położyła się, wybierając łoże w komnacie odległej od sypialni królowej, zamierzając przeczekać, aż wszystko się uspokoi. Czuła, jak drga w niej każdy mięsień, jak trzęsą się dłonie i nogi, jak ból rozsadza głowę. Była taka chora, że gdyby nawet w te dni ktoś czegoś od niej wymagał, nie potrafiłaby w żaden sposób pomóc. Nagle straciła wszystkie siły i leżała poszarzała na twarzy, nie wiedząc, co dzieje się nie tylko na zamku, ale i w jej komnacie.

Nie wiedziała, jak długo leży chora, ale domyślała się, że nie może wyglądać dobrze. I nie wyglądała, z podpuchniętymi oczami, z potarganymi, nadmiernie krótkimi włosami, pobladła.

Wstydziła się siebie, tym bardziej, że nagle zapowiedziano wizytę kasztelana Dobiesława z Kurozwęk. Hedwiga nie miała czasu zadbać o swój wygląd, ani nawet zastanowić się, dlaczego wielkorządca królestwa fatyguje się własną osobą do jej komnaty.

Pan Dobiesław przyszedł w towarzystwie jednej z dam dworskich, która skromnie zatrzymała się przy drzwiach. Sam kasztelan usiadł na ławie, zapytał o zdrowie i powiedział, jak bardzo cieszy się, że już się obudziła.

– Naprawdę poważnie niepokoiliśmy się o was. Leżeliście zupełnie bez życia i baliśmy się, że się już nie podniesiecie. Królowa codziennie pytała, czy jest poprawa...

– Królowa? – nie dowierzała Hedwiga. – Miłościwa pani wypytywała o moje zdrowie?

– Codziennie.

– A jak... – ściszyła głos – ... jak się czuje miłościwa pani?

– Myślę, że dobrze. Wszystko już bowiem zostało postanowione. Za kilka miesięcy będziemy mieli nowego króla. Zostanie nim wielki książę litewski.

– Kniaź Jogajła? – upewniła się Hedwiga. – I pani królowa wyraziła swoją zgodę?

– To wielki zaszczyt przyprowadzić Panu Bogu cały pogański naród. Książąt, bojarów, panów, mieszczan, chłopstwo i biedotę. Kniaź Jogajła i jego bracia zwolnią też wszystkich chrześcijańskich jeńców, jakich u siebie trzymają, a jest ich więcej niż dwadzieścia tysięcy.

Pochylił się i teraz on przyciszył głos.

– Nie miałem sposobności podziękować wam, pani Hedwigo, za to wszystko, co zrobiliście. Dziękuję wam zatem teraz, w imieniu całego królestwa.

– Dziękujecie?

– Wasza przemyślność i przytomność zapobiegły niejednemu głupstwu, a może i przelewowi krwi.

Przyczyniliście się też do tego, że najjaśniejsza pani zrozumiała to, o czym my bezskutecznie ją przekonywaliśmy. Że choć jest królową, nie każdego może sobie wybrać na małżonka, że musi kierować się racją stanu, a nie sercem. Zapewniam was, że pogodziwszy się z tym, wybrała mniejsze zło. Rozumiemy, że nie odbyło się to bez cierpienia. I wiemy, że wy także cierpieliście.

Wyprostował się i powiedział głośno:

– Miłościwa pani kazała powtórzyć wam, że wasze zasługi nie zostaną zapomniane.

Uśmiechnął się.

– Co, nie wierzycie? Zapewniam was. Miłościwa pani kazała was pozdrowić i prosić, byście ją odwiedzili, kiedy tylko poczujecie się na siłach.

Dopiero dwa tygodnie później Hedwiga zobaczyła królową. W wielkiej sali zamku, gdzie przyjmowano dostojnych gości i obce poselstwa, królowa Jadwiga, w stroju kapiącym od złota i klejnotów, siedziała na rzeźbionym wysokim krześle, ustawionym na podwyższenia W tłumie świeckich i duchownych dostojników, książąt i hrabiów, panów, dam i rycerzy, Hedwiga poczuła się nagle obco i niepewnie. Patrzyła na wszystkich tych ludzi i zatęskniła nagle do swojej Doliny, do domu, do Mikołaja...

Kiedy nadeszła jej kolej, Hedwiga zbliżyła się do królowej i złożyła przepisowy ukłon. Monarchini uśmiechnęła się słabo i powiedziała do niej kilka życzliwych słów, ale zaraz odwróciła się do innych gości Hedwiga wycofała się natychmiast.

Czuła się winna, tłumaczyła się przed sobą i zastanawiała, czy mimo zapewnień kasztelana Dobiesława, była lojalna. Z niepokojem przyglądała się też swojej królowej. Jadwiga prawie się nie uśmiechała, była blada, poważna i dostojna. Mówiła rozważnie, z namysłem i zdawało się, że przez kilka ostatnich tygodni bardzo wydoroślała. Nie zaniechała dawnych zabaw na dworze, ale znacznie więcej czasu poświęcała na sprawy państwowe, przyjmując posłów, uczestnicząc w naradach, podpisując dokumenty.

Z początkiem października niespodziewanie kazała się zawieźć do Niepołomic, do tamtejszego zameczku myśliwskiego, wygodnego i obszernego dla niewielkiej świty, gdzie i wcześniej lubiła bywać. Hedwiga, do której obowiązków należało towarzyszenie królowej, początkowo szukała pretekstu, żeby nie jechać, ale powiadomiono ją, że królowa wyraźnie życzy sobie jej obecności.

Córka Janosza bardzo przeżyła czas porannych przygotowań do wyjazdu. W ostatnich tygodniach miała bowiem wrażenie, że królowa jej unika, może żywi nawet żal, więc myśl, że będą razem, wywoływała w niej lęk. Postanowiła odejść z dworu i nawet napisała stosowny list do ojca, prosząc, żeby zwrócił się z taką prośbą do monarchini, jednakże ciągle nie było od niego odpowiedzi.

Trudno, i tak to pewnego poranka Hedwiga musiała stawić czoło wyzwaniu. Ubrana w strój podróżny wyszła na dziedziniec, akurat w chwili, gdy królowa dosiadała swojego ulubionego jabłkowitego konia.

– Bądź przy mnie – poleciła pani Jadwiga. – Musimy porozmawiać.

Po drodze jednak nie było okoliczności do rozmowy i dopiero wieczorem paź królowej poprosił Hedwigę do jej, komnaty.

Kiedy tam poszła, nadal z duszą na ramieniu, zastała królową samą w jej ulubionej małej izbie, wyposażonej tylko w niezbędne sprzęty – łoże, prosty stół z ławą i wyściełany klęcznik w kącie. Paź zapukał, a potem otworzył drzwi przed Hedwigą, a gdy dworka weszła do środka, zamknął je starannie.

Hedwiga stanęła bezradnie, czekając na słowa królowej.

Ta zaś patrzyła w kierunku okna, na którego parapecie uleżał podarunek księcia Wilhelma, srebrny wróbel na patyku.

Hedwiga zmartwiała, a potem rozpłakała się głośno. Królowa, skupiona i poważna, podniosła się z ławy, podeszła do dworki i przytuliła ją serdecznie.

– Jesteś moją jedyną przyjaciółką – powiedziała. Hedwiga rozszlochała się...

– Ale ja, ale ja... obiecałam służyć wam, miłościwa pani, a przecież... Chyba wcale nie wiedziałam, co jest dla was lepsze, miłościwa pani...

– Wiem wszystko – szeptała Jadwiga, nie wypuszczając dworki z objęć. – Nie zapomniałam, co ci obiecałam. Że nie podejdę do pewnego okna... Nikt nie zrobił dla mnie tak wiele jak ty. Ale już nie płacz. I zapomnij. Zapomnij o dawnych sprawach, bo należy myśleć o przyszłości. No, nie płacz, proszę.

– Kiedy nie mogę, miłościwa pani...

– Możesz, na pewno możesz. Pomyśl o czymś przyjemnym i radosnym. Może o swoim Mikołaju? O, widzisz, od razu lepiej.

Królowa własną ręką starła łzy z policzków Hedwigi i uśmiechnęła się smutnym, jakby żałosnym uśmiechem, a Hedwidze znowu łzy rzuciły się do oczu.

– Pamiętasz, co kiedyś mówiłam? Że więcej masz wolności, będąc córką szlachcica niż ja, choć jestem królową? Miałam rację. Ale zapomnijmy o tych nadziejach, które nie mogły być spełnione. Czekają mnie teraz różne wielkie i trudne sprawy. Czy nadal będziesz moją najwierniejszą przyjaciółką i powiernicą?

Hedwiga gwałtownie przypadła do ręki królowej i złożyła na niej gorący pocałunek.

– Oczywiście, najjaśniejsza pani. Do końca życia! Królowa nie cofnęła ręki i powiedziała:

– Zaprawdę będę potrzebowała duszy i rady tak przyjaznej jak twoja.

A potem niespodziewanie, na krótką jednak tylko chwilę, uśmiechnęła się swoim dawnym uśmiechem, radosnym i pozbawionym smutku.

– Chciałabym cię mieć stale przy sobie. Czy mogłabyś wrócić do swojej dawnej komnaty, tej obok mojej sypialni?

Książę austriacki, Wilhelm syn Leopolda, dawno już odjechał ze swoimi panami i rycerzami, z księciem Opolczykiem i Ostaszem z Lipowej. Miasto Kraków co i raz słało na zamek podarunki i dary, błagając królową o przebaczenie, żeby jak kiedyś była dla niego łaskawa i zapomniała urazy.

Królowa Jadwiga nigdy więcej nie wspomniała imienia księcia austriackiego. Ale tamten pamiętny dar od niego, srebrny wróbel na gałęzi, stał zawsze na widocznym miejscu w jej komnacie, niezależnie od tego, gdzie przebywała. Spojrzenie Jadwigi często zatrzymywało się na tej zabawce, choć nigdy nie brała jej do ręki. Zresztą, w niewiadomy sposób i nie wiadomo kiedy zabawka zepsuła się. Fujarka nadal wydawała dźwięki i były one nawet chyba tak samo piękne i słodkie jak dawniej, ale srebrny ptak nie poruszał już skrzydłami.

Milczący przewodnik

Słońce przechodziło już ze wschodniego na zachodni stok Januszkowej Góry, kiedy dotarł tam stary, wędrowny żebrak. Gdyby nie był ślepy, mógłby stąd zobaczyć białe mury zamku Rabsztyn, a u stóp wzgórza drogę z Wolbromia ku Olkuszowi.

Ale był ślepy i tego nie widział. Zresztą, nie był ciekawy ani tego, ani innego miejsca, a tylko chciał zatrzymać się na odpoczynek.

Wymacał kijem wokoło siebie, uznał, że miejsce jest dobre, żeby usiąść i przywoływał kogoś cichym głosem. Kiedy w odpowiedzi usłyszał warknięcie, zatrzymał się i uśmiechnął.

– Jesteś? – zapytał, a w jego głosie brzmiała wielka radość – Nie zostawiłeś mnie? Dzięki Bogu! Bałem się, że kiedy tu wrócę, ciebie nie będzie i dalej pójdę sam. Dobre, poczciwe psisko.

Przysiadł na trawie i wyjmując z woreczka kawałki chleba i placka, jakie udało mu się wyżebrać w osadzie pod zamkiem, dzielił je na dwie porcje, z których jedną dawał zwierzęcia.

– Życzliwi ludzie mieszkają w tej okolicy – mówił żując chleb. – Ugościli mnie chętnie i dali cokolwiek na drogę. Wytłumaczyli też, którędy iść, a co omijać. Poczekamy tu do rana. Jak wzejdzie słońce, wystawię do niego lewe ucho i pójdziemy przed siebie. Zanim nastanie południe, dojdziemy do brodu.

Rzeka nazywa się Biała Przemsza, a na jej prawym brzegu jest duża gospoda...

Wygrzebał z worka ostatni kawałek chleba, mały i cokolwiek podsuszony, a ponieważ nie mógł go przełamać na pół, włożył cały do ust. Na ten gest pies warknął ostrzegawczo. Stary żartobliwie pogroził mu palcem.

– Nie warcz! – powiedział. – Nie chciałem cię oszukać. Mam tu coś jeszcze, tylko dla ciebie.

Sięgnął w zanadrze i wyjął stamtąd duże, szmaciane zawiniątko. Była w nim świeża kość, z kawałkami mięsa wokoło.

– Czujesz, jak pachnie? – zapytał stary. – Pewnie, że czujesz. Mnie samemu leci ślinka. Gdyby tu ciebie nie było, sam bym ją ogryzł. Ale, że czekałeś na mnie, masz. To nagroda za wierność.

A gdy zwierzę chwyciło podaną kość i usadowiwszy się o kilka kroków, zabrało do jej obrabiania, stary dalej głośno snuł swoje plany:

– Jak mówiłem, jest na prawym brzegu wielka gospoda. Nazywa się Pod Krzyżem na Rozdrożu. Wielu podróżnych przechodzi tamtędy i nie masz lepszego miejsca, aby prosić o wsparcie. A powiadali jeszcze, że sprawiedliwy i bogobojny człowiek jest Gotard, gospodarz. Nie przegania, jak inni, biedaków spod swoich drzwi, pozwala im nawet czasem zostać w stajni czy szopie. Może to i dla nas jest dobre miejsce, bo to już przecież jesień. Ranki coraz chłodniejsze i tylko patrzeć, jak spadnie śnieg... Co, już skończyłeś? Taką wielką kość?

Wyciągnął rękę i czekał, aż psia głowa znajdzie się pod jego dłonią. Łagodnie potarmosił kosmate uszy.

– Dzikus z ciebie – powiedział. – Trudno ci nastarczyć jadła. Ale nie bój się. Nie zostawię cię. Jeśli nie przyjmą nas obu, poszukamy innego miejsca.

Próbował przytulić psa, ale ten widać nie bardzo to lubił, bo poddawał się pieszczotom z oporami, drżał na całym ciele, gotowy odsunąć się, uciec.

– Nie bój się – powtórzył człowiek, wtulając twarz w sierść zwierzęcia. – Jesteś jedyną bliską mi istotą na świecie. Moim przewodnikiem i moimi oczami. Jakże miałbym ciebie zostawić? Tylko apetyt masz za dwóch. Widzi mi się, że jesteś jeszcze młody i zęby masz w porządku, więc mógłbyś czasem sam zapolować, a może i ja na tym bym skorzystał...

Mikołaj syn Jeno zobaczył panią Agnieszkę w tłumie pątników, przybyłych tego dnia na Jasną Górę i czekających na otwarcie kościoła. Wyróżniała się wśród prostych, skromnie ubranych ludzi bogatą suknią widoczną spod płaszcza i pięknie haftowanym czepkiem.

– Witajcie, Mikołaju! – zawołała do niego z daleka. – Dobrze, że was od razu spotykam. Wasi rodzice prosili przekazać pozdrowienia.

Wyszła z tłumu, spieszącego w nabożnym skupieniu do otwieranego właśnie kościoła i podeszła do Mikołaja, czerpiącego wodę ze studni, położonej o pięćdziesiąt kroków od wrót świątyni.

– Dobrze wyglądacie – pochwaliła. – Rodzice pytają, kiedy zjedziecie do domu. Spodziewają się was z dnia na dzień.

– I tak będzie – odpowiedział, odstawiając pełne wiadro i uprzejmie skłaniając głowę. – Jeszcze tylko dwie niedziele nauki zostało i będę mógł odwiedzić dom. Ojciec przeor zgodził się na jeszcze jedną, ostatnią próbę mojego powołania. Przekażcie im wyrazy mojej synowskiej czci i uszanowania.

Czytał mi ojciec przeor list, jaki mój ojciec podyktował i wiem, co należy do moich obowiązków względem rodziny.

Wydawał się wyższy od czasu, gdy pani Agnieszka widziała go niemal przed pół rokiem, może dlatego, że był chudszy, ale nie stracił nic ze swojej młodzieńczej urody.

– A wy? – zapytał. – Za co przyszliście podziękować Najświętszej Panience?

Pani Agnieszka pokazała trzymaną w ręku srebrną blaszkę w kształcie ludzkiej nogi.

– To wotum za cudowne uratowanie mojego męża – powiedziała. – Był ciężko ranny w udo, jak pewnie pamiętacie, i nawet wasz ojciec mówił, że nie wiadomo, czy powróci do dobrego zdrowia. Ale modliłam się do Czarnej Madonny i za jej wstawiennictwem wszystko dobrze się skończyło. Rana zagoiła się bez śladu, a panu Janoszowi noga dokucza tylko wtedy, gdy idzie na wielką słotę.

Przyszłam więc teraz podziękować za doznane łaski. A i za dawne grzechy się pomodlić... Zatem do zobaczenia, Mikołaju. Wasz ojciec zaprosił mnie i mojego męża do Krasawy na Boże Narodzenie, więc tam pewnie się zobaczymy.

Mikołaj ukłonił się na pożegnanie i zamierzał odejść w stronę pobliskiego klasztoru. Ale pani Agnieszka, jakby nagle coś sobie jeszcze przypomniała, bo zatrzymała go na miejscu. Z nie wiadomo jakich powodów przyciszyła głos i zapytała:

– A wiecie, że i Hedwiga przyjedzie do was na święta?

Mikołajowi serce skoczyło do gardła. Opuścił natychmiast głowę w obawie, że pani Agnieszka zobaczy, jak płoną mu policzki. Rozkaszlał się niespodziewanie, licząc, że głos, jakim się odezwie, w ten sposób go nie zdradzi.

– Hedwiga? – zapytał niby to obojętnie.

Pani Agnieszka położyła dłoń na ręce Mikołaja, jakby lękała się, że odejdzie.

– Hedwiga. Najpierw pisała do ojca, żeby ją całkiem z dworu zabrał, potem, że jednak chce zostać i tylko w odwiedziny na święta przyjedzie. Ponoć sama miłościwa pani prosiła, żeby jej nie opuszczała.

Wszyscy mówią, że córka mojego męża jest wielką damą na królewskim dworze. Wcale się nie dziwię, to takie dobre dziecko.

Stęskniłam się i doczekać nie mogę, kiedy ją znowu zobaczę. Podobno wypiękniała bardzo i mówią, że...

Mikołaj siłą prawie uwolnił się od ręki pani Agnieszki.

– Wzywają mnie pilne obowiązki – powiedział, nie podnosząc głowy. – Wybaczcie, ale nie mogę dłużej z wami rozmawiać. Zostańcie z Bogiem.

Porwał wiadro i biegiem prawie oddalił się do klasztoru.

Siedzieli we dwóch w gospodzie Pod Krzyżem na Rozdrożu i pili piwo z jednego kufla, kupione za ostatnie miedziaki, z ukradzionej niedawno kupieckiej sakiewki. Piwo było pierwsze tego dnia i zapewne ostatnie, więc je smakowali powoli. Nadzieja za to była wielka.

– Co za szczęśliwy traf! – powtarzał Bocian. – Co za traf! Przyszli tu wczoraj, głodni, wynędzniali, oberwani.

Nie jak żołnierze, którymi byli dawniej, ale włóczędzy i nędzarze bez przyszłości. Minęły już całe tygodnie od czasu, gdy sprzedali wszystko, co miało jakąkolwiek wartość – konie, skórzane kaftany, co lepsze kawałki uzbrojenia. Nie pozbyli się tylko mieczy, bo te stanowiły źródło ich zarobku. Jak nająć się na służbę bez mieczy? Więc choć cierpieli głód i pragnienie, broni strzegli jak oka w głowie.

Przecież w końcu trafią na kogoś, kto doceni ich wojenne doświadczenie.

Po drodze nie gardzili rabunkiem, bo z czegoś trzeba było żyć, a nie znali innej pracy, jak robić zasadzki, walczyć, rąbać, ścigać, podpalać.

Teraz zdawało się, że karta się odwraca. Zostali na noc w stajni przy gospodzie, a tam usłyszeli rozmaite nowiny od pachołków dwóch możnych panów, jacy zatrzymali się na odpoczynek Pod Krzyżem.

Rano rycerze odjechali w swoją drogę, a oni nadal zostali w gospodzie i siedząc nad próżnym już kuflem radzili, jak najlepiej wykorzystać zasłyszane nowiny.

– Wystarczy dotrzeć do Holsztyna – powiedział Bocian do towarzysza niedoli. – Słyszałeś, co mówili.

Tam Ostasz jest starostą i na pewno przypomni sobie stare sługi.

– Ale czy to ten sam Ostasz? – powątpiewał jego towarzysz, chudy i blady, na którego wołano Koście ja.

– A pewnie, że ten sam, żaden inny. Źle zrobiliśmy, żeśmy go kiedyś odstąpili.

– Mówiłem, żeby zostać – burczał chudy. – To ty namówiłeś nas, byśmy poszukali innej służby. I co?

Tylko dwóch nas zostało z całej piątki. A mogliśmy mieć wszystko, co tylko chcieliśmy. Diabeł podkusił, że cię posłuchałem!

– Głupiś! Zostało nas dwóch, więc na każdego przypadnie większa część. Po co dzielić na pięć części coś, co można podzielić na dwie?

– Co ty gadasz, Bocian? Co ty chcesz dzielić, skoro nawet na piwo nie mamy i piechotą musimy drałować? Upiłeś się połową kufelka?

– Głupiś! – powtórzył tamten i położył na stole dłoń z wyprostowanymi palcami. – Głupiś i tyle.

Powiem ci, co zrobimy. Pójdziemy do Holsztyna i tam przezimujemy. Założę się z tobą, że Ostasz przyjmie nas lepiej nawet niż dawniej. A wiesz czemu?

– Przyjmie albo nie przyjmie – mruczał Kościeja. – Słyszałem, co mówili owi pachołkowie.

Przyjmował ludzi do zamku i do swojej drużyny. Ale dlaczego miałby przyjąć akurat nas, skoro niczego nie mamy? Może myślisz, że da nam konie i choćby kolcze kaftany?

– Gdyby nie ja, dawno i ciebie robaki by zjadły! Pewnie, że da konie. Pewnie, że da zbroje i płaszcze na zimę, i brzuchy nam napełni po gardło! A wiesz dlaczego? Dlatego, psi synu, że mam tę rękę, widzisz?

Kościeja wzruszył ramionami.

– Nie rozumiem, co gadasz – przyznał się. – Ani chybi, jesteś pijany!

– Widzisz tę rękę? – gorączkował się tymczasem Bocian. – I co to za ręka? No, co to za ręka, tumanie?

Kościeja rozejrzał się w poszukiwaniu pomocy, ale w izbie poza nimi dwoma nie było nikogo.

– Ręka, jak ręka – odpowiedział ostrożnie. – Prawa.

– Ano właśnie! – ucieszył się Bocian. – Prawa. To znaczy ta, którą podniosłem do przysięgi na starościńskim sądzie, tak? I zeznałem według tego, co mi kazał pan Ostasz, tak? Myślisz, że on o tym zapomniał? Nie, bratku, nie zapomniał! A nawet jeśli, to łatwo mu przypomnimy. A jak przypomnimy, myślisz, że nas przegoni? Chciałbym kogoś takiego zobaczyć!

I Bocian zacisnął w kułak leżącą na stole dłoń.

– Widzisz? – zapytał towarzysza. – Widzisz to? Sam wielmożny pan starosta Ostasz też zobaczy, jeśli nie będzie chciał sobie nas przypomnieć.

– Przez twoje hultajstwo nie zechcą nas w żadnym towarzystwie – mówił do swojego przewodnika ślepy żebrak. – Po prawdzie, to twoja wina, bo ja byłem dostatecznie pokorny. Nie dość ci było tego, co nam ofiarowano? Musiałeś jeszcze połasić się na cudzą kurę? I to żeby jedną! A ty udusiłeś dwie.

Obie chciałeś zjeść od razu, obżartuchu?

Udając oburzenie, odpychał kosmaty pysk, próbujący szukać jakiegoś pożywienia w worku u pasa.

– Odejdź, łakomczuchu! Za twoje przestępstwo przegnali nas z gospody, więc teraz nie udawaj niewinnego. Dobrze, że kijami nie dostaliśmy. No, trudno. Dziś będziemy pościć, a jutro ruszymy dalej. Może tam nie znają jeszcze twojego apetytu.

Poklepał psa po głowie, potarmosił za uszy.

– Nie myślałem, że taki z ciebie złodziejaszek! Jak nie poskromisz swojej wilczej natury, przed następną ludzką osadą będę cię musiał wziąć na postronek. Chciałbyś, żebym pilnował każdego twojego kroku? No, dobrze, dobrze! Przecież wiem, że byś nie chciał...

Ojciec Ambroży siedział na koniu sztywno i dość niepewnie, ale pan Jeno nie zgodził się, żeby aż do Pilicy miał iść na piechotę. Sam przytrzymał strzemię i pomógł zakonnikowi wejść na siodło.

– Tak będzie i szybciej, i bezpieczniej – przekonywał. – Wybrałem najspokojniejszego konia z całej stajni. Przy waszej tuszy, ojcze Ambroży, z tydzień wędrowalibyście w jedną stronę. I wrócilibyście jak patyczek. A przecież nie chcę, żeby ludzie mówili, że przestałem was karmić.

– Na tym bydlęciu też dobrze wytrząsnę brzucha – burczał zakonnik Przez ostatnie lata, kiedy rzadko ruszał się z dworu w Krasawie, odwykł i od siodła, i od długich podróży, więc pełen był obaw przed czekającym go zadaniem. Ale dzielnie starał się nie dawać nic po sobie poznać.

– Załatwię wszystko, jak należy – zapewniał. – W końcu, to żadna sztuka zaprosić na święta. Byle pachołek to potrafi.

– Byle pachołka nie posłałbym z zaproszeniem do czcigodnego pana Mateusza. Was wysyłam, boście człowiek uczony i w świecie bywały, będziecie umieli zachować się dwornie i uprzejmie. No i tę drugą sprawę odpowiednio załatwicie.

Ojciec Ambroży przyłożył dłoń do piersi, gdzie pod habitem spoczywała grubo wypchana, skórzana sakiewka.

– Nie bójcie się – powiedział już pewniej. – Nie pierwszy raz wysyłacie mnie z takim zadaniem.

Możecie być spokojni. Nikomu nie oddam, chyba że z duszą.

Pan Jeno zmarszczył brwi.

– Wasza dusza należy do Boga, a srebro do mnie – powiedział z niepokojem. – Może jednak lepiej będzie, jak poślę kogoś z wami?

– Nie trzeba, synu, nie trzeba – zamachał ręką. – Wtedy dopiero każdy by wiedział, że warto zobaczyć, co skrywam pod duchowną sukienką! A tak nikogo nie skusi mój stary habit. A że mam do przemyślenia to i owo, chętnie odbędę tę drogę samotnie.

Pewniej już poklepał konia po szyi.

– Jakoś sobie chyba poradzę z rym bydlęciem. No, czas na mnie! Zostańcie wszyscy w zdrowiu.

Droga była sucha, dzień słoneczny, więc szli bez trudu i gdyby nie głód, siedzący kamieniem na kiszkach, nawet z radością.

– Nic to – pocieszał Bocian. – Za kilka dni dojdziemy, a tam nie zabraknie nam już niczego.

Kościeja miał w sobie mniej nadziei, bo poprzedniego dnia, gdy nocowali w stodole, zranił się w lewą stopę i teraz kulał, przeklinając świat i nieporządek w chłopskim gospodarstwie.

– Jestem głodny – przypomniał. – I noga mi puchnie. Nie wiem, czy wydolę taki szmat drogi. Może odpoczniemy. Dzień jeszcze długi.

– Skaranie boskie z tobą! – narzekał Bocian. – Co i raz byś odpoczywał! Przecież nie zdążymy do Holsztyna nawet przed śniegami. Rusz się, leniu! Odpoczniemy wieczorem.

Ale Kościeja zatrzymał się, dając ręką znać, że ból nie pozwala mu iść dalej. Usiadł i nie wstał, mimo poszturchiwania towarzysza. Bocian nie miał innego wyboru, jak usiąść obok.

– Po coś lazł na to siano! – mruczał ze złością.

– Lazłem za tobą! – odciął się tamten.

– Cicho! – warknął nagle Bocian i wyciągnął przed siebie palec. – Coś widzę.

Kościeja podniósł głowę i popatrzył za palcem towarzysza. Drogą nadjeżdżał konno samotny podróżny. Był jeszcze daleko i zbliżał się bardzo powoli. Bocian chwycił kompana za kaftan na karku i siłą pociągnął do tyłu, w zarośla. Kościeja nie bronił się, bo od razu zrozumiał zamysł kompana.

– To nasz posiłek – szepnął Bocian zadowolony. – Jest sam i na pewno ma przy sobie choć kilka miedziaków. A nawet gdyby nie, jego koń bardzo nam się przyda.

Ukryli się w krzakach i czekali, aż jeździec się przybliży, przygotowując noże, miecze i kawałki sznura. Kościeja wyjrzał zza gałęzi i cofnął się przestraszony.

– To klecha! – powiedział z przejęciem. – Chcesz napadać na księdza? Przecież to grzech!

Bocian wyjrzał i dłuższą chwilę przyglądał się otyłej postaci na koniu. Kiedy odwrócił się do kompana, na jego twarzy pojawił się zacięty, groźny uśmiech.

– To cud – powiedział. – Los" nam sprzyja, bo to nie jest zwykły klecha. To pewien mnich, którego koniecznie nam trzeba schwytać. Biadoliłeś, że Ostasz nie zechce nas przyjąć do służby, tak? Otóż przyjmie, bo ten ksiądz to jego nieprzyjaciel. Znam go. Pamiętasz pana Jeno? Owego rycerza z Krasawy, co to dochodził się z nim Ostasz? A to jest właśnie zaufany tego panka. Nazywa się tak, nazywa się ojciec Ambroży. Pamiętam, jak mówili, że wysyła go pan Jeno w różnych ważnych sprawach. Ani chybi teraz też jedzie z jakim zleceniem, a pewnie ma przy sobie całkiem ciężki mieszek.

– Rozumiem – powiedział Kościeja. – Mnicha zatrzymamy, żeby ucieszyć Ostasza, a co przy nim znajdziemy, będzie nasze!

– Tak właśnie.

I obaj wyszli z krzaków na drogę, o jakie pięćdziesiąt kroków przed jadącym. Człowiek w siodle kołysał się miarowo, może nawet spał, więc robota wydawała się łatwa. Ale Kościeja szarpnął nagle towarzysza za ramię i pokazał za siebie.

– Ktoś nadchodzi!

Bocian miał już miecz w garści i teraz nie zamierzał się cofać. Spojrzał tylko przez ramię, wyszczerzył zęby, ale ocenił z ulgą:

– To żebrak! W dodatku ślepy! Ucieknie, jak tylko skoczymy!

I ze wzniesioną bronią pobiegł w kierunku zakonnika.

Ojciec Ambroży w południe spożył suty posiłek, jakim go poczęstowano w pewnej zagrodzie w Bobkowie i niechętnie wsiadł znowu na siodło. Na szczęście koń rzeczywiście okazał się prawdziwym skarbem, szedł spokojnie, równo, a jeździec kołysał się na nim bezpiecznie, jak na łagodnej fali. Jesienny dzień był tak piękny, koń tak wygodny, że ojciec Ambroży nie skończył nawet odmawiać modlitwy, w której chciał podziękować Bogu, co stworzył ludzi tak uprzejmych i gościnnych, a już drzemał.

Przebudzenie było jak sam środek złego, koszmarnego snu. Ojciec Ambroży otworzył oczy i zobaczył przed sobą uzbrojonego człowieka, co biegł wprost na niego, wydając straszliwe i groźne okrzyki.

Nie wiedząc, czy jeszcze śpi, czy już się zbudził, ojciec Ambroży uderzył konia piętami. Koń, nieprzywykły do takich rozkazów jeźdźca, ruszył gwałtownie do przodu, potrącił jakiegoś człowieka na drodze, grożącego podniesionym żelazem, a kiedy go wyminął, zaraz wrócił do swojego starego, powolnego tempa. Zakonnik, choć z trudem utrzymał się w siodle i mocno teraz kiwał się na boki, jeszcze raz spróbował tej samej sztuki, ale koń nie zamierzał powtórnie usłuchać pięt człowieka.

Tymczasem Bocian, zaskoczony gwałtownym zrywem zwierzęcia, wyminięty na drodze jakby był byle jakim pachołkiem, a nie doświadczonym, strasznym wojownikiem, odwrócił się i nie opuszczając miecza, puścił się w pogoń.

Był zły na swojego kulawego kamrata, który w tym czasie nie zrobił nic, a tylko stał w miejscu, jakby czekał, aż wszystko załatwi się samo.

– Łap go, niedołęgo! – krzyknął, bo przecież teraz Kościeja był bliżej jeźdźca, miał broń w ręku i łatwo mógł zatrzymać zakonnika.

Ale Kościeja nie słuchał. Kościeja wrzasnął nagle, porzucił miecz i próbował umknąć w bok, podskakując na zdrowej nodze, piekielnie przestraszony.

– Wilk! – darł się. – Matko Przenajświętsza! To wilk!

Bocian też go zobaczył. Naprzeciw, zupełnie już niedaleko, ujrzał ślepego żebraka, macającego kijem drogę. Na odgłos niespodziewanego hałasu zatrzymał się i podniósłszy głowę, obracał nią na wszystkie strony, nasłuchując i próbując zgadnąć, co dzieje się przed nim i wokoło niego.

I wtedy z wysokiej trawy, porastającej pobocza, zupełnie tuż koło ślepego żebraka, prawie spod jego nóg, wyskoczył nagle na drogę ogromny, płowy wilk, z rozdziawioną straszną paszczą i biegi naprzód niczym pocisk lub błyskawica po niebie.

– Chryste Panie! – krzyknął Bocian.

Wilk odbił się potężnie i długim susem, z siłą olbrzyma uderzył w cel, jakim była ręka trzymająca miecz.

Po strasznej chwili ciało Bociana runęło na ziemię z trzaskiem i łoskotem. Jego prawa ręka ciągle trzymała broń, ale ramię nie należało już do ciała.

Pielgrzym

Ojciec Ambroży wielce się natrudził, zanim uspokoił wystraszonego wierzchowca, a kiedy to się stało, odszukał żebraka. Stary siedział na poboczu drogi, a jego usta poruszały się, jakby odmawiał modlitwę.

– Słusznie – powiedział zakonnik, podchodząc. – Słusznie się modlicie, bo to sam Bóg nas uratował. I mnie, i was. Ubiliby nas owi zbóje, nie ma dwóch zdań. Mnie, bo spodziewali się łupu, a was, boście byli świadkiem. Teraz nie musicie się już niczego bać. Jeden zimny trup, drugi uciekł i oby się nie wcześniej odnalazł, jak w piekle! Możecie iść bezpiecznie dalej, dziadku. Bo to do Pilicy idziecie?

Stary rozglądał się bezradnie, jakby szukał czegoś.

– Do Pilicy? – zapytał. – Może być, że do Pilicy. Nie wiem. Ku dobrym ludziom, co dadzą dach nad głową, bo zima idzie.

– To jest właśnie droga do Pilicy – pouczył ojciec Ambroży. – Zaprowadziłbym was nawet, to niedaleko, ale akurat jadę w drugą stronę...

– Nie trzeba – zapewnił szybko stary. – Dziękuję, żeście mnie zratowali. Jakoś trafie. Tylko wiecie, miałem przy sobie psa, przyuczonego trochę na przewodnika, ale gdzieś mi się zapodział... Może widzieliście, w którą stronę pobiegł?

Zakonnik, który miał już dosiąść konia, zatrzymał się, bo postanowił staremu wszystko dokładnie wytłumaczyć.

– Ano, prawda – powiedział. – Wy przecież nie widzicie, więc i nie wiecie, co się stało. Dwaj zbóje zastąpili mi drogę i chcieli zamordować. A potem pewnie i was jako świadka napaści. Naraz, kierowany chyba tylko ręką bożą, wielgachny wilk wypadł z lasu i zagryzł jednego z tych zbójów na moich oczach! Powiadam wam, że to sam dobry Bóg uratował w ten sposób nas obu! Waszego psa nie widziałem, pewnie i on wystraszył się tej bestii, bo to był strasznie wielki basior. Napatrzyłem się na wilki, bo pan Jeno z Krasawy, gdzie przemieszkuję, trzymał kilka takich w dużej zagrodzie, ale żaden nie był ani w połowie tak wielki jak ten. Koń mój strasznie się spłoszył, w porę gom złapał, ale jeszcze i teraz się trzęsie.

I dodał:

– A pies, jeśli powiadacie, przyuczony, pewnikiem wkrótce was odnajdzie.

Spróbował wejść na siodło, ale nie miał siły dźwignąć wielkiego ciała i tylko się zasapał.

– Moglibyście mi pomóc wejść na konia? – zapytał. – Podejdźcie tylko i potrzymajcie strzemię. Lata służby bożej porządnie odbiły się na moim zdrowiu.

Kiedy zaś żebrak spełnił prośbę i ojciec Ambroży znalazł się wreszcie na końskim grzbiecie, z zadowoleniem rozsiadł się w wygodnym siodle.

– Bóg wam zapłać – powiedział. – Dobrze stoicie, na wprost przed wami Pilica. Ale posłuchajcie mnie.

Gdy tylko wypełnię swoje zadanie, zaraz udam się z pielgrzymką do Matki Najświętszej, żeby jej za to cudowne ocalenie podziękować. I wam to gorąco polecam. Pójdźcie koniecznie na Jasną Górę, gdzie jest święty obraz, najcudowniejszy chyba na całej ziemi. Okrągły rok idą do niego ludzie ze wszystkich krain. Rozpytajcie w Pilicy. Może być, ze traficie tam na jakich pielgrzymów. W grupie wędrować bezpieczniej. Godzi się Przenajświętszej Pannie podziękować i za grzechy przeprosić. A i to wam jeszcze powiem, że jest przy owym klasztorze jasnogórskim szczególny dom, gdzie ludzie waszego stanu mogą znaleźć schronienie i miskę ciepłej strawy.

Żebrak bardzo zaciekawił się radą i uchwycił mnicha za nogę.

– Jasna Góra? – zapytał gorączkowo. – Gdzie jest owa Jasna Góra?

Ojciec Ambroży z uznaniem odniósł się do religijnego zapału żebraka.

– Niedaleko – odpowiedział chętnie. – Nie za daleko, nawet dla ślepego. Z Pilicy pójdziecie na lewo.

Jeśli akurat nie spotkacie pielgrzymów ze zdrowymi oczami, każdy inny drogę wam wytłumaczy.

Wyciągnął rękę i pobłogosławił starego.

– Módlcie się, jak tylko gorąco umiecie. Może uprosicie i jaką łaskę dla siebie. Ale kija lepiej nie wypuszczajcie z garści, bo nuż pojawi się ten wielki basior albo i co gorszego. No, idźcie z Bogiem, dziadku!

Mikołaj syn Jeno szarpnął sznury i dźwięczny głos nowego dzwonu w rześkim porannym powietrzu popłynął szeroko na całą okolicę. Nad Jasną Górą wstawał świt kolejnego dnia.

Mikołaj skończył i odwiesił sznur, a kiedy dzwon wygasał, kołysząc się coraz słabiej, chłopak schylił się, podniósł worek z ziemi i zarzucił go na ramię. Wyszedł z dzwonnicy, ale nie poszedł dalej, bo zobaczył jak w jego stronę nadchodzi pospiesznie przeor Grzegorz, z daleka machając ręką.

– Bałem się, że już odszedłeś – powiedział zasapany.

– Nie mógłbym odejść bez pożegnania – tłumaczył się Mikołaj. – A chciałem zadzwonić ostatni raz.

– Cieszę się, że jednak zdążyłem. Dobrze cię poznałem, chłopcze. Czasami trudno ci podjąć decyzję, ale kiedy już coś postanowisz, chciałbyś, żeby wszystko stało się zaraz i natychmiast. Mam nadzieję, że nauczyłeś się tutaj choć trochę umiejętności oczekiwania i będziesz umiał zastosować to w swoim życiu.

Ujął wychowanka za ręce i serdecznie je uścisnął.

– Zazdroszczę ci twojego zadania – powiedział, ale w jego głosie nie było zawiści. – Zazdroszczę ci, chłopcze. Pójdziesz na Litwę, by tam uczestniczyć w wielkim dziele pozyskania dla Boga nieprzebranych pogańskich tłumów. Zaprawdę, rzadka to okazja, dana tylko nielicznym. Spodziewam się, że zechcesz powiadomić mnie o swoich osiągnięciach.

Mikołaj pokłonił się nisko, pocałował przeora w rękę i w ramię.

– Napiszę o wszystkim, czcigodny ojcze – obiecał żarliwie. – I nigdy nie zapomnę waszych nauk.

– Zawsze wiedziałem, że któregoś dnia odejdziesz – powiedział smutno przeor. – Nie wiem dlaczego, ale wiedziałem. Może to przez ów sen twojej czcigodnej matki, może z innego powodu, ale wiedziałem. To i mniejszy żal, rozstawać się teraz z tobą. No, chłopcze, daj pyska, a potem niechaj cię Bóg prowadzi!

Mikołaj uścisnął przeora, klęknąwszy, przyjął jego błogosławieństwo, a potem ruszył raźno do klasztornej bramy. Przeor odprowadził go, a kiedy Mikołaj wyszedł już na wschodnią ścieżkę, którą pięli się na wzgórze pierwsi tego dnia pielgrzymi i zaczął schodzić nią w kierunku Doliny, ojciec Grzegorz uczynił nad nim w powietrzu znak krzyża.

– Do zobaczenia, Mikołaju – powiedział do siebie. – Bardzo bym cię chciał zatrzymać, ale widać sam Bóg przeznaczył dla ciebie inne zadanie. Obyś wywiązał się z niego jak najlepiej.

Mikołaj zszedł ze wzgórza, minął sosnowy lasek przy leżącej koło Jasnej Góry osadzie Częstochówka i wydostał się na ścieżkę. Prowadziła na wschód, prosto jak strzelił, do odległego o ćwierć mili miasta Częstochowa i brodu na Warcie, a za rzeką biegła już ku Dolinie i rodzinnemu domowi Na dole, tuż przy zagrodzie Michała Rymarza, na środku ścieżki Mikołaj zobaczył starego żebraka z opaską zasłaniającą oczy i laską w ręku. Ślepiec kręcił się niepewnie, jakby zgubił drogę i zastanawiał się teraz, którędy iść dalej, bo sosnowy lasek był tu wszędzie naokoło.

– Na Jasną Górę idziecie? – zaciekawił się Mikołaj. Stary drgnął na niespodziewany głos, zatrzymał się, obejrzał w kierunku mówiącego.

– Idę pokłonić się Najświętszej Pannie – odpowiedział. – Czy to dobra droga?

– Tu wszystkie prowadzą do Cudownej Matki. Blisko już jesteście. Jak posłyszycie szum pod nogami od spadłych liści, będziecie wiedzieli, że stoicie u stóp wzgórza zwanego Jasnym. Rośnie przy ścieżce trochę liściastych drzew, nie tylko sosen, po tym poznacie kierunek, bo do dzwonów na Anioł Pański, które by was nakierowały, jeszcze dużo czasu.

Stary stał w miejscu, a kiedy Mikołaj powiedział słowo na pożegnanie i chciał odejść, ślepiec zawołał za nim. – Zaczekajcie! – poprosił. – Może chcielibyście wspomóc ślepca...

– Wybaczcie, dziadku – odpowiedział Mikołaj. – Nie mam przy sobie nic, czym mógłbym się z wami podzielić.

– Nie proszę o wsparcie – wyjaśnił ślepy. – Ale mam ze sobą przyjaciela. Był moim przewodnikiem i obrońcą na długiej drodze. Chciałbym iść do kościoła Najświętszej Pani, gdzie wziąć go z sobą nie mogę, bo ma cztery łapy i ogon. Nie chciałbym, żeby mi się gdzie zgubił albo go kto ukrzywdził Czy możecie mi wskazać jakie miejsce, gdzie mógłbym go zostawić? Nie proszę o strawę dla siebie ani dla niego, chodzi tylko o to, żeby mógł bezpiecznie na mnie poczekać.

– Och, to łatwe zadanie – ofiarował się natychmiast Mikołaj. – Akurat stoimy wedle domu Michała Rymarza. Na pewno zgodzi się, byście dali psa do jego zagrody. Zresztą, poproszę, jeśli chcecie, w waszym imieniu.

– Bóg wam zapłać, młody człowieku – ucieszył się ślepiec. – Od razu, kiedy was usłyszałem, wiedziałem, że mi pomożecie. Wasz głos jest taki łagodny i czysty. I przypomina mi coś, co znałem dawno, dawno temu.

– Nie dziękujcie – zawstydził się Mikołaj. – Czy to nie jest pierwszy chrześcijański obowiązek, dopomóc bliźniemu? Ale, ale, gdzie ten wasz pies?

Stary obrócił się wokoło siebie i mlaskaniem zaczaj przywoływać psa. Nie miał zębów, więc nie mógł gwizdać, a widać przyuczył czworonogiego przyjaciela do takich sygnałów.

– Znowu się gdzieś zapodział – mruknął po chwili zmartwiony. – Poczekajcie jeszcze chwilę, na pewno zaraz się odnajdzie, bo choć lubi sobie pohasać, nigdy nie opuszcza mnie na dłużej.

I wołał dalej, okręcając się wokoło swojego kija. Mikołaj też wytężył wzrok, wypatrując zwierzaka już to między drzewami u stóp góry, już to między położonymi dalej ogrodami wioski.

Wreszcie zobaczył przewodnika. Pies wyskoczył zza opłotków i pędził teraz ku nim susami.

– Jest, biegnie tutaj – powiadomił starego i dodał zdumiony: – Ależ wielki!

– Nie bójcie się – pospieszył z zapewnieniami stary. – Nie róbcie tylko gwałtownych ruchów, bo on tego nie lubi.

Zwierzak tymczasem podbiegł do ślepca, otarł się o niego głową i zwrócił w stronę Mikołaja.

Przystanął, wyszczerzył kły.

– Spokojnie – polecił mu stary. – To dobry człowiek.

Pies przysiadł na tylnych łapach, ale nie spuszczał wzroku z Mikołaja, a ten czuł, jak serce podchodzi mu do gardła. Stał w miejscu jak zaczarowany, nie poruszywszy nawet palcem. Głośno przełknął ślinę.

– To... to jest wasz przewodnik? – wy dukał z niedowierzaniem. – To on was prowadził po drogach?

Przecież to najprawdziwszy wilk!

Stary położył rękę na głowie zwierzęcia i pogłaskał je po uszach.

– Jest bardzo przyjacielski i do mnie przywiązany – powiedział, jakby nie słyszał słów Mikołaja. – Lubi, żebym się z nim dzielił chlebem. Czasem coś sobie sam upoluje.

– Człowieku! – wychrypiał Mikołaj. – Czyście nie usłyszeli, co powiedziałem? To nie jest żaden pies.

To basior, dziki wilk z puszczy! Cud boski, że was nie zagryzł.

Zobaczył wprawdzie, że stary panuje nad zwierzęciem, ale nie mógł być pewny, czy ten wie o swoim przewodniku wszystko. Przecież dopiero co opowiadali pielgrzymi w klasztorze, że jakiś wilk zagryzł na drodze człowieka. Może nawet ten sam.

Mikołaj ochłonął już nieco, ale nadal nie ruszał się z miejsca w obawie, że sprężone cielsko skoczy mu do gardła. Wilk wprawdzie schował nieco kły, ale nadal siedział w gotowości do skoku.

– To wilk – powtórzył Mikołaj. – Wilka mam wpuścić do zagrody? Przecież Michał Rymarz...

– Nie lubi, żeby go brać na postronek – odpowiedział na to stary, zakładając na szyję zwierzęcia pętlę z mocnego sznura, którego koniec opasał wokół swojej dłoni. – No, nie bój się, nie bój się, to tylko na jakiś czas. Przecież cię tutaj nie zostawię...

Wilk nie był zadowolony, ale stąpał posłusznie u boku starego, którego Mikołaj postanowił w końcu zaprowadzić do zagrody Michała, idąc w odległości kilku kroków od zwierzęcia. Rymarz zgodził się dopiero po wielu namowach, kazał zwierzę zamknąć w szopie najbliższej ścieżki i obiecać, że do wieczora już go nie będzie.

Mikołaj sam musiał otworzyć szopę, pokierować starym ślepcem, by ten wszedł z wilkiem do środka, a kiedy wyszedł, zamknąć drzwi i zaprzeć je kołkiem. Cały czas miał duszę na ramieniu i spocił się trochę ze strachu.

Ślepiec podziękował za przysługę, a potem niespodziewanie poprosił, żeby Mikołaj zaprowadził go też do kościoła.

– Moglibyście? – zapytał. – To podobno niedaleko, a wy chyba dobrze znacie tutejszą okolicę.

– Znam – potwierdził Mikołaj. – Pochodzę z niedaleka. I spędziłem ponad rok w klasztorze ojców paulinów.

– To możeście duchowny, a ja do was tak.. – zafrasował się stary.

– Nie – zaprzeczył chłopak – Nie jestem księdzem ani zakonnikiem, choć prawdę mówiąc liczyłem, że nim zostanę. Ale wola ojca i różne okoliczności...

Przerwał, bo po cóż miałby opowiadać się przed wędrownym żebrakiem? Ten w dodatku chciał, żeby zmienił swoje plany i wrócił na Jasną Górę. Mikołaj zamierzał odmówić, ale nagle krew uderzyła mu do twarzy. A jeśli to kolejna próba? Próba, którą zsyła na niego sam Bóg, żeby sprawdzić, na ile prawdziwa jest w nim chrześcijańska miłość bliźniego?

– Chętnie was zaprowadzę – powiedział i mocno ujął rękę starca. – Teraz ja będę waszym przewodnikiem.

Starosta holsztyński, Ostasz syn Jakuba, zatrzymał konia na wierzchu niewielkiego wzniesienia, a rozpoznawszy swoich ludzi, zdążających od Gór Sokolich, ruszył im na spotkanie. Oni też go zobaczyli i popędzili konie, by po chwili spotkać się na skraju wsi Zrębice.

Żołnierze przywiedli ze sobą obcego, wysokiego i chudego człowieka w zniszczonym skórzanym odzieniu. Był bez broni i wyglądał znajomo, choć niewiele przecież może łączyć starego, oberwanego włóczęgę ze starostą.

– W lesie go spotkaliśmy – wyjaśnił Zamróz, któremu Ostasz powierzył dowództwo nad tym oddziałem. – Powiadał, że was zna.

Jeździec ukłonił się niezdarnie i kiedy zdjął z głowy skórzaną okrągłą czapkę, wysypały się spod niej długie, siwe włosy.

– Kościeja? – zdziwił się Ostasz. – Czy to rzeczywiście ty?

– Ja, panie starosto – ucieszył się zapytany. – Dzięki Bogu, że mnie rozpoznaliście, bo już się bałem, że wasi ludzie wtrącą mnie do jakiej jamy. A ja przecież, służby szukając, do was właśnie jechałem...

– To jeszcze zobaczymy – starosta machnął niecierpliwie ręką i nakazał swoim: – Na razie niech jedzie z nami, potem postanowię o jego losie. I zwrócił się do Zamrożą:

– Znalazłeś jaki ślad? Żołnierz potwierdził.

– Przechodził tędy, tylko nie wiadomo dokładnie kiedy. Jedni powiadają, że przedwczoraj, inni, że jeszcze w poniedziałek Poszedł pono na wschód, brzegiem strumienia. Nikt z nim nie gadał, bo bali się podejść. Ale to na pewno on, dokładnie pasuje do opisu.

– Tedy pojedźmy jeszcze kawałek – postanowił starosta. – Raz tu jest, raz tam, a zawsze przecież blisko.

Więc musi gdzieś być, nie mógł rozpłynąć się w powietrzu.

Dał znak i ruszyli z miejsca, a Kościeja natychmiast zbliżył się do starosty i jechali chwilę obok siebie.

– Bardzo wam dziękuję, żeście o mnie nie zapomnieli, panie starosto – zaczął Kościeja. – Może na to nie wyglądam, bo ostatnio nie wiodło mi się najlepiej, ale mam jeszcze dość siły, żeby wam służyć jak dawniej.

– Zobaczymy – mruknął Ostasz.

– Pamiętacie, że zawsze byłem dobry w tropieniu? Nie tylko zwierząt, ale i ludzi? A wy chyba kogoś szukacie...

Starosta zwolnił nieco.

– Prawda! – powiedział z uznaniem. – Pamiętam, jak pod Odolanowem ścigaliśmy tych lombardzkich rycerzy. Bylibyśmy ich minęli w krzakach, żeby nie ty. Teraz szukamy pewnego włóczęgi. Wysoki i stary albo tylko chce wyglądać na starego, bo jest bardzo sprytny. Chodzi z tresowanym wilkiem, zbrodniarz! Wykradli małe dziecko w Wysokiej, a na drodze ku Pilicy znaleziono zagryzionego żołnierza...

Ostasz przerwał, bo jego towarzysz powstrzymał gwałtownie konia. Starosta był zbyt doświadczony, żeby nie zrozumieć przyczyny takiego zachowania. Dał znak swoim ludziom, żeby się zatrzymali, a sam z cholewy buta wyjął rzemienny bicz. Jego ludzie natychmiast otoczyli Kościeję ciasnym kręgiem.

– Coś wiesz o tym – rzucił groźnie Ostasz. – Mów wszystko!

Ale Kościeja już się opanował i śmiało wytrzymał spojrzenie starosty.

– Mogli mnie wasi ludzie od razu o niego spytać – udawał, że to tylko narowy konia spowodowały jego opóźnienie. – Widziałem go. Bo szukacie starego żebraka, ślepego i z wilkiem u nogi Pamiętacie, panie starosto, Bociana? Razem byliśmy w tej zasadzce pod Odolanowem. To właśnie on oddał duszę wedle Pilicy. Szliśmy drogą, pieszo i omal bezbronni, kiedy wyskoczył na nas z krzaków. Poprzedniego wieczora akurat zraniłem się w nogę i Bocian stanął w mojej obronie. Jak sławny rycerz albo jaki lew.

Ten basior skoczył na niego, powalił i zagryzł. Na Święty Krzyż przysięgam, że jednym kłapnięciem paszczy oderwał Bocianowi ramię!

Milczeli wstrząśnięci. W ostatnich dniach, po wioskach i osadach, nasłuchali się opowieści o dziwnym wędrowcu i choć mieli za zadanie schwytać go lub ubić, sami nie byli wolni od strachu.

– Zbrodniarz! – powiedział któryś.

– Pasy by z niego drzeć! Żeby ludzi szczuć wilkiem!

– Kołem połamać!

– Upiec w oleju razem z tym jego szatańskim zwierzęciem!

– Może to jaki czarownik? Po co porwali dziecko w Wysokiej? Ani chybi, żeby się niewinnej krwi napić!

Kościeja odetchnął. Byli oburzeni i wściekli, a wygrażając staremu ślepcowi, zapomnieli o nim. Z zaciekawieniem dowiadywał się, co paplają. I on nasłuchał się różności przez dwa ostatnie tygodnie.

Sam puścił w ruch plotkę o wykradzionym dziecku, a słyszał ją potem dwa razy w dwóch różnych wioskach. Tyle, że wymyślonej przez niego zbrodni dokonano w Kowalowcach, a nie w Wysokiej.

Tylko starosta nie dał się oszukać. Ostasz słuchał swoich ludzi, ale nie spuszczał wzroku z Kościei.

Kiedy się nieco uspokoili, wycelował bicz we włóczęgę.

– Coś łżesz – powiedział spokojnie. – Wszyscy wiemy, że to groźny człowiek i groźny wilk. Zagryzł Bociana, powiadasz. A czemu tobie nic się nie stało, co?

Czemu ciebie całego zostawił?

Kościeja przeżegnał się szybko, dla nadania swoim słowom wiarygodności.

– Mówiłem, że byłem ranny i przez to stałem z boku, ' kiedy wilk wyskoczył. Zagryzł Bociana i mnie by pewnie też nie darował, ale akurat nadjechał ten łysy zakonnik.

Kościeja chętnie ugryzłby się w język, ale słowa już wyleciały, więc trzeba było brnąć dalej.

– Mnich – potwierdził szybko. – Na koniu. Zatrzymał się i coś ze ślepym długo gadali Wykorzystałem to, wlazłem w krzaki i jakoś udało mi się uciec z tego przeklętego miejsca.

Ostasz z Lipowej nie był do końca przekonany, że Kościeja mówi prawdę.

– Mnich? – wykrzywił wargi. – Może biskup? Żołnierz podniósł rękę i złożył przysięgę.

– Mnich w szarym habicie – dopowiedział. – Gruby i całkiem łysy.

– Byli w zmowie?

– Tak – zapewnił szybko Kościeja, ale równie szybko się poprawił: – Tego nie wiem, panie starosto.

Nie słyszałem, co mówili, ale mówili jak sobie znajomi. Zresztą, mnie ten zakonnik też się wydał znajomy...

Ostasz włożył bicz do cholewy buta i skinął na swoich.

– Ruszamy! I ja wiem, co to za mnich! Teraz zapłaci za wszystko!

Mikołaj, trzymając starego ślepca pod ramię, prowadził go do sanktuarium ścieżką szeroko wydeptaną przez pielgrzymów, idących tędy od brodu na Warcie.

– A wielka to góra? – pytał stary.

– Sama w sobie nie bardzo, ale największa w całej okolicy – odpowiedział chłopak. – Widać z niej spory szmat świata. Nie tylko Grabówkę czy Wrzosową, ale nawet i Holsztyn...

– Holsztyn? – zaciekawił się stary. – A który to Holsztyn? Chyba nie ten, gdzie byłem dawno, dawno temu. Był tam zamek wielki na skale i zacna kuźnia.

– Ten sam! – ucieszył się Mikołaj. – To znacie Dolinę? Zamek jest większy jeszcze, a kuźnia należy do mojego ojca.

– Wasz ojciec kowal?

– Niegdyś był kowalem, aż do czasu, kiedy przed laty, jeszcze przed moim urodzeniem, dobry król Kazimierz nobilitował go i nadał herb. Teraz rzadko bywa w kuźni, która do niego należy, a płaci dwóm mistrzom kowalskim, co dla niego pracują. Nie powiedziałem wam jeszcze, że wołają mnie Mikołaj, a ojciec mój jest Jeno z Krasawy...

Zatrzymał się i poprawił opończę na ramionach starca, bo ten drżał i ledwo mógł utrzymać kij w ręce.

– Co wam jest? – zapytał Mikołaj z niepokojem. – Marzniecie? Zaraz nam będzie zaciszniej.

Wspięli się już po łagodnym stoku góry i szli teraz ku częstokołowi, za którym był kościół i klasztor, co i raz napotykając pielgrzymów. Ci siedzieli samotnie lub grupami, modlili się, opatrywali stopy, posilali się, utrudzeni długą drogą. Pozdrawiali się wzajemnie, ktoś kto widać był tu już wcześniej, zawołał radośnie do Mikołaja.

– Wielu dzisiaj pątników, bo i dzień piękny – powiedział chłopak do starego.

I dodał ulubione powiedzonko jasnogórskiego przeora:

– Ciągną ze wszystkich stron jak pszczoły do miodu. Bo to i prawdziwy plaster miodu, pełen dobroci i miłości.

– Zaprowadźcie mnie, Mikołaju – poprosił stary. – Zaprowadźcie aż do samego Cudownego Obrazu.

Zobaczyć go nie zobaczę, ale wy macie dobre, młode oczy i wy mi ten Obraz najlepiej opiszecie.

Minęli bramę w częstokole, otwartą przez cały dzień na oścież, przeszli dziedziniec i skierowali się wprost do świątyni. Mikołaj prowadził ślepca powoli, bo trzeba było wymijać tłum, kłębiący się wszędzie, klęczący, idący tam i z powrotem. W kościele umoczył palce starego w święconej wodzie, żeby ten mógł zrobić znak krzyża, przyklękli na krótką modlitwę, a potem poprowadził ślepego jeszcze dalej.

Szli pomiędzy klęczącym tłumem, a ten rozsuwał się przed nimi, bo wiele było serdeczności i miłości w tym widoku, kiedy piękny młodzieniec prowadził do Matki Bożej odwiecznego, ślepego starca.

– Oto jesteśmy – powiedział w pewnej chwili szeptem Mikołaj, dając znak, by się zatrzymali. – Stoimy przed Cudownym Obrazem Najświętszej Panny. Jest na wprost was, ledwie dziesięć kroków. Bądź pozdrowiona po wiek Wieków, Matko nasza.

Uklękli obaj, a starzec wpił się obu rękami w ramię Mikołaja.

– Niechaj ci wynagrodzi za to, żeś mnie przyprowadził w to święte miejsce! – powiedział cicho, a spod opaski na siwej głowie popłynęły wielkie łzy.

Mikołaj oddał uścisk, niespodziewanie szczęśliwy po brzegi serca. Nachylił się ku staremu i począł mu objaśniać wszystko po kolei:

– Ołtarz jest zbudowany z pięknego jasnego kamienia. Po obu jego stronach umieszczono na ścianach liczne wota, ofiarowane w podzięce za cuda, jakich doznali ci wszyscy, którzy przychodzili i przychodzą z prośbami o łaskę. Na ołtarzu palą się grube świece, a nieco z boku wiecznie płonąca czerwona lampka na znak, że Najświętsza Maryja stale jest tu obecna, że nigdy i o nikim nie zapomina.

– To pewnie bardzo piękny widok – szepnął stary. A Mikołaj tymczasem mówił dalej:

– Pośrodku ołtarza Cudowny Obraz, w bogatych ramach, złocony, srebrny, diamentowy. Na obrazie Matka Boża w cudnej sukni granatowej ze złotymi znakami lilii. Trzyma Pani Maryja na lewej ręce małego Pana Jezusa, a ten całemu światu błogosławi. Oblicze Maryi zaś...

– Widzę – powiedział nagle stary. – Widzę cudowne oblicze Maryi, łagodne, niebiańskie, przepiękne, a zasmucone i za grzechy moje...

Mikołaj syn Jeno oderwał wzrok od ołtarza i zobaczył, że stary ślepiec stoi wyprostowany, że nie ma już opaski na oczach, a spod jego podniesionych powiek patrzą błyszczące, widzące oczy, z których ciekną łzy.

Ojciec

Starosta Ostasz odnalazł ojca Ambrożego na przykościelnym cmentarzu, gdzie ten modlił się przy świeżo usypanej mogile. Kiedy nadjechali żołnierze i gromadą zatrzymali się przy murku otaczającym cmentarz, zakonnik podniósł dłoń do czoła, osłaniając twarz od słońca i patrząc, komu tak spieszno i dlaczego.

Ostasz zeskoczył z siodła i chrzęszcząc, jako że był uzbrojony po zęby, zbliżył się do grobu, gdzie czekał na niego ojciec Ambroży.

– Dobrze, że was widzę, panie starosto – przemówił szybko zakonnik. – Chciałem do was jechać, by oznajmić wam, jak mnie napadnięto i omal nie pozbawiono życia, i jak cudownego doznałem ocalenia...

Starosta, zaskoczony szybką przemową mnicha, obejrzał się na swoich, zobaczył, jak Kościeja próbuje cichcem umknąć i natychmiast domyślił się wszystkiego.

– Chwytajcie go! – krzyknął do żołnierzy. – Chwytajcie i wiążcie. To on napadał na drodze!

Ludzie Ostasza zatrzymali konia Kościei, zwlekli go z niego i nie szczędząc razów, założyli pęta na ręce i nogi. On sam ukłonił się przed zakonnikiem.

– Oszukał mnie – powiedział przepraszająco. – Mówił, że to jego napadnięto, ale teraz pojąłem wszystko. To wyście byli ten mnich, o którym mówił, że rozmawiał na drodze ze starym żebrakiem, jakiemu towarzyszył prawdziwy wilk.

– Ja – potwierdził zakonnik – Wybierałem się do was, żeby o wszystkim opowiedzieć i prosić o ściganie zbrodniarza. Bo jeśli odważają się napadać nawet na duchownych, to gorzej już być nie może! Nie pojechałem, bo zatrzymały mnie tu obowiązki.

Wskazał na świeżą mogiłę i wyjaśnił:

– Pochowaliśmy właśnie syna młynarza Marcisza. Teraz zdziwił się starosta:

– Jakże to? Przecież jego pogrzeb był ze trzy miesiące tema.

Ojciec Ambroży pogłaskał się po łysej czaszce i westchnął.

– Wtedy, co mówicie, pochowaliśmy jego syna Dobka, dziś młodszego, któremu było Jacek.

– Jacek?! – wykrzyknął zdumiony Ostasz. – Prawdę mówicie? Jacek? Ten, co to poszedł skarbów szukać i przepadł?

– A jakże – odpowiedział wolno zakonnik zaskoczony gwałtownością starosty. – Ten sam. Znaleźli go hen hen, pod Niegową i wcale nie wiem, co tam robił, przecież ostatni raz widziano go koło Sokolich Gór. Ale to wiecie, że syn młynarza skarbów szukał?

– Wszyscy wiedzą – odparł Ostasz lekceważącym tonem. – Nie pierwszy on i nie ostatni, co zgubił się w podziemiach za mrzonką i bajką.

– Może to bajka, może nie bajka – mruknął tajemniczo ojciec Ambroży. – Wiecie, że dzieciuch był siwy jak gołąbek? Powiadają, że ze strachu. Co prawda, to prawda. Okrutny zaiste czas nastał na młynarza Marcisza i jego żonę. W jednym roku starszy syn na skałach się zabił, córka utopiła w rzece, a teraz i ostatniego dzieciaka Bóg im zabrał. Ale nie o tym przecież przyszliście tu mówić. Jeśli wezwiecie mnie do sądu, żebym świadczył przeciw owemu człowiekowi. – To nie będzie potrzebne – odrzekł Ostasz surowo. – Wasze słowo starczy za zeznanie. Skoro mówicie, że to on was napadł z drugim, którego nazywali Bocianem...

– Nie wiem, jak go nazywali – poprawił zakonnik – Napadli mnie drzemiącego i na miły Bóg, nie mówiłbym teraz z wami, gdyby cudownym sposobem dziki wilk mi nie pomógł. A co do żebraka, to i owszem był wtedy na drodze i bałem się, że go ubiją, by, choć ślepy, nie był świadkiem zbrodni na duchownym. Poradziłem, żeby z pielgrzymką poszedł do Cudownej Pani na Jasną Górę, ale nie wiem, czy mnie usłuchał...

– A wilk? – zapytał Ostasz. – Czy prawda, że to przy owym żebraku był taki wielki wilk?

Ojciec Ambroży wydął wargi z wyższością.

– Ludzie lubią plotki opowiadać – prychnął. – Ów stary miał jakowegoś psa, ale ten przestraszony uciekł i nie wiem, czy się znalazł, bo go nie widziałem. Ale co do wilka, to wiem wszystko dokładnie.

Był wilk, co jak mówiłem, z lasu wyskoczył, pewnie na rozkaz samego Zbawiciela prowadzony. I zagryzł jednego z tych złoczyńców. Pewnie owego Bociana, jak wspomnieliście. Całe ramię mu odgryzł, kiedy ten zamierzył się mieczem.

– I co potem? – zapytał Ostasz, czując, jak mu skóra cierpnie na grzbiecie.

– Nic potem. Jeden zbrodzień wilczymi kłami za napaść na duchowną osobę został pokarany, drugiego tam macie związanego.

Starosta Ostasz niepewnie przestąpił z nogi na nogę. Podejrzewał Kościeję, że ten nie mówi całej prawdy i odkrytym teraz kłamstwem nie był zaskoczony. Może więc i z tym dzieckiem, porwanym w Wysokiej, jest całkiem inaczej? Jakże tu za wilkami się uganiać, kiedy trzeba by wypytać ludzi, gdzie, kiedy i jak znaleziono Jacka. Żywy był czy zmarły? Miał co przy sobie? Powiedział komu, co odkrył, jeśli odkrył? I co robił w Sokolich Górach? To w tamtejszych jaskiniach jest skarb rozbójnika Maramy? Jest, chyba jest, skoro ten tłusty mnich nie mówi, że go znaleziono.

Ostasz czuł, jak krew gwałtownie wali mu w skroniach. Mały figiel, a w ogóle, o niczym by nie usłyszał! Przekleństwo na tego, co doradził, żeby akurat w te dni po lesie konno biegać, a przez to nic nie wiedzieć o znalezieniu chłopaka!

Ojciec Ambroży tymczasem zobaczył, że ze starostą dzieje się coś niedobrego, bo Ostasz bladł i czerwieniał na przemian, żyły nabrzmiały mu na skroniach i zdawało się, że zaraz wybuchnie.

– Co wam, panie starosto? – zapytał, potrząsając Ostasza za ramię.

Ten szorstko odtrącił ręce zakonnika.

– Nic mi nie jest. Aleśmy na cmentarzu. Przypomniałem sobie zmarłych rodzicieli, a i świętej pamięci mojego dziadka, którego szczególnie miłowałem...

Odwrócił się i bez pożegnania odszedł do swoich ludzi.

– Do Holsztyna! – rozkazał.

Czekali na niego w gotowości, więc i ruszyli zaraz galopem, wioząc na jednym z końskich grzbietów związanego i śmiesznie podskakującego na siodle Koście ja.

Ojciec Ambroży patrzył za nimi, a potem pochylił się i nabrał w garść ziemi z mogiły.

– Rodzicieli sobie przypomniał! – powiedział z zawziętością i pogardą. – A powinieneś jeszcze przypomnieć sobie tych wszystkich, których przysypano ziemią z twojego powodu! Choćby ta biedna Zofka od młynarza, co to utopiła się przez ciebie!

Dwudziestego czwartego października, w dzień świętego Marcina, ojciec Ambroży stał na progu dworu w Krasawie i patrzył na drogę. Słońce zachodziło i wszystko wokoło, droga, pola, stogi, ogrody i zabudowania różowiły się w przedwieczornym jesiennym blasku.

Ojciec Ambroży przyłożył dłoń do piersi, w której serce biło przyspieszonym, głośnym rytmem. Od rana coś dziwnego działo się z zakonnikiem. Wstał wcześnie, choć nie miał nic ważnego do roboty, a potem przez cały dzień nie mógł sobie znaleźć miejsca. Snuł się po dworze, wychodził w pole, a często też wyglądał na drogę.

W Krasawie spodziewano się powrotu Mikołaja, ale ojciec Ambroży, który widział się z chłopakiem ledwie przed tygodniem, nie mógł być przecież aż tak stęskniony, żeby wyglądać go przez cały dzień.

– Coś wisi w powietrzu – mruczał do siebie, nie umiejąc inaczej wytłumaczyć trapiącego go niepokoju.

– Żeby tylko nie stało się jakie nieszczęście!

I tak, na poły modląc się, na poły zaklinając, ojciec Ambroży doczekał zachodu słońca. A kiedy to skłoniło się nad pagórkami, nie wytrzymał dłuższego czekania i postanowił wyjść naprzeciw Mikołaja.

Wtedy nadbiegł do dworu Oset. Giermek pana Jeno pędził jak ścigane zwierzę, blady, z rozwianymi włosami, z oczami pełnymi przerażenia.

– Wiiii... – wołał z daleka. – Wiiii...

Wpadł na podwórze, krzyknął coś do zakonnika i dopadł drzwi, waląc w nie kułakami, zamiast zwyczajnie otworzyć i wejść.

– Panie! – wołał. – Panie! Wiii...

Łomotał i wrzeszczał w niebogłosy. Natychmiast zbiegli się wszyscy, którzy byli w pobliżu, dworscy robotnicy i służba, otaczając krzyczącego i patrząc na niego w najwyższym zdumieniu, bo robił wrażenie szalonego.

Pan Jeno wybiegł z domu, zaniepokojony wrzaskami, a tuż za nim wyjrzała pani Alena z Elżbietką na rękach, a dalej dziewki z czeladnej.

– Panie! – wołał Oset, gwałtownie pokazując rękami za siebie. – Wiii...

Rycerzowi serce skoczyło do gardła. Podbiegł do giermka i chwycił go za koszulę na piersi.

– Mikołaj?! – krzyknął przerażony. – Coś się stało Mikołajowi?

Oset przestał machać rękami, dłuższą chwilę poruszał ustami, nie mogąc z nich wydać dźwięku. Pani Alena krzyknęła.

– Mów natychmiast! – zażądał Jeno i trzasnął giermka po karku.

Ten jakby odzyskał nagle zdolność mówienia. Jęknął z bólu.

– Mikołaj... Mikołaj zdrowy – wystękał. – Ale, panie, wiii... Wilk, panie. Wasz wilk!

Patrzyli na mówiącego, jakby oszalał, zupełnie stracił rozum. Jeno, Alena, ojciec Ambroży, czeladź i cała służba. Już się nad nim użalali w duszy.

– Mikołaj wraca – mówił szybko Oset. – I kogoś prowadzi. A przed nimi idzie dziki zwierz, posłuszny jak pies. Ale to nie pies! To wielki wilk, którego strzygłem zeszłej zimy. Słyszycie, panie? To wasz zaczarowany wilk!

Słuchali z niedowierzaniem, a potem wszyscy po kolei, za przykładem zakonnika, odwracali się ku drodze i przysłaniali oczy dłonią. I rzeczywiście, w miejscu, gdzie droga zakręca ku dworowi, przy nagim teraz jabłoniowym sadzie, widać było dwie ludzkie sylwetki.

Wędrowcy zbliżali się ku dworowi i można ich było już dokładnie rozróżnić. Każdy łatwo poznał Mikołaja, syna Jeno, a obok szedł z nim stary, pochylony człowiek Kilka zaś kroków przed nimi, nie oddalając się i nie bojąc hałaśliwych dworskich psów, biegł równym truchtem ogromny wilk szaro-złoty, z czarnym grzbietem.

Stali, zaskoczeni, zdumieni, niedowierzający. Pan Jeno, pani Alena z małą Elżbietką na ręku, dziewki, czeladź i służba.

Tylko ojciec Ambroży westchnął, stęknął i jakby ktoś wrócił mu nagle młodzieńcze siły, pobiegł naprzeciw. Patrzyli, jak podskakuje, jak trzęsie się jego wielki brzuch i słyszeli prawie, jak sapie z niecodziennego wysiłku.

Zamarli, widząc, że ojciec Ambroży chwyta rękami habit na piersi, rozrywa go, a potem odważnie idzie na wprost, jakby się wydawał na żer dzikiej bestii.

Ale wilk zatrzymał się nagle, jakby przestraszony ofiarą zakonnika, zatrzymał się, przysiadł na tylnych łapach i pozwolił, by minęli go Mikołaj z żebrakiem.

Wtedy ojciec Ambroży podbiegł do starego, padł przed nim na kolana i wyciągnął obie dłonie w stronę nieba.

– Uderz we mnie gromem, Boże! – zawołał. – Uderz i zabij, bo zwątpiłem w Twoje miłosierdzie, przez tyle lat żyjąc jak ślepiec!

A kiedy Mikołaj milczał, skamieniały ze zdumienia, zakonnik uchwycił kraj wybrudzonej opończy starca i ucałował ją z najwyższą czcią.

– Nie godzien jestem prosić was o wybaczenie – mówił, a łzy trysnęły mu z oczu jak deszcz. – Nie jestem godzien piasku, po którym stąpacie!

Stary patrzył na leżącego zakonnika, patrzył na stojącego obok Mikołaja, patrzył na znieruchomiałych niedaleko mieszkańców Krasawy i zdawał się nic nie rozumieć.

– Kto wy? – zapytał nieśmiało, cichym głosem. – Czemu mnie prosicie o wybaczenie? Nigdy was przecież nie widziałem...

– Przeciwnie! – płakał zakonnik. – Jam jest ojciec Ambroży, który lat temu trzydzieści, w Krakowie, odebrał od was pewnego ranka wielką skrzynię dla mojego klasztoru. Jam jest człowiek, który mógł zapobiec tragedii na schodach kościoła franciszkanów, kiedy padł zabity brat Mayo...

Stary pochylił się i dotknął dłonią ramienia leżącego.

– Pamiętam tę skrzynię – odpowiedział cicho. – Widziałem ją każdego dnia w ciemnicy, gdzie zaprowadziły mnie moje winy. I każdego dnia widziałem te zakrwawione kościelne schody...

Oślepłem, a widziałem. Aż któregoś dnia na królewski rozkaz puszczono mnie z zapomnianego lochu, bo spodobało się Bogu prowadzić mnie po świecie w towarzystwie wilka, dzikiego jak ja sam...

Podniósł ojca Ambrożego i objęli się ramionami jak starzy przyjaciele, których los w strasznych okolicznościach rozdzielił przed laty.

I trwali tak w długim uścisku, płacząc i szepcząc do siebie jakieś słowa.

A obok stał Mikołaj, wstrząśnięty i blady, aż nagle obaj, nie zwalniając uścisku, wyciągnęli do niego ręce, a kiedy przypadł do nich, i on się rozpłakał.

A przed dworem stali wszyscy, którzy się tam zgromadzili, poruszeni tym widokiem i czekali, aż starzy ludzie podejdą do nich i powiedzą, co się stało tego dnia w Dolinie.

Kiedy wreszcie wszyscy trzej nadeszli i stanęli przed gromadą, ojciec Ambroży już nie płakał. Ojciec Ambroży wskazał palcem niebo.

– Padnijcie na twarz przed niezmierzonym miłosierdziem Boga.

I wskazując pana Krasawy, powiedział:

– Oto jest Jeno, syn kowala. Wasz syn. Oto jest Jura kowal, wasz ojciec.

Jeno patrzył na starego, trzęsącego się żebraka, a ten odrzucił kij i wyciągnął przed siebie ręce.

Jeno podbiegł, chwycił starego pod nogi i ramiona, dźwignął i przeniósł przez próg rodzinnego domu.

Wtedy obejrzeli się wszyscy na miejsce, gdzie siedział wielki, płowy wilk, ale tam nie było już nikogo. I nikt nie widział, kiedy i dokąd odszedł. Tylko szczekanie dworskich psów, przechodzące w przeciągłe wycie, niosło się po Dolinie.

Saga rodu z Lipowej 07

Za głosem serca

Matka Flora

Październik 1385

W półmrocznej rozmównicy krakowskiego klasztoru panien klarysek młynarz Marcisz i jego siedmioletnia wnuczka Odina czekali na przyjęcie przez przełożoną. Siedzieli na kamiennej ławie i w milczeniu popatrywali na drewnianą kratę, za którą miała się pojawić matka Flora. Oczekiwanie przedłużało się, Odina przysnęła w końcu, a i Marcisz zaczął drzemać. Niewiele odpoczywali w trakcie tygodniowej podróży z Doliny i choć czasem korzystali z przygodnego wózka, większość trasy przebyli pieszo.

Po drugiej stronie kraty rozległo się nagle ostre stukanie, mężczyzna zerwał się z ławy i podbiegł, trzymając w ręku kapelusz. Zza drewnianych szczebli patrzyła na niego stara, pomarszczona kobieta w szarym habicie i białym zakonnym welonie.

– Niech będzie pochwalony – zaczął niepewnie. – Matka Flora?

– Ja – odpowiedziała sucho. – Na wieki wieków. A wy kto? Nie bardzo mogłam wyrozumieć, co mówił sługa.

Młynarz ukłonił się nisko.

– Jestem Marcisz. Młynarz Marcisz. Może nie pamiętacie, ale to ja byłem mężem waszej siostry.

Zakonnica zacisnęła usta. Oględziny, jakim poddała mężczyznę, nie wypadły chyba najlepiej. Marcisz ubrał się wprawdzie starannie, ale jego szaty nie należały do najstrojniejszych i wyglądały tak licho, jak licho mu się ostatnio wiodło.

– Może to i wy – powątpiewała. – Moja siostra nigdy nie uważała za konieczne przyprowadzić was tutaj i pokazać.

Skądże mam wiedzieć, że to wy? Może tylko się podszywacie, skoro moja siostra nie żyje, a wy chcecie coś ode mnie wyciągnąć.

– Jestem Marcisz – powtórzył młynarz. – I wszystko, co stoi w piśmie księdza Konrada jest prawdą. Wasza siostra umarła cztery niedziele temu, a ostatnio nie była całkiem do rzeczy... Oto jej i moja wnuczka, Odina. Ma siedem lat.

Jej ojciec to Ostasz z Lipowej, oby trafił do piekła...

– Hamujcie się pod tym dachem! – oburzyła się zakonnica.

– ... oby zgorzał w piekle! – powtórzył jednak Marcisz. – Wybaczcie, dostojna matko, ale po sprawiedliwości, inaczej powiedzieć nie można. To zbój prawdziwy, przez którego płakała moja córka Zofka i przez którego targnęła się na życie...

– To grzech – napomniała surowo Flora. – Zawsze mówiłam, że wychodząc za was, moja siostra uczyniła rzecz najgorszą w swoim życiu. Powiadacie, matka samobójczyni, a ojciec zbój? I klasztor ma być odpowiednim miejscem dla tego dziecka? Nie wydaje mi się, młynarzu.

– Szlachetna matko – prosił Marcisz uprzejmie. – Przez pamięć żony mojej, a waszej siostry, przybyłem tutaj, byście zechcieli zająć się Odiną. Mnie już mało życia czeka, a kocham to dziecko i serce mi się kraje, że pozostałoby bez opieki. Jeśli, jak powiadacie, cała rodzina niewiele warta, grzeszna i godna piekła, ocalcie chociaż Odinę. Weźcie ją do siebie, otoczcie opieką, wykierujcie na ludzi...

– Niemało żądacie – zauważyła cierpko. – Wychować na ludzi? Ubierać, karmić, może jeszcze nauk udzielać? A kto za to zapłaci, młynarzu?

Marcisz wyciągnął zza pazuchy woreczek.

– Nie jestem bogaty – zgodził się. – Ale póki mojego życia, będę płacił za jej wychowanie.

– To może potrwać krótko – mruknęła, bo młynarz rozkaszlał się nagle i długo nie mógł nad sobą zapanować.

Potem położył woreczek na kracie, aby zakonnica mogła zobaczyć, że jest dobrze wyładowany srebrem.

– Możecie też kazać jej pomagać w klasztorze – podpowiedział.

Matka Flora wzięła sakiewkę i przybliżyła twarz do kraty, żeby obejrzeć dziewczynkę. Odina z podkulonymi nóżkami spała na ławie, przykryta opończą dziadka.

– Dobrze – zdecydowała zakonnica po chwili. – Niech tymczasem zostanie. Może dobry Bóg dopomoże uratować to dziecko. Wy idźcie już, bo robi się późno i zaraz zamkną klasztor. Dziewczynkę ktoś zabierze z rozmównicy.

– Dziękuję, szlachetna matko. Niechaj wam Pan Bóg wynagrodzi. A ja, kiedy tylko będę mógł, przywiozę albo przyślę zapłatę za jej wychowanie.

Marcisz zakręcił się, jakby chciał jeszcze obudzić dziewczynkę, żeby ją pożegnać i zabrać swoje okrycie, ale w końcu machnął ręką.

– Niechaj sobie pośpi, biedactwo – powiedział i wyszedł, cicho zamykając drzwi za sobą.

Młynarz Marcisz wracał z Krakowa i płakał. Płakał z radości, że jakiś dobry anioł podsunął mu szczęśliwą myśl, jak powinien postąpić z wnuczką. Nie czuł się najlepiej, kaszlał, brakowało mu tchu, nie mógł już nosić worków jak dawniej, nie czując bólu pleców. Teraz każda robota wydawała się za ciężka, a nic nie wskazywało na to, aby sytuacja miała się poprawić. Bo niby w jaki sposób? Marcisz miał już pięćdziesiąt lat. I był jedynym krewnym Odiny.

Odina była drobna, niebieskooka i jasnowłosa jak matka, z zachowania przypominała ojca, była milcząca, może nawet ponura, rzadko się uśmiechała, a świat wokoło miała za nieprzyjazny i wrogi. Najczęściej siedziała w kącie bez słowa, nie odzywając się bez potrzeby. Młynarz Marcisz, odkąd został sam, a Odina skończyła siedem lat, nie mógł spać z niepokoju o jej los.

– Co z tobą będzie, dzieciaku? – mruczał pod nosem, ukradkiem spoglądając na wnuczkę. – Przecież ja wkrótce umrę!

Dziewczynka nie podejrzewała niepokojów dziadka, nigdy dotąd się z nimi nie zdradził, a przyzwyczaiła się do tego, że młynarz kaszle, narzeka na bóle, pojękuje i kwęka od rana do nocy. Nie pamiętała go innego, więc stan dziadka jej nie dziwił. Ale Marcisz pamiętał nie tak odległe czasy, kiedy swobodnie radził sobie z dwoma workami zboża czy mąki naraz i teraz nie mógł się pogodzić z narastającą niemocą.

Któregoś dnia wykopał spod progu garnek z przechowywanym na czarną godzinę srebrem, przeliczył raz i drugi i westchnął. Nie było tego wiele. Ruszył do domu, spakował rzeczy Odiny w węzełek i kazał jej ubrać się do drogi. Nawykła do posłuszeństwa, nawet nie zapytała, dokąd idą.

Założyła swoją przy krótką już sukienkę, płaszczyk podbity zajęczymi skórkami i sandały. Marcisz tymczasem ubierał się jak na długą wyprawę, przywdział płaszcz, zarzucił na ramię węzełek, wziął laskę do ręki.

– Pójdziemy do Krakowa – powiedział do Odiny. – To jedyne miejsce, gdzie może cię czekać lepsza przyszłość.

Stara, pokrzywiona kobieta, która obudziła Odinę, chwyciła ją mocno za rękę i wyprowadziła z rozmównicy.

Wyrwana ze snu dziewczynka rozejrzała się z lękiem, ale dziadka nie było. Poznała opończę, którą była przykryta i ucieszyła się, że nieznajoma chce ją do niego zaprowadzić. Ruszyła więc za przewodniczką posłusznie i chętnie.

Była zmęczona i kiedy kobieta prowadziła ją długimi korytarzami, nie pytała o nic, aż dotarły do malutkiej izdebki pod schodami, gdzie zobaczyła posłanie. Izba nie miała okna, panowała w niej wilgoć.

– Kiedy przyjdzie dziadek? – zapytała Odina.

Stara kobieta uśmiechnęła się i pokiwała głową. Była przygłucha i myślała, że dziewczynka pyta, czy może położyć się odpocząć.

– Dziś możesz spać do woli – odpowiedziała. – Jutro od świtu bierzemy się do roboty. Matka przełożona jest bardzo surowa, a najbardziej nie lubi darmozjadów. Musisz się dobrze starać, żeby nie poznać jej gniewu.

Pani Judyta

Od jesieni tego roku pani Judyta była prawdziwą królową w Dolinie.

Jedyna córka Grzegorza z Nakła przywiozła ze sobą nie tylko cały dwór, ale i dworskie obyczaje. Niewiele czasu poświęcała domowi, nie tykała się żadnej pracy w obawie, że zniszczy sobie ręce. Na każdym kroku towarzyszyły jej liczne służebne, z których dwie pochodziły nawet z lepszych rodów, ale że były biedne, usługiwały bogatej krewnej, a ta traktowała je odrobinę lepiej od zwykłej służby.

Pani Judyta nie zatrzymywała się przy kmieciach, nie przemówiła nigdy do nich ani słowem, wyniosła i dumna. Jeśli kiedyś obwiniano panią Agnieszkę, żonę Jakuba z Lipowej, o wyniosłość, to jej zachowanie było niczym w porównaniu ze sposobem, w jaki nosiła się pani Judyta. Ta traktowała służbę jak powietrze, a w najlepszym razie jak sprzęty bądź gospodarskie zwierzęta, nie, nawet nie jak gospodarskie zwierzęta, do których się nigdy nie zbliżała.

Pani Judyta miała powody do wywyższania się. Była piękną młodą kobietą i gdyby nie istniał jakiś wzorzec kobiecości, śmiało mogłaby go stanowić. Wysoka, kształtna, o regularnej twarzy, ładnych orzechowych oczach i brązowych włosach, długich, gęstych i pięknie układających się z natury, o dumnej postawie, małych stopach, bardzo delikatnych dłoniach.

Kiedy przyjechała do Doliny, przywiozła ze sobą cały sznur wozów, na których były jej stroje, futra, suknie, płaszcze, welony i czepki z różnorodnych tkanin, trzewiki i ciżemki, klejnoty, ozdoby, zwierciadła i wszelkie inne dobra, jakie tylko istniały na świecie i jakie można sobie wyobrazić.

Pan Ostasz, jak powiadano, miał dostać bardzo godny posag i chyba tak było w istocie, bo chodził wyraźnie zadowolony, choć wizyta tak wielkiej liczby ludzi, których trzeba karmić i gościć, oznacza przecież poważne wydatki i nikt bez stosownych środków, nie mógłby sobie na to pozwolić.

Pani Judyta poznała swojego przyszłego męża w listopadzie tego roku, na czterdzieści dni przed ślubem, wyznaczonym na świętego Juliana. Ojciec narzeczonej, mrukliwy i bardzo zamożny Grzegorz z Nakla, herbu Kotwic, był obecny przy spotkaniu.

Osusz siedział w świetlicy, na tę okoliczność przystrojonej we wszystko, co w domu najlepsze. Miał na sobie paradny strój, pas z mieczem w pozłacanej pochwie, którego nie używał do niczego innego jak tylko do prezentowania się.

Pełen niepokoju, ale i ciekawości, siedział za stołem i czekał. Wreszcie zapowiedziano panią Judytę i jej ojca. Otworzyły się drzwi i weszli oboje, najpierw on, ona potem. Pan Grzegorz ukłonił się w progu, Ostasz wstał z miejsca i oddał ukłon uprzejmie, najpierw ojcu, potem narzeczonej. Pani Judyta obrzuciła spojrzeniem świetlicę, a potem zwróciła się do ojca:

– Gdzież jest mój narzeczony?

Jak gdyby nie zauważyła Ostasza, jakby nie było go w świetlicy, jakby w izbie przebywało wielu nieznanych jej ludzi. Nie zauważyła go wcale, był powietrzem.

W Ostasza jakby grom trafił. Poczerwieniał, żyły nabrzmiały mu na skroniach, podskoczył do przodu dwa kroki, z wyraźnym zamiarem powiedzenia, że to on jest tu panem.

Zanim jednak zdążył się odezwać, pani Judyta wyciągnęła w jego kierunku białą rączkę i zapytała słodkim głosem:

– Czy to wy jesteście owym narzeczonym?

Była wysoka i kiedy stanęli naprzeciw siebie, okazało się, że więcej jak o pół głowy przewyższa Ostasza. Jej wzrok szybował teraz nad jego głową.

– Oto moja ręka. Jeśli wola, możecie ją ucałować. Orzechowe oczy patrzyły niewinnie.

Ostasz zbaraniał. Pochylił się, ujął delikatnie dłoń narzeczonej i złożył się do pocałunku. Zanim jednak jego wargi dotknęły białych paluszków, ręka została cofnięta.

– Dosyć będzie – powiedziała pani Judyta, rozglądając się po świetlicy. – Nie uprzedziliście, ojcze, że dom mój będzie drewniany, taki mały i taki stary. Czy w tej okolicy nie słyszano o kamieniach i cegle? Doprawdy nie bardzo widzę, gdzie tu miałyby sie pomieścić choćby moje panny służebne.

– Miejsca nie brakuje w Lipowej – odparł Ostasz, zataczając ręką szeroki krąg. – Są dwie czeladne, wielkie jak stodoły i jeszcze...

– Och – z wyraźną przyganą zauważyła pani Judyta. – Nie ma mowy, żebym mieszkała w czeladnej.

– Nie to chciałem powiedzieć... – próbował się usprawiedliwiać.

– Drewniany dom jest może cieplejszy – zgodziła się pani Judyta. – Ale jednak ciasny i mało przyjemny. Zaraz wiosną trzeba będzie zacząć budowę większego. Przecież tu nie ma się gdzie ruszyć... Nie przypuszczałam, że ludzie żyją jeszcze w takich prostych warunkach, jak kmiecie prawie.

Dotknięty porównaniem Ostasz popatrzył z nadzieją na ojca narzeczonej, ale ten uciekł ze wzrokiem, wyraźnie dając znak gospodarzowi. A znak ten mówił: przecież uprzedzałem.

– Pójdźmy obejrzeć resztę Lipowej – zaproponował Ostasz, podając ramię narzeczonej. – Sama zobaczycie, że wcale nie jest tu tak biednie i skromnie, bo dwór liczy się do większych w okolicy.

Pani Judyta nie skorzystała jednak z zaproszenia.

– Nie jestem ciekawa tego, jak mówicie, gospodarstwa. Nie zamierzam przebywać w stajniach ani oborach. Od tego mam służbę i spodziewam się, że wy macie ją także.

– Oczywiście, że służby jest dość. Powiedziałbym nawet, że...

– To bardzo dobrze. Ojciec zapewniał mnie, że ludzi nie brakuje w Lipowej. Dobrze, że choć w tym jednym nie przesadził. Teraz chciałabym odpocząć. Gdzie moje komnaty?

Ostasz rozejrzał się niepewnie.

– Tutaj – wydukał. – Wasza komnata, mała, potem nasza wspólna komora i świetlica.

– Ach tak – rzekła pani Judyta.

Ostasz chciał wyjaśnić, że będzie mogła korzystać także z dwóch innych izb, położonych po drugiej stronie sieni, ale i na to miała odpowiedź.

– Rozumiem – westchnęła. – Komnat tu nie uświadczysz. Raczej małe izby, gdzie teraz przyjdzie mi mieszkać. Ciężką przygotowaliście mi próbę, ojcze. Nie sądzę, żebym mogła się do tej małości przyzwyczaić.

Kiedy tylko poszła odpocząć po podróży, Osusz natychmiast wezwał służbę, kazał opróżnić izby po obu stronach sieni, szybko zamieść, wyczyścić i przyozdobić. Srogo też zapowiedział, że to pomieszczenia dla pani Judyty, do których nie wolno im wchodzić bez pozwolenia.

Pan Grzegorz stał obok, zmieszany jakby, i próbował się tłumaczyć.

– Uprzedzałem was, że ma duże wymagania. Nie chcieliście wierzyć, tedy macie najlepszy dowód. Przyzwyczajona jest do najlepszego, więc nie dziwota...

– Będzie miała wszystko, co najlepsze – zapewnił Ostasz, przerywając panu Grzegorzowi – Możecie być o to spokojni.

Jego ludzie rzucili się do roboty, ale niewiele wskórali tego wieczora, bo ledwie wzięli się do przestawiania sprzętów, kiedy z izby wyszła jedna ze służebnych pani Judyty.

– Pani prosi o spokój – oznajmiła, kierując słowa do starszego pana. – Chce odpocząć i nie życzy sobie, aby tu hałasowano.

Ostasz kazał więc zawiesić roboty i podjęto je dopiero następnego dnia, kiedy pani Judyta wyjechała konno w towarzystwie swoich służebnych na przejażdżkę.

Pan z Lipowej zgonił do robót wszystkich możliwych ludzi i dał im zadania pilne, nie cierpiące zwłoki. Potem powiózł panią Judytę na zamek w Holsztynie, do kościołów, objechał z nią pola, pokazał lasy, wzgórza i strumienie.

Kiedy wrócili, izby po prawej stronie sieni były posprzątane i wnoszono do nich sprzęty, w tym skrzynie i kosze narzeczonej. Pani Judyta zrzuciła futro w sieni na podłogę, nie troszcząc się, kto je podniesie, służebne były wyćwiczone i wprost odgadywały wszystkie życzenia. Kiedy weszła do świetlicy, podano jej zaraz grzane wino w pucharku, który miała wyłącznie dla siebie i którego nikt inny nie mógł używać.

W czasie drogi odzywała się niewiele, raz tylko albo dwa pochwaliła widok, doceniła natomiast wielkość i potęgę zamku, który był we władaniu Ostasza. Ale nie wyraziła ochoty na jego odwiedzenie, kiedy dowiedziała się, że nie jest jeszcze gotowy na jej przyjęcie.

– Tedy wolę zaczekać – oznajmiła. – Nie lubię brudu i bałaganu. Wystarczy mi tego, co widziałam do tej pory.

Wiecie, mój przyjacielu, w innych krajach, gdzie bywałam, wszystko to wygląda inaczej. Nie spodziewam się, żeby za mojego życia i tutaj miało się coś zmienić, ale co robić, trzeba to jakoś znosić. I zniosę, mój panie, skoro los okazał się dla mnie taki niełaskawy.

Ostasz dwoił się i troił, żeby usłużyć narzeczonej i wywołać na jej twarzy uśmiech zadowolenia czy choćby cień uznania, a nie było to łatwe. Starosta nigdy jeszcze nie stał przed tak trudnym zadaniem. Dla pani Judyty nie było nic lepszego od tego, co widziała i czego doświadczyła w Burgundii, Prowansji, Italii, Bawarii.

– Współczuję wam, mój drogi przyjacielu – mówiła do Ostasza. – Wyście rycerz, a żyjecie jak kmieć. Nie ciasno wam, nie nudno? Jakież tu rozrywki mogą być, szczególnie w tak nieciekawą porę roku? Kto to zresztą widział mieszkać w takiej okolicy, gdzie mróz, śnieg i brud? Mało to na świecie miejsc, gdzie jasne słońce świeci nieomal cały rok?

Ostasz, który zawsze miał dwa słowa na czyjeś jedno i w którego obecności milkli wszyscy, przy pani Judycie zapominał języka w gębie, gubił się w odpowiedziach, dawał się co i raz zaskakiwać, a kiedy mówiła, on także wyraźnie dostrzegał małość swojego dworu, jego lichotę i niedostatek.

Pan Grzegorz poszedł już spać, służba kręciła się wokoło jego córki, a to dolewając wina, a to śpiewając do lutni, a to masując pani stopy wyciągnięte do ognia.

Pani Judyta przerwała nagle tę krzątaninę i gestem odprawiła służebne.

– No cóż, mój drogi przyjacielu – powiedziała, patrząc z zastanowieniem na Ostasza. – Nie jesteście najpiękniejszym mężczyzną, jakiego widziałam w życiu, choć prawda, że widziałam i gorszych. Wielu z nich kierowało ku mnie swoje zachody i zaprzysięgało dozgonną miłość. Rozumiem, że skoro przyjmujecie mnie w swoim... hm... domu i zgodziliście się z moim ojcem, żebym zamieszkała tutaj, zanim zbudujecie dla mnie coś odpowiedniego, i wy chcecie, bym została panią waszego serca, jak każe dobry rycerski obyczaj.

– Pragnę tego jak niczego na świecie – zapewnił Ostasz.

– Rolą mężczyzn jest służyć damom. Tak po prostu świat jest urządzony. Zgodził się ojciec więc i ja się godzę zostać waszą Żoną. Od razu jednak uprzedzam, żadnych dzieci Nie ma mowy. Widziałam kobiety, które urodziły dziecko, i nie chcę tak jak one wyglądać. Czy na takich warunkach zostaniecie moim serdecznym przyjacielem, moim rycerzem, moim mężem?

– Tak – powiedział Ostasz i tym razem udało mu się pocałować białe paluszki pani Judyty.

– Więc będziecie wypełniać moje polecenia?

– Z radością!

– Będziecie służyć mi tak ofiarnie i dwornie, jak opowiadają o tym pieśni i opowieści?

– Z serca!

– Bardzo dobrze. Tedy zostanę waszą żoną. Czy to zaraz po Godach wyznaczono ślub?

– Zaraz po Godach. Na świętego Juliana.

– Niech będzie na świętego Juliana. Postarajcie się tylko założyć na siebie coś bardziej strojnego. Myślę, że ślub zrobimy bardzo skromny, zaprosi się najwyżej dwa czy trzy tuziny gości, ale i tak nie możecie się pokazać w byle czym.

Ostasz miał na sobie swój najlepszy strój.

– Postarajcie się, bardzo was proszę, mój nowy przyjacielu. Przeżyjemy coś pięknego i wspaniałego, jak się spodziewam. Podobno jesteście człowiekiem bywałym, ale myślę, że mogę wam niejedno opowiedzieć i niejednego nauczyć. Chodzi o to, abyśmy jadąc gdzie razem, choćby na królewski dwór, nie przynieśli wstydu ani rodowi, ani sobie.

– Postaram się – zapewnił Ostasz.

– Doskonałe.

Pani Judyta przeciągnęła się, prężąc swoje piękne ciało.

– Dość tych gadek na dzisiaj – orzekła. – Jutro powiem wam, jak sobie wyobrażam przebudowy i urządzenie moich komnat. Macie tu chyba jakichś rzemieślników? Tymczasem czuję się już senna.

Ostasz skłonił się uprzejmie.

– Pójdźcie odpocząć, pani I przysięgam, że nikt wam nie zakłóci spoczynku.

Pani Judyta wstała, dopiła resztę wina z pucharka.

– No cóż – powiedziała. – Trzeba nauczyć się znosić przeciwności losu. Jakoś będę się musiała przyzwyczaić. Ale wiosną powinnam koniecznie pojechać do Italii. Wy, jeśli nie macie na to ochoty, możecie oczywiście zostać. Ja dłużej niż kilka tygodni pewnie tutaj nie wytrzymam. Was jednak nie zamierzam zmuszać do czegokolwiek. Skoro wolicie żyć w taki sposób, wasza sprawa.

Ostasz ukłonił się ponownie.

– Będzie, jak sobie zażyczycie – zapewnił. – Wiem, co się należy niewiastom wielkich rodów. A moja żona na pewno nie będzie miała powodów do narzekania.

– Spodziewam się, że tak właśnie będzie, mój przyjacielu. Wstała i skierowała się ku drzwiom.

– Pójdę już do łoża. Wy zaś nie zwlekajcie długo, bo nie będę na was czekała.

Ostasz skamieniał.

– Co, co takiego? – zapytał, jąkając się.

– Lubię chodzić wcześnie spać – powiedziała pani Judyta. – Zatem pospieszcie się, przyjacielu, abym nie musiała na was czekać. Inaczej zastaniecie mnie w łożu już śpiącą.

Ostasz nadal nie rozumiał.

– Pospieszyć się? – pytał z niedowierzaniem.

– Pospieszcie się.

– Chyba się przesłyszałem. Wybaczcie, pani, ale zrozumiałem, że zapraszacie mnie do łoża.

– Czy to coś dziwnego między przyjaciółmi?

– Skoro porozumieliśmy się, że zostaniecie moim mężem, a jesteśmy w waszym domu, któż może mieć nam to za złe?

– Ale jeszcze nie jestem mężem.

– Nie jesteście, ale czy nie obiecaliśmy sobie przyjaźni?

– Obiecaliśmy, jednakże...

– Więc nie chcecie?

– Chcę. Bardzo chcę, ale...

– Tak, mój przyjacielu?

– Ale przecie adwent...

Pani Judyta patrzyła na Ostasza ze zdumieniem, zupełnie nie rozumiała jego oporów.

– Cóż ma do tego adwent? – zapytała. – Obiecaliśmy sobie przyjaźń. A przyjaźń to przecież bliskość, czułość, przyjemność. Czy nie tak to rozumiecie?

– Tak. Jednakoż...

– Wiec nie opierajcie się, przyjaciela Rozumiem wprawdzie trochę wasze staroświeckie postępowanie, ale zapewniam, że w Italii czy w Burgundii byłoby ono odebrane, wybaczcie, jako świadectwo prostactwa i braku podstawowego wychowania.

Ostasz drżał, kiedy stanęła przed nim naga, spodziewana i niespodziewana, a w głowie huczało od niewiary we wszystko, co działo się tego wieczora.

– Jesteście bardzo piękna – powiedział szeptem, nieśmiało wyciągając rękę.

– Jestem – zgodziła się.

– Boję się, że wszystko to śni mi się tylko.

– Przekonajcie się o tym, drogi przyjacielu. Jest prosty sposób. Czy mam was uszczypnąć? W jaką część ciała?

Zima w Dolinie

Zima zaczęła się tego roku wcześnie, mroźna i śnieżna. W Krasawie, podczas długich wieczorów, bezpieczni od wichrów i zamieci, siadali wszyscy przy trzaskającym ogniu, popijali grzane trunki i snuli opowieści o dawnych czasach, o własnym życiu. Stary Jura kowal, jego syn Jeno z żoną Aleną, trzymającą na kolanach małą Elżbietkę, młody Mikołaj i Oset, jego giermek. Ojciec Ambroży spisywał najważniejsze wydarzenia, wśród których historia Jury i jego cudownego uzdrowienia zajmowała niepoślednie miejsce. Sporządzony na tę okoliczność dokument, jeszcze przed Godami został poświadczony w klasztorze ojców paulinów, a wieść o kolejnym zdarzeniu, jakie dokonało się za wstawiennictwem Cudownej Ikony z Jasnej Góry, rozeszła się po szerokim świecie. O tym, jak Najświętsza Panna przywróciła wzrok ślepcowi opowiadano z przejęciem na jarmarkach, nabożnie w kościołach, zazdrośnie w gospodach, w Polsce, w Czechach, na Węgrzech i gdzie indziej.

Ojca Świętego Urbana VI powiadomiono specjalnym listem o rosnącym kulcie Matki Bożej, o pielgrzymach przybywających do jasnogórskiego kościoła coraz liczniej, o doznawanych tu cudach i proszono papieża, żeby udzielił ojcom paulinom przywileju, który pozwolić miał tym ogromniejącym z tygodnia na tydzień rzeszom ludzi nie tylko słuchać słowa bożego, ale także przystępować tu do spowiedzi, otrzymywać rozgrzeszenie oraz przyjmować komunię świętą.

Wyjątkowo ludne zapowiadały się Gody, do Krasawy zjeżdżali licznie wszyscy, którzy chcieli poznać cudownie ocalonego najstarszego z rodu i z jego własnych ust usłyszeć niezwykłą opowieść.

Zjeżdżali zatem krewni i sąsiedzi, całymi rodzinami, przywożąc ze sobą często własnych krewnych i powinowatych.

Już na trzy dni przed świętami pani Alena witała gości, potem zaś bezustannie była zajęta ich umieszczaniem, karmieniem, przenoszeniem z miejsca na miejsce, jeśli trzeba było bardziej dostojnych uhonorować przyjęciem godniejszym, bo choć dwór w Krasawie był obszerny, to przecież nie na tyle, żeby pomieścić całą okolicę.

Gościnne izby zajęli pan Janosz z żoną Agnieszką, gdzie zostawiono też posłanie dla spodziewanej od dawna Hedwigi, pan Mateusz z Pilczy z dwoma synami, pan Wilek z żoną Mariną. W lewej oficynie umieszczono sąsiadów z Morska, Poraja i Niegowej, a sanie z gośćmi ciągle nadjeżdżały.

Przed Wigilią pogoda ustaliła się piękna, było śnieżnie i rześko, choć niezbyt zimno.

Prawdziwie ludny, wesoły i długi był ten zjazd, pani Alena zamówiła nawet muzyków z Lelowa i mało się przejmowała uwagami ojca Ambrożego, że święta świętami, ale nie wolno zapominać o chrześcijańskiej skromności.

– To święto radości – odpowiedziała stanowczo na utyskiwania zakonnika. – Radości z narodzenia naszego Pana, więc choć raz nie przeszkadzajcie.

Ojciec Ambroży, jak to miał we zwyczaju, obraził się i kiedy potem poproszono go o modlitwę przed wieczerzą, nie omieszkał zganić wystawności stołu, jedwabnych obrusów i nowej cynowej zastawy, tak licznej, że jedna misa przypadała tylko na dwóch biesiadników.

Senior rodu męczył się jednak szybko hucznymi spotkaniami i chętnie wracał do swojej izby, gdzie najbardziej lubił przebywać, a gdzie zamieszkał z ojcem Ambrożym. Jeno oddał mu wprawdzie inną izbę, obszerną i wygodną, ale stary Jura uciekł z niej zaraz następnego dnia, nie wiedząc, co można robić w tak wielkim pomieszczeniu. Wolał gnieździć się w małej klitce, która przypominała mu długi pobyt w ciemnicy, i lubił tu sprzeczać się z porywczym ojcem Ambrożym, starego łysego mnicha nazywając swoim sumieniem.

Często wychodził przed dom, stawał w zamyśleniu przy drzwiach dworu, grubych, okutych i końcami palców dotykał gwoździ, które niegdyś wbił w drzewo Jeno.

– Więc ten pierwszy to ja? – pytał z niedowierzaniem. – Wbiłeś gwóźdź i dla mnie, swojego ojca, choć wiedziałeś, jak marnym byłem człowiekiem. Ty, szlachcic i wielki pan?

– Pierwszy gwóźdź to wy – odpowiadał Jeno. – Drugi jest mój, a trzeci oznacza mojego syna, a waszego wnuka, Mikołaja. Niech każdy mężczyzna z naszego rodu wbije w te drzwi gwóźdź oznaczający jego pokolenie. I niechaj tak będzie po wieki wieków.

Ostasz z Lipowej popadł w niewolę, z której już nie miał się wyzwolić.

Od tamtej nocy chodził za panią Judytą krok w krok, niczym wierny pies, bez słowa odgadywał jej życzenia, wszystko wokoło podporządkował jej zachciankom. Nie mając wielkich zapasów gotówki, musiał ją zdobywać i powoli zaczaj wyprzedawać majątek w Lipowej, odstępując poszczególne jego części za bezcen, bo pieniądze chciał mieć już, natychmiast, żeby kupić swojej ukochanej pierścień, futro, zausznice, bransoletki na ręce, bransoletki na kostki u nóg.

Kazał wyburzyć ścianę pomiędzy dwiema sąsiednimi komorami i wybić otwór na okno w powstałej w ten sposób nowej, większej izbie, gdzie pani Judyta zamieszkała.

Zaraz rano, po owej pierwszej nocy, zwołał całą służbę i zapowiedział, że za najmniejszą uwagę pani pod czyimś adresem, za najmniejszą nawet skargę, każe obić każdego do krwi, a potem zamknie w dyby na trzy dni najmniej.

– To moja żona – oświadczył wszystkim. – Kto jej uchybi, lepiej niech od razu modli się za swoją parszywą duszę.

Bardzo się ożywił dwór w Lipowej. Nie było dnia bez wystawnych zabaw, kuligów, spotkań, uczt, polowań. Nad Doliną niósł się śmiech, radość, gwar. Poddani i dzierżawcy sarkali, ale ci zawsze narzekają. Chodzili do prac przy naprawach na zamku, modlili się o wysokie plony, bo tylko to mogło pozwolić im przeżyć ten rok, jawiący się jako ciężki. Pan Ostasz podniósł opłaty i nałożył nowe daniny, zapowiadając je z wyprzedzeniem, żeby nikt się potem nie dziwował i miał czas zastanowić nad tym, że nie warto stawiać oporu. Kilku wichrzycieli zamknął w lochu, a dyby, tak w Lipowej, jak i we wszystkich podległych wioskach, nigdy nie były puste.

Pani Judyta wstawała późno, zjadała lekki posiłek w swojej komnacie, potem wyruszała na konną wycieczkę albo w odwiedziny do sąsiadów, skąd wracała dopiero wieczorem, kiedy to zasiadała w świetlicy, na wymoszczonym sobolowymi futrami miejscu, smakowała wino, słuchała muzyki i śpiewu, prowadziła pogawędki.

Ruszając w drogę, czy dzień był słotny, czy mroźny, brała ze sobą dwie pary wozów lub sań, na których wożono za nią to wszystko, czego mogła potrzebować – stroje, ozdoby, okrycia, zastawę stołową, jadło i trunki, klejnoty i ulubione przedmioty, 'jakie lubiła trzymać w ręku lub tylko na nie patrzeć. Za każdym razem, czy to jechała do Krakowa, czy też tylko do najbliższego sąsiada, wiodła ze sobą najmniej tuzin osób.

Byli wśród nich jej osobiści służący, trzy panny służebne i dwie do towarzystwa oraz kilku uzbrojonych pachołków.

– Wybieram się dziś w odwiedziny, drogi mój przyjacielu – mówiła rano. – Byłabym rada, gdybyś zechciał mi towarzyszyć.

Ostasz musiał czasem odmówić, zajęty swoimi sprawami, z których najważniejszymi było zdobywanie srebra na opłacenie kolejnych zachcianek żony.

– Żałuję, że nie pojedziesz ze mną, ale spodziewam się, że niecierpliwie będziesz oczekiwał mojego powrotu.

– Jak wiosennego słońca po zimie.

– Raczej powinieneś porównać to do oczekiwania wonnego kwiatu na pszczołę. O wiosennym słońcu mówiłeś zeszłej niedzieli.

– Jak sobie życzysz, kochana przyjaciółko. Będę cię oczekiwał jak kwiat na pszczołę. Może jednak będę musiał wyjechać w ważnych sprawach...

– Czy gotujesz dla mnie jakąś niespodziankę?

– Wszystko robię z myślą o tobie.

– O, jak miło słyszeć takie słowa. Tymczasem zechciej ubrać pachołków w miarę jednakowo, by mi nie przynosili wstydu przed obcymi. Dziś mam granatową suknię i takiż płaszcz, niech więc założą granatowe barwy.

I Ostasz stawał na głowie, żeby polecenia Judyty wypełnić co do joty. Nie mógł jej towarzyszyć często, bo był zajęty pożyczaniem, odsprzedawaniem, wyciskaniem z dzierżawców i kmieci coraz więcej.

Po kilku pierwszych wizytach pani Judyty w okolicznych dworach, w Lipowej zaczęli pojawiać się goście. Zjeżdżali tu wszyscy bodaj młodzi mężczyźni z Doliny, towarzyszyli pani Judycie w kościele, szukali jej na drogach, świadczyli uprzejmości, wskazywali kierunek, udzielali pomocy, porady, cieszyli się jej obecnością. I szczodrze korzystali z gościnności, przyjeżdżając do dworu, aby jej ofiarować swoje służby. To dla niej organizowano łowy z sokołami, wyścigi, uczty, spotkania z pląsami i muzyką.

Ostasz początkowo nie był zadowolony z najazdu obcych ludzi, ale wkrótce zaczął rachować, że może to obrócić na swoją korzyść, więc udawał przynajmniej, że jest im rad, zapraszał, znosił pod swoim dachem i umiejętnie kierował sprawami, aby nie dopłacać do tego zamieszania, jakie stawało się w Lipowej każdego dnia coraz większe.

– Przyjacielu – zwróciła uwagę pani Judyta na pierwsze jego próby oporu. – Nie możesz bronić innym, aby mnie podziwiali. Bo skoro ty podziwiasz mnie, niechaj i oni mogą się mną zachwycać.

– Ale to moją żoną masz być, a nie ich.

– Kiedy będę twoją żoną, nie przestanę być piękną – odpowiadała pani Judyta. – Czy może chciałbyś, abym z dnia na dzień zmieniła się w starą jędzę? Nawet jeśli tak byś wolał, nie będę ci mogła tym służyć, drogi przyjacielu. Powinieneś zatem zgodzić się, aby świadczyli mi uprzejmości, jak wypada rycerzom w stosunku do damy.

Jeździła zatem po dworach ze swoją liczną świtą, w domach tych przyjmowana z ciekawości i z chęci otarcia się o wielki świat, z jakiego przybyła, a jakiego istnienia często nawet nie podejrzewali.

Pani Judyta szybko zdobyła przewagę nad Ostaszem synem Jakuba i wkrótce wszystko we dworze zostało podporządkowane jej potrzebom. Zanim jeszcze doszło do ślubu, Ostasz pilnie wypełniał wszelkie jej rozkazy, bez mrugnięcia okiem spełniając najdziwniejsze zachcianki. Ludzie gadali, dziwowali się, że postępuje tak osobliwie i czekali tylko, aż nie wytrzyma i w końcu wybuchnie. Ale tygodnie mijały, a nic takiego się nie działo. Ostasz, który zawsze i wszędzie był wilkiem, przy pani Judycie stawał się barankiem.

Ślub wyznaczono na świętego Juliana, na początku stycznia. Przygotowania prowadzono we dworze i na zamku w Holsztynie już od listopada, ale narzeczona nie brała w nich żadnego udziału, polegając na swych pannach i służbie.

– Wystarczy, że będę musiała w tym wszystkim uczestniczyć – powiedziała do ojca, kiedy zwracał uwagę na jej małe zainteresowanie. – Nie muszę chyba zmieniać swoich przyzwyczajeń tylko dlatego, że wydajecie mnie za mąż.

Ojciec kiwał głową i nic nie mówił, dobrze wiedząc, że jakiekolwiek sprzeciwy nie odniosą żadnego skutku.

Szczęście Mariny

Zupełnie inaczej wyglądało życie Mariny, córki Janosza. Jastrzębice pana Wilka nie były wielkim majątkiem. Ledwie parę łanów nienajlepszej ziemi i jedna tylko wieś o dziesięciu dymach. Dom stary, niewysoki, tylko wielka izba z kominem i komora. W obejściu stodoła, spichlerz i obora z przeciekającym dachem.

Pan Wilek większość czasu spędzał poza dworem, samotnie lub z sąsiadami uganiając się po okolicy z sokołami Sokoły bowiem były jego największą radością, może nawet jedyną.

Po ślubie zawiózł żonę do swojego domu i z dumą zapoznał z całym gospodarstwem. Niewiele było do oglądania, Marinie zajęło to ledwie połowę dnia.

Przez pierwszy tydzień pan Wilek bardzo interesował się żoną, z uznaniem oglądał jej wyprawę i poświęcał Marinie wiele czasu. Po tygodniu jednak przypomniał sobie o innych ważnych sprawach i panią na Jastrzębicach pozostawił samą sobie. Uważał, że nie może ona narzekać na warunki do życia, bo przyzwyczajony do poprzestawania na małym, nie miał zrozumienia dla niewieścich zachcianek. Zresztą wkrótce wybrał się na polowanie, a zaraz po powrocie na następne.

Dworska służba w Jastrzębicach składała się z kilku osób, leniwych, niedbałych i nie znających świata. Marina popłakiwała, kiedy okazywało się, że nie umieją ani porządnie przygotować posiłku, ani zadbać o dom czy zwierzęta. Mimo najlepszych chęci ospali słudzy nie mogli zaspokoić oczekiwań swojej pani, po części także i dlatego, że nie wyrażała ich głośno, ograniczając się do utyskiwań i płaczu. A musiała płakać, bo mięso stale było niedopieczone, pościel brudna, podłoga pokryta warstwą piasku, a w kuchni stał tylko jeden wielki sagan, w którym gotowano wszystko i na każdą okazję. Nie tak było w ojcowym dworze w Potoku!

Najważniejszą osobą w Jastrzębicach była Brygida, ciotka czy stryjna pana Wilka, duża, mocna kobieta w nieokreślonym wieku, bez której zdania pan nie podejmował żadnej decyzji, a najchętniej nie wchodził jej w paradę, wszystko zostawiając na jej głowie. Swarliwej Brygidzie schodziła z drogi także i Marina, szybko przekonawszy się, że z nią nie wygra, bo stara ciotka natychmiast rozpuszczała gębę na cały dwór, a nie przebierała w słowach.

Brygida przyjęła Marinę z niewielką ciekawością i od razu wyznaczyła jej miejsce w Jastrzębicach – po sobie.

– Będziesz posłuszna i pracowita – powiedziała na powitanie. – Wyglądasz na zdrową i mam nadzieję, że nie jesteś leniwa.

Brygida była gruba, pełna na twarzy, do której dziwnie nie pasował haczykowaty nos, miała rzadkie włosy, zaplecione w dwa cieniutkie warkoczyki, stale ukryte pod czepkiem. Na sukni nosiła biały niegdyś płócienny fartuch, w który stale wycierała ręce, o grubych, czerwonych, bo dawno temu odmrożonych palcach. Chodziła po zagrodzie szybko, zaglądała we wszystkie zakamarki, ale najwyraźniej nie przeszkadzał jej panujący wszędzie bałagan albo też tak pojmowała porządek.

Spała w wielkiej izbie i od razu pierwszego dnia stało się to przyczyną poważnego zatargu. Było tu jeszcze posłanie dla dwóch dziewek służebnych, ale Marina poleciła je usunąć, żeby zrobić miejsce na swoją wyprawę. Jej skrzynia stanęła pod ścianą i nie było już więcej miejsca na nic. Chciała więc posłać dziewki do stodoły, na co w żadnym wypadku nie mogła się zgodzić Brygida.

– Jakże to wygląda? – pytała Marina. – Potrzebuję miejsca, bo chyba jestem ważniejsza od służby. Każcie zabrać to posłanie, bo nie ma się gdzie ruszyć.

– Wasze miejsce jest w komorze – odpowiedziała na to Brygida. – Skrzynia akurat się tam zmieści.

– Ale kroku nie będzie jak postawić – sprzeciwiła się Marina.

– Po co macie stawiać kroki? Wasza rzecz w łożu leżeć. Jeśli zamierzacie odprawić służbę, sami będziecie musieli robić wszystko. Ja wam służyć nie wydołam bez pomocy.

Marina miała jak najlepsze chęci i od razu rzuciła się w wir pracy, zamierzając uporządkować dwór i obejście. Ale okazało się to tak trudne, że właściwie niewykonalne. Służba nie rozumiała sensu jej poleceń dotyczących porządku, a i ona sama nie umiała dać przykładu. Z dużym poświęceniem zabrała się do uporządkowania wielkiej izby, sama wymiotła stare śmieci i padłe myszy, sama szorowała stół, ławy i nieliczne sprzęty. Tylko sagan dała służebnej dziewce do wyszorowania piaskiem w potoku, ale ręce jej opadły, kiedy po przyniesieniu był w takim samym stanie jak poprzednio. Wieczorem Marina spojrzała na swoje ręce i rozpłakała się z żalu, widząc opuchnięte palce, poobcieraną skórę, drzazgi wbite w różowe dłonie. W następnych dniach już nie tak chętnie sama łapała za ścierkę, ograniczając się do wydawania poleceń. Te były jednak wykonywane ospale i niedokładnie, bo służba od razu uznała, że pani ma muchy w nosie i najlepiej przeczekać, aż się uspokoi. Marina zaś płakała z żalu, nie rozumiejąc, w jaki sposób kierowano służbą w ojcowym Potoku, gdzie wszystko lśniło i znajdowało się na swoim miejsca Po kilku dniach pan Wilek stracił zainteresowanie małżonką i wrócił do swoich dawnych przyzwyczajeń. Wstawał wcześnie rano, ubierał się i wyjeżdżał. Nie było go cztery dni, a kiedy wracał, bawił jedną noc i znowu wyprawiał się na cały tydzień. Na pytania, dokąd się udaje i kiedy wróci, odpowiadał niezmiennie:

– Na polowanie. A kiedy wrócę, nie wiem.

Kiedy zaś Marina prosiła, żeby zabrał ją z sobą, nie godził się.

– Moje sokoły nie lubią niewiast – twierdził, – Jak tylko jaką zobaczą w pobliżu, od razu przechodzi im ochota do łowów. Siedzą i tyle.

– Cóż więc mam tu robić? – pytała Marina ze łzami w oczach. – Ciebie nie ma całymi dniami, zostaję tu sama jak palec. Ani żadnych rozrywek, ani do kogo ust otworzyć.

– Łowy są najlepszą rozrywką – odpowiadał.

– To weź mnie z sobą.

– Moje sokoły boją się niewiast.

I na nic się zdały tłumaczenia, że pan Janosz miał w Potoku kilka dobrze ułożonych ptaków, więc polowanie z nimi nie było jego córce obce.

Marina płakała po nocach, kiedy nie było Wilka we dworze, i płakała we dnie, kiedy go również brakowało.

Wcześniej, jeszcze przed ślubem, Marina nie zapytała, jakie warunki zapewni jej mąż. Nigdy nie była w Jastrzębicach i wyobrażała je sobie na podobieństwo Potoka, Krasawy czy innych dworów, jakie znała. Gdy na miejscu okazało się, że jej nowy dom różni się znacznie od tamtych, było za późno na żale i wyrzucanie sobie własnej niefrasobliwości. Wcześniej nie interesowała się rozmowami, jakie przed ślubem prowadził z narzeczonym jej ojciec, bo wierzyła, że chce dla niej jak najlepiej. Proponował jej wprawdzie odwiedziny we dworze pana Wilka, ale nie miała ochoty, odkładała je i przekładała. Kiedy zaś w dzień ślubu pan Wilek przywiózł ją do siebie, była zajęta czym innym, w dodatku nieco pijana i nie zauważyła ani czarnej od starości strzechy, ani niskiego pułapu, ani klepiska zamiast podłogi.

Ojciec zapewniał, że pan Wilek ma wiele dobra ukrytego, a i sam posag wyznaczył nielichy, w zwierzętach, strojach, sprzętach i gotowiźnie, więc mógł sądzić, że należycie zabezpieczył córkę. Nie przypuszczał, że posag trafi zaraz pod opiekę Brygidy i Marina za każdym razem, kiedy czegoś potrzebowała do domu, musiała odtąd prosić łaski starej gospodyni.

Marina płakała, ale za nic nie przyznałaby się do swojego rozczarowania nowym życiem. Wstydziła się własnego ubóstwa i z tego powodu nie jeździła do sąsiadów, nikogo też u siebie nie przyjmując. Kiedy pan Wilek bąknął o zaproszeniu na święta Bożego Narodzenia do Krasawy, podeszła do tego z wielką radością, ale i z obawą, że będą tam wypytywać, jak się jej wiedzie, oglądać i oceniać. Postanowiła zawczasu przygotować sobie rozmaite odpowiedzi na spodziewane pytania i nadrabiać miną. Miała też zamiar przy tej sposobności poważnie porozmawiać z ojcem i zażądać, żeby w jakiś sposób polepszył jej bytowanie.

We wrześniu uznała, że jest w ciąży i sama nie wiedziała, czy cieszyć się z tego, czy martwić. Mąż przyjął nowinę z uznaniem, choć był zaskoczony, ale tym bardziej naciskał, aby pojechali na święta do Krasawy, żeby się pokazać i pochwalić spodziewanym dziedzicem. Stanem Mariny niewiele się interesował, zapowiedział tylko, że gdyby się urodził syn, trzeba go ochrzcić imieniem Bystry. Tak zwał się jego ulubiony sokół.

Dni płynęły Marinie na codziennych utarczkach z Brygidą, a jej początkowy zapał do zmian we dworze powoli wygasał wobec niechęci starej ciotki i oporu służby. Już nie budziła się rano, pełna zapału do pracy. Wolała poleżeć, a stan, w jakim się teraz znajdowała, dawał jej po temu odpowiednią wymówkę. Brygida krzywiła się, ale do komory nieproszona nie wchodziła, a to odpowiadało Marinie. Za to ciotka nie zapominała wytykać młodej pani zaniedbywanie obowiązków i niedostateczne staranie o dwór.

– Śniło mi się, żebym uważała ze swoim brzuchem – powiedziała któregoś dnia Marina.

– Sen mara, Bóg wiara – zlekceważyła ostrzeżenie Brygida. – Będziesz za długo leżeć, utyjesz, że patrzeć się nie da.

– To i utyję – odpowiedziała Marina. – A wam nic do tego. Dziecko jest teraz najważniejsze.

I robiła swoje, niewiele przejmując się gderaniem Brygidy. Pan Wilek nie miał nic przeciw temu, że o której porze wróciłby z lasu, zastawał żonę w pościeli, bo lubił się zaraz przy niej położyć, szczególnie, jeśli bawił na łowach nieco dłużej. Dopiero w październiku, kiedy brzuch Mariny był już wyraźny, zabroniła mu tego odpoczynku i kazała iść spać do wielkiej izby.

Po kilku miesiącach wydawało się, że Marina pogodziła się już ze swoim losem i niczego więcej nie potrzebuje. Ale to był tylko pozór, bo w duchu ciągle czekała na odmianę. Miały ją przynieść narodziny dziecka, gdyż wydawało się jej, że od tej chwili wszystko jakimś cudownym sposobem zmieni się na korzyść. Tymczasem sama z wielkim zapałem przerabiała dwie suknie, w które zamierzała przebrać się na świąteczny wyjazd do Krasawy. Nie było to proste zajęcie, bo służebna dziewka, choć miała dryg do szycia, cudotwórczynią nie była i nie potrafiła z sukni dopasowanej niegdyś do szczupłej talii zrobić czegoś znacznie obszerniejszego.

– Rękawy za ciasne – narzekała Marina. – I w plecach mnie. ściska.

– Bo wam ciała przybyło – broniła się służąca. – Więcej materiału nie ma i nie da się popuścić. Można wstawić kliny, ale skąd wziąć taki sam materiał? Widzi mi się, że trzeba będzie uszyć coś całkiem nowego, bo przecież to nie koniec i do porodu jeszcze utyjecie...

Marina złościła się, przymierzała, wciągała powietrze, ale w końcu i tak musiała się poddać.

– To zależy od człowieka – mówiła służebna. – Po jednych niewiastach przez całą ciążę prawie niczego nie widać, inne znowu bardzo się zmieniają... I nie ma wyjścia, pani, trzeba uszyć nowe suknie.

– Ale kto to zrobi? – martwiła się Marina. – W dodatku tak szybko. Przecież święta już za kilka tygodni.

– Zrobić można – powiedziała służebna ostrożnie. – Tylko musicie dać odpowiedni materiał. Macie przecież w skrzyni taki ładny bordowy, we wzory. Myślę, że byłby w sam raz. Uszyję wam, jeśli zechcecie pomóc. A drugą z tego żółtawego, co tak pięknie błyszczy. Do świąt zdążymy.

Marina była gotowa do wyjazdu na święta do Krasawy już na dobre kilka tygodni wcześniej i cierpiała, że czas płynie tak wolno. Powstrzymywała się więc prawie siłą przed wcześniejszym wyjazdem, liczyła dni, szykowała kufry. Kiedy brakowało już tylko tygodnia do oznaczonego terminu, pan Wilek przepadł na polowaniu i nie dawał znaku życia. Marina niepokoiła się, czy zdąży wrócić i czy aby w ogóle zdążą dojechać do Krasawy. Pan Wilek był na tyle nieodpowiedzialny, że mógł po prostu o wszystkim zapomnieć – o żonie, o świętach. Dla pana Wilka nie było nic ważniejszego od łowów. Szczęśliwie jednak wszystko odbyło się wedle planów. Pan Wilek kazał wymościć sanie i sam powoził, kiedy pojechali do Krasawy.

Marina wzbudziła na Godach w Krasawic największe zaciekawienie.

Sama z zazdrością patrzyła na inne niewiasty przy stole. Wszystkie wydawały się jej piękniejsze, bardziej strojne, uśmiechały się, żartowały, w całym ich zachowaniu widać było zadowolenie z losu i życia. Zazdrościła im tego uśmiechu i tego zadowolenia. Marina zazdrościła im wszystkiego. Że mieszkają w bogatszych dworach, że mają ładniejszych mężów, więcej strojów, bywają między ludźmi, jeżdżą do miast i zamków, mają dzieci i licznych krewnych, znajomych na dworach, powinowatych w bogatych klasztorach. Dobrze, że chociaż w jednym nad nimi górowała.

Jako jedyna niewiasta w towarzystwie w błogosławionym stanie, dumnie nosiła przed sobą swój wielki brzuch. Inne kobiety wypytywały ją o termin porodu, samopoczucie i udzielały dziesiątków potrzebnych i niepotrzebnych rad.

Marina wielce zadowolona korzystała z tego zainteresowania, bo przez ostatnie miesiące pozbawiona kontaktów z innymi ludźmi miała przyjemność w tym, że się o nią wszyscy troszczą, niepokoją się jej stanem, współczują, a także i zazdroszczą. Co jakiś czas robiła cierpiętniczą minę, krzywiła się niespodziewanie i robiła to tak długo, aż zostało to zauważone. Wtedy zadowolona rozsiadała się na ławie, opowiadała po kolei wszystkim pytającym, jak się czuje.

Wilek z Jastrzębie, dla swojej urody zwany Brzydkim Wilkiem, niewiele się zajmował żoną, pochłaniały go rozmowy przy męskiej części stołu, gdzie opowiadano o wojennych wyprawach, a przede wszystkim o łowieckich przygodach. I pan Wilek jako ostatni dowiedział się, że ojcem może zostać już za chwilę.

Bóle nasilały się, Marina jęczała, więc pani Alena zaprowadziła ją do sypialnej izby, pozwoliła jej położyć się do łoża i odpocząć. Kiedy jednak po jakimś czasie bóle nie chciały ustąpić, postanowiła wezwać ze wsi akuszerkę.

Stara babka przyszła niespiesznie, kazała dać światła do komory, przygotować gorącą wodę i płótno.

Mężczyźni przy stole, zajęci swoimi sprawami, nawet nie zauważyli, jak nagle wszystkie niewiasty pobiegły w drugi koniec domu. A tam trwała nerwowa krzątanina, służba szykowała wodę w cebrach, kobiety jedna przed drugą chciały pomagać, aż stara akuszerka kazała wszystkim zostać za drzwiami. Stały więc tam, przejęte i zaciekawione, wymieniając uwagi z własnego życia, powtarzając opowieści rodzinne i sąsiedzkie.

Badanie trwało krótko, słychać było tylko krzyk Mariny. Akuszerka wyszła, zamknęła drzwi za sobą i powiedziała, że chora potrzebuje spokoju i nikt nie powinien jej teraz przeszkadzać. A potem skinęła na panią Alenę, dając znak, że chce rozmawiać.

Wszędzie było tłoczno, więc musiały wyjść do sieni, gdzie akuszerka zniżyła głos i powiedziała, patrząc spod oka:

– Ona wcale nie jest w ciąży.

– Ależ... – zaczęła Alena, sądząc, że stara stroi sobie żarty.

– Nie jest – powtórzyła akuszerka. – Wmówiła sobie dzieciaka i tyle. Powiadam wam, że wmówiła sobie, a wy róbcie z tym, co chcecie. Bo widzi mi się, że będzie poruszenie i wstyd. Lepiej może jakoś załagodzić.

Alena zgodziła się z tym natychmiast.

– Racja – powiedziała. – Bardzo wam dziękuję za radę, babko. Pójdźcie do kuchni, podjedzcie sobie, odpocznijcie.

Kiedy coś wymyślę, dam wam znać. Tylko nie powiadajcie o tym nikomu.

– Przecież dlatego mówię o tym z wami po cichu – oburzyła się akuszerka i zgodnie z zaproszeniem poszła się posilić.

Następnego ranka Marina wyjechała, nie żegnając się z nikim. Pan Wilek z Jastrzębie zawiózł żonę do domu, zostawił ją pod opieką starej Brygidy, a sam pognał gdzieś na polowanie. Nic nie wyjaśnił Brygidzie, bo słabo się znał na tych babskich sprawach, ale oczywiście Brygida dowiedziała się wszystkiego i natychmiast zarządziła pilne roboty. Marina miała nowe powody do płaczu.

Mikołaj

Mikołaj syn Jeno niewiele przebywał w rodzinnym dworze, znikając gdzieś na całe dnie, choć pogoda nie sprzyjała konnym wędrówkom. Pani Alena nie dziwiła się temu specjalnie, bo syn lubił przebywać w samotności, by, jak mówił, przemyśliwać najważniejsze sprawy;

Ale pani Agnieszka z Potoka, mając w pamięci niedawne próby skłonienia Mikołaja do ożenku, przyglądała się mu uważnie i niecierpliwie oczekiwała przyjazdu Hedwigi, wiele spodziewając się po spotkaniu młodych.

Zmartwiła się, kiedy pan Janosz powtórzył jej wiadomość, jaką otrzymał przed samymi świętami.

– Nie przyjedzie. Miłościwa królowa zatrzymała ją przy sobie. Pani Agnieszka natychmiast przekazała to Mikołajowi, zmartwiona, ale i zaciekawiona, co powie. A Mikołaj powiedział tylko:

– Jakoś trudno sobie wyobrazić wesołe święta bez Hedwigi.

Mimo lekkiego tonu, jakim do sprawy odniósł się Mikołaj, pani Agnieszka szepnęła wieczorem do pani Aleny:

– Chyba jest zawiedziony, tylko nie chce, żeby ktoś o tym wiedział. Mnie się wydaje, że on jednak czeka na Hedwigę.

Ale matka Mikołaja była innego zdania.

– Na Hedwigę? Chyba nie – powiedziała zamyślona. – Coś dziwnego dzieje się dzisiaj z młodymi, nie uważasz?

Przecież w wieku Hedwigi, i ty, i ja dawno byłyśmy już zamężne. Co do Mikołaja i Hedwigi, nie wiem, co myśleć.

Sama mówiłaś, że jak nie pomoże twój pomysł z kufrem, to już chyba nic nie pomoże. No i chyba nie pomogło.

– A ja myślę, że on nie zapomniał Hedwigi – upierała się pani Agnieszka. – Wspomnisz moje słowo, nie tylko nie zapomniał, ale tym bardziej będzie o niej myślał, im dłużej nie będzie jej widział.

Podobnie myślała i sama Hedwiga. Jeszcze w połowie grudnia planowała wyjazd do Doliny i uzyskała nawet zgodę królowej. A potem nagle zmieniła zdanie. Niech poczeka, myślała, niech zatęskni. Letnie spotkanie nad rzeką tkwiło w niej jak cierń, boleśnie wbity w opuszkę palca, cokolwiek by robiła, ból się odzywał, większy lub mniejszy, ale zawsze obecny.

Tymczasem mylili się wszyscy.

Nikt nie wiedział, gdzie i po co jeździ Mikołaj, bo nikt też nie wiedział, że jest w Dolinie ktoś, dla kogo Mikołaj syn Jeno zupełnie stracił głowę.

Jeszcze wiosną wichura zawaliła stojącą obok kościoła świętego Marcina drewnianą dzwonnicę. Przez lato ojciec Ambroży, korzystając z pomocy robotników, jakich mu dał pan Jeno, postawił nową, wyższą. Prace zakończono przed połową listopada, akurat na świętego Marcina, i pozostało tylko umieścić na niej dzwon. Był to większy z dwóch dzwonów, jakie przed laty przywiózł pan Krasawy z wyprawy na Litwę. Dzwon czekał w majątku, bo nie udało się ustalić, z jakiego kościoła został przez pogan zrabowany. Był to duży spiżowy dzwon, o pięknym dźwięcznym głosie, ozdobiony dumnym napisem: Vox Dei Sum – Jestem Głos Boga.

Tego dnia zawieszano właśnie dzwon wysoko pod dachem, a Mikołaj syn Jeno kierował robotami.

Najpierw do grubego dębowego kloca przymocowano mocną żelazną listwę z uchwytem, a do niej zamocowano dzwon. Potem korzystając z lin na blokach, podniesiono kloc na odpowiednią wysokość, gdzie dwaj robotnicy umieścili go na przygotowanych podporach. Te wzmocniono dodatkowo, tak by nie obluzowały się i nie upadły.

Lina zwisająca na sam dół, która miała służyć do uruchomienia dzwonu, plątała się i przeszkadzała w robocie, więc Mikołaj kazał ją odwiązać. Dopiero gdy dzwon był już na swoim miejscu, syn Jeno osobiście wspiął się po drabinkach na szczyt i zamocował linę na powrót.

– Gotowe! – zawołał, rzucając jej koniec na dół.

Ojciec Ambroży chwycił koniec sznura i lekko rozkołysał dzwon, nie mogąc już wytrzymać z niecierpliwości i nie bacząc na to, że Mikołaj ciągle jest jeszcze wysoko. Dźwięczny głos potężniał nad osadami, kiedy Mikołaj szybko zbiegał po drabinkach, zasłaniając uszy.

– Piękny! – zachwycał się zakonnik. – Co za dźwięk! Prawdziwy głos Boga!

Mikołaj zszedł już na dół i pokazując na swoje uszy, skarżył się żartobliwie:

– Mogliście zaczekać, aż zejdę.

– Nie mogłem – zaprzeczył ojciec Ambroży. – Zbyt długo milczał, nie chciałem czekać ani chwili. Mało to złych rzeczy dzieje się w Dolinie? Niechaj ten piękny głos odgania złe moce, złe uczynki i złe myśli. Każdy, kto usłyszy tak piękny głos, a będzie właśnie zamiarował zrobić coś niewłaściwego, zastanowi się i może odstąpi od niegodnego uczynku.

Mikołaj miał na sobie codzienny strój, prosty, znoszony, wybrudził się przy tej świątobliwej pracy i kiedy nadbiegł z dworu posłaniec od ojca, ruszył do domu tak jak stał.

– Goście zajechali – powiadomił pachołek. – Pani Alena prosi was, panie Mikołaju, byście zaraz przyszli.

Szło już na wieczór, Mikołaj pożegnał się z ojcem Ambrożym i pobiegł do Krasawy. Z daleka zobaczył liczny orszak na podwórzu, a z jego liczebności i strojności domyślił się przyjazdu pani Judyty, narzeczonej Ostasza z Lipowej.

Słyszał o niej wiele w ostatnich dniach i wiedział, że objeżdża okolicę, ciekawa krewnych, powinowatych, sąsiadów.

Mówiono, że jeździ, aby się pokazać, a wszystkich przekonać o swojej ważności i przyrodzonej wyższości.

Pomny stałych uwag matki, Mikołaj nie od razu poszedł do świetlicy, ale najpierw umył twarz i ręce, a potem przebrał się w lepsze odzienie. Pani Alena zwalczała w nim przekonanie, że najpiękniejszym strojem jest prosta sukienka duchowna i coraz częściej się to jej udawało.

W krasawskiej świetlicy na poczesnym miejscu naprzeciw pani Aleny siedziała pani Judyta, mając u boku dwie milczące damy służebne. Pani Alena nie wydawała się zachwycona wizytą.

– Mikołaju – powiedziała sucho. – Odwiedziła nas pani Judyta, narzeczona twojego wuja Ostasza. Chciała i ciebie poznać, zanim odjedzie.

Mikołaj ukłonił się i podszedł bliżej. Pani Judyta zauważyła jego urodę. Mikołaj zauważył jej piękność.

Szło już na noc i pani Alena nie pozwoliła gościowi odjechać tak późną porą.

– Nie znajdziecie tu wygód, do jakich jesteście przyzwyczajeni – usprawiedliwiała się, ale w jej głosie nie było z tego powodu zmartwienia. – Na pewno jednak lepiej wam będzie tutaj, niż w drodze, bo rozpadało się na dobre. Zostańcie, pani Judyto. Posiedzimy przy ogniu i porozmawiamy. Może zechcecie opowiedzieć coś o wielkim świecie.

Pani Judyta opuściła Krasawę dopiero następnego dnia koło południa. Podziękowała uprzejmie za serdeczne przyjęcie i zaprosiła w odwiedziny do Lipowej, jakby już była tam niepodzielną gospodynią. Pani Alena krzywiła się w duchu na takie rozporządzanie przez gościa czymś, co do niego nie należy, ale głośno nic nie powiedziała.

Zajmowały ją zgoła inne myśli. Poprzedniego wieczora patrzyła uważnie na swojego syna i poczuła obawę, że Mikołaj zadurzy się w tej strojnej kobiecie z obcego świata, a nie jest to przecież partia dla niego. Nie tylko zresztą dlatego, że wkrótce ma ona poślubić Ostasza. Głównie dlatego chyba, że jest w pani Judycie coś, co Alenie się nie podobało i przed czym chciała uchronić syna.

Nie odważyła się jednak nic powiedzieć, licząc, że sprawa skończy się, jak tylko pani Judyta powróci do Lipowej. I nie sprzeciwiała się, kiedy Mikołaj z wielką ochotą zaofiarował się odprowadzić gościa.

Pani Judyta pojechała więc w towarzystwie Mikołaja, strzemię w strzemię, przykazawszy służbie, aby podążała za nią. Ledwo wyjechali za dworskie opłotki, pani Judyta ostro popędziła wierzchowca i gnała tak prawie pół mili, przekonana, że Mikołaj ruszy zaraz za nią.

Nie omyliła się. Mikołaj popędził jej śladem i ucieszył się, że czeka na niego na drodze ku Lipowej, żartem zaczajona pomiędzy oszronionymi drzewami. Powietrze było rześkie, para buchała z końskich nozdrzy.

Z zaróżowionymi policzkami, w płaszczu obszytym sobolami, pani Judyta była tego ranka piękna jak anioł. Jej orzechowe oczy śmiały się radośnie, kiedy patrzyły na Mikołaja.

– Jesteście wspaniałym jeźdźcem – pochwaliła, mocno trzymając wodze swojego konia dłonią w jedwabnej rękawiczce.

– Przy was umiejętności przybywa – zdobył się na dworne zachowanie Mikołaj.

Dusza grała mu w piersiach radośnie. Zapomniał, że ma przed sobą narzeczoną wuja, a widział w niej jedynie piękną niewiastę, u boku której przebywanie sprawiało mu przyjemność i której nade wszystko chciał służyć.

– Szkoda, że nie poznałam waszego ojca i waszego dziadka – powiedziała pani Judyta, kiedy zrównał się z nią i ruszyli przed siebie wolno, oboje spokojni, że nikt ich nie widzi i nie może usłyszeć.

– Na pewno będzie jeszcze okazja, a oni będą żałować, że nie mogli was spotkać – zapewnił szybko Mikołaj.

– Co za dziwne miejsce ta wasza Dolina! – uśmiechała się Judyta. – Nie spodziewałam się, że choć właściwie uboga, taka będzie rycerska i dworna. Wszędzie przyjmują mnie tak serdecznie, wszędzie składają hołdy. Co najmniej sześciu rycerzy zaprzysięgło mi już wieczną swoją przyjaźń i najczulsze uczucie miłości...

Mikołaj nie znalazł słów odpowiedzi. Zazdrościł wspomnianym sześciu, bo mieli pretekst, by bywać w Lipowej, rozmawiać z Judytą, patrzeć na nią, zasłużyć na jej uśmiech, pochwałę, słowo podziękowania lub podziwu.

– I nie dziwota, że wam przysięgali – powiedział teraz.

– To prawda, że bywałam w świecie. Znam zamki, dwory, miasta. Najmniej zaś wiem o Dolinie, miejscu, gdzie mam zamieszkać. Bo jeśli tylko zapytam o coś, zaraz mówią, że to nieważne i pytają mnie o świat właśnie. Wszędzie rozpytują mnie o inne miejsca, a nic prawie nie mówią o Dolinie. Ciekawie opowiadaliście wczoraj wieczorem. Może moglibyście być moim przewodnikiem i opowiedzieć więcej. Chciałabym poznać ludzi i miejsca.

Mikołaj nie śmiał nawet marzyć o takim zaszczycie.

– Chętnie będę waszym przewodnikiem – godził się natychmiast.

– Słyszałam, że jesteście kształconym człowiekiem, więc pewnie macie do powiedzenia więcej od innych...

– Nie jestem wielce kształconym – zaprzeczył Mikołaj. – Ledwie czytać umiem, choć prawda, że nie tylko po łacinie, ale i w innych językach...

– Tym bardziej żałuję, że spotykam was dopiero teraz – uśmiechała się zalotnie pani Judyta.

Jechali drogą dalej, koń w koń. Mikołaj obejrzał się, ale orszaku pani Judyty nie mógł jeszcze zobaczyć i uśmiechnął się z tego powodu. Złapała to spojrzenie i domyśliła się, czego pragnie.

– Odprowadźcie mnie do samej Lipowej – zaproponowała. – Dziś nie spodziewam się gości, więc będzie mi bardzo miło, jeśli zechcecie dotrzymać towarzystwa. Chętnie posłucham waszych opowieści o Dolinie.

Teraz dopiero Mikołajowi zrzedła mina, bo nie lubił jeździć do Lipowej. Dwór ten z uwagi na osobę pana Ostasza omijał szerokim łukiem. Ale tak bardzo chciał być przy pani Judycie, że natychmiast zapomniał o niebezpieczeństwach i za jeden uśmiech pani Judyty gotów był jechać znacznie dalej niż tylko do Lipowej.

Mimo pozorów, że myśli jej wędrują wyłącznie w innym świecie, pani Judyta wydawała się dość dobrze zorientowana we wszystkim. Wiedziała, skąd bierze się niechęć Mikołaja do odwiedzenia dworu dziadka i od razu postanowiła go uspokoić.

– Nie obawiajcie się – powiedziała. – Nie prosiłabym was o opiekę, gdybym wiedziała, że może was spotkać jaki despekt ze strony pana Ostasza. Ale jestem jakby waszą ciotką i wypada chyba, byście byli dla mnie uprzejmi. Nie wymagam, byście wzorem innych panów z Doliny, zaraz padali przede mną na kolana i ślubowali wierność...

Mikołajowi krew uderzyła do twarzy.

– A chcielibyście takiej przysięgi? – zapytał porywczo. Zaśmiała się głośno, najwyraźniej ukontentowana z tego, co było zapowiedzią obietnicy.

– Nie przymuszam was, jak nie przymuszam nikogo – odpowiedziała, patrząc na Mikołaja spod lekko zmrużonych powiek. – Ale jest zwyczaj, aby młodzi rycerze ślubowali damom. Jeśli więc nie ślubowaliście dotąd nikomu...

– Nie ślubowałem – zapewnił Mikołaj.

Pani Judyta zatrzymała wierzchowca, zatoczyła nim i stanęła naprzeciw Mikołaja.

– Ej że, młodzieńcze – powiedziała karcąco. – Gra polega na tym, że jest grą, w której można bawić się do woli, ale nie wolno kłamać. Trzeba mówić prawdę, choć może nie zawsze do końca. Ale nie wolno oszukiwać.

Mikołaj nie od razu odgadł, co pani Judyta ma na myśli.

– To niby ja kłamię? – zapytał zaniepokojony.

– Pytałam was o śluby, a wy powiadacie, że nie ślubowaliście. Tak mało wagi przykładacie do owej Hedwigi, którą przecież zaślubiliście? Jeśli nie kłamiecie, to jak mam nazwać wasze zachowanie? Zapomnieniem?

Mikołaj odetchnął z ulgą. Więc tylko to miała na myśli.

– Ech, to tylko dziecinne zabawy – wzruszył ramionami. – Skoro wam o tym powiedziano, to pewnie też i o tym, jak nas zaślubiono wedle woli rodziców. Dziś śluby takie nie mają znaczenia.

Pani Judyta patrzyła na Mikołaja długo i poważnie, zastanawiając się, czy młody człowiek wie, o czym mówi.

– Sami to wiecie najlepiej – rozstrzygnęła w końcu. – Nie mnie to oceniać.

– Dziećmi byliśmy – powtórzył Mikołaj. – Nikt nie liczy poważnie na dziecięce obietnice.

– A może wasza wybranka... jakże to jej? Mikołaj przełknął ślinę.

– Hedwiga. To jeszcze dziecko.

– Może wasza wybranka Hedwiga, patrzy na to inaczej.

Nie wiem, czy dobrze zrozumiałam, ale widzi mi się, że ona inaczej niż wy traktuje te dziecięce śluby. Ona chyba patrzy na to poważnie. Może spodziewa się, że naprawdę ją poślubicie? Może nawet ma do was żal, że nie zrobiliście tego do tej pory. Zdaje się, że jest dość...

– Na pewno nie – zaprzeczył Mikołaj. – Wedle kościelnego prawa taki ślub ma pewną ważność, o ile – zawahał się – o ile idą za nim w późniejszych latach dorosłe sprawy. A ja, pani, będąc już dorosłym, nikomu nie dawałem słowa, nikomu nic nie obiecywałem.

Pani Judyta uśmiechała się łagodnie, przekonująco, właśnie jak życzliwa ciotka, ale w jej wzroku była czujność.

– Czasami niewiasta wie, choć nie słyszy słów – powiedziała. – Wie, co mężczyzna czuje albo co powiedziałby, gdyby starczyło mu odwagi.

Mikołaj zmieszał się.

– Czy o mnie też możecie to wiedzieć?

– Prawie każda kobieta może to wiedzieć o prawie każdym mężczyźnie – rzekła pani Judyta z przekonaniem. – Bo weźmy mnie na przykład. Poznaliśmy się wczoraj dopiero, a przecież czuję w was przyjazną, bratnią duszę. Może wiem nawet, co teraz myślicie.

Mikołaj nie odważył się zapytać, bardzo chciał, aby jednak nie powiedziała mu, że wie, czego on najbardziej teraz pragnie. A najbardziej pragnął znaleźć się tuż przy pani Judycie, dotknąć jej rąk i twarzy, przycisnąć do serca...

Nagle popędziła konia i pojechała do przodu, bo ciągnący za nimi orszak znacznie się już przybliżył. Mikołaj, kiedy to zobaczył, natychmiast podążył za damą i po chwili znowu byli sami na drodze.

– Więc mogę liczyć, że będziecie mnie odwiedzać, panie Mikołaju? – zapytała.

Mikołajowi wydawało się, że nie ma słodszej muzyki nad tę, którą tworzą jej usta, kiedy wymawiają jego imię.

– Nie, pani – odpowiedział z żalem. – Nie będę was odwiedzał, bo nie jeżdżę i nie będę jeździł do Lipowej. I nie pytajcie mnie, dlaczego.

– Nie muszę pytać – odpada. – Wiem, z jakiego powoda Ale świat nie kończy się przecież na Lipowej. Jeśli jedna osoba chce zobaczyć drugą, zawsze znajdzie ku temu okazję. Nie wiem jednak, czy wy zechcecie mnie jeszcze zobaczyć. Może wystarczy wam, że się dziś widzieliśmy i na tym zamierzacie poprzestać.

– Nie wiecie? – był prawie oburzony. – Przecież kobiety wiedzą, czego pragną mężczyźni w skrytości serca, więc musicie wiedzieć...

– Mogę tylko podejrzewać – uśmiechnęła się zachęcająco. – Podejrzewać, panie Mikołaja To jeszcze nie znaczy wiedzieć. A chyba chciałabym wiedzieć.

– Tedy już wiecie.

– To dobrze. Myślałam, że może jednak zmuszam was do wyznań i do tego, byście upewniali mnie, że jestem piękna czy dobra. Nie chcę was zmuszać...

– Nie czuję przymusu – przyłożył rękę do piersi, w której mocno stukało serce. – Nie czuję.

– Nie zniosłabym myśli, że wy, taki silny, robicie coś pod przymusem, choćby to był przymus tylko słabej niewiasty...

Jechali chwilę w milczeniu obok siebie. Mikołaj chciał powrócić do przerwanej rozmowy, ale nie wiedział, jak to powinien zrobić. Jechali dalej. Pani Judyta zerknęła na niego raz i drugi, ale nie zamierzała mu pomagać. Pomyślał, że reszta drogi może im upłynąć w milczeniu, a bardzo tego nie chciał.

– Wkrótce wasz ślub – zauważył wreszcie i natychmiast zrozumiał, że nie jest to dobry początek rozmowy.

– Tak? – zapytała. – Co chcecie przez to powiedzieć?

– Wkrótce wasz ślub – powtórzył. – Zjedzie pewnie bardzo wielu gości. W Dolinie powiadają, że będą to uroczystości, jakich tu jeszcze nie było.

– Pewnie mają rację – zgodziła się. – Nie zaprzątam sobie tym głowy.

– Nie zaprzątacie? Ale przecież to wasz ślub! Zatrzymała konia i podobnie jak poprzednio zajechała mu drogę.

– Cóż z tego? – zapytała przekornie. – Czy ślub w jakiś sposób cudowny mnie odmieni? Czy stanę się przez to inna, więcej warta, piękniejsza, brzydsza czy choćby tylko starsza? Nie, nic takiego się nie stanie.

– Ale będziecie już...

– Zamężna? I cóż z tego? Czy ślub może przeszkadzać w czymkolwiek? W zabawach, grach? Albo i w miłości?

– W miłości? – Mikołaj był zaskoczony.

O takich sprawach nie mówiło się głośno w Dolinie. Może było to w zwyczaju gdzieś w dalekich krajach, ale nie tutaj. Nie umiał o tym mówić, zawstydzony, nie umiał nawet tego słuchać.

– W miłości – odpowiedziała. – Mało to żonatych mężczyzn ślubujących swoim damom? Mało to zamężnych kobiet odbiera hołdy dla swoich cnót i piękności? Czy wam będzie przeszkadzało, że jestem zamężna? Czy tylko przez to nie będziecie chcieli mnie widywać, skoro teraz patrzycie na mnie z przyjemnością? Bo patrzycie tak, prawda?

– Patrzę.

– Czemu zatem mielibyście przestać? Tylko dlatego, że ksiądz połączy mnie z jakimś mężczyzną? Przecież to ciągle będę ja, z tymi samymi włosami, tymi samymi oczami i tymi samymi ustami. To ciągle będzie Judyta, panie Mikołaju, ze swoją duszą i swoimi uczuciami, prawda? Czy tylko dlatego, że ktoś będzie miał prawo zwać się moim mężem, wy nie możecie być moim przyjacielem? Czy przez to, że ktoś będzie zwał się moim mężem, wy odmówicie mi pomocy, kiedy was o nią poproszę?

– Nie godzi się odmówić pomocy nikomu, a już na pewno nie wtedy, gdy prosi dama – zgodził się, Mikołaj.

– Sami więc widzicie, że nie ma powodu, aby zastanawiać się nad moim ślubem, jeśli niczego on nie zmienia. Bo przecież nie odmówicie pomocy, nie odmówicie rady czy choćby tylko pocieszenia. Postąpicie jak prawdziwy przyjaciel, jak chrześcijanin zatroskany o bliźniego, jak mężczyzna, który winien opiekować się kobietą, jak rycerz, który winny jest służby swojej damie..

Mikołaj czuł, jak otaczają go słowa pani Judyty i jak raduje się jego serce, że słowa te są coraz bliżej niego, jak się zbliżają, jak powoli oplata go mocna, niewidoczna sieć.

Pani Judyta tymczasem nie odsuwała się od niego, a wprost przeciwnie, zbliżyła się i dotknęła dłonią szyi jego konia.

– Wielu panów chciało ofiarować mi swoje służby – powiedziała. – Zdziwilibyście się, jak wielu. Jedne przyjmowałam, innych odmawiałam. Bo nie każdy traktował je odpowiednio poważnie, nie na każdego można liczyć zawsze i w każdych okolicznościach. Są tacy, którzy ślubują coś dla próżnej tylko rozrywki, a potem uważają, że ślubowanie takie nie nakłada na nich żadnych obowiązków.

Mikołaj chciał zaprzeczyć, ale dała mu gestem ręki znak, żeby nie przerywał.

– Wiem, że to was nie dotyczy, bo jesteście prawym i odpowiedzialnym rycerzem. Mówię tak dla przykładu. No cóż, z wielkiej liczby rycerzy, jacy składali mi hołdy i zapewniali o swojej wierności, nie mam tu nikogo, bo czy któryś pojechał ze mną aż do tego zimnego kraju? Nie, nikt się nie odważył, choć nieraz przechwalali się przy biesiadzie, że przejdą dla mnie ogień, wodę, góry i morza.

– Sami jednak powiedzieliście, że to tylko gra. Nie spodziewaliście się chyba, że panowie z owej Burgundii czy Bawarii rzeczywiście za wami tu przyjadą...

– Ależ oczywiście, że tego właśnie się spodziewałam – odpowiedziała poważnie pani Judyta. – Właśnie tego, wypełnienia ślubów i obietnic. Wiedzcie zatem, że jeślibym przyjęła wasze śluby, to tylko pod takim warunkiem. Że to nie będzie jedynie pusta gra, ale rzeczywiście udzielicie mi pomocy i oparcia, ilekroć będę tego potrzebowała lub was poproszę.

Mikołaj był zaślepiony. Mikołaj był naprawdę ślepy. Oczy pani Judyty tak pięknie błyszczały, usta pani Judyty tak pięknie się uśmiechały, głos pani Judyty był taki czarujący.

– Czy teraz, gdy wiecie wszystko o moich spodziewaniach, starczy wam odwagi, aby ślubować mi cokolwiek?

– zapytała przekornie. – Czy teraz odważycie się ślubować mi najmniejszą nawet rzecz?

Ale Mikołaj nie miał co do tego żadnych wątpliwości.

– Na mnie zawsze możecie liczyć – zapewnił żarliwie. – Nie jestem jak wiatr, który ciągle zmienia kierunki.

Patrzył w oczy pani Judyty odważnie, prosto i widział w nich wesołe ogniki, które podobały mu się teraz jak nic na świecie. Widział już kiedyś podobne, ale było to dawno temu i nawet nie pamiętał, czy na jawie, czy może tylko we śnie.

Pani Judyta wyciągnęła ręce, dając znak, że chce zejść z konia. Nie pytając, po co to robi, Mikołaj zeskoczył z siodła, podbiegł do niej i pomógł jej stanąć na ziemi. Zauważył przy tym, jaka jest lekka i gibka. Kiedy zaś stanęła obok niego, odsunął się o dwa kroki i czekał, co powie.

– Zatem naprawdę chcecie obdarzyć mnie swoją przyjaźnią? – zapytała.

– Jak nic na świecie!

– I obiecujecie mi swoją przyjaźń?

– Obiecuję.

– I jak to gdzie indziej należy do rzeczy zwyczajnych, weźmiecie mnie na swoją panią?

– Tak.

– Klękając na kolano?

Mikołaj przyklęknął natychmiast i przyłożył rękę do piersi.

– Jeśli tylko zgodzicie się, będę waszym rycerzem, opiekunem. I przyjacielem.

– Pragnę waszej przyjaźni – odpowiedziała, podchodząc o krok i wyciągając do niego rękę. – Czy i wy żywicie podobne pragnienie?

– Póki życia.

Chwycił jej rękę i przycisnął do ust. Pani Judyta poddała się tym hołdom, nawet bez zwykłej dla siebie wyższości, ale łagodnie i serdecznie.

– Zgadzam się na waszą prośbę, panie Mikołaju. Zgadzam się z wielką radością. I zapewniam, że z mojej strony dam wam przyjaźń i serdeczne uczucia. Czy mogę mówić do was słowami przyjaciel i ukochany?

– Tak, ku wielkiej mojej radości.

– I nie będziecie opierać się, kiedy poproszę was o pomoc, o radę, o pociechę?

– Zawsze będę na wasze rozkazy.

– Wstańcie zatem, kochany przyjacielu – uśmiechnęła się pani Judyta.

A kiedy Mikołaj podnosił się z kolana, pani Judyta odrzuciła kaptur, odsłaniając swoją piękną głowę i rozpięła futro, odsłaniając swoją długą piękną szyję.

– Dajcie mi teraz braterski pocałunek, na przypieczętowanie naszej wiecznej przyjaźni – powiedziała, wyciągając do niego obie ręce.

Mikołaj jak zaczarowany wpadł w jej objęcia, smakując ust, o których marzył bezustannie od poprzedniego dnia, pełnych i miękkich, oraz smakując delikatnej skóry szyi.

– Póki życia – powtarzał. – Póki życia.

Ścieżki nowego życia

Styczeń 1386

Pani Agnieszka zdziwiła się, jak bardzo zmienił się młynarz Marcisz od ich ostatniego spotkania. Przygarbiony, poruszał się z trudem, często walczył z atakami kaszlą Był teraz starym dziadem, a przecież ledwie o kilka lat przewyższał wiekiem panią z Potoka. Agnieszka lubiła młynarza, bo nigdy nie próbował jej oszukać, uchodził za człowieka skromnego, a przy tym oszczędnego, co ceniła przede wszystkim.

Kiedy więc przyjechała z ziarnem, gdyż w sprawach ważnych nie ufała pachołkom, a lubiła wszystkiego dopatrzeć swoim gospodarskim okiem, zaniepokoił ją stan Marcisza. Młynarz wyglądał, jakby stał nad grobem, sam zresztą o tym mówił bez ustanku.

– Witajcie, pani Agnieszko – kłaniał się zadowolony z odwiedzin. – Bardzo się cieszę, że przyjechaliście dopilnować służby, bo przy tej sposobności i ja mogę was zobaczyć ostatni raz.

– Ostatni? – zapytała Agnieszka. – Co też mówicie, młynarzu?

Wiedziała oczywiście to, o czym wiedzieli wszyscy. Po tragicznych wydarzeniach ostatniego roku, kiedy młynarz stracił obu synów, córkę i żonę, dziwiono się nawet, że i on nie odszedł.

– Gdzie to Odina? – zapytała pani Agnieszka, rozglądając się za wnuczką młynarza. – Czy aby czuje się dobrze?

– Dziękuję wam, pani Agnieszko, za troskę – Marcisz kłaniał się, trzymając rękę na plecach i stękając z bólu. – Nie ma tu Odiny. Zaprowadziłem ją do siostry mojej żony, do Krakowa. Ona jest tam przełożoną w klasztorze klarysek i jej powierzyłem wychowanie Odiny. Ja już nie mam siły i pewnie lada dzień dokonam żywota.

– O takich sprawach rozstrzyga Bóg – przypomniała Agnieszka surowo. – Nawet nie godzi się zgadywać jego zamiary.

– Sam wiem najlepiej, że brak mi już sił.

– A co z młynem? Komu go zostawicie? Młynarz otrzepał fartuch.

– Właśnie do was się wybierałem – przyznał się po chwili. – Zemrę tego roku, to pewne. Chciałem przyjść i zapytać, czy zechcecie kupić młyn.

Agnieszka zdziwiła się, ale nie na tyle, żeby nie wykorzystać okazji.

– A ile czynszu płacicie panu Ostaszowi? Marcisz westchnął.

– Coraz więcej i prawdę mówiąc, zarobek mam niewielki. Gdyby jeszcze miał kto pomagać przy robocie, można byłoby zarobić więcej. A nie mam nikogo. Chciałem iść do was, pani, i prosić o łaskę. Miałem trochę odłożonego grosza, ale dałem wszystko klasztorowi na wychowanie Odiny. Gdybyście kupili ode mnie młyn, a nie wezmę drogo, miałbym i to dla wnuczki i byłoby mi lżej umierać wiedząc, że jest zabezpieczona. Bo sami wiecie, jak to jest.

Krewny, nie krewny, ale jak przychodzi do utrzymania, liczą się pieniądze...

– Proponujecie trudną rzecz – powiedziała Agnieszka, nie chcąc od razu udzielić odpowiedzi. – Młyn jest tylko w części wasz, a Ostasz...

Marcisz spojrzał na panią spod oka.

– Prawda – powiedział. – Jestem szczery jak na świętej spowiedzi. Nie zamierzam przed wami niczego ukrywać, bo sama najlepiej wiecie. Nikt nie kupi ode mnie tego młyna, w obawie przed panem Ostaszem. Tylko wy jedna umiecie się mu przeciwstawić i dlatego wam to proponuję.

Agnieszka poczuta się mile połechtana, ale już i wcześniej uznała, że propozycja młynarza warta jest rozważenia.

– Pomówię z mężem – obiecała. – Pomówię i zapytam, czy zezwoli kupić waszą część. Przykro mi tylko, że się jej pozbywacie. Przecież pracujecie przy młynie całe życie...

– Życia niewiele mi już zostało – przypomniał Marcisz i rozkaszlał się głośno. – Niewiele. Zabezpieczyć chciałem Odinę, zrobić potem już tylko jedną rzecz i mogę umierać.

– O czym to mówicie? – zaciekawiła się Agnieszka.

Ale młynarz wykręcił się od odpowiedzi. Zrobił to zresztą bez trudu, a pani Agnieszka łatwo zgadła, co ma na myśli.

Młynarz Marcisz nie poniechał zemsty na staroście Ostaszu.

Teraz stęknął, wyprostował plecy. Wydało mu się, że we wzroku pani z Potoka widzi uznanie dla swoich zamiarów.

– Jeśli pozwolicie, pojutrze przyjdę po odpowiedź.

– Przyjdźcie – zgodziła się. – Ale nie po odpowiedź. Tę wam daję już dzisiaj. Kupię od was młyn, Marcisz. A potem sama będę się o niego dochodzić ze starostą.

– Kilka dni później w Potoku młynarz Marcisz wręczoną mu właśnie sakiewkę ze srebrem oddał na powrót panu Janoszowi.

– Wasza córka w Krakowie przebywa u dworu – powiedział. – Pewnie prędzej czy później przyjedzie do rodzinnego domu, a może wy do niej pojedziecie. Tedy mam wielką prośbę, byście będąc tam, zechcieli zajść do klasztoru panien klarysek i ode mnie ofiarować tę sakiewkę tamtejszej przełożonej. To wszystkie moje pieniądze, jakie odłożyłem i chciałbym, aby posłużyły Odinie, córce mojej Zofki. Niech ją w klasztorze uczą, niech ją tam trzymają, póki się da, a te pieniądze po to, żeby nie cierpiała biedy. Ja już nie dam rady dojść do stolicy i pewnie wnuczki już nigdy nie zobaczę.

Pan Janosz zgodził się natychmiast i obiecał, że sakiewka trafi w ręce matki Flory. Obiecał też, że nie zapomni powiedzieć, od kogo pochodzą pieniądze przeznaczone na wychowanie dziewczynki, żeby Odina wiedziała o tym i wtedy, gdy będzie już dorosła.

Wystawne, bardzo wystawne były zaślubiny pani Judyty z Ostaszem z Lipowej. Pan młody sypał srebrem wkoło, żonie wręczył drogocenne dary. Znowu mówiono, że pan Ostasz odnalazł ukryty w tajemnej jaskini skarb rozbójnika Maramy albo nawet i skarb Maćka Borkowica, o którym każdy wiedział, że tylko czeka, aby go odnaleźć, a odnalezionego miał uczynić najmożniejszym bogaczem w królestwie.

Weselni goście w większości pochodzili spoza Doliny, bo miejscowi, chociaż dość życzliwie odnosili się do pani Judyty, wymigiwali się od przyjęcia zaproszenia starosty, ten zaś był zbyt dumny, żeby prosić powtórnie.

Uczta trwała cały tydzień, ugościł starosta w swoim domu dziesiątki rycerzy i dam, ugościł ich służących i pachołków, każdemu ofiarując jakiś cenny drobiazg.

Pan Ostasz siedział za stołem dumny i wielce rad, łaskawie dziękując tym, którzy do niego przepijali, i ślub z najpiękniejszą kobietą uznałby za wydarzenie najpomyślniejsze w życiu. Uznałby, gdyby mu właśnie nie doniesiono, że Marcisz sprzedał młyn jego nieprzyjaciołom i gdyby nie zapragnął natychmiast ukarać zuchwalca.

Ostasz z Lipowej przygnał do młyna na spienionym koniu. W biegu zeskoczył z siodła, krzykiem żądając, żeby młynarz natychmiast wyszedł z domu. Miał szaleństwo w oczach, a sztylet w garści.

– Co ty sobie myślisz, złodzieju?! – wołał. – Sprzedajesz młyn, mnie nie pytając o zgodę?

– Marcisz wyszedł niespiesznie przed próg, pochylony, schorowany, z trudem utrzymujący się na nogach. Podpierał się sporym dębowym kijem.

– Bo to mój młyn – odpowiedział, podnosząc kij, co mógł być nie tylko laską ale i posłużyć do obrony. – W części mój i płaciłem wam czynsz co do skojca. Teraz płacić będzie kto inny.

– Pani Agnieszka? – wrzeszczał Ostasz – Ta krowa, której nie ubiłem z litości?

– Może ona, może pan Janosz.

– Nie pozwolę! – zacisnął zęby Ostasz.

Marcisz rozkaszlał się na dobre. A kiedy się uspokoił, wyjaśnił obojętnym tonem:

– Mnie młyn już nie potrzebny. Sami najlepiej wiecie, że nie mam dla kogo pracować Opuścił kij, który znowu był tylko laską. Ostasz podskoczył i walnął pięścią w pierś młynarza.

– Na co ty sobie pozwalasz, obwiesiu? Może jeszcze powiesz, że to ja jestem winny tej sprawie?

Młynarz odsunął się o krok.

– Wszyscy to wiedzą – oświadczył odważnie. – I już się was nie boję. Bo co mi możecie zrobić? Zemrę lada dzień, możecie co najwyżej skrócić moje męki.

Ale Ostasz nie użył sztyletu.

– Masz jeszcze wnuczkę – zagroził chowając ostrze za pas.

– Przecież to wasze dziecko – przypomniał młynarz.

– Kto mówi, że moje? – zezłościł się Ostasz. – To bękart!

– Bóg wam na to nie pozwoli – uśmiechnął się Marcisz z wyższością. – Na nic wasze groźby. Nie ma tu Odiny, wysłałem ją daleko, pod dobrą opiekę, gdzie jej nie znajdziecie i gdzie może nawet się nie dowie, jak złym człowiekiem był jej ojciec.

Śmiał się i kaszlał, aż Ostasz z Lipowej, zrozumiawszy swoją bezsilność, wskoczył na konia i odjechał.

– Niedoczekanie! – zawołał tylko. – Nikomu nie pozwolę, żeby korzystał z mojego majątku.

Ostasz powrócił do Lipowej, gdzie w najlepsze trwała weselna uczta, sprawę młyna odkładając na termin późniejszy.

Ta okoliczność okazała się jednak bardzo niekorzystna dla jego interesów. Kiedy bowiem w jakiś czas potem próbował wprowadzić w czyn swoje zapowiedzi, natknął się na poważne przeszkody. Jego ludzie bardzo źle wypełnili wyznaczone zadanie. Nie tylko nie przejęli młyna, ale wrócili mocno poturbowani przez pachołków Janosza z Potoka, który w imieniu swojej żony Agnieszki całkowicie zawładnął młynem.

– Spłaćcie moją część albo sprzedajcie swoją – zażądał pan Janosz, który dobrze wiedział, że starosta nie ma gotówki.

Ostasz próbował dochodzić swoich racji, ale pan Janosz był nieustępliwy.

– Ze mną nie będzie targów, panie starosto – zapowiedział groźnie. – Jeśli nie przyjmiecie moich warunków, każę rozebrać młyn, bo w większej części jest mój i mogę z nim zrobić, co zechcę.

Ostasz krzyczał i groził, ale ustąpił. Potrzebował pieniędzy, bo wykosztował się na wesele, a tu szykował się jeszcze wyjazd do Krakowa, obiecany już żonie, jako że zaspokojenie zachcianek pani Judyty było teraz jego pierwszym i najważniejszym zadaniem.

Przyjął zapłatę, którą przywieziono z Potoka, reszty gotówki szukając w podległych wsiach, a także sprzedając kolejny szmat dąbrowy. W pogoni za srebrem dopuszczał się oszustwa i nieprawości do tego stopnia, że dotarło to nawet do pani Judyty, zupełnie nie zainteresowanej, skąd mąż bierze pieniądze.

– Przyjacielu – powiedziała któregoś dnia. – Źle mówią sąsiedzi o twoich poczynaniach.

Ostasz niczego nie zamierzał wyjaśniać.

– Za nic mam wszystko, co mówią. Za nic mam szczekanie psów.

W Wołkowysku polskie poselstwo spotkało się z wielkim kniaziem litewskim Jogajłą i przekazało mu pergamin, w którym zapisano, że panowie polscy i polscy prałaci chcą i pragną, aby zgodnie z wcześniejszymi umowami książę przybył do Krakowa.

– Oto jest dokument mówiący, że zostaliście, wielki kniaziu, wybrani polskim królem i opiekunem polskiego królestwa, a pani nasza Jadwiga, waszą ślubną zostanie małżonką. Oto jest list żelazny dla was, waszych braci, waszych bojarów i dla sług waszych, gwarantujący, że nikt i nigdy w królestwie żadnego wam nie uczyni despektu. A że dajemy wam to, co mamy najcenniejszego, panią naszą, dostojną królową Jadwigę i koronę królewską, panowie polscy życzą sobie, aby wasi dostojni bracia a kniaziowie, zostali w Krakowie jako rękojmia waszych obietnic.

– Będą zakładnikami? – skrzywił się książę. – To już wam nie wystarcza moje słowo i zaprzysiężone dokumenty?

– Postępujemy wedle starego zwyczaju – przypomniał Włodko z Ogrodzieńca. – Są między nami tacy, którzy nieradzi was zobaczą na królewskim tronie i tych trzeba przekonać o czystości waszych intencji Kiedy się wypełnią zobowiązania, odzyskają wolność i będą mogli powrócić do siebie.

– Jak długo mają pozostawać w tej, mam nadzieję, wygodnej niewoli?

– Póki się to będzie podobało panom polskim – oznajmił dumnie pan Włodko.

Ale zaraz dodał uprzejmie:

– Zostaliście, wielki kniaziu, wybrani na polskiego króla, by nam wszystkim przewodzić. Kiedy więc dopełnią się obrzędy i włożą wam na skronie szczerozłotą koronę, razem z panami polskimi postanowicie o losie zakładników.

Rozstrzygniecie, nie jako jeden z wielu, ale pierwszy pomiędzy nami.

– Tedy jedźmy do Krakowa – odpowiedział kniaź Jogajła. – Niech wreszcie zobaczę i zakosztuję tych cudowności, jakimi mnie zmamiliście.

Nigdy jeszcze nie widziano w litewskiej ziemi tak wielkiego i wspaniałego orszaku. Na ciągnącym się aż po zaśnieżony horyzont łańcuchu wozów wiózł kniaź Jogajła wszystkie swoje skarby, w klejnotach, futrach i broni, koniach i płaszczach, srebrze, złocie i wosku.

W tym samym czasie dwa razy po dwanaście tysięcy polskich brańców ruszało w drogę ku rodzinnym stronom, uwolnionych z niewoli na mocy umowy wielkiego kniazia z polskimi panami.

Przedstawiciele tych zaś jechali dumnie obok księcia Jogajły, radując się w duszy z pomyślnych rokowań i doprowadzenia wszystkiego do szczęśliwego końca. W myślach raz jeszcze obliczali, czy nie zapomnieli o jakiejś ważnej sprawie, nad którą radzili ostatnio. Przekazali już pergaminy z zaproszeniem do Polski, a książęcy bracia, Skirgajło, Wigunt, Świdrygajło, Borys i inni, mający być zakładnikami, jechali tuż obok. Kniaź Jogajła poprzysiągł przyjąć chrzest ze wszystkimi osobami, jakie mu towarzyszą, a potem poddać sakramentowi cały kraj. Poprzysiągł odzyskać ziemie oderwane od królestwa, a Litwę i Polskę połączyć w jedno, aby stały się potęgą, której nie zwycięży żadna zbrojna ręka, niemiecka, tatarska czy krzyżacka.

Mieli więc panowie polscy powody do zadowolenia i z dnia na dzień coraz bliżej widzieli bogate nadania w ziemi, dworach i zamkach, jakich im miał nie poskąpić przyszły król polski.

– Na swojego ojca chrzestnego poproszę wielkiego mistrza Zakonu – śmiał się tymczasem wielki kniaź. – Zobaczymy, czy starczy mu odwagi, aby podjąć się tego zadania.

– Wielki mistrz Konrad von Zollner odmówi – troskał się pan Włodko. – Zakonowi bardzo nie w smak nasze porozumienie i jedność.

– Czy nie po to je zawarliśmy, aby suwało mu w gardle podczas każdego posiłku? – śmiał się kniaź. – Tak, to dobry pomysł. Jeśli przyjedzie, będzie się musiał ukorzyć i podzielić nasze racje. Jeśli odmówi, natychmiast rozgłosimy, że wcale nie o chrzest Litwy mu chodzi, a jedynie o ziemię i łupy. Tak czy inaczej, trzeba to rozgłosić, a nasz posłaniec tak winien spełnić swoje zadanie, aby wielki mistrz nie przyjechał na koronację.

Polskim panom spodobał się chytry podstęp kniazia. Dla zyskania na czasie, bo do wyznaczonej za miesiąc ceremonii pozostawało niewiele, wysłano do Krzyżaków stosowne poselstwo. Jedynie w kilka koni podążył szybko do krzyżackiego Malborka podskarbi Dymitr z Goraja.

Drewniane wiadro było ciężkie, Odina przesuwała je z trudem, idąc od drzwi ku obrazowi wiszącemu nad ołtarzem.

Na obrazie piękna pani stała w bramie klasztoru i rozmodlona patrzyła w rozświetlone niebiosa. Białe ręce świętej Klary, choć małe i delikatne, zupełnie nie przypominały rąk siedmioletniej Odiny, czerwonych i zgrabiałych od zimnej wody, w której co jakiś czas dziewczynka zanurzała szmatę.

Posadzka kościoła świętego Andrzeja wydawała się przedziwnie zbudowana, bo choć Odina zmywała ją już bardzo długo, ciągle miała przed sobą większą jej część nieposprzątaną.

Przed wieczorem, kiedy Odinie brakowało już tylko trzech kroków do ołtarza, matka Flora osobiście przyszła zobaczyć, czy robota jest wykonana.

Skrzypnęły drzwi, w przedsionku zastukały kroki przełożonej. Odina zerwała się i szybko poprawiła odzienie, bo wcześniej odsłoniła kolana, zatykając brzeg dziadkowej opończy za opasujący ją sznur.

Matka Flora stanęła na środku świątyni i krytycznym wzrokiem obrzuciła wyszorowaną posadzkę.

– Jesteś okropnie głupia i zupełnie nie przyuczona do pracy – powiedziała surowo. – Czy nikt ci nie pokazał, jak się zmywa podłogę? Ze trzeba iść od ołtarza do drzwi, a nie odwrotnie? Przecież w ten sposób zadeptujesz swoją własną robotę!

Gestem przywołała dziewczynkę do siebie, a kiedy Odina podeszła, matka Flora wymierzyła jej karne uderzenia rózgą, po dwa na rękę.

– Żebyś następnym razem wiedziała – rzuciła wyjaśniająco. – Zostaniesz tu, aż przykładnie zrobisz to, co ci przykazano. Dopiero wtedy dostaniesz jeść. Zrozumiałaś?

– Tak – odpowiedziała Odina, chowając za siebie obolałe dłonie.

Matka Flora zmarszczyła brwi.

– Mam znowu użyć rózgi, żebyś przypomniała sobie, jak należy odpowiadać?

– Tak, to znaczy nie – zaplątała się Odina. – Już sobie wszystko przypomniałam, szlachetna matko przełożona.

Biała, biała zima

Mikołaj syn Jeno ruszył w drogę zaraz po świętach, wybierając zupełnie inny szlak, niż początkowo zamierzał. Towarzyszył mu giermek Oset i dwóch pachołków, Kijas, którego pan Jeno zaprzysiągł na wierność synowi i który pierwszy raz miał służyć młodemu rycerzowi, ten wiódł bojowego konia, oraz Nawój, prowadzący jucznego ze sprzętem obozowym i całym rycerskim rynsztunkiem.

Mikołaj podróżował swobodnie na mocnym podjezdku, ubrany w sukienny przyodziewek i futrzaną szubę.

Śniegi ustaliły się wysokie i wyglądało na to, że czas jakiś tak pozostaną, więc z trudem odnajdywali szlak, najczęściej wedle wskazań ludzi napotykanych po drodze.

Nie wiadomo, jak się to stało, że trafili aż na ziemie Zakonu, bo przecież zamierzali je ominąć ód wschodniej strony.

Z Mazowsza jechali ku Wilnu, podążając skrajem ziem księcia Janusza, a z dala od państwa krzyżackiego, ale niespodziewanie dostali się w jego granice. Kiedy zdali sobie z tego sprawę, od razu skierowali się wprost na wschód i od razu też przygotowali tłumaczenie, gdyby ich zatrzymano.

Trzy dni szli już pomiędzy zalesionymi pagórkami, po zamarzniętych rzeczkach i jeziorach, widując z daleka zamki i strażnice, obserwowani przez tutejszych, ale przez nikogo nie niepokojeni. Poczet pana Mikołaja brany był za poczet jednego z rycerzy, którzy przyjechali służyć Zakonowi, a ostatnio wielu było obcych pod zakonnymi chorągwiami. Dwa albo i trzy razy w roku organizowali panowie zakonni zbrojne rejzy na litewskie dziedziny i brali w nich udział liczni rycerze przybyli z zachodnich krajów, chcący zdobyć sławę na wojnie i zasługę przed Bogiem w walce z poganami. Inni jeszcze liczyli na zarobek, bo wprawdzie w ubogiej Litwie nie można było spodziewać się sutych łupów, ale Zakon regularnie wypłacał wysoki żołd zaciąganym przez siebie żołnierzom.

Mikołaj syn Jeno i jego ludzie zostali pochwyceni na lewym brzegu małej rzeczki Gołdapa, a było to w samo święto Trzech Króli.

Pola przed nimi stały otworem, tylko daleko po prawej strome widać było las na horyzoncie. Wysoki śnieg pokrył wszystko równo i widzieli jedynie białą płaszczyznę, z rzadka oznaczoną drzewami.

– I gdzie ta rzeka? – zapytał Mikołaj, zaniepokojony zupełnie odludną okolicą.

Mieli jechać jej brzegiem, bo w miejscu, gdzie nie było żadnych znaków, właśnie rzeka mogła ich poprowadzić dalej.

– Musi być w pobliżu – kręcił się Oset niespokojnie. – Przecież nie mogłem się pomylić. Byłem w tych okolicach przynajmniej dwa razy. To wprawdzie niewielka rzeka, ale płynie poniżej pól i na pewno ją znajdziemy. To może być za tamtymi drzewami, gdzie teren lekko się zapada.

I rzeczywiście trafili na nią niedługo potem. Przez pola łagodnymi łukami wiła się Gołdapa, szeroka na dziesięć może kroków, ale wyraźnie widoczna dzięki temu, że woda wyżłobiła głębokie koryto i płynęła dołem. Teraz pokrywał ją lód i gruba warstwa śniegu. Mróz był solidny i pewnie lód dostatecznie mocny, by po nim wędrować, ale na wszelki wypadek ruszyli jednak brzegiem.

Wkrótce trafili na ślady małych sań, które nadjechały od północy i sunęły dalej, w tym kierunku, dokąd i oni zdążali.

– Dziwy! – mruczał Oset, któremu Mikołaj nakazał zejść z konia i zbadać trop. – Sanie widzę, ale nie widać końskich kopyt. Chyba, że tutejsi hodują dwunożne konie.

Pachołkowie przeżegnali się ze strachu, a Mikołaj ofuknął giermka.

– Nie dworuj sobie, strasząc innych. Powiedz od razu, co dostrzegłeś. Sanie i człowieka, który je ciągnie?

– Tak, panie.

– Jedźmy za tym śladem. Osada musi być blisko.

Na razie widzieli w oddali tylko małe zaśnieżone pagórki, ale rzeczywiście w pewnej chwili na tle szarego nieba dostrzegli też cienką smużkę dymu. Przyspieszyli, bo nadchodził wieczór i nie uśmiechało się im nocowanie w szczerym polu.

Ślady sań skręcały jednak nagle w prawo, w kierunku kępy drzew, przysadzistych, tak pokrytych śniegiem, że z daleka mogły uchodzić za pagórek.

Wtedy usłyszeli nagle jęk bólu. Mikołaj dał znak, żeby się zatrzymali. Stanęli więc i nasłuchiwali. Jęk powtórzył się, a dobiegał z niedaleka. Oset zeskoczył z siodła i trzymając oszczep w ręku, ruszył ostrożnie w tamtym kierunku. Zaraz zobaczył na śniegu ślady krwi, wiodące w zarośla. Krew była świeża i Oset dał znak Mikołajowi, że ktoś ukrył się w krzakach.

– Człowiek – powiadomił.

Mikołaj kazał pachołkom zostać na miejscu, a sam konno podążał za Ostem. Ten wyprzedzał pana o trzydzieści kroków i nie wypuszczając broni z ręki, wszedł pomiędzy krzewy, ale zawrócił zaraz i dał uspokajający znak, że nie ma niebezpieczeństwa.

– To kobieta. Mówi, że do osady blisko, w tamtą stronę.

– A skąd ta krew?

– Ona rodzi.

Mikołaj zsiadł z konia i poszedł w zarośla. W zacisznym miejscu między krzakami stały niewielkie niskie sanki, a na nich leżała na płachcie kobieta. Bóle musiały ją złapać po drodze, schroniła się tutaj uznawszy, że dalej iść nie może.

Leżała rękami obejmując wielki brzuch i nagle zajęczała głośno, a w jej oczach czaił się strach, spowodowany nieoczekiwanym pojawieniem się obcych. Była to młoda kobieta, najwyraźniej nie niskiego stanu, bo ubrana w granatową suknię i takiż płaszcz spięty pod szyją bogatą zapinką.

– Nie bój się – powiedział Mikołaj.

Zrozumiała łagodny ton głosu, ale nie pojęła słów, więc Mikołaj powtórzył to samo po rusku, a Oset przyszedł panu w sukurs, przemawiając po litewsku, a potem po niemiecku.

– Jest z tej wsi przed nami – wyjaśnił giermek. – Nazywa się Vidiana. To wdowa. Mąż pomarł jesienią na nieznaną chorobę.

– To chrześcijanka?

– Tak. Była w odwiedzinach u rodziny. Wracała z pachołkiem, kiedy padł koń. Pachołek próbował najpierw ciągnąć sanie, a potem pobiegł do wsi po pomoc. Boi się, że zginaj, bo poleciał na skróty. Bóle ją chwyciły i mówi, że musi tutaj urodzić. Prosi, żeby pomóc.

– Pomóc w porodzie? – przestraszył się Mikołaj. – Jak pomóc? Lepiej zaprzęgnijmy konia do sań i pędźmy do wioski.

– Za późno. Ona już rodzi.

– Co zatem robić?

– Jeśli pozwolicie, pomogę – zaofiarował się Oset.

– Umiesz? – zdziwił się Mikołaj.

– Nie wiem – przyznał się giermek. – Ale byłem raz przy porodzie. Pomóżcie mi zdjąć niewiastę na ziemię.

Szybko wytłumaczył nieznajomej, co zamierzają zrobić. Krzyczała, nie chcąc na to pozwolić, ale nie zważali na protesty.

– Najważniejsze, żeby miała ciepło.

Mikołaj chciał rozłożyć na śniegu płachtę z sań, ale była mokra od krwi. Zrzucił więc z ramion swoją burkę i na niej umieścili kobietę.

– Co robicie? – skrzywił się Oset. – Przecież się zakrwawi.

Ale pan z Krasawy nie zważał na to. Było mu nie tylko ciepło, ale nawet gorąco, kiedy tak stał obok, nie bardzo wiedząc, co ma robić i starając się w jakiś sposób dopomóc giermkowi.

Nie wiedział, czy Oset postępuje właściwie, jaka jest jego wiedza w sprawach bliskich raczej boskim wyrokom i bał się, że wszystko skończy się niedobrze. Oset tymczasem przemawiał do kobiety łagodnie, usiłując ją uspokoić i przekonać, że chcą tylko jej pomóc. Krzyczała z bólu.

Giermek ułożył rodzącą płasko na szubie Mikołaja, siłą prawie rozsunął jej nogi.

– Głowa! – krzyknął do Mikołaja. – Widzicie główkę? Ale Mikołaj niewiele mógł zobaczyć, bo choć nawykły był do widoku krwi, to teraz zesztywniał i zupełnie nie wiedział, co ma robić.

– Trzeba pomóc – mówił tymczasem Oset, wyciągając ręce. Cofnął się nagle.

– Nie mogę – powiedział. – Mam przecież ranę na ręce. A pan Jeno wiele razy mówił, żeby nie mieszać krwi, bo to przynosi nieszczęście. Wy to musicie zrobić.

– Ja?!

– Wy! Szybko, panie! Będę wam mówił, jak postępować. Podtrzymajcie główkę.

Mikołaj zaczął zdejmować rękawice, ale szło mu to bardzo opornie.

– Szybciej! – ponaglił Oset. – Szybciej, na Boga! Mikołaj zdjął już rękawice i niepewnie wyciągnął ręce. Podobnie jak giermek przyklęknął przy leżącej, ale nie patrzył na nią, wzrok trzymając na koronach drzew gdzieś wysoko.

– Czy już? – zapytał tylko.

Jego ręce wsunęły się pod zakrwawiony okrągły i miękki kształt, który był główką dziecka.

– Ostrożnie – sapał obok Oset. – Człowiek jest delikatniejszy od psiaka, panie, i dwakroć łatwiej go uszkodzić.

Kobieta napięła się, główka wysunęła się jeszcze o cal, potem o kolejny.

– Dobrze – pochwalił Ostet. – Dobrze, kobieto. A wy, panie, trzymajcie tak dalej.

Mikołaj modlił się nieświadomy tego półgłosem.

– Stój! – krzyknął nagle Oset. – Stój, kobieto. Nie przyj, odpocznij.

A do Mikołaja szepnął:

– Trzeba zdjąć z szyi pępowinę, panie. Inaczej dzieciak się udusi.

– Pępowinę? – przeraził się Mikołaj. – Nie wiem, o czym mówisz!

Oset pochylił się i jedną ręką próbował panu pomóc. Udało się, pępowinę, która owinęła się na szyi dziecka, delikatnie przełożyli przez główkę.

– Niżej ręce, panie – pouczał Oset. – Teraz wychodzą ramiona.

Mikołaj zdziwił się, że nic nie słyszy poza jego poleceniami. Ani krzyku kobiety, ani jakichkolwiek innych głosów.

Tylko pouczenia giermka. W dłoniach czuł już główkę, szyję, plecy i ramiona i nie mógł uwierzyć, że bierze w tym wszystkim udział.

– Pomagaj nam, święta Doroto! – sapał Oset. – I ty, święta Anno, i ty święta Barbaro! Nie wiem, która z was, dostojne święte panny, jest najlepszą w takich sprawach orędowniczką, ale proszę was wszystkie, pomóżcie!

Stęknął.

– Już! Teraz, panie, delikatnie i wolno wyciągnijcie je całkiem. Mikołaj chwycił dziecko pod ramiona i zdziwił się, że tak łatwo wysuwa się z łona matki, związane z nią teraz tylko pępowiną. Sam nie wiedział, skąd przyszło mu do głowy położyć je na jej brzuchu. Może chciał jak najszybciej pozbyć się tego zakrwawionego, oślizgłego potworka, niepodobnego do czegokolwiek co kiedykolwiek widział.

Wiedział, że teraz dziecko zacznie krzyczeć, ale nic takiego nie następowało. Czekał na krzyk, ale krzyk nie nadchodził. Tylko nad uchem usłyszał przerażony szept Osta: – Nie oddycha! Nie oddycha!

Mikołaj pomyślał naraz o tym, co opowiadał kiedyś ojciec o ratowaniu topielca i wiedziony instynktem, wyciągnął palec, po omacku odszukał miejsce, gdzie powinny być usta dziecka. Były zalepione śluzem i czymś jeszcze, więc wygarnął to wszystko i prawie natychmiast dreszcz przebiegł po małym ciałku, z którego wydobył się pierwszy, niegłośny krzyk.

– Żyje! – wrzasnął Oset. – Żyje! To chłopiec! Panie, jesteście prawdziwym medykiem!

Mikołaj zdziwiony bardzo poczuł, że nagle wraca mu słuch. Słyszał już kwilenie dziecka, płacz kobiety pomieszany ze śmiechem. Przytuliła dziecko do siebie, wolną ręką szukając po ziemi końca szuby, by je przykryć.

– Chłopiec! – cieszył się Oset. – Urodziliśmy chłopca! Dziękuję, święta Doroto i wy inne święte niewiasty!

Dziękujemy!

Asystował Mikołajowi, który z zaciśniętymi zębami przecinał pępowinę, wiązał ją i świadkował wydaleniu łożyska.

Potem wezwali pachołków do pomocy i na szubie matkę oraz jej dziecko przenieśli na sanie, dodatkowo przykrywając oboje jeszcze sianem, którym były wymoszczone. Koń jednego z pachołków został do pojazdu zaprzężony już wcześniej i ruszyli od razu ku osadzie.

– Szybciej! – poganiał Oset. – Potrzebujemy ognia i ciepła. Szybciej!

Wieś była niewielka, kilka zagród położonych po obu stronach czegoś, co pewnie stanowiło drogę. Niskie drewniane chaty, pokryte strzechami uginającymi się pod śniegiem, ledwo były widoczne w bieli. Przy drugiej po lewej ręce kobieta dała znać, że tu mieszka. Oset podwiózł ją do samego wejścia, zsiadł z konia i takim samym sposobem, w jaki załadowali kobietę na sanie, teraz zdjęli ją z nich i wnieśli do chaty.

Izba była niewielka, dużą jej część zajmował piec gliniany, w którym Mikołaj kazał zaraz pachołkowi napalić. Oset tymczasem rozmawiał z kobietą, a ta mimo zmęczenia i strachu, próbowała się uśmiechać i najwyraźniej dziękowała za pomoc.

– Pójdę po sąsiadkę – powiedział. – Ona mówi, że to starsza kobieta, która umie leczyć. Mieszka dwie chaty dalej.

Kobieta w łożu tłumaczyła coś szybko Mikołajowi, ale nic prawie nie zrozumiał. Był zbyt oszołomiony wydarzeniami, żeby skupić się na jej słowach. Właśnie wrócił Oset, prowadząc starą kobietę, kiedy przybiegł z groźną wiadomością jeden z pachołków:

– Zbrojni idą!

Rycerz Otto von Popeln prowadził sześciu strzelców. Krępych, prawie jednakowych, w skórzanych kurtach, z narzuconymi na nie białymi kaftanami z czarnym krzyżem, w żelaznych kapeluszach na głowach. Szli na wprost, twardo wybijając krok, karnie. Na krótki rozkaz rozbiegli się po zagrodzie, celując z kusz, milczący, dokładni, sprawni.

– Nie dobywać broni – rozkazał swoim Mikołaj, stając na progu chaty.

Wyszedł jak stał, w poplamionej krwią sukni, bez futrzanej szuby, która została w chacie.

Przybyły rycerz siedział na mocnym wierzchowcu, z włócznią w garści, ubrany w zbroję, ale niekompletną, jak gdyby niespodziewanie zawiadomiony o obcych we wsi, nie miał czasu przygotować się na ich spotkanie.

– Jestem Mikołaj z Krasawy – przedstawił się obcy. – Rycerz w służbie dostojnej pani Jadwigi, królowej.

– Otto von Popeln, pan tej wioski. Rycerskim obyczajem pytam was, szlachetny panie, czy oddacie broń i pójdziecie po dobroci wedle moich rozkazów?

Mikołaj popatrzył na zacięte twarze knechtów, wycelowane kusze i nakazał swoim:

– Nie robić nic bez mojego rozkazu. Poddajemy się.

A zwracając się do rycerza, wyjaśnił:

– Powiedziałem im, że się poddajemy. Rycerz skinął głową.

– Zrozumiałem wasz rozkaz.

Mikołaj odpiął pas z mieczem, po który natychmiast wyciągnęły się ręce jednego z żołnierzy. Mikołaj żachnął się i odepchnął strzelca. Jego pan zrozumiał gest, zeskoczył z konia, podszedł i osobiście odebrał oręż. Był to młody człowiek o jasnych oczach, płowa broda rysowała mu się dopiero na policzkach. Sięgał Mikołajowi ledwie do ramienia, ale wydawał się bardzo zdecydowany.

– Nikt nie uchybi waszej godności – zapewnił. – Ale muszę was prosić, byście poszli ze mną do mojego dworu, a stamtąd zawiozę was do Angerburga. Jest czas wojenny i obowiązuje rozkaz wielkiego komtura, aby wszystkich obcych dostawić do odpowiedniej władzy, która rozstrzygnie, co z nimi dalej zrobić. Czy podporządkujecie się moim poleceniem?

– Tak.

– Co robiliście w tej wiosce?

– Zabłądziliśmy. Spotkaliśmy niewiastę, która rodziła, więc przywieźliśmy ją tutaj.

Młody rycerz spojrzał spod oka z niedowierzaniem. Kazał żołnierzom pilnować pojmanych, sam wszedł do chaty, by sprawdzić słowa jeńca, a kiedy wrócił, zapytał Mikołaja:

– Czy muszę zakładać wam pęta, dostojny panie?

– Pójdziemy po dobrej woli.

– Tedy w drogę.

Pan Otto poprowadził ich środkiem wsi, ale niedaleko, bo tuż za łagodnym zakrętem drogi trafili na otoczony częstokołem nasyp, pełen krzaków czarnego bzu. Za ostrokołem był piętrowy dom z czerwonej cegły, obszerny, przysadzisty, o małych oknach mogących być strzelnicami. Dokładnie nie mogli się wszystkiemu przypatrzeć, bo zmrok już zapadł i słudzy rycerza świecili pochodniami, kiedy jeńców razem z końmi wprowadzano do szopy, której drzwi zamknięto i podparto kołkiem.

Mikołaja pan Otto zaprosił do niskiej, kamiennej izby, gdzie przyniesiono mu wodę do obmycia się.

Mikołaj zmył krew z twarzy i z rąk, a Otto pozwolił także, aby z juków gość wybrał sobie świeże ubranie. Dopiero kiedy usiedli przy kominie i podano małe czarki z cienkim winem, gospodarz powiedział do Mikołaja:

– Mniemam, że nie zarzucicie mi złego wychowania. Pojmałem was i waszych ludzi i zrobiłbym to w każdych okolicznościach. Czas jest wojenny, słuchać rozkazów to pierwsza powinność.

– Myślałem, że jest rozejm – zauważył Mikołaj, rozglądając się po surowej komnacie, gdzie rozmieszczono tylko wszelkiego rodzaju oręż i myśliwskie trofea. Tuż przed sobą widział wielką białą tarczę, oznaczoną przebiegającym przez nią czarnym krzyżem.

Otto dostrzegł to spojrzenie i jakby naraz się zmieszał.

– Jestem tu tylko rybiczym – wyjaśnił. – Ustanowionym dla pilnowania porządku. Jutro pojadę z wami do Angerburga, bo takie jest rozkazanie dla wszystkich. Nie wiem, skąd i dokąd jedziecie i nie chcę tego wiedzieć, abym nie musiał kłamać...

Mikołaj spojrzał z zainteresowaniem. Co chce mu powiedzieć ten Krzyżak?

Pan Otto von Popeln powiedział zaś wprost:

– Będę świadczył za wami.

A kiedy Mikołaj spojrzał zdziwiony, gospodarz wyjaśnił:

– Bóg wam nagrodzi to, żeście pomogli pani Vidianie. To wdowa, a jej mąż był mi krewnym, bratem ciotecznym. Tedy dziecko jej to mój bratanek. Pani Vidiana mówiła, że bez was urodziłby się martwy. Czy jesteście medykiem?

– Nie! – zaprzeczył Mikołaj. – Sam nie wiem, jak to się stało, że wiedziałem, jak postępować. No i giermek mi pomógł.

Otto von Popeln patrzył spod oka i widać było, że nie uwierzył.

Nie rozmawiali długo, gospodarz wyznaczył Mikołajowi posłanie na zaścielonej ławie, a sam położył się na drugiej.

– O świcie musimy ruszać – zapowiedział.

Apteka Pod Czaplą

Aptekarz Danker cieszył się dużym uznaniem dla swoich umiejętności, ale że był człowiekiem zamożnym, coraz mniej czasu mógł poświęcać samej aptece. Miał bowiem w Krakowie trzy domy, ogród i inne majętności i z tego powodu czasem był zmuszony do podróży, a często do długich rozmów, targów i układów. Wtedy zostawiał aptekę na głowie Janka, młodego jeszcze, ale bardzo zdolnego pomocnika. Jednakże tego ranka pomocnik nie mógł stawić się do pracy, zajęty od poprzedniego wieczora chorą matką, mieszkającą na Kleparzu. Aptekarz poprosił zatem o pomoc swojego ojca, starego i prawie ślepego już Salomona.

Pomógł mu zejść z urządzonego nad sklepem mieszkania do apteki i usadził w wygodnym krześle z oparciem, stojącym na wprost wejścia.

– Wrócę wieczorem, mój ojcze – obiecał. – Posiedzicie tutaj, przypilnujecie interesu. Wszystko, co ważne, macie pod ręką. Zresztą, dobrze znacie aptekę, niewiele w niej zmieniłem i możecie śmiało sprzedawać wedle waszej pamięci.

Po lewej stronie maści, po prawej lecznicze cukierki na świeży oddech, zioła na rany, na poty i od melancholii, za waszymi plecami. Jak kto przyjdzie po coś bardziej złożonego, odeślijcie go na jutro. Jak przyjdę, zrobię potrzebne lekarstwa.

Stary zgodził się bez oporów, poprosił tylko o zapalenie dodatkowej świecy, bo w aptece, której jedyne okienko wychodziło na ulicę tuż nad ziemią, panował półmrok, a Salomon chciał widzieć jak najlepiej.

Cały dzień stary aptekarz radził sobie dobrze, bo też szczęśliwie niewielu było tego wtorku klientów. Ktoś przyszedł po środek na ból zębów, kto inny po mydło i ocet, wzięcie miały jak zwykle amulety, spieszący do pracy łapali słodkie ciastka.

Salomon podawał, czasem musiał wstać i pójść do kąta, żeby przynieść puszkę albo odszukać zioła czy korzenie. Nie chodził tylko do piwnicy po ocet i wino, bo trwałoby to zbyt długo, gdyby musiał pokonać dwanaście stopni w dół, a potem znowu w górę.

– Przyjdźcie jeszcze jutro – poradził siodlarzowi, kupującemu ciemierzycę na bolący ząb i szukającemu proszku na nadmierną żółć u swarliwej żony. Dwóm żakom obiecał zrobienie specjalnej maści dopiero w następnym tygodniu.

– Jeśli chcecie, żeby była skuteczna, musicie poczekać na zmniejszenie się księżyca. Ale jeśli poczekacie, będzie skuteczna.

Nie byli zadowoleni.

– Chodźmy gdzie indziej – powiedział jeden. – Może tam nas lepiej obsłużą.

– A idźcie – odparł spokojnie Salomon. – Tam wam za duże pieniądze dadzą rtęć, po której z czasem stracicie nie tylko włosy, ale i to, na czym wam młodym najbardziej zależy.

Zatrzymali się i odbyli ze sobą krótką naradę.

– Dobrze – powiedział pierwszy. – Przyjdziemy tu w następny wtorek.

– Pochwalam wasz rozsądek, młodzi – uśmiechnął się Salomon. – To rzadkie dzisiaj.

Nie przejęli się pochwałami, odeszli nieco markotni perspektywą czekania, bo młodość buchała z nich wszystkimi porami. Spieszno im było wyleczyć się ze wstydliwej choroby, ale byli dość uczeni, aby wiedzieć, że jeszcze przez lata będą potrzebować tego, co przyszli kurować.

Salomon powrócił na swoje krzesło, zasapany. Dzień był jednak bardzo męczący, a on nie miał sił chodzić po sklepie, sięgać na wysokie półki do puszek i dzbanków albo schylać się do skrzyń stojących na podłodze, dźwigać ciężkie dzbany, żeby z nich nalać do mniejszych pojemników syropów i naparów.

Wydawał właśnie maść dla matki Flory z klasztoru panien klarysek, po którą przysłano małą milczącą dziewczynkę, kiedy zobaczył w niknącym już świetle dnia jakąś postać przed apteką. Niewysoka kobieta w płaszczu z kapturem nadeszła ulicą i zatrzymała się przy wejściu, jakby wahając się przed wstąpieniem. Wyglądała na kogoś ważnego, więcej niż na żonę kupca czy rycerza nawet, więc Salomon natychmiast zwietrzył dobrą okazję.

Wyprawił dziewczynkę z powrotem do klasztoru, dając jej pospieszne instrukcje, jak należy używać lekarstwa.

Zrobił dwa kroki do przodu, żeby być widocznym przez okno i ręką uczynił zachęcający gest. Kobieta na zewnątrz nie była zdecydowana, postąpiła krok, obrzuciła spojrzeniem wnętrze apteki, w świetle świec dobrze widoczne przez otwarte drzwi i dopiero upewniwszy się, że nie ma w niej nikogo, weszła szybko do środka.

W sklepie stanęła od razu tak, by stary aptekarz nie mógł jej dokładnie obejrzeć, widać nie zauważyła, że i tak niewiele widzi Obrzuciła spojrzeniem skrzynie, beczki, szafy, półki pudełka, wiązki ziół, słoje i dzbanki Nie odsłoniła twarzy, zakrytej rąbkiem podniesionego kołnierza i jedwabną chustą na szyi.

– Witam, witam – odezwał się Salomon zachęcającym głosem i usadowił się w swoim krześle. – Widziałem, że się wahacie przed wejściem, więc was zachęciłem, mam nadzieję, że nie uchybiając wam...

– Zamyślałam tu wejść – odpowiedziała kobieta. – Nie wiedziałam tylko i nadal nie wiem, czy moja sprawa nie wyda się wam błaha albo i śmieszna...

Aptekarz zatoczył ręką po sklepie.

– Spójrzcie tylko – powiedział. – To lekarstwa, zioła i maści, medykamenty i co tylko chcecie. Służą zdrowiu, poprawie humoru albo i płochej niewieściej chęci ku zabawie. Znajdziecie tu wszystko. Dla małych i wielkich.

Dzieci i dorosłych. Możnych i biedaków. Na choroby i złe humory. Na brzuch, zęby, głowę, nogi uszy i wszystko inne. Każda sprawa jest ważna, nie ma mniej ważnych. Bo to, co dla jednego bolesne i przykre, nic może nie znaczyć dla innego. Czasem mała drzazga wejdzie w takie miejsce, że dokucza więcej niż rana od noża. Wiedzą o tym dobrze medycy, aptekarze, cyrulicy. Może jeszcze trochę duchowni. Apteka jest dla wszystkich, bez różnicy stanu i pochodzenia. Któż o tym wie lepiej od nas? Ukłonił się lekko i uśmiechnął.

– Śmiało mówcie, co was sprowadza, szlachetna pani. Może znajdziemy na to odpowiednie lekarstwo.

Kobieta nie zdecydowała się jednak od razu ujawnić, co ją naprawdę sprowadza.

– Dajcie mi białych cukierków garść, do czyszczenia zębów i dla świeżego oddechu – zażądała.

Salomon sięgnął do stojącego przy prawym łokciu pudełka, wyjął żądany towar, położył przed sobą na blacie, policzył. Towar miał pod ręką, bo był on bardzo popularny we wszystkich sferach, kupowany równie chętnie przez mieszczan, co i możniejszych.

– Oto one – powiedział. – Czy macie chusteczkę? Niewiasta podała mu przygotowany płatek materiału, aptekarz zawinął cukierki i podsunął zawiniątko po blacie w jej stronę.

– Płacicie półtora skojca – policzył.

Niewiasta nie zabierała jednak lekarstwa, nadal rozglądając się po sklepie, jak gdyby miała jeszcze jakąś sprawę, ale z niejasnych powodów nie mogła o niej powiedzieć od razu. Salomon domyślił się tego, widząc niespokojne błyski oczu znad chusty okrywającej twarz i postanowił dopomóc.

– Nikogo tu więcej nie ma – wyjaśnił. – Jeśli więc szukacie jakiegoś szczególnego artykułu, rzadkiego leku albo może i środka na jakie szczególnie trudne sprawy...

– Nie – powiedziała szybko. – Niczego takiego nie potrzebuję. Ale jakoś tak się złożyło, że dzięki Bogu, do tej pory nie byłam nigdy w takim miejscu, to i patrzę z ciekawością.

– Patrzcie do woli – zgodził się. – Szkoda, że nie ma tu mojego syna, ale w ważnych sprawach poszedł za miasto.

Gdyby był, mógłby wam wszystko pokazać dokładnie i objaśnić. Ja, wiecie, niedowidzę trochę, w rozmowie to oczywiście nie przeszkadza, ale gdybym musiał znaleźć wam coś szczególnego.

– Nie, nie – zaprzeczyła ponownie, ale zaraz zapytała przyciszonym głosem:

– Czy to prawda, że na wszystko jest lekarstwo?

– Ho! Ho! – ucieszył się Salomon z pytania i możliwości rozmowy. – Widzę, że mnie zachodzicie od frontu. Czy na wszystko jest lekarstwo? A pewnie, pewnie, że jest. Tylko nie każdy o tym wie.

– A wy wiecie?

– Ja? Pewnie, że wiem Będzie czterdzieści lat, jak prowadzę ten interes. Teraz to właściwie prowadzi syn, bo mu go przepisałem będzie z pięć roków, ale dawniej wiedziałem wszystko i pewnie do dziś sporo jeszcze w głowie zostało.

Widzę, że macie wiele pytań. Chętnie na nie odpowiem. Przymknijcie drzwi, bo chłód ciągnie i jeśli wola, siadajcie.

Ucieszycie starego rozmową, przypomnę sobie wiele, a może i wam co poradzę. Syn mój bardzo zajęty i niewiele czasu ma dla starego ojca. – Bardzo będę rad, jeśli posiedzicie ze mną, doprawdy, bardzo będę rad.

Kiedy spełniła jego prośbę, przymknęła drzwi i usiadła na wskazanym miejscu, Salomon lekko przesunął świecę, żeby mógł ją widzieć dokładniej. Kobieta była młoda, miała piękne oczy i najwyraźniej nie pochodziła z gminu, o czym świadczyły jej szaty widoczne spod płaszcza i błyskające spod niego kosztowności.

– Na pewno na wszelkie dolegliwości życia istnieją lekarstwa – powiedział patrząc uważnie na gościa. – Oczywiście, nie wszystkie znajdziecie tutaj w gotowości, bo są i takie, które trzeba przygotowywać długo i bardzo starannie. I są też takie stany chorobowe, że nie znamy lekarstw, choć podejrzewamy, że mogą istnieć gdzieś w świecie. Bóg stworzył na wszystko drugą stronę i drugą naturę. Noc na dzień, górę na dół, ogień i wodę, i tak dalej. Stworzył zioła i podpowiedział ludziom, na jakie można użyć je choroby. A z drugiej strony każdy medyk wie, że to co w małych dawkach jest lekarstwem, może w pewnych okolicznościach i w dużych porcjach być trucizną dla człowieka...

Przerwał i uważnie przyglądał się niewieście, jakby chciał zgadnąć, co ją naprawdę sprowadza, jakiego specyfiku i na jakie schorzenie czy sprawę poszukuje.

Miał nadzieję, że nie zapyta o truciznę.

– Różności tu znajdziecie, pani. Powolnemu na prędkość, prędkiemu na powolność, smutnemu na radość, bezsennemu na sen...

– Podobno bywają też lekarstwa na duszę... Salomon rozejrzał się niespokojnie i przyciszył głos.

– Na duszę? Nie wiem, czy was dobrze zrozumiałem, pani. Mam tu amulety na różne życiowe przypadki i spis modlitw na różne okoliczności. Nie bardzo wiem, co macie na myśli, kiedy mówicie o duszy... Przecież ta należy do Boga i nie nam poprawiać jego wyroki...

– Nie myślałam o tym, żeby w jakikolwiek sposób wyręczać Stwórcę – zastrzegła się szybko. – Myślałam, że jak są lekarstwa na sen, to może są i na zapomnienie...

– Na zapomnienie? – Salomon spoważniał. – Na zapomnienie? O czymże może chcieć zapomnieć młoda i zapewne piękna niewiasta? Wybaczcie, że mówię wprost, ale bywa, że lekarstwo jest skuteczniejsze, jeśli wiadomo, komu ma być podane. Bo inaczej przygotowuję lek małemu dziecku, a inaczej wielkiemu kowalowi, silnemu, ogromnemu mężczyźnie. To dziecko, co tutaj widzieliście, przychodzi od panien klarysek z klasztoru i syn mój przygotowuje im różne rzeczy, ale gdyby miał na podobną dolegliwość przygotować to samo dla cechu rzeźników albo choćby dla męskiego klasztoru, dałby dawki większe, a i smak lekarstwa nie musiałby być tak ukryty, jak to trzeba zrobić, gdy mają je zażywać słabe kobiety.

Sięgnął ręką za siebie, gdzie stał niski dzbanek gliniany, napełnił z niego mały kubek i posunął naczynie w stronę gościa.

– Skosztujcie – zachęcił. – To nic szkodliwego, to tylko orzeźwiający napój, który czyści gardło i kiszki i sprawia, że człowiek weseleje.

– To na zapomnienie? – upewniła się, nieśmiało wyciągając rękę.

Salomon nalał płynu do drugiego kubka i wypił z niego kilka łyków, aby widziała, że nie podał jej nić innego jak to, czego sam próbował.

– Skosztujcie – powtórzył.

Podniosła kubek do ust, zapominając, że ma zasłoniętą twarz i Salomon miał okazję upewnić się w swoich podejrzeniach. Była to młoda, ładna kobieta, dziewczyna jeszcze może, delikatna, przyjemna dla męskiego, choćby i zmęczonego już, oka.

Napój był słodki, z lekkim odcieniem goryczy, wyraźnie orzeźwiający. Kobieta nagle odstawiła kubek, zrozumiawszy, po co zaproponował jej napitek.

– Podeszliście mnie – powiedziała z pretensją i zrobiła ruch, jakby zamierzała podnieść się z ławy i wyjść.

– Usiądź, dziecko – powiedział Salomon łagodnie. – Jestem stary i prawie ślepy. Nie zobaczyłem wiele przy tym świetle. A że masz jakiś kłopot, domyśliłem się już wcześniej.

– Kłopot? Jaki kłopot?

– Z którego powodu przyszłaś tutaj. Co cię trapi? Opowiedz mi, a może znajdę i na to lekarstwo. Kiedyś, dawno już wprawdzie, ale kiedyś pomagałem licznym osobom z wielkich rodów. Głównie wprawdzie mężom, ale i niewiastom. Żonom kupców, rycerzy, pannom z królewskiego dworu.

– Skąd wiecie, że...

– Sama to przecież potwierdziłaś – zaśmiał się cicho. – Ale nie mów więcej, wcale nie muszę tego wiedzieć. Powiedz tylko to, co jest ważne dla właściwego sporządzenia lekarstwa. Cóż więc cię trapi, moje dziecko? Mówiłaś o zapomnieniu... O czym zatem chcesz zapomnieć? A może o kimś? Może chodzi o osobę?

Zawahała się, ale odpowiedziała wprost:

– O osobę.

– Chcesz zatem zapomnieć o kimś... Co to może być za sprawa? Młody, piękny rycerz, który ci zawrócił w głowie, uwiódł i porzucił?

– Prawie zgadliście. Młody, piękny, który mi zawrócił w głowie.

– I uwiódł?

– Nie. Nie uwiódł, a może powinien...

Stary zamarł z kubkiem podniesionym do ust.

– Powinien? – zapytał z niedowierzaniem.

– To mój mąż – odpowiedziała.

– Mąż? – zdziwił się. – Znaczy, że nie dał mu Bóg mocy? Owszem, jest pewne lekarstwo, ale z góry muszę uprzedzić...

– Nie – przerwała. – Nie o to chodzi. Po czym dodała:

– Widzę, że chyba muszę opowiedzieć wszystko od początku. Zostaliśmy zaślubieni, kiedy byliśmy małymi dziećmi. On i ja. Potem dorośliśmy i ja zrozumiałam, że go miłuję. Chciałam, żeby potraktował tamten ślub poważnie albo wziął ze mną nowy, prawdziwy. Słowem, żeby był przy mnie i ze mną. Żeby ze mną żył jak wszyscy dookoła, jak mąż z żoną.

– Powiedziałaś mu o tym?

– Powiedziałam. Nawet więcej, dałam do zrozumienia, że tego chcę. Ale na nim nie zrobiło to żadnego wrażenia, zupełnie nic. Nie myślał nigdy o mnie w taki sposób. A teraz podobno zainteresował się inną kobietą.

– Ach! I o to chodzi. Tak to już jest między ludźmi.

– Chyba mnie nie zrozumieliście, panie aptekarzu. Chodzi o to, że mu nie przyganiam. Nie chciał mnie, trudno.

Przeboleję. Nie będę go zatrzymywać, niech idzie, z kim chce. Ale chodzi o to, że nie mogę bez niego żyć. Że stale mi się śni, że wszędzie go widzę i słyszę, że o niczym innym nie mogę myśleć. Dajcie mi jaki napój na taki długi sen, od niego, od Mikołaja. I już. Chcę zapomnieć, chcę żeby przestał mnie prześladować...

Zatrzymała się, jakby w obawie, że powiedziała za dużo. Stary Salomon milczał, kiedy mówiła, i długo milczał jeszcze, kiedy skończyła mówić.

Chwyciła kubek, wypiła chłodny, słodkawo gorzki płyn.

– Dajcie mi taki lek – poprosiła. – Żebym zapomniała. Stary ze smutkiem pokiwał głową.

– Nikt nie wie, jak to jest, że jeden człowiek niespodziewanie przedkłada akurat tego innego nad wszystkich. Nie wiadomo, czemu tak się dzieje, choć wszyscy wiedzą, że tak jest. Może dlatego, że ludzkie dusze należą do Boga i on sam sprawia, które z nich mogą się połączyć, a które nie.

Westchnął i potoczył ręką po pomieszczeniu.

– Widzisz? To jest największa apteka w mieście i zaprawdę jest w niej wszystko na wszystkie choroby i dolegliwości.

Ale na to, o czym wy mówicie, nie ma lekarstwa.

– Nie ma? – zapytała Hedwiga zaskoczona. – Jak to nie ma?

– Nie ma tutaj, jak nie ma i gdzie indziej. Po prostu nie ma i już.

– Ale powiedzieliście...

– Pamiętam, co powiedziałem. I powtarzam wam, że nie ma lekarstwa na zapomnienie, jak jest na ból głowy albo nogi Na ból serca nie ma zioła, maści ani syropu. Lekarstwa stworzył Bóg, żeby dawały ludziom ulgę, zmniejszały cierpienie. Słowem, stworzył je dla dobrych rzeczy. Wprawdzie stworzył też i takie specyfiki, które są złe, bo mogą spowodować cierpienie, chorobę albo i nawet zabić. Ale one działają tylko w sferze ciała, nie duszy. Na duszę nie ma lekarstwa, bo dusza należy do Boga.

– Więc nie zapomnę go nigdy?

– Może tak być.

– Cóż zatem robić?

– Zawsze pozostaje jeszcze modlitwa. Jeśli spodoba się Bogu, zapomnisz o nim. Wiem z doświadczenia wielu swoich lat, że to zdarza się dość często. Mijają lata i zapominamy naszych ukochanych. Młodzi nie ufają takim zapewnieniom, ale uwierz staremu.

– A jeśli nie? Jeśli mając rację w tak wielu sprawach, w tym jednym przypadku się mylicie?

Salomon opróżnił dzbanek, wylewając resztę płynu do kubka i potrząsnął pustym naczyniem.

– Każdy dzban się kiedyś wyczerpuje – powiedział. – Choćby był największy. Tak będzie i z twoim miłowaniem owego Mikołaja. Któregoś dnia stwierdzisz, że dzban jest pusty.

Hedwiga wstała.

– Pójdę już – powiedziała. – I dziękuję za wasze rady. Przyszłam tu właściwie bez nadziei, że mi pomożecie. Więc wychodzę nierozczarowana.

Zrobiła dwa kroki, kiedy ją zawołał ponownie.

– Zaczekaj, dziecko.

Zatrzymała się, ale nie usiadła, gotowa do wyjścia.

– Starość jest ułomna – powiedział. – I choć ma blisko do końca, wcale się nie spieszy, jak spieszą się młodzi, którzy mają przecież więcej czasu. Z powodu tej wady starości nie powiedziałem ci jeszcze wszystkiego.

– Tak? – zapytała bardziej z grzeczności niż z zaciekawienia. No cóż, nie można zapomnieć, to nie można. Zresztą, może ten stary ma rację. Któregoś dnia dzban zacznie się wyczerpywać, choć dziś wydaje się taki wielki.

– Nie' powiedziałem wszystkiego. Bo widzisz, nie powiedziałem chyba wyraźnie, po co nasz dobry, miłosierny Bóg stworzył te wszystkie syropy, maści i pachnidła. Stworzył je, żeby nam wszystkim przynieść ulgę. To wszystko, co stworzył dobrego, ma służyć człowiekowi, to wszystko, czym rozporządzamy z boskiego nakazania, ma służyć człowiekowi, a przez to Bogu...

Zanosiło się na dłuższą przemowę i Hedwiga lekko zniecierpliwiona poprawiła kaptur, zamierzając jednak pójść do drzwi.

– Dał nam Bóg możliwość leczenia i reperowania różnych rzeczy, które są chore i zepsute, aby je uzdrowić. Tak powiedziałem. Wszystko, co możemy zrobić i co zgodne jest z ludzkimi prawami, służyć ma człowiekowi, obrazowi samego Boga. Wszystko, co robimy, ma wychodzić na dobre. Nie możemy służyć złu, nieprawdzie, niegodziwości, bo mamy wspierać dobro. Z tego więc wynika i takie nasze posłannictwo, że nie możemy stworzyć napoju, który da ci, dziecko, zapomnienie. Bo to właśnie byłoby służenie złu.

– Już to mówiliście – przypomniała zniecierpliwiona.

– Ale możemy stworzyć coś, co służy dobru. Możemy stworzyć lek, który powoduje, że w człowieku odzywają się dobre, czyste dźwięki. Słowem, nie mogę ci dać napoju na zapomnienie. Ale mogę ci dać napój na miłość.

Hedwiga nie zrozumiała od razu. A kiedy do niej dotarła treść słów starego aptekarza, też nie od razu mogła uwierzyć, – Co powiedzieliście? Że jest cudowny napój na miłość?

– Tak właśnie.

– I on mnie pokocha? – Tak.

– Od tego cudownego napoju?

– Nie, nie od napoju. Napój pomoże mu tylko zrozumieć, co do ciebie czuje. I pokocha całym sercem.

– Pokocha mnie? Mój Mikołaj mnie pokocha?

– Na pewno.

– A wy macie taki cudowny napój?

– Mam. To znaczy nie mam go w tej chwili, bo trzeba go przyrządzić. Ale to sztuka, w której jestem mistrzem. Nie wystarczy lubczyk ani nawet korzeń mandragory, wiele różnych składników trzeba dla przygotowania takiego napoju.

– I zadziała?

– Z pewnością. Ale pod pewnymi warunkami. Najważniejszy z nich to ten, że nikt nie może o tym wiedzieć, a już szczególnie ten, dla którego ów napój jest przeznaczony.

Kiedy Hedwiga opuściła Aptekę Pod Czaplą, myśli kłębiły się w niej jak szalone, oszołomienie chwiało jej krokami, wszystko zaś razem wydawało się nierzeczywiste i jakby wyjęte ze snu.

Nie mogła uwierzyć w to, co powiedział stary Żyd. Jak to, więc istnieje szansa, że Mikołaj ją jednak pokocha, że ją dostrzeże, że nie tylko się z nią ożeni, ale jeszcze będzie miłował? Jak to możliwe po tylu zabiegach, podchodach, sposobach? Czy to aby prawda? Czy nie ma w tym jakichś zakazanych czarów? Czy nie powinna poradzić się kogoś mądrzejszego, znającego się na rzeczy, kto powie, czy nie popełnia śmiertelnego grzechu?

Kazał jej przyjść w następny wtorek, więc dopiero za tydzień. I jakże tu czekać tak długo? A kiedy już będzie miała owo cudowne lekarstwo, jak z nim należy postępować?

Angerburg

Droga do Angerburga przebiegła szybko i nieuciążliwie. Jeńcom zabrano tylko broń, a słudzy Mikołaja, jak poprzednio, mieli nad wszystkim pieczę. Ruszyli rano, a już w południe dotarli na miejsce.

Angerburg, potężne dwupiętrowe ceglane gmaszysko o trzech skrzydłach, leżał na rzecznej wyspie, otoczony zewsząd wodą, bo rzeka tuż dalej wpadała do jeziora. Minęli gęsto zabudowane podzamcze, gdzie były budynki gospodarcze, stajnie i szopy, i wjechali przez pilnie strzeżoną bramę po zwodzonym moście nad fosą, którą tutaj stanowiła rzeka Anger, przez miejscowych zwana Węgorapą.

Na dziedzińcu zostali rozdzieleni, sługi z końmi i jukami zatrzymano, Mikołaja poprowadził pan Otto długim korytarzem do komnaty w lewym skrzydle. Była to niskosklepiona duża izba, której część zajmował wielki komin z okapem wspartym na dwóch podporach.

Przy kominie, tyłem do wejścia, stał brat Herman von Angerburg, prokurator Zakonu i tutejszy komtur. Niski, chudy, o trójkątnej twarzy, odstających uszach. Choć jego czarna broda posiwiała już miejscami, nie wydawał się jednak stary. Miał na sobie kolczugę, a na niej biały kaftan z czarnym krzyżem na piersiach. Nie był uzbrojony.

Przybyły rycerz ukłonił się z szacunkiem i zapowiedział cel przybycia. Komtur odwrócił się i dał znak, żeby zbliżyli się dwaj inni, podobnie ubrani bracia, stojący w oddali, przy niewielkim oknie. Kiedy zaś podeszli, wezwał też sekretarza i kazał mu notować rozmowę z gościem.

– Wy kto? – zapytał spod zmarszczonych brwi – Dokąd i w jakim celu się udajecie? Dlaczego nie prosiliście o zezwolenie na przejście przez ziemie, które podlegają mojej jurysdykcji?

Mikołaj odpowiedział wprost, bo raz, że nie miał nic do ukrycia, a dwa, że pan von Popeln uprzedził go o konieczności mówienia prawdy.

– Jestem Mikołaj z Krasawy. Jechałem z moimi ludźmi na Litwę i zabłądziliśmy. Pan Otto von Popeln dopiero nam uświadomił, gdzie jesteśmy. Nie wiedzieliśmy, że trzeba prosić kogokolwiek o pozwolenie przejścia. Mamy list księcia mazowieckiego i sądziliśmy, że to wystarczy.

Prosta odpowiedź zaskoczyła pytającego. Mogła być szczera, ale pan Herman miał zamiar sam dowiedzieć się wszystkiego i sam ocenić, co jest prawdą.

– Kłamiecie – powiedział. – Jesteście szpiegami, którzy działają na szkodę Zakonu. Szpiegami, z którymi umiemy postępować.

– Nie zarzucajcie mi kłamstwa – obruszył się Mikołaj. – Nie macie do tego podstaw.

– Sam to ocenię – rzucił ostro komtur. – Nie wiedzieliście, że czas jest wojenny, że chodzicie bezkarnie jak po swoim polu?

– Jesteśmy chrześcijanami i trafiliśmy w gościnę do chrześcijan. Czegóż zatem mamy się obawiać?

Von Angerburg zmarszczył brwi.

– W gościnę? – zapytał z naciskiem. – Nie pamiętam, żebym was zapraszał. Może jest ktoś, kto wysłał wam zaproszenie?

Towarzysze pana Hermana zaszemrali z uznaniem.

– Jest wojna – przypomniał komtur. – A na wojnie obowiązują wojenne prawa. Jeśli przyjechaliście służyć Zakonowi, przywitamy was z otwartymi ramionami, bo każdy miecz cenimy sobie w naszej trudnej codziennej walce z poganami Ale jeśli jesteście szpiegami, nie możecie spodziewać się pobłażliwości Czy więc przyjechaliście tutaj służyć Zakonowi, jak tysiące innych prawych ludzi z najlepszych rodów całego świata?

– Nie – zaprzeczył Mikołaj. – Nie zamiarowałem takiej służby, choć chcę służyć sprawie nawracania pogan. Ale nie tak jak wy, szlachetni panowie. Raczej przykładem i dobrym słowem.

Zaśmiali się głośno i drwiąco.

– Dobrym słowem? – powtórzył brat Herman. – Pójdziecie pomiędzy owych dzikich ludzi i powiecie im, aby się ochrzcili, przyjęli prawdziwą wiarę, porzucili swoich bogów?

– Dokładnie trafiliście w moje zamiary.

Komtur trzasnął otwartą dłonią w okap komina, aż kurz się podniósł.

– Młodzieńcze! – powiedział z naciskiem. – Jeżeli kpisz ze mnie, zaraz gorzko tego pożałujesz. A jeśli naprawdę myślisz tak, jak powiedziałeś, jesteś zwykłym głupcem. Widziałeś owych dzikich Litwinów? Czy wiesz, że czczą plugawe węże i lasy, że tysiącami zabijają chrześcijan z zasadzki, że jedzą ludzkie mięso, że...

Przerwał, bo zastanowił go wyraz twarzy młodego rycerza. Mikołaj uśmiechał się teraz drwiąco.

– Bajki to, szlachetny komturze – powiedział na jego pytające spojrzenie. – Byłem już na Litwie i owszem widziałem owe miejsca, gdzie czci się pogańskie bałwany, ale nic nie słyszałem, ani nie widziałem z tych okropnych rzeczy, o jakich mówicie.

Komtur wymienił porozumiewawcze spojrzenie z pozostałymi braćmi.

– Skąd się wywodzi wasz ród? Kim jest wasz ojciec? – komtur patrzył stalowymi oczami wprost w oczy Mikołaja, . ale ten nie obawiał się ani spojrzenia, ani wyraźnych pogróżek w jego głosie.

– Jestem Mikołaj syn Jeno – powiedział. – Mój ród wywodzi się zaś z Krasawy, w powiecie holsztyńskim.

– Wyście więc poddany księcia Opolskiego.

– Nie – zaprzeczył Mikołaj. – Jestem poddanym pani królowej Jadwigi. Mój ojciec jest rycerzem najjaśniejszej pani Jadwigi Węgierskiej.

– A wasz herb? Nie znamy takiego herbu.

– Otrzymał go mój ojciec, Jeno.

– Więc wasz dziad nie był szlachcicem? – zaciekawił się prokurator.

– Ależ był. Zwał się Jakub z Lipowej, herbu Topór. Komtur drgnął.

– Jakub z Lipowej? Wasz dziad? , – Tak, panie. Ojciec mojej matki. Czy o nim słyszeliście?

– O, tak! – jakaś dziwna radość pojawiła się w głosie komtura. – Bardzo wiele słyszeliśmy!

Towarzysz komtura Hermana nazywał się Dido von Zaubersee. Miał szeroką brodę i srogą minę, kiedy położył na stole krzyż i sztylet.

– Wasz wybór – powiedział do Mikołaja. – Będziecie naszym gościem albo naszym jeńcem. Gościowi przysługuje szacunek, staranie i osobista służba. Jeniec nie może spodziewać się takiego traktowania.

– A moi ludzie?

– Ich los zależy od waszego postępowania. Weszliście do naszego kraju jak do swojej sieni. Jeśli liczyliście, że pozwolimy wam chodzić po całym domu, byliście w błędzie.

Mikołaj wybrał. Komtur Herman zacisnął pięści.

– Skoro wybraliście, zostaniecie w tej komnacie – zarządził. – Nie wolno wam jej opuszczać bez mojego pozwolenia.

Ludzie, których wyznaczyłem wam do posługi, mają rozkaz pilnować was dniem i nocą.

– Tedy jestem jeńcem?

– Zostaniecie u nas w gościnie Tak długo, jak to będzie potrzebne. Kiedy zaś przyjdzie pora, nie ja, ale kto inny postanowi o waszym losie. Może i sam pobożny wielki marszałek Zakonu Wysłałem już gońca z listem o waszej wizycie. Może będzie chciał mówić z wami, bo chętnie rozmawia z obcymi rycerzami Od tego dnia zamknięty w narożnej komnacie Mikołaj syn Jeno długo nie widywał nikogo, poza milczącym strażnikiem, który każdego popołudnia przynosił mu drewnianą miskę ze strawą. Strażnik nie odpowiadał na pytania i po dwóch dniach Mikołaj zrezygnował z prób porozumienia się.

Ciążyła mu niepewność co do losu jego ludzi i to była największa udręka pobytu w Angerburgu. Jeśli komtur Herman spodziewał się, że przez odosobnienie pognębi rycerza, mocno się jednak pomylił.

Mikołaj miał zakonną praktykę i dobrze znosił pobyt w izbie, która była więzienną celą. Kilka kroków wzdłuż, kilka kroków wszerz. Pochodzić, przysiąść na posłaniu, znowu pochodzić. Nie spać w dzień, a starać się go wykorzystać dla pożytecznych czynności, na modlitwę i rozmyślania. Spać w nocy, żeby nie poddać się bezsennym rojeniom.

Kilka kroków wzdłuż, kilka kroków wszerz. Stanąć przy okienku i przyjrzeć się widocznej stąd części dziedzińca.

Zobaczyć, kto przechodzi i starać się zgadnąć, skąd idzie i w jakim celu. Wraca z zadania czy dopiero na nie wyrusza? Przeciw komu te wyraźne wojskowe przygotowania? Co znaczą trwające przez całe dnie stukania młotków? Czy to nie odgłos roboty kowali i płatnerzy? Dokąd wyjeżdżają zbrojni, dokąd komtur wysyła duży oddział knechtów? Jakie wieści przywożą Wittingowie, krzyżaccy posłańcy, łatwi do odróżnienia po niebieskich strojach?

Kilka kroków wzdłuż. Kilka kroków wszerz.

Życie w zamku toczyło się normalnym, codziennym trybem. Z przeciwległego skrzydła, gdzie była kaplica, dobiegał kilka razy w ciągu dnia chóralny śpiew. Mikołaj początkowo tylko słuchał, następnego dnia mruczał modlitwy wraz z zakonnymi braćmi, a później śpiewał je z nimi pełnym głosem.

Kilka kroków wzdłuż. Kilka kroków wszerz...

Wielki marszałek Zakonu, Konrad Wallenrod, przyjechał do Angerburga w otoczeniu silnego zbrojnego pocztu.

Wprost z drogi udał się, tylko w towarzystwie komtura Hermana, do kaplicy, skąd po krótkiej modlitwie poprowadzono go do izby, wyznaczonej dla pana Mikołaja z Krasawy. Towarzyszył mu obcy rycerz, gość Zakonu, jasnowłosy, wspaniale odziany w błyszczącą zbroję pod błękitnym płaszczem w złote lilie, baron de Saint-Omer.

Mikołaj, usłyszawszy ruch na korytarzu i szczęk zamka w drzwiach, wstał z łoża i stanął naprzeciw. Przeczucie mówiło mu, że jego los za chwilę się rozstrzygnie. Od pochmurnego ranka nasłuchiwał dziwnego poruszenia w zamku i widział na tej części dziedzińca, którą mógł zobaczyć przez okienko, ruch i bieganinę.

Wallenroda poprzedzał zbrojny knecht, którego zadaniem było sprawdzić najpierw, czy jeniec nie zgotował jakiej przykrej niespodzianki. Niedawna ucieczka księcia Witolda ze strzeżonego zamku w Trokach, która odbiła się szerokim echem, spowodowała, że wszędzie jak świat długi i szeroki, zdwojono czujność nad więźniami.

Dopiero więc, kiedy strażnik sprawdził, że jeniec nie przygotował zasadzi", weszli do pomieszczenia panowie Wallenrod, de Saint-Omer i komtur Herman. Stanęli obok siebie, z wyraźną ciekawością przyglądając się Mikołajowi Ten domyślając się ważnego dostojnika w przybyłym, skłonił głowę w oszczędnym ukłonie. Ale marszałek nie odpowiedział uprzejmością.

– Czy zeznacie prawdę, rycerzu? – zapytał surowo komtur Herman.

– Brzydzę się kłamstwem – rzucił odważnie Mikołaj. – I odpowiedziałem już na wasze pytania.

– Teraz stoicie przed wielkim marszałkiem zakonu. Mikołaj ukłonił się ponownie, kierując tym razem ukłon w stronę Wallenroda. Ten patrzył ponuro, spode łba, nieprzyjaźnie.

– Umiemy tak pytać, aby uzyskiwać odpowiedzi – mruknął groźnie.

Trzymał w ręku plik dokumentów, zerknął do nich, jak gdyby chciał sobie przypomnieć zapisane w nich informacje, z którymi zapoznał się, zanim tu przyszli.

– Wyście rycerz z Krasawy? – zapytał.

– Jestem Mikołaj z Krasawy, syn Jeno.

– Czy to prawda, że jesteście wnukiem Jakuba z Lipowej?

Mikołaj nie zdziwił się pytaniem. Wiedział, że jego dziadek był sławnym, szeroko znanym rycerzem i poważanym wojownikiem. Poczuł więc dumę, że i tutaj o nim słyszano.

– Prawda – przyznał.

Ale jeśli się spodziewał uznania, czekało go rozczarowanie. Wallenrod wykrzywił usta w czymś, co mogło być uśmiechem, choć nie był to uśmiech przyjazny.

– Tedy dziękujemy Bogu, że wydał was w nasze ręce – powiedział. – Dziękujemy, że skierował was tutaj, szpiega i nieprzyjaciela chrześcijaństwa.

– Panie! – oburzył się Mikołaj. – Nie godzi się tak mówić do prawego rycerza. Obrażacie mnie, choć jestem jeńcem.

Gdybym był wolny, może nie odważylibyście się odezwać w te słowa..

– Milcz! – przerwał groźnie dostojnik. – Milcz, na głowę twoją! Chyba nie powiesz, że nie są ci znane postępki twojego dziada? Chyba nie powiesz, że nic nie słyszałeś o wydarzeniu, o jakim wie cały chrześcijański świat? Kiedy szlachetni rycerze, pod wodzą tu obecnego pana de Saint-Omer, podróżowali, aby się oddać w służbę Zakonu, zbóje w rycerskich pasach napadli ich, uwięzili, a potem zażądali tłustego okupu. Trzymali bogobojnych chrześcijan w piwnicach, póki dobry francuski król nie wydał ogromnych sum na ich uwolnienie. Okup ten zwrócił potem wprawdzie przeniewierczy król Węgrów i Polski, Ludwik, ale nie ukarał zuchwalców. Przysięgliśmy pokarać ich zatem wedle naszej sprawiedliwości i, na Boga, nie ujdą kary! Wszyscy zaś znają ich imiona, które oby były przeklęte na wieki wieków!

– Panie! – szepnął Mikołaj przerażony. – Ja nie wiem, o czym wy mówicie...

– Wszyscy znają imiona tych zdrajców chrześcijańskiej sprawy, bo na szczęście szlachetny pan de Saint-Omer dokładnie zapamiętał ich nazwania i herby. Pierwszy to zbój nad zbóje, Bartosz z Wiszemberga i Odolanowa herbu Tur. Drugi i trzeci są Jakub z Lipowej herbu Topór i jego syn Ostasz, a czwarty jest Radek z Pawłowic herbu Lis.

Wyście wnuk tego wilka, który i kiedy indziej kąsał Zakon. Ale nie ujdzie bezkarnie żadna zbrodnia popełniona przeciwko naszemu świętemu zgromadzeniu. Bo czyż to nie sam Bóg pomieszał wam ścieżki, byście trafili w nasze ręce?

Mikołaj słyszał oczywiście o opowiadanym tu wydarzeniu, ale w żaden sposób nie poczuwał się do winy. Kiedy o tym powiedział, pan Wallenrod nawet mu nie dał dokończyć.

– Skoro potwierdziliście, że przynależycie do tego przeklętego rodu, żadnego więcej dowodu nie potrzebujemy.

– Chcecie, bym odpowiadał za czyny mojego dziada?

– Tak postanowił Nasz Zbawiciel, na dzieci i wnuki kładąc odpowiedzialność. Tedy i wam wypada odpowiadać za czyny waszego dziada. Więcej, wszak Ostasz z Lipowej, to jak wyrozumiałem, wasz wuj?

– Przyrodni brat mojej matki.

– Więc wasz wuj. Tedy zapłacicie i za niego.

Cudowny napój

To był bardzo długi tydzień. Hedwiga każdego dnia liczyła godziny do spotkania w Aptece Pod Czaplą, a we wtorek od samego rana nie umiała usiedzieć na miejscu.

– Co ci jest, Hedwigo? – zapytała zaniepokojona królowa. – Może czujesz się chora?

– Nie, najjaśniejsza pani – zaczerwieniła się dworka. – Czuję się bardzo dobrze.

– W ostatnich dniach zachowujesz się dziwnie – zauważyła królowa. – Myślałam, że zdarzyło się coś, o czym powinnam wiedzieć.

Patrzyła na Hedwigę z niepokojem.

– Znam cię – powiedziała. – Nie ukryjesz przede mną, że coś się wydarzyło niezwykłego i chyba powinnam to znać.

Zachowujesz się dziwnie, wydajesz się, jakbyś była w innym świecie. Wracaj stamtąd, Hedwigo. I to już!

Hedwiga zaczerwieniła się ponownie. Była na siebie zła, że zawsze w chwilach trudnych rumieńce wypływają jej na twarz i wszyscy, którzy dobrze ją znali, odgadywali natychmiast, kiedy coś się z nią działo niezwykłego.

Wahała się, czy powiedzieć o wszystkim królowej. Ale nie powiedziała ani słowa, bo jeszcze w sobie nie poukładała wszystkiego. Karciła się w duchu za to, że sama nie wie, czego chce.

Perspektywa, że będzie mogła skłonić ku sobie Mikołaja, szczególnie teraz, kiedy sądziła, że wszystko już stracone, taka perspektywa wydawała się szczególnie nęcąca. Wprost nie do wiary, jak bardzo pociągająca i niebywale słodka.

Tylko czy to w ogóle jest możliwe?

Nie powiedziała nic królowej, nie powiedziała nic komukolwiek innemu. Zachowała przy sobie wszystkie myśli, marzenia i spodziewania. To było trudne zadanie, rozpierały ją te wiadomości, chciała się nimi podzielić, wypowiedzieć je, wykrzyczeć niemal – i kilkakrotnie powstrzymała się przed tym w ostatniej chwili.

Kiedy więc tego wtorku powiedziała królowej, że przed wieczorem chce wyjść do miasta, pani Jadwiga zmarszczyła brwi.

– Znowu? – zaciekawiła się. – Pamiętam, że wychodziłaś także w zeszły wtorek. Co to znaczy, moja Hedwigo? Czyżbyś poznała kogoś nowego?

– Poznałam – zgodziła się Hedwiga. – Ale to nie jest nic takiego, co mogłoby się wydawać. To nie jest żaden młody, piękny pan...

– Nie? Więc któż to taki?

– Pozwólcie, miłościwa pani, że nie odpowiem na to pytanie. Może kiedy indziej, gdy dowiem się więcej, dobrze?

Pani Jadwiga nie była tym zachwycona. Dworka coraz częściej miała przed nią tajemnice.

– No cóż – westchnęła. – Niechaj i tak będzie. Ale spodziewam się, że wyjawisz mi miejsce i osobę, do której tak ci spieszno, że wprost nie możesz doczekać się spotkania.

– To aż tak widać, miłościwa pani?

– A jakże.

– Wybaczcie, opowiem wam wszystko, kiedy tylko będę mogła. Na razie pozwólcie o tym zamilczeć. Zapewniam was jednak, że nie ma w tym nic niestosownego, najjaśniejsza pani Najtrudniej było przeczekać kilka ostatnich godzin. Hedwiga czuła takie podniecenie, jakiego nie zaznała od dawna i dosłownie nie mogła usiedzieć na miejscu, biegając po zamku, po dziedzińcu, po całym Wawelu.

W pewnej chwili znowu naszła ją wątpliwość, czy powinna godzić się na coś, co ma wszelkie znamiona czarów, a więc rzeczy niebezpiecznych. Nie zastanawiając się wiele, pobiegła do kościoła.

Była pora popołudniowa i w katedrze, mrocznej już, bo nie oświetlonej wcale, panowała cisza i zupełny spokój, jakże inny od zgiełku ledwie o kilka kroków dalej.

Klęknęła przed ołtarzem i modliła się o dobrą radę, przerzucając raz jeszcze rozmaite argumenty, rozpatrując wszelkie za i przeciw, ale nie mogła znaleźć niczego, co byłoby złe w całej tej sprawie.

Wychodząc z kościoła, natknęła się na biskupa Jana, zwanego Radlicą. Biskup, w zwykłych codziennych szatach pod płaszczem, szedł zamyślony, jakby trapił go jakiś ukryty problem. Był bardzo niski i stawiał małe kroczki, niczym dziecko.

– O, pani Hedwiga! – powitał ją i lekki uśmiech pojawił się na jego twarzy. – Jakże miło zobaczyć kogoś, kto chodzi do świątyni nie tylko z obowiązku.

Hedwiga chciała poprosić go o poradę w swojej sprawie, ale przestraszona, że ją skarci za próby skorzystania z czarów, pocałowała biskupa w rękę i pobiegła w swoją stronę.

Sury aptekarz czekał na Hedwigę i jak poprzednio, kiedy zobaczył ją przed sklepem, skinął ręką, zapraszając, żeby weszła do środku. Hedwiga czym prędzej wbiegła do apteki, czując, jak mocno uderza jej serce. Znowu też spotkała dziewczynkę, którą widziała tu poprzednim razem.

– Niech dostojna matka Flora używa tego lekarstwa rozważnie – mówił stary do dziewczynki. – Nie zapomnij jej o tym przypomnieć. Trzeba nałożyć maść cienką warstwą na policzki i brodę. Nie więcej niż cienką warstwę. Inaczej przepali skórę, bo to mocne lekarstwo. Zapamiętasz?

Dziewczynka wzięła zawiniątko, schowała je w zanadrze i skinęła tylko głową. Po czym dygnęła niezdarnie na pożegnanie i wybiegła z apteki.

– Biedne dziecko – westchnął aptekarz Salomon, wskazując małą ruchem głowy. – Poniewierają nią w tym klasztorze, a odkąd zmarła jedna ze służebnych, spadły na nią dodatkowe obowiązki.

Hedwiga za bardzo jednak była przejęta swoją sprawą, żeby pomyśleć o obcym dziecku.

– Czy przygotowaliście lekarstwo? – zapytała, przyciszając głos.

– Słusznie mówicie szeptem – odpowiedział Salomon. – Nie wszystkim podobają się takie praktyki i powiadają niektórzy, że zatrąca to o czary. Ale przecież to tylko lekarstwo, przyrządzone jak inne, na podstawie dawnych recept.

Sztuka polega jedynie na zestawie składników...

Drepcząc wolno na koślawych nogach, Salomon zamknął drzwi apteki i wrócił do swojego stołu. Sam wyglądał na chorego. Skóra na jego pomarszczonej twarzy była blada, pot osiadł na czole wielkimi kroplami. Sięgnął za siebie, zdjął z półki mosiężny moździerz i postawił go na blacie.

– Trzeci dzień przygotowuję wam to lekarstwo – powiedział wyjaśniająco. – Całe szczęście, że znalazłem wszystkie składniki, bo o niektóre tak dzisiaj trudno, że prawie dostać nie można. Kiedyś, gdy byłem młody i praktykowałem w mieście Paryżu, było znacznie łatwiej...

W moździerzu była gęsta, ciemna ciecz, jak zdążyła zobaczyć Hedwiga, bo aptekarz wziął teraz tłuczek i rozprowadzał nim lekarstwo po ściankach naczynia.

– Korzeń mandragory jest drogi, ale kupić go można bez problemu. Łatwo znajdziesz krew nietoperza, lipcowy miód i inne składniki, zebrane o odpowiednich porach dnia i roku... Ogon jaszczurki jest ważny, mandragora to oczywiście podstawa. Inne składniki, jak ślina nietoperza, to już zupełna drobnostka.

Przestał kręcić i popatrzył spod oka na Hedwigę.

– Nie powiecie nikomu, że macie ten lek ode mnie?

– Już to obiecałam – przypomniała. Salomon wyciągnął rękę.

– Dajcie palec.

Posłusznie podała mu rękę, nie zdejmując rękawiczki.

– Nagi palec – wyjaśnił. – Potrzebuję kroplę waszej krwi. Hedwiga zawahała się. Krew? A jeśli jednak zostanie użyta do niecnych celów? Salomon dostrzegł jej wahanie i uspokajająco pogłaskał się po brodzie.

– Nie chcę wam zrobić krzywdy – powiedział. – Po cóż inaczej zawracałbym sobie głowę, jeśli nie dla wypełnienia jakich bożych planów. Posłuchajcie mnie, młoda pani. Pewnie ze trzydzieści lat nie robiłem takiego specyfiku i zapewniam was, że nie tylko w Krakowie, ale i gdzie indziej nie ma już nikogo, kto znałby ten przepis i umiał go zastosować. Dziś modne są nowe sposoby, ale czy słyszał kto, aby przyniosły one skutek? A mój przepis, zapewniam was, zrobiony jest wedle starożytnej recepty, którą już Awicenna nazywał surą. To jest taki napój, o którym opowiadają na dworach. Zrobiłem to dokładnie w ten sam sposób, w jaki przygotowano cudowny napój dla króla Marka i pięknej pani Izoldy.

Hedwiga znała oczywiście opowieść o wielkiej miłości, jaka połączyła tych, którzy wypili ów cudowny lek, wiec bez dalszych oporów zdjęła rękawiczkę i podała dłoń staremu.

– Nie tę – poprawił. – Dajcie lewą, od serca.

Zdjęła drugą rękawiczkę, wziął jej dłoń w swoje stare pomarszczone ręce i zanim się obejrzała, ukłuł igłą we wskazujący palec Syknęła, a wielka kropla czerwonej krwi pokazała się na opuszce. Stary ścisnął opuszkę, kropla powiększyła się i kiedy wpadła do moździerza, Hedwidze wydawało się, że słyszy głośny plusk, co przecież było zupełnie niemożliwe.

Puścił jej rękę, a ona natychmiast włożyła palec do ust, bo ranka, choć niewielka, była dokuczliwa.

– Pięknie się rozprowadza – pochwalił Salomon, operując tłuczkiem. – To będzie znakomity środek, młoda pani. Mała jego ilość przywiedzie do was ukochanego, a jego miłość silna będzie jak mało co innego na tym świecie.

Popracował jeszcze trochę i powiedział:

– Prawie gotowe. Potrzebne już tylko wasze włosy. Hedwiga podniosła ręce do chusty na ramionach. Salomon pokręcił głową.

– Nie – powiedział. – Nie to miałem na myśli. Weźcie moździerz i pójdźcie tam, w kąt, gdzie was nie będę widział.

Włóżcie do moździerza trzy włosy. Wcześniej drobno je pokruszcie.

Hedwiga zawstydziła się, a Salomon wyjaśnił spokojnie:

– Przecież nie chcecie, aby ten mężczyzna pokochał jakąkolwiek kobietę, ale dokładnie was, prawda? Trzeba mu zatem wskazać, kogo ma szukać, a zrobić to możemy w taki właśnie sposób.

Hedwiga przemogła więc wstyd i dokładnie wypełniła polecenie. Kiedy po chwili wróciła do stołu i postawiła na nim moździerz, nie patrzyła na aptekarza, a stary nadal mełł lekarstwo w naczyniu, czasem mrucząc coś pod nosem.

– Gotowe – oświadczył wreszcie.

Wziął z blatu przygotowaną fiolkę, małe gliniane naczyńko z koreczkiem uwiązanym na cienkim rzemyku. Przelał z moździerza brunatną zawartość do fiolki, korzystając z lejka i zakorkował naczynie. Moździerz i lejek opłukał wodą, a popłuczyny wylał do ognia w kominie.

Miała ochotę zapytać, po co to robi, przecież lekarstwo może być jej jeszcze potrzebne, ale nie odezwała się. On jednak odgadł jej pytanie i odpowiedział:

– Nie będziecie potrzebowali drugiej porcji. Ta jedna na pewno wystarczy.

Potem wręczył jej naczynie.

– Pamiętajcie tylko, że bardzo ważne jest dawkowanie lekarstwa. To porcja jednorazowa, nie wolno jej dzielić na części ani stosować dla kilku osób. Najlepiej w czasie pomiędzy zachodem słońca a świtem, przy pełni księżyca.

Wlejecie to do napoju, piwa, wina czy nawet polewki, wszystko jedno. Ważne, żeby nie do stałej potrawy, ale tylko do płynnej.

Hedwiga wzięła fiolkę i schowała ją w zaciśniętej ręce. Drugą sięgnęła do jałmużniczki, gdzie miała przygotowaną złotą monetę. Salomon chwycił zapłatę, skrywając ją szybko w fałdach szerokiego kaftana.

Hedwiga przełożyła lekarstwo do jałmużniczki.

– A zaklęcie? – zapytała cicho.

– Zaklęcie?

– Kiedy mam wypowiedzieć zaklęcie? I jak ono brzmi? Stary Salomon pokręcił głową.

– Nie potrzeba żadnego zaklęcia, młoda pani. To przecież nie czary, to tylko lekarstwo. Wystarczająco mocne samo w sobie.

A kiedy Hedwiga wyszła, Salomon koślawymi krokami zbliżył się do ognia. Tu stanął, pochylił głowę i zaczaj szeptać.

– Abras kadabras, aszaron, bahamot... abras...

Czarny Chrystus

W Krakowie, na Wawelu, królowa Jadwiga z drżeniem serca oczekiwała wieści o bliskim już przyjeździe człowieka, który miał zostać nie tylko polskim królem, ale i jej mężem. Posłańcy przybywali codziennie i było już wiadomo, że wielki kniaź litewski, Jogajła, wjechał w granice królestwa i zdąża ku Krakowowi.

– Najjaśniejsza pani – kasztelan Dobiesław z Kurozwęk po raz kolejny kłaniał się przed monarchinią. – Wypada byście powitali choć jednym słowem waszego narzeczonego.

– To nie jest mój narzeczony – spokojnie zwróciła uwagę pani Jadwiga. – To jest wasz narzeczony dla mnie. Skoro postanowiliście, aby był waszym królem, sami go witajcie.

– Kniaź Jogajła będzie waszym małżonkiem – przypomniał pan Spytek z Melsztyna. – Taka jest wola nie tylko nasza, ale i waszej matki. Obiecaliście poddać się jej rozkazom i wypełnić zawarte układy.

Od kilku dni usilnie namawiali monarchinię na wykonanie jakiegoś zachęcającego gestu, lecz nie mogli przełamać jej uporu.

– To ja jestem królową – powtarzała. – Ja jestem królową, z Bożej łaski panią tych ziem i dziedziczką królestwa, mój zaś, jak powiadacie, narzeczony, to tylko pogański książę. Nie godzi się zatem, bym go witała w szczególny sposób.

Okażę mu należny szacunek, kiedy obmyje się wodą chrztu świętego.

Przekonywali, wytaczali argumenty, mówili o woli matki, losach królestwa, ale była uparta.

– Wypełnię układy – mówiła pani Jadwiga. – I powitam go w Krakowie. Ale niczego więcej się nie spodziewajcie, poza moją uprzejmością.

– Uprzejmość właśnie wymaga, aby wyjechać naprzeciw... Pani Jadwiga niecierpliwie zamachała rękami.

– Jesteście bardzo natrętni, kasztelanie – powiedziała z wyraźnym niezadowoleniem. – Wymagacie ode mnie, abym udawała uprzejmość. Dobrze, znam swoje obowiązki i postaram się jakoś sprostać temu zadaniu. Ale nie możecie ode mnie wymagać radości.

Wielmoże wyszli z wielkiej sali, jak jeden mąż ocierając pot z czoła.

– Czas nagli – martwił się wojewoda Spytek. – Boję się, że miłościwa pani i dzisiaj nie wyrazi swojej zgody. A tymczasem kniaź Jogajła kazał zwolnić pochód aż do czasu, póki nie przywieziemy mu zgody królowej.

Pan Dobiesław z Kurozwęk niespodziewanie okazał się dobrej myśli.

– Dziękujmy Bogu za naszego małego pomocnika – powiedział z uśmiechem. – Miejmy nadzieję, że i tym razem wpłynie ona na zgodę pani królowej.

– Mówicie o Hedwidze, córce Janosza? – zapytał wojewoda.

– A o kimże innym? Wczoraj długo rozmawialiśmy. Ksiądz Szczekną, spowiednik miłościwej pani, i panna Hedwiga właśnie. Obiecali oboje raz jeszcze prosić królową o wydanie zgody na wysłanie poselstwa.

– Jesteśmy o włos – zgodził się wojewoda Spytek. – Ale to ciągle daleko. Boże, wspomagaj naszych sprzymierzeńców w tej sprawie!

Sapiąc, i dysząc, matka Flora wspinała się na wawelskie wzgórze. Droga do zamku była śliska, bo w ten mroźny styczniowy poranek pachołkowie nie zdążyli jej jeszcze posypać popiołem i matka Flora głośno narzekała na lenistwo wszystkich, którzy winni pracować.

Ślizgała się i idąca obok Odina, choć tej potknięcia na drewnianych podeszwach chodaków nie sprawiały przykrości.

– Ku czemu zmierza ten świat? – narzekała stara zakonnica, ostrożnie stawiając kroki i grubą laską macając podłoże.

– Słońce już dawno wzeszło, a służba sobie śpi w najlepsze. I to gdzie, pod samym nosem miłościwej pani królowej!

Wreszcie jednak weszły obie na szczyt wzgórza i matka Flora przystanęła przed katedrą dla odpoczynku. Spojrzała na dziewczynkę i postanowiła, że dalej pójdzie sama.

– Nie wezmę przecież z sobą takiego kocmołucha! Zostaniesz tutaj i zaczekasz, aż wrócę z posłuchania u miłościwej pani Możesz wejść i pomodlić się. O tej porze nikt cię nie zobaczy, a nie będziesz się tak trzęsła, jakby był nie wiadomo jaki mróz!

Otwierano właśnie wrota kościoła.

– Żebym cię tylko nie musiała szukać! – przykazała zakonnica.

Wzięła z rąk Odiny zawinięty w sukno niewielki pakunek i skierowała się do zamku.

Dziewczynka została na miejscu, niepewna co ma robić, ale w końcu uznała, że najlepiej będzie skorzystać z rady i weszła na schody prowadzące do kościoła, z przestrachem mijając wiszące nad odrzwiami wielkie kości, mogące pochodzić tylko od jakichś ogromnych i straszliwych potworów.

Z rozdziawioną buzią Odina obchodziła świątynię. Ale nie widziała ani złoconego sklepienia, ani zdobnych filarów, ani bogato wyposażonych kaplic. Nie widziała ani wspaniałych grobowców, ani witraży, ani rzeźb, ani malowideł.

Odina widziała tylko posadzki. W przedsionku, w nawie głównej, w nawach bocznych, w transepcie, w prezbiterium, w kaplicach. Posadzki. Wszędzie posadzki. Zawirowało jej w głowie. Wszędzie posadzki. Rozległe, ogromne, wielkie, nieskończone. Jedna przy drugiej, jedna za drugą.

– Jak to dobrze – zawołała zachwycona, przystając w lewej nawie. – Jak to dobrze, że dziadek nie oddał mnie do służby w tym ogromniastym kościele. Tu nigdy nie skończyłabym swojej pracy!

Zastukały drobne, lekkie kroki i tuż obok przeszła szybko, nieomal przebiegła jakaś młoda kobieta. Nie zauważyła Odiny, która wstrząśnięta swoim niedawnym odkryciem, aż przysiadła u stóp kolumny.

Przybyła uklękła przy bocznym ołtarzu. Ze swojego miejsca Odina widziała jedynie kosztowny płaszcz na ramionach modlącej się i jej pochyloną głowę o złocistych włosach. Chciała odejść, ale jakaś siła powstrzymała ją na miejscu. A może tylko to, że kobieta modliła się głośno.

Odina nie słyszała dokładnie słów, bo też nie znała wielu modlitw, a jednak chciała się dowiedzieć, o co prosi nieznajoma, więc cicho podniosła się ze swojego miejsca i trzymając się ściany, podeszła nieco bliżej.

– Dopomóż mi, Chryste Panie – mówiła klęcząca. – Dopomóż mi w tak trudnym dla mnie wyborze. Jestem tylko słabym, grzesznym człowiekiem, który myśli, że wie, co jest dla niego dobre. Ale co jest dobre dla Ciebie, Panie?

Wiem, że jeśli zechcesz, możesz dać mi zrozumiały znak i ustrzec przed pomyłką.

Głos, który popłynął w odpowiedzi, był łagodny i pełen słodyczy.

– Nie potrzebujesz żadnego znaku, córko – powiedział. – Przecież już dokonałaś wyboru.

Odina przesunęła się jeszcze o kilka kroków. Naprzeciw klęczącej nie zobaczyła jednak nikogo. Nie było żadnego kapłana, który, jak myślała, prowadził rozmowę z nieznajomą panią. Naprzeciw klęczącej był tylko krzyż z figurą Zbawiciela.

– Wybacz, miłosierny Panie – mówiła kobieta z pokorą. – Wybacz, że w małości swojej pomyślałam o sobie, a nie o Twojej chwale. Przyjmuję los, jakim mnie obdarowałeś, z radością w sercu.

– Idź w pokoju, córko – powiedział głos. – A ja sprawię, że twoje brzemię nie będzie ciężkie.

Odina długo czekała na matkę Florę. Ta wreszcie nadeszła i dała znak do powrotu do klasztoru. Nie była zadowolona z pobytu na zamku, bo mimo długiego oczekiwania nie została przyjęta na audiencji. Zostawiła tylko spowiednikowi królowej wiadomość o darze od zakonnic, o pięknie zdobionej księdze, zawierającej żywot błogosławionej Kingi.

– To nic – pocieszała się głośno w drodze matka Flora. – To tak piękna księga, że pani królowa znajdzie jeszcze okazję, aby go przyjąć i nam, klaryskom, podziękować.

Odina zdobyła się na odwagę i zadała przygotowane pytanie.

– Czy wy, szlachetna matko przełożona, też rozmawiacie z samym Chrystusem, jak ta piękna pani, co ją widziałam w tym wielkim kościele?

Matkę Florę aż zatkało z oburzenia. Zatrzymała się, a nie mogąc wydusić słowa, wytargała tylko dziewczynkę za uszy.

– Milcz, grzesznico! – powiedziała wreszcie.

– Ale, szlachetna matko, ja sama słyszałam, jak Chrystus mówił do tej pięknej pani...

Matka Flora przeżegnała się.

– Będziesz pościła o chlebie i wodzie cały tydzień! – rozkazała. – A w piątek dostaniesz rózgi. Może to nauczy cię posłuszeństwa.

Było dokładnie południe, kiedy niespodziewanie królowa Jadwiga kazała pilnie wezwać do siebie panów polskich.

Stawili się zadyszani w sali posłuchań i zanim zajęli przynależne im miejsca według zasług i godności, usłyszeli:

– Oto jest moja królewska wola. Wyślemy poselstwo naprzeciw naszego przyszłego małżonka.

Nim zdążyli dać wyraz swojej uldze i radości, nim przystąpili do narady i mądrych podpowiedzi, co i jak należy urządzić, królowa władczym gestem przywołała jednego z dworzan, pana Zawiszę, dla sposobu ubierania się nazywanego Czerwonym.

– Panie – zapytała. – Zechcecie pojechać naprzeciw kniazia Jogajły z moim osobistym powitaniem?

– Wypełnię każde wasze polecenie, miłościwa pani – Zawisza przyłożył rękę do piersi.

Królowa odwróciła się do dostojników.

– Tedy załatwione – powiedziała stanowczym głosem. – Pan Zawisza pojedzie w moim imieniu powitać mojego narzeczonego na naszych ziemiach, my zaś powitamy go osobiście dopiero w Krakowie, na zamku. Inaczej nie będzie.

Panowie skłonili się w milczeniu. Wprawdzie pan Zawisza był tylko rycerzem, a nie wielmożą, ale lepsze takie poselstwo od żadnego, szczególnie, że czas naglił.

– Dziękujemy, miłościwa pani – ukłonił się wojewoda Spytek. – Za waszą zgodą ruszymy jutro z samego rana.

– Dobrze – zgodziła się i dała znać kanonikowi Wyszowi, by ten oznajmił wszystkim głośno:

– Posłuchanie skończone. Miłościwa pani prosi, aby został tylko szlachetny pan Zawisza.

Litewski potwór

Po wyjściu dostojników z sali posłuchań, pani Jadwiga omawiała szczegóły posłania, z jakim miał jechać naprzeciw kniazia Jogajły jej wysłannik.

– Bądźcie uprzejmi – poleciła. – Powitajcie dostojnego kniazia w moim imieniu i zapewnijcie o mojej zgodzie na wypełnienie układów. Nie dam wam żadnego pisma, więc polegać muszę na waszej ogładzie i uprzejmości Rozpatrzcie się też dobrze na miejsca Chcę wiedzieć o nim jak najwięcej, jaki jest, co lubi, kim się otacza. Bardzo liczę, że tego wszystkiego dowiecie się dla mnie. Po powitaniu powrócicie na Wawel i zdacie mi szczegółowe sprawozdanie z waszej misji Bo oto tak się dzieje, że wszyscy już wiedzą, jak wygląda, kim jest pan Jogajła, a tylko ja jedna, jego przyszła małżonka, mam o tym najlichsze wyobrażenie. Tedy bardzo ważne będą wasze spostrzeżenia i uwagi Miejcie oczy i uszy szeroko otwarte i patrzcie na wszystko moimi niejako oczami, bo w moim imieniu.

Ustalono szczegóły, dotyczące między innymi orszaku, jaki miał towarzyszyć panu Zawiszy.

– Pamiętajcie też, aby żadnego, najmniejszego daru nie przyjmować od księcia Jogajły – rozkazała pani Jadwiga.

– Ale, miłościwa pani... – zdziwił się Zawisza. – Zwyczaj każe przecież...

– Źle mnie zrozumieliście, rycerzu – poprawiła pani Jadwiga. – Wy dla siebie możecie przyjąć podarunek, jeśliby wielki kniaź chciał jaki ofiarować. Ale zakazuję wam stanowczo, byście wzięli cokolwiek, co byłoby przeznaczone dla mnie. Słyszycie? Ani wielkiej, ani małej rzeczy dla mnie. Odmówicie uprzejmie i niczego nie przyjmiecie.

– Będzie wedle waszej woli, miłościwa pani.

Skłonił się i poszedł do siebie gotować się do drogi. W sali posłuchań, nie licząc stojącej w oddaleniu służby i giermków, została tylko Hedwiga córka Janosza.

– Niech się dzieje wola boża – powtórzyła pani Jadwiga. – Skoro wzięłam na siebie ten ciężki obowiązek, niechaj go spełnię do końca.

W jej głosie nie było radości. Cały zamek żył bliskim już przyjazdem księcia, uroczystościami, weselem i zabawą, a tylko królowa miała minę poważną i zatroskaną.

– Bóg wam to policzy za zasługę, miłościwa pani – pospieszyła z pocieszeniem Hedwiga.

– Wiem – odparła królowa ze smutkiem. – Wiem o tym dobrze, bo każdego dnia zapewnia mnie o tym mój spowiednik, sumiennie wyliczając wszelkie dobro, jakie spłynie na oba nasze kraje z powodu tego jednego ślubu.

Pani Jadwiga postanowiła też, aby Hedwiga znalazła się w orszaku pana Zawiszy.

– Pojedziesz – powiedziała. – Pojedziesz i zobaczysz wszystko niewieścim okiem. Tyle słyszałam złego o owym kniaziu, że boję się, aby nie okazał się potworem.

– Przecież wiecie, miłościwa pani, że w plotkach jest co najwyżej źdźbło prawdy – zaprzeczyła żywo Hedwiga. – Kniaź Jogajła jest jak i my człowiekiem, podobno także dostojnym i mądrym, choć starszym już i wychowanym w pogaństwie. Opowiadałam wam to wszystko, co mówił mi mój Mikołaj, a on przecież rozmawiał z kniaziem, widział go z bliska...

– Pamiętam – przyznała królowa. – Oczywiście, że pamiętam i nie wierzę we wszystkie te straszne opowieści Ale chciałabym wiedzieć, więcej. Nie wypadało mi mówić panu Zawiszy, aby obejrzał dokładniej mojego narzeczonego, lecz chciałabym to wiedzieć. Przyjmę każde brzemię, już to powiedziałam, ale byłoby mi dźwigać je łatwiej, gdybym wiedziała, co mnie czeka. Czy rzeczywiście ma po sześć palców u rąk? I wilcze zęby? Czy jada tylko surowe mięso i ryby? Na wszystko cię proszę, nie zdradź się z moimi obawami, bo chyba rozumiesz, że muszę to wiedzieć. Muszę wiedzieć, choć poświęcenie swoje przyjmuję z całym oddaniem. Ale byłoby mi chyba łatwiej, gdybym mogła przygotować się na pewne niespodzianki. Wszystko dokładnie obejrzę i wszystkiego dokładnie się dowiem – zapewniła Hedwiga. – Ale myślę, miłościwa pani, że wasze obawy są płonne. Przecież wszyscy kochają swoją królową i nikt nie oddałby jej we władzę potwora. Myślę, że wszystkie te opowieści to tylko zwykłe bajdy.

Pani Jadwiga, uderzona trafnością tych słów, od razu poweselała. Nie była jednak zupełnie uspokojona.

– A jeśli trafię w ręce człowieka szalonego czy okrutnego ? – zapytała.

– Och, nie, najjaśniejsza pani. Powiadał Mikołaj, że wprost przeciwnie. Podobno kniaź Jogajła, choć surowy, bardzo jest sprawiedliwy i szczyci się nawet, że nigdy nie wydał nikogo na śmierć. Nie może więc być okrutnikiem.

– Daj Bóg – westchnęła pani Jadwiga.

– I czy nie należy okazać mu szacunek za ten wzniosły zamiar przywiedzenia do świętego chrztu całego wielkiego kraju?

– Zapewne będzie mu to policzone – zgodziła się pani Jadwiga. – Ale proszę, nie mówmy już o tym. Opowiesz mi wszystko, gdy dowiesz się tych najważniejszych spraw, teraz chciałabym odpocząć. Możesz poprosić lutników?

Niech mi zagrają jaką smutną piosenkę...

Poselstwo pana Zawiszy składało się z kilku dworzan, wystrojonych świątecznie, błyszczących i kolorowych, oraz Hedwigi, której towarzyszyła też dodana jej do towarzystwa inna panna dworska, skromna i raczej małomówna Fryda von Bildstein.

Zgodnie z życzeniem królowej i rozkazami pana Spytka orszak pana Zawiszy pojechał zaraz po orszaku panów polskich, którzy wyruszyli w kierunku Lublina witać gościa. Mieli uprzedzić wielkiego kniazia o poselstwie od królowej, żeby jej powitaniu nadać większą jeszcze rangę.

I tak się stało. Panowie zastali kniazia w Sandomierzu, gdzie Jogajła bawił w licznym towarzystwie panów polskich, swoich braci, książąt oraz bojarów. Byli też u jego boku książę mazowiecki Ziemowit, niedawny pretendent do polskiego tronu i ręki królowej, a także i Władysław Opolczyk, niedawno jeszcze usiłujący ożenić księcia austriackiego Wilhelma z panią Jadwigą.

Panowie Dobiesław i Spytek powiadomili już kniazia o nadciąganiu powitalnego poselstwa i kniaź Jogajła kazał przygotować wszystko na jego należyte przyjęcie.

Kłamał się uprzejmie i po wielokroć pan Zawisza przed kniaziem, który wyszedł mu naprzeciw w otoczeniu braci i panów polskich. Pan Zawisza wygłosił krótką mowę po łacinie, którą tłumaczono kniaziowi. Poseł sławił cnoty królowej Jadwigi i w jej imieniu witając księcia, wypytywał o zdrowie i życzył wszelkiej pomyślności Mówił też dużo o szczęściu, jakiego doznają wszyscy na wieść, że wypełniają się układy i o nadziei że oba królestwa zaznają pokoju i dobrobytu, a do Kościoła trafią nieprzebrane rzesze dotychczasowych pogan.

Kniaź Jogajła dziękował uprzejmie po rusku, a te słowa tłumaczył pan Włodko z Ogrodzieńca. Kniaź wychwalał cnoty pani Jadwigi i zapewniał o swoim szczerym pragnieniu przyczynienia dla Korony i Kościoła wszystkiego, co najlepsze.

Potem zaprosił pana Zawiszę i towarzyszące mu osoby na ucztę, jaką na zamku wydawał wojewoda sandomierski, Jan z Tarnowa. Otoczywszy zatem przybyłych ciasnym, ale przyjacielskim kręgiem poszli do komnat paradnych, gdzie ucztę przygotowywano już od samego rana.

Zanim to jednak nastąpiło, kniaź Jogajła objął ramieniem w geście przyjaźni posłańca królowej i coś do niego powiedział z uśmiechem.

– Spotyka was wielki zaszczyt, Zawiszo – przetłumaczył pan Włodko, mrugając porozumiewawczo. – Wielki kniaź, aby okazać wam swój szacunek, a przez to i szacunek dla naszej królowej, a chcąc dowieść, jak wysoko was ceni, zaprasza do łaźni.

Nie wszyscy widać to niespodziewane zaproszenie zrozumieli tak samo, bo ktoś się uśmiechnął, ktoś zdziwił, a Hedwiga córka Janosza znalazła dobrą sposobność, żeby szybko szepnąć do pana Zawiszy:

– Uważnie patrzcie, panie, kim jest wielki kniaź. Miłościwa pani na pewno chciałaby się dowiedzieć, ile jest prawdy w tych opowieściach o dziwnych przymiotach książęcego ciała.

Pan Zawisza natychmiast domyślił się, o co chodzi Hedwidze.

– Mam sprawdzić, czy rzeczywiście wielki kniaź ma po sześć palców u stóp? – zapytał, z uśmiechem zerkając na Hedwigę. – Bo że nie ma po sześć palców u dłoni, to sami widzieliście. Albo i to, że jest nieprawdą, jakoby miał na głowie diabelskie rogi.

Potem schylił się i dopowiedział szeptem:

– Nie obawiajcie się. Sprawdzę, co należy. Wszystko po kolei Hedwiga zapłoniła się, ale odeszła uspokojona. Pan Zawisza dokładnie zrozumiał swoje posłanie, mogła więc zająć się własnymi powinnościami.

Książę Władysław Opolczyk, rozpromieniony, radosny, tryskał humorem i nad całą salą unosił się jego tubalny, rechotliwy śmiech. Wobec spodziewanej odmowy wielkiego mistrza Zakonu, jemu miał przypaść zaszczyt sprawowania posługi chrzestnego ojca przyszłego polskiego monarchy. Był więc radosny, szczodry i łaskawy.

Opolczyk rozpoznał córkę pana Janosza, choć nie od razu. Ze swojego miejsca przy królewskim boku popatrywał co raz to na drugi stół, gdzie Hedwiga siedziała z innymi i w, jego wzroku było zadumanie. Książę szukał w pamięci jej twarzy, aż wreszcie jego oblicze rozjaśniło się uśmiechem. Opuścił swoje miejsce i nieco chwiejnym już krokiem ruszył do dziewczyny.

Obecni, siedzący obok, zdumieli się, widząc, jak zwykle dumny i pyszny książę kłania się nisko zwyczajnej dworce.

– To wielki dla mnie honor zobaczyć was w dobrym zdrowiu – powiedział Opolczyk – Nie spodziewałem się widzieć was tak szybko.

– Nie opuściłam mojej pani – odparła Hedwiga, wstając zza stołu i oddając ukłon.

Ktoś, kto siedział naprzeciw niej, podniósł się szybko i zrobił miejsce, a książę, przyzwyczajony, aby natychmiast spełniano jego zachcianki, przysiadł na ławie, dając znak Hedwidze, żeby i ona wróciła na miejsce.

– Wielce jestem rad – powtórzył, a w jego oczach był błysk wesołości. – Wiem dobrze, co i dlaczego się zdarzyło latem zeszłego roku. Tym bardziej podziwiam was, pani. Doprawdy, pozazdrościć królowej takiej dworki i takiej przyjaciółki. Niedawno posłowaliście do jednego narzeczonego królowej, teraz posłujecie do innego...

W jego głosie pobrzmiewała przygana, ale Hedwiga nie zamierzała pokornie trzymać języka za zębami.

– Jestem tylko młodą dworką – odpowiedziała uprzejmie. – Uczyć mi się od dostojniejszych, starszych i bardziej doświadczonych. Choćby od was, szlachetny książę. Was widziano przy jednym narzeczonym mojej pani, a teraz widać was przy drugim.

Obecni zmartwieli na tak jawny przytyk, ale książę Opolczyk aż zarechotał, kontent z rozmowy.

– Waszym językiem rzemienie można przecinać – śmiał się głośno, sięgając po czarę z winem. – Piję wasze zdrowie, pani Hedwigo. Oby się wam wszystko układało jak najlepiej.

– I wam, dostojny książę – Hedwiga oddała ukłon, choć sama nie sięgnęła po trunek.

– Rad jestem, że znowu razem siedzimy przy stole, lada chwila spodziewając się ślubu i wesela. Oby choć tym razem nikt nie pokrzyżował naszych planów.

– Jeśli są wspólne dla wszystkich, nikt ich nie pokrzyżuje – zgodziła się Hedwiga.

– Niepotrzebnie żywiliście obawy – zapewnił wieczorem Hedwigę Czerwony Zawisza. – Wypełniłem swoje zadanie dokładnie wedle myśli najjaśniejszej pani. I zapewniam was, że może być spokojna. Niczego, zaprawdę, nie brakuje ciału wielkiego kniazia, a powiedziałbym nawet...

– Oszczędźcie szczegółów – przerwała szybko Hedwiga. – Dla dobra mojej pani chciałam się tylko upewnić, że nie ma prawdy w owych gadaniach i bajdach, jakoby ułomny na ciele. Jeśli mówicie, że kniaziowskie ciało jest zdrowe, takie zapewnienie mi wystarczy.

– Ale chciałbym wam jeszcze opowiedzieć...

– Wystarczy – powtórzyła Hedwiga. – Nie wszystko, co się gada przy męskich stołach, nadaje się do powtórzenia miłościwej pani.

– Prawda – przyznał pan Zawisza zakłopotany.

A potem dodał, że rano chciałby ruszyć z powrotem na Wawel, żeby powiadomić królową o wykonaniu zadania.

– To dobra myśl – zgodziła się Hedwiga. – Najjaśniejsza pani życzy sobie, byśmy wrócili na zamek przed przyjazdem kniazia Jogajły do Krakowa.

Królowa Jadwiga wysłuchała relacji Zawiszy i z uznaniem kiwnęła głową, kiedy wspomniał, że choć kniaź ofiarowywał wiele podarków, w złocie, perłach, drogich futrach, wymówił się od przyjęcia czegokolwiek, a kniaź Jogajła, człowiek uprzejmy i łagodny, nie nalegał.

Podziękowała posłańcowi, a kiedy wyszedł, z niecierpliwością przywołała do siebie Hedwigę.

– Jaki jest naprawdę? – zapytała. – Wiem od pana Zawiszy, jak wygląda i chyba nawet go poznam, kiedy tu nadjedzie, jeśli mi pomożesz. Ale jaki jest? Widziałaś go? Mówiłaś z nim?

– Widziałam, najjaśniejsza pani. Nie mówiłam, poza przywitaniem, bo kniaź Jogajła nie mówi ani po łacinie, ani po węgiersku, ani też po polsku.

– Jakże więc się z nim porozumiewać?

– Mówi po rusku, miłościwa pani. Ten język zna wielu panów polskich, szczególnie ci, co mają jakieś posiadłości na Czerwonej Rusi. Jest też przy nim wielu znających języki, bardzo liczni jego bracia rodzeni i przyrodni, sami książęta, panowie ruscy i litewscy, których tam nazywają bojarami, a także wielu panów polskich. Nie ma żadnego kłopotu z tłumaczeniem.

– A jaki jest sam wielki kniaź?

– Wzrostu niewysokiego, ale smukły, gibki, w talii wąski, szeroki w ramionach. Głowa kształtna, nos orli, oczy czarne, poważne, ale i wesołe, bo lubi żartów słuchać, choć sam nie jest nadzwyczaj rozmowny. Włosy długie, czarne, czoło wysokie, łysina wyraźna z przodu.

– Wygląda na starca? Ma przecież prawie czterdzieści lat!

– Boże broń, miłościwa pani! To całkiem udamy mężczyzna. Powiadają, że ma lat trzydzieści i pięć. Porusza się swobodnie, lekko, widać, że nie trapią go żadne choroby, dolegliwości ani rany. Od jego ludzi wiem, że jest odważny, sam często stawał w boju i powiadają, że ma niebywałe szczęście. Nie był nigdy poważnie ranny, a wszyscy chwalą jego zdolności wodzowskie. W ogólności wielki posłuch ma u swoich ludzi, a i bracia bardzo go szanują.

– Chwalisz go, jakbyś narzeczonego zalecała.

– I zalecam, najjaśniejsza pani! – roześmiała się Hedwiga swobodnie. – Czyż to nie wy mówiliście, że trzeba poddać się losowi? Tedy szukajmy w kniaziu raczej przymiotów i cech dobrych niż wad i ułomności. Pan Zawisza, którego kniaź zaprosił do łaźni...

– Co takiego? – zdziwiła się pani Jadwiga.

– Kniaź to bardzo zmyślny człowiek, miłościwa pani Od razu zrozumiał, w jakim celu wysłaliście nie tylko pana Zawiszę, ale i mnie. Zaprosił pana Zawiszę, by mu towarzyszył w łaźni i mógł tam postaci kniazia przyjrzeć się bez osłonek. Powiadał pan Zawisza, że kniaź budowy jest zgrabnej, żadnej nie ma brzydzącej szramy i nie ma płetw u stóp, jak to powiadają niektórzy.

Królowa Jadwiga zmarszczyła brwi.

– Ale prezenty proponował i przekupić chciał?

– Nie wiem, co miał na myśli, miłościwa pani. Wiem tylko, że przygotował liczne dla was dary, choć pan Zawisza bardzo uprzejmie odmówił, czego nie można powiedzieć o niektórych innych, jacy kniaziowi towarzyszą dłużej.

Kniaź od razu zrozumiał i odstąpił od tego zamiaru. Słyszałam tylko, jak powiadali o tym między sobą panowie. Nie godzi się, mówili, przyjmować darów od obcego księcia. Przyjmiemy je od polskiego króla, jeśli zechce co nam ofiarować. Więc i kniaź nie naciskał.

Pani Jadwiga wydawała się lekko zaniepokojona sposobem, w jaki Hedwiga mówiła o Litwinie.

– Na pewno nie wzięłaś od niego żadnego podarunku? – zapytała podejrzliwie. – Mówisz tak, jakby był nie wiadomo kim..

Hedwiga, której zrobiło się trochę przykro z powodu podejrzeń królowej, zapewniła zaraz, że nic takiego nie było.

– To hojny pan, nie umiejący długo chować urazy – odpowiedziała. – Nie mówię tego od siebie, choć i ja takie miałam wrażenie. Przekazuję wam, miłościwa pani, głosy, jakie słyszałam.

– Nie podejrzewam cię o to, że mnie oszukujesz – wyjaśniła spokojnie pani Jadwiga. – Tylko mi dziwno po tylu strasznych opowieściach, słyszeć teraz o nim same dobre rzeczy.

– Nie wszystko jest takie piękne – pospieszyła z zapewnieniem Hedwiga. – To Litwin, poganin, podejrzliwy i zabobonny. Nie rusza się nigdzie bez swojego wajdeloty...

– Któż to taki?

– To, miłościwa pani, starzec siwowłosy, a wiele ma do powiedzenia przy kniaziu. To poeta i jakby wróż albo czarownik. Tacy ludzie wielkiej tam zażywają czci i sławy, pierwsze miejsce mając po samym księciu. I jest jeszcze karzeł, dość szpetny...

Pani Jadwiga przeżegnała się szybko.

– Wiedziałam, że jest i ta ciemna strona – powiedziała smętnie. – Więc to prawda, co o nim mówią, że nieprzyjaciół pokonuje nie tyle siłą oręża, co czarami?

Hedwiga nie była tego pewna. Za swój obowiązek uważała złożenie dokładnego sprawozdania, więc nie zamierzała niczego ukrywać.

– Sami wyrobicie sobie najpełniejsze zdanie, miłościwa pani Mówią o nim, że stale odczynia jakieś uroki. No, co prawda, to prawda. Panowie najbardziej dziwowali się, że w Lublinie kniaź ufundował wielką świecę do kościoła, a obok kazał postawić drugą, całkiem malutką. Kiedy go zapytali, czemu tak czyni powiedział, że dał świecę Bogu, a ogarek jakiemuś litewskiemu bożkowi, co jego imienia zapomniałam. Z drugiej strony jednak pilnie słucha lekcji, jakich mu udziela kapelan przygotowujący do chrztu i nie wydaje mi się, żeby zezwolił w Krakowie na uprawianie jakichkolwiek czarów.

Pani Jadwiga z wielkiego zmartwienia podniosła obie dłonie do ust.

– Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek? – szepnęła przerażona. – I ten człowiek ma być moim małżonkiem i panem?

Hedwigo, to przecież nieszczęście!

Panna Orkeny była jednak dobrze przygotowana do tej rozmowy, a ponadto najwyraźniej przekonana do osoby przyszłego monarchy.

– Pozwólcie, miłościwa pani, że się z wami nie zgodzę – odpowiedziała spokojnie. – Bo pozwólcie przypomnieć sobie, że kniaź Jogajła nie przyjeżdża tu królować nad wami Będzie polskim królem, ale u waszego boku. To przecież wy będziecie prawdziwą królową, bo to wy jesteście dziedziczką królestwa. Niczego więc nie zrobi wbrew waszej woli.

Argument ten trafił do pani Jadwigi.

– Prawda – powiedziała. – Prawda, moja kochana Hedwigo! Dziękuję ci za te słowa! Nie będzie moim królem, ale tylko małżonkiem. Będę zatem mogła robić, co uznam za stosowne, a on nie będzie mógł mi się przeciwstawić.

Hedwigo! Pocieszyłaś mnie, jak nikt dotąd!

I pani Jadwiga jak za dawnych czasów roześmiała się szeroko, pocieszona i uradowana.

– To ja jestem królową! – wołała, tańcząc po izbie. – Ja jestem królową. Boże, czemu nie pomyślałam o tym wcześniej?

Zatrzymała się i już weselej zaczęła wypytywać o inne spostrzeżenia Hedwigi.

– Dokładnie go opisałaś, na pewno go rozpoznam – powiedziała. – A jak się ubiera? Jaki kolor szat lubi?

– Nosi się skromnie, bo jako zawołany myśliwy, przedkłada strój łowiecki ponad wszystkie inne. Najczęściej ubiera się na ciemno, czarno nawet, bez ozdób i fantazyjnych zawojów. Nie używa klejnotów, bo podobno ten jego doradca i czarownik zakazał mu się w nie stroić. Kniaź Jogajła jest przesądny i wierzy we wróżby. Ten wajdelota nazywa się Alaban i mówi, że ma sto lat, choć myślę, że pewnie dwa razy więcej – zachichotała Hedwiga. – Chodzi ubrany w długą białą szatę, podobną do zwykłej koszuli i tak paraduje między najdostojniejszymi. Bardzo go tam uważają, bo podobno potrafi zwykłe kamienie zmieniać w grudki złota...

– To stąd bogactwo księcia? – zainteresowała się królowa.

– Nie wiem, najjaśniejsza pani. Podpytywałam, ale nie dowiedziałam się na pewno. Pan Włodko z Ogrodzieńca to nawet trochę mnie wyśmiał, że wierzę w takie bajdy. Powiedział, że kniaź ma dość własnych skarbów, żeby nie musieć uciekać się do czarów. Sama też uważam, bo gdyby czarownik umiał zamieniać kamienie w złoto, kniaź nie musiałby się trudzić ściąganiem danin...

– Słusznie – zauważyła pani Jadwiga. – To ty jesteś moim prawdziwym skarbem, Hedwigo. Gdyby nie twoje bystre oczy i rozum, gotowa byłabym uwierzyć w te wszystkie bajki i strachy.

– Za dnia, miłościwa pani, nawet strachy nie są takie straszne. Ten niziołek, karzeł dworski Lewko, potrafi bardzo ucieszne sztuki. Ale, miłościwa pani, to naprawdę ktoś okropnie brzydki. Nawet Wilek z Jastrzębie, mąż mojej siostry Mariny, co go nazywają Brzydkim Wilkiem, wydaje się przy nim niczym... niczym ten...

– Adonis – podpowiedziała królowa.

Pani Jadwiga, rozluźniona już trochę, rozbawiona, chętnie słuchała plotek Hedwigi, chwaląc jej bystrość obserwacji.

– A jego bliscy, bracia, doradcy? – zapytała.

– Ze wszystkich najbardziej miłuje kniazia Skirgajłę, którego i wy już poznaliście, miłościwa pani. To ulubiony brat wielkiego kniazia, który jest mu bezgranicznie oddany. Tenże brat jest jego oczkiem w głowie. Mówią też, że poważa bardzo zdanie swojej matki, księżnej Juliany. Ów Alaban wywróżył mu dobre panowanie u waszego boku i zapowiedział, że kniaź będzie żył bardzo długo w zdrowiu i pomyślności, więc jest dobrej myśli. Kniaź Skirgajło powiadał też przy wszystkich, jak jeden z naszych rycerzy bardzo dobre rzeczy o was mówił i przekonywał do przyjazdu do Krakowa. Pono to w dużej mierze dzięki niemu kniaź ostatecznie postanowił porzucić starą wiarę...

– Kto taki? – zaciekawiła się pani Jadwiga.

– Nie wiem, czy powinnam o tym mówić – zmieszała się nagle Hedwiga.

– Rozkazuję ci.

– Mówiono o tym podczas pierwszego poselstwa na Litwę. Byli tam panowie Włodko z Ogrodzieńca... pan Jeno z Krasawy.

– Jeno z Krasawy? – zdumiała się pani Jadwiga. – Twój teść? Hedwiga zawstydziła się.

– Mój niedoszły teść, miłościwa pani – poprawiła nieśmiało. Pani Jadwiga uśmiechnęła się.

– I na to przyjdzie czas – obiecała. – Skoro ja wychodzę za mąż, i ty będziesz mogła. Kiedy miną już wszystkie te święta, śluby, chrzty, koronacje, zastanowimy się, co trzeba zrobić, abyś i ty wyszła odpowiednio za mąż. Wszak twój ukochany Mikołaj nadal jest jakby twoim mężem i trzeba tylko przypomnieć mu o tym...

Hedwiga nie patrzyła na królową, ale westchnęła tylko.

– Nie wiem, miłościwa pani – powiedziała cicho. – Nie wiem, czy jeszcze mi na tym zależy...

– Na pewno – roześmiała się królowa. – Na pewno. Wprawdzie opowiadałaś mi niewiele, ale i tak zrozumiałam, że jeszcze nie wszystko stracone. Nie mogłam wybierać ja, uczynię wszystko, abyś ty mogła. Czy nie tak ci obiecałam, moja ukochana dworko?

– Nie sądziłam, że o tym pamiętacie, miłościwa pani...

– Pamiętałam, bo jakże nie pamiętać, kiedy cały czas tylko wzdychasz albo zamyślasz się nagle przy stole czy w trakcie rozmowy. Trzeba byłoby chyba być ślepym, żeby tego nie zauważyć. Nadal jesteś zakochana, Hedwigo? Przysięgam, że pomogę ze wszystkich sił, abyś była szczęśliwa.

Dwunastego lutego królowa Jadwiga patrzyła przez okno na dziedziniec Wawelu, kiedy wjeżdżał na niego strojny orszak kniazia Jogajły, któremu towarzyszyli najwybitniejsi rycerze polskiego królestwa.

Od razu rozpoznała litewskiego kniazia i uspokoiła się nieco, na własne oczy przekonując się, że przypomina innych ludzi i ani w części nie jest podobny do potwora.

Tego wieczora wielki kniaź Jogajła stanął w otoczeniu swoich braci przed panią Jadwigą i wszyscy kłaniali się w pas przed jej majestatem i urodą.

– Szczęśliwy był dzień, kiedym o was usłyszał po raz pierwszy – powiedział Jogajła po rusku. – A jeszcze szczęśliwszy dzisiejszy, kiedym was ujrzał. I przysięgam jedynie malutką część prawdy podawały opowieści o waszej urodzie.

Królowa patrzyła w czarne oczy księcia, kiedy tłumaczono jej jego odezwanie.

– Witajcie, wielki kniaziu i mój przyszły małżonku – odpowiedziała, nie spuszczając wzroku z jego twarzy. – Wielce jesteśmy radzi, że tak mało prawdy było w opowieściach o litewskim księciu.

I nie odrzuciła narzeczeńskich darów, jakie następnego ranka wielki kniaź przysłał przez swoich braci, w złocie, klejnotach, drogocennych futrach i szatach.

W krakowskim kościele franciszkanów, w otoczeniu licznych panów polskich, biskupów i prałatów, królowa polska Jadwiga położyła rękę na krzyżu, widniejącym na księdze Ewangelii.

– My, Jadwiga, oświadczamy wobec tu obecnych i aby wiadomo było o tym wszystkim innym, że żaden mężczyzna nie przebywał w naszej łożnicy i oświadczamy, że nigdy nie dopełniliśmy ślubów, zawartych w dzieciństwie z Wilhelmem, księciem austriackim. My, Jadwiga, pani i dziedziczka Królestwa Polskiego, Ziemi Krakowskiej, Sandomierskiej, Łęczyckiej, Kujawskiej i Rusi, oświadczamy także, że niniejszym zwracamy słowo panu Wilhelmowi...

W dworze biskupa krakowskiego Jana zgromadzili się tłumnie panowie polscy i prałaci, a między nimi szlachetnie urodzony pan Gniewosz z Dalewic, który poprzedniego roku gościł w swoim domu księcia Wilhelma i usiłował doprowadzić go do małżeństwa z polską królową.

Na środek pomieszczenia wystawiono długą dębową ławę, a pan Gniewosz padł na oba kolana i wsunął się pod nią jak bawiące się dziecko albo człowiek niskiego stanu. Ale nikt się nie roześmiał, bo rzecz się miała wedle starego zwyczaju.

– Szczekałem jako pies – oświadczył pan Gniewosz. – Łgałem jak pies na temat pana Wilhelma i szlachetnej pani Jadwigi królowej. A teraz odszczekuję kłamstwa, com je rzekł, aby wszystkim była znana prawda.

Hedwiga, córka Janosza, próżno wypatrywała za Mikołajem. Nie było go w orszaku wielkiego kniazia Jogajły ani pomiędzy innymi książętami. Nie przyjechał ani tego dnia, ani później, kiedy zjechali już wszyscy uczestniczący w ceremonii chrztu litewskich książąt. Mikołaj nie przyjechał, a powiadano, że w tych dniach w Krakowie nie brakowało nikogo.

Niedźwiedź

Mikołaj nie miał płaszcza i kiedy wyprowadzono go na zaśnieżony dziedziniec, mroźne powietrze przeniknęło go natychmiast do szpiku kości. Na szczęście strażnik rzucił mu pod nogi coś, co kiedyś było opończą z grubego sukna, a teraz łachmanem.

– Lepiej to załóżcie – poradził. – Raczej nie wrócicie już do swojej celi.

Mikołaj szybko naciągnął na siebie mocno dziurawe odzienie i chciał zapytać, dokąd go prowadzą, kiedy nagle sam to odgadł.

Najpierw na środku dziedzińca zobaczył brzuchatego knechta, który zachęcająco kiwał na rycerza trzymanym w ręku biczem, a zaraz potem duży, wysoki wóz, a na nim coś, co odtąd miało być mieszkaniem Mikołaja.

– Jakże się wam podoba? – zapytał strażnik – Zeszłej wiosny trzymaliśmy tam dwa spore niedźwiedzie, więc dla was będzie w sam raz.

Podeszli i człowiek z biczem uprzejmie pomógł Mikołajowi wdrapać się na wóz, a następnie starannie zamknął drzwi na dwa duże zamki.

Klatka była zbudowana z szerokich żelaznych listew, zamocowanych wielkimi nitami. Listwy były pod nogami, po bokach i nad głową.

– Gotowe – powiedział człowiek z biczem, zwracając się do strażnika, który przyprowadził Mikołaja. – Teraz tylko zanieść klucze panu komturowi.

Przyjrzał się uważnie człowiekowi w klatce i pokiwał głową z uznaniem.

– Pan komtur miał rację, jak zwykle – zauważył. – To widok ciekawszy nawet od niedźwiedzi.

Dwa dni siedział Mikołaj syn Jeno w żelaznej klatce, wystawionej na środku dziedzińca zamku Angerburg, zanim zaprzężono woły i wóz ruszył w objazd krzyżackiego kraju.

Pierwszy dzień był bodaj najtrudniejszy, wszystkie następne wydawały się już tylko takie same. Mikołaja, siedzącego w żelaznej klatce niczym niedźwiedź, przychodzili oglądać wszyscy. Bracia zakonni, giermkowie, knechci i służba. Pokazywali palcami, wyśmiewali się, przedrzeźniali. Często ktoś splunął albo dla zabawy szturchnął kijem.

Mróz trzymał i nikomu nie chciało się grzebać w śniegu w poszukiwaniu kamieni. Czasem rzucano więc odpadkami albo wlewano do klatki pomyje. Najczęściej, i to wszędzie, w Angerburgu, a potem w licznych osadach, zamkach, miastach i na drogach, ciskano w więźnia końskim łajnem.

– Trafiony!

– Powtórz, powtórz!

– To ci dopiero cel!

– I jeszcze raz trafiony!

– Widziałeś? W samo czoło!

– Uchyl się, psie! Uchyl trochę! No, rusz się! Chyba jeszcze nie jesteś trupem?

– Eee, też mi zabawa! Jakbym do słupa rzucał. Mikołaj szybko przekonał się, że nie może uciec, że nie uda mu się zasłonić przed ciosami i nieczystościami spadającymi ze wszystkim stron. I tylko zaciskał zęby;

– Daj mi siłę, Chryste Panie – modlił się w duchu. – Daj mi siłę!

Późnym wieczorem, kiedy nikogo nie było na dziedzińcu, do wozu z klatką zbliżył się niepostrzeżenie jakiś zakapturzony człowiek, któremu nie przeszkadzał bijący stąd smród. Był to brat Otto von Popeln.

Rozejrzał się, wyjął z zanadrza małe zawiniątko i wrzucił je do wnętrza, pod nogi Mikołaja.

– To gęsi smalec – powiedział szeptem. – Posmarujcie tłuszczem wszystkie odkryte części ciała, bo idzie na tęgi mróz. Inaczej odmrozicie sobie ręce, twarz i stopy, a wtedy nic wam już nie pomoże.

Mikołaj bez pośpiechu podniósł zawiniątko i ukrył je na piersiach.

– Czemu to robicie? – zapytał.

– Byście w zdrowiu przetrzymali do jutra.

Otto von Popeln nie patrzył na uwięzionego. Jego wzrok biegał po dziedzińcu, wypatrując, czy nie zbliżają się wartownicy.

– Do jutra? A co zdarzy się jutro?

– To wie tylko Pan Bóg. Ale na jutro wielki marszałek nakazał gotowość do drogi.

– Na jego rozkaz przyszliście?

– Nie. On nie wie o tym.

– Więc jeśli się dowie, będzie gniewny...

– Nie dowie się, bo chyba mu nie powiecie – rycerz z niepokojem popatrzył na Mikołaja.

– Nie powiem – zgodził się Mikołaj. – Ale powiedzcie, co stanie się ze mną. Zdradźcie mi plan, co ze mną zrobią.

– Nie wiem, przysięgam – zapewniał von Popeln. – Wiem tylko, że baron de Saint-Omer prosił za wami...

– Saint-Omer? – zdziwił się Mikołaj.

– Prosił – potwierdził pan Otto. – Byłem przy tym, jak prosił o wasze życie. Chciał was odkupić. Ale pan marszałek odpowiedział, że tak nie może być, bo baron de Saint-Omer nie odsłużył jeszcze okupu za siebie, za was zaś wyznaczono podobno bardzo wysoką sumę. Nie wiem, czemu aż tak wysoką. Słyszałem też, jak mówił, że sam nie może rozstrzygać o waszym losie. Zapewnił, że przedstawi sprawę kapitule Zakonu i to ona postanowi, co i jak.

– Wtedy już będę martwy – mruknął Mikołaj. – Przecież ruszacie na wojnę.

– Na wojnę? – Otto cofnął się przestraszony. – To wiecie o tym? Przecież to tajemnica! Ścisła tajemnica! Jeżeli wiecie o niej, znaczy, że jesteście szpiegiem!

– Macie mnie za głupca? – upomniał go surowo Mikołaj. – Przecież nawet tępy człowiek zobaczyłby przygotowania do wyprawy i to, że dobiegają końca. Lada chwila padnie więc rozkaz do wymarszu. A dokąd miałyby iść zbrojne zastępy Zakonu, jak nie na wyprawę? A przeciw komu, jak nie przeciw Litwie? To odgadłoby nawet dziecko.

– Prawda – zgodził się von Popeln po krótkim namyśle. A potem dodał:

– Powiem wam, jeśli obiecacie, że nie zdradzicie, od kogo się dowiedzieliście. Otóż ruszymy pewnie już jutro i widzi mi się, że pan marszałek każe was zabrać ze sobą.

– W tej klatce? – Tak.

Mikołaj usiadł na powrót. Najwyraźniej marszałek Wallenrod zamierzał spełnić swoją groźbę, zabrać jeńca i jak dzikiego zwierza obwozić wszędzie, pokazując i skazując na hańbę i upokorzenie.

– Panie – stęknął jeniec. – Przez chrześcijańskie miłosierdzie proszę was o pomoc.

– Nie mogę – odszepnął von Popeln. – Bóg mi świadkiem, że chciałbym wam dopomóc, ale obowiązuje mnie reguła.

A reguła mówi: Będziesz bezwzględnie posłuszny wobec przełożonych, nie odmówisz wykonania rozkazu ani polecenia. Postaram się dopomóc wam na tyle tylko, na ile to jest możliwe. Może uda mi się podrzucić wam trochę jedzenia lub wody. Ale nawet nie proście mnie, żebym choćby rozmawiał z wami o ucieczce...

I Krzyżak przeżegnał się na wszelki wypadek.

Mikołaj z Krasawy wspomniał matkę, ojca, dziadka Jurę, nauki przeora z Jasnej Góry, Hedwigę. Ścisnęło mu się serce, nie ze strachu, ale z żalu nad młodym życiem, którego już tak niewiele pozostało. Ale opanował się, wstrząsnął ramionami, jak gdyby odpędzał natrętne myśli, strach i oczekiwanie bólu.

– Ha! – powiedział w duchu. – Niechaj się stanie, co ma stać. Nie zobaczy nikt mojego lęku, a Bóg sprawiedliwie oceni moje uczynki.

I zwrócił się do pana von Popeln, który zamierzał już odejść.

– Czy wiecie, gdzie są moi ludzie?

– Zostali potraktowani jak wojenni brańcy, zgodnie ze zwyczajem – odpowiedział pan Otto.

– Co to znaczy?

– Prawo mówi, że nie można schwytanego zbrojnego, który występował przeciw Zakonowi, puścić wolno bez należytej kary, aby nie wstąpił powtórnie w szeregi nieprzyjaciół.

– Zatem?

– Ponieśli karę i odeszli.

– Kłamiecie! – oburzył się Mikołaj. – Wiem od mojego ojca, a i teraz po sobie, że nie puszczacie win w niepamięć, choć codziennie się o to modlicie.

– Odeszli – powtórzył von Popeln. – Tylko... Pan Wallenrod kazał ich okaleczyć, żeby więcej nie mogli służyć przeciw Zakonowi.

Mikołaj przeżegnał się z przerażeniem.

– I mój giermek? – zapytał jeszcze. – On nie zasłużył na ten los. To dobry chrześcijanin, który uczył mnie rycerskiego rzemiosła...

Niespodziewanie Otto von Popeln prawie zachichotał wesoło.

– O niego nie musicie się troszczyć. Jemu nic złego się nie stało. Poprzysiągł, że zawsze chciał służyć pod sztandarami Zakonu, więc pan marszałek zgodził się poddać go próbie. Z jego rozkazu wasz giermek wszedł w skład załogi Angerburga i będzie pełnił służbę przy osobie komtura Hermana. Jeśli po roku_

Mikołajowi krew uderzyła do głowy, a serce zmartwiało. Wierny sługa, domownik, omal przyjaciel, tak łatwo przeszedł na cudzą służbę.

– Bądź przeklęty, Oset! – wyjąkał pan z Krasawy. – Tyle lat jadłeś chleb z naszej ręki, by teraz ugryźć ją jak wściekły pies. Bądź przeklęty na wieki!

Pan Janosz Orkeny wybierał się do Krakowa na uroczystości chrztu, ślubu i koronacji wielkiego kniazia Jogajły, ale tym razem nie zabierał ze sobą żony. Pani Agnieszka przywiozła do Potoka zapłakaną i zupełnie rozbitą starszą córkę Janosza, Marinę, i przekonała męża, żeby ten zabrał córkę z sobą.

– Przeżyła ciężkie chwile – mówiła. – Boi się, że kto na nią spojrzy teraz, to po to tylko, by się z niej wyśmiewać. Weź ją do Krakowa, odpocznie od tutejszych ludzi, a ludzie od niej i kiedy będzie z tobą, znajdą sobie inny temat do plotek.

Pan Janosz nie był zadowolony, bo podróż z niewiastą jest wolniejsza i trudniejsza, a córka w stolicy będzie się domagała obsługi i wydatków, ale w końcu dał swoją zgodę. i Marina pojechała z nim razem do Krakowa.

Pan Janosz przez lata żałował tej zgody, tak bardzo córka dała mu się we znaki. Zapomniał już, jaka była próżna, zazdrosna o wszystko, małostkowa, jak się czepiała wszystkich i wszystkiego, jak była stale niezadowolona. W domu, zanim wyszła jeszcze za maż, miał z nią do czynienia tylko od czasu do czasu, zajęty sprawami gospodarki czy swoimi licznymi obowiązkami. Teraz, w czasie drogi, a potem w Krakowie, miał ją stale przy sobie, u boku, choć pewnie słuszniej należałoby powiedzieć: na głowie. Musiał znosić jej humory, wymówki, przykre słowa i miny, a choć robił wszystko, co tylko mógł i umiał, ani na chwilę nie potrafił poprawić jej nastroju.

Na królewską koronację wyruszył też z wystawnym orszakiem holsztyński starosta, Ostasz z Lipowej, i jeśli nie liczyć królewskich, był to jeden z największych orszaków, jaki w tych latach wjechał do Krakowa. Ostasz wydał na tę wyprawę wiele pieniędzy, tak bardzo zależało mu, żeby pokazać się bogato i dostojnie. Zabrał więc ze sobą dwudziestu uzbrojonych ludzi, ściągając ich nawet z zamkowej załogi w Holsztynie, do tego ćwierć setki pachołków, trzy pary sań z bogato przystrojonymi końmi. Sanie, w których podróżowała jego młoda żona, otaczało ponadto sześciu szlachciców z okolicy, liczących nie tylko na odpowiednie pokazanie się, ale i na jakieś inne, na razie niewiadome korzyści.

Najcenniejszym i najpiękniejszym klejnotem Ostasza była jego żona, bo pani Judyta natychmiast wywołała na dworze poruszenie i zaciekawienie wszystkich, miejscowych, dworzan, szlachty i rycerstwa.

Ostasz bawił w Krakowie już na kilka dni przed uroczystościami i kiedy inni biegali teraz za gospodami lub choćby kątem do spania i ulokowania służby, on korzystał z obszernego zajazdu, który zajął w całości, srodze przepłacając właściciela, żeby nikogo więcej za bramę nie wpuszczał, ani do domu, ani też do stajni.

Spotkał się z panem Janoszem na Grodzkiej ulicy, bo stanęli niedaleko siebie i ukłonili się uprzejmie, ale ani nie prowadzili rozmów, ani też się nie unikali. Obaj później byli w tłumie, który świadczył na chrzcie kniazia Jogajły i jego braci, obaj byli w katedrze, kiedy węzłem małżeńskim połączono kniazia, teraz już Władysława, z dostojną panią Jadwigą i obaj krzyczeli niedługo potem: sława, sława!, kiedy arcybiskup Bodzanta nałożył na głowę kniazia koronę polskiego królestwa.

Ale obaj trzymali się z dala od siebie, Ostasz był w grupie panów bliskich księciu Opolczykowi jako jego lennik, pan Janosz zaś przy panu wojewodzie Spytku, podobnie jak pan Jeno z Krasawy i większość innych.

Wcześniej jeszcze pani Judyta, jak wspomniano, zawojowała wszystkich na królewskim dworze. Ładna, żywa, umiejąca zachować się dwornie, a odważna, obyta, pewna swoich zalet, zachwyciła wszystkich bogatym strojem, dowcipem i uprzejmością. Panowie chodzili za nią tabunami, gdzie by tylko się pokazała, w kościele, na zamku, w mieście. Uczestniczyła też w ucztach, a wszyscy wokoło świadczyli jej uprzejmości i jednego dnia aż czterech różnych rycerzy ślubowało jej publicznie swoje wieczne oddanie i uwielbienie. Był wśród nich także niedawny adorator Hedwigi córki Janosza, pan Jan z Tymbarku. Kochliwy ten rycerz pierwszy ofiarował jej swoje służby i przez cały czas pobytu pani Judyty w Krakowie nie odstępował jej ani na krok.

– Oto przykład męskiej stałości – podkpiwała królowa Jadwiga, która jak inni zauważyła zachowanie pana z Tymbarku. – Dopiero co gotów był dla ciebie iść na koniec świata, a teraz spodobała mu się inna.

Ale Hedwiga nie miała żalu.

– Pani Judyta rzeczywiście jest piękna – powiedziała, usprawiedliwiając postępowanie rycerza. – A ja, miłościwa pani, jestem bardzo zadowolona, że nie chodzi za mną jak przyuczony piesek. Jest na co dzień bardzo męczący, wiem to chyba dość dobrze.

– Więc w żaden sposób cię to nie przejmuje? – dopytywała się królowa.

– Nie, najjaśniejsza pani.

– Nadal myślisz o swoim Mikołaju?

– Myślę, miłościwa pani. Spodziewam się, że jak inni panowie przybędzie na wasze wielkie uroczystości, może więc znajdę sposobność...

– Przyprowadzisz Mikołaja do mnie – poleciła królowa. – Jak tylko go zobaczysz. Powiesz mu, że nakazałam, aby się natychmiast przede mną stawił. Nie przerywaj i nie wykręcaj się. Będę nieco zajęta, ale dla twojego ukochanego znajdę czas w każdych okolicznościach.

Ale Hedwiga nie chciała postępować w ten sposób.

– Wybaczcie, miłościwa pani – prosiła. – Mówiłam już, że nie chcę go zmuszać do niczego. Nie mogę mu powiedzieć, że kazaliście przyjść, bo od razu będzie wiedział, że ja chciałabym.

– Dobrze – zgodziła się królowa. – Nakażę komu innemu, aby powiadomił mnie o przyjeździe pana Mikołaja. Zadowolona?

– Tak, najjaśniejsza pani Ale nie każecie mu żenić się ze mną?

– Nie każę, skóro tego nie chcesz. Mogę natomiast zabronić mu, aby żenił się z kim innym bez mojej wyraźnej zgody.

Chciałabyś tego?

Hedwiga zawahała się.

– Nie wiem – odrzekła po chwili. – Wcześniej wolałabym sama z nim pomówić. Dowiedzieć się, co myśli teraz..

– To wszystko nie może trwać tak długo – postanowiła królowa. – Trzeba, abyś się na coś zdecydowała. Wszystko zdąża do jakiegoś celu, zmienia się, dojrzewa. Jutro kończę dwanaście lat, pojutrze będę już żoną. Przecież ty jesteś ode mnie trzy lata starsza.

Obietnica Salomona

Hedwiga zaglądała czasem do fiolki, wąchała napój i zastanawiała się, kiedy i w jakich okolicznościach go użyje. W przeddzień uroczystości ślubnych królowej Jadwigi uznała, że na ten szczególny dzień Mikołaj na pewno przyjedzie.

Planowano wielką ucztę i Hedwiga wierzyła, że znajdzie stosowną okazję do wypróbowania cudownego napoju.

Odszukała flakonik i wpadła w rozpacz, bo zawierał niewiele leku. Nie podejrzewała kradzieży, pomyślała raczej, że napój wyparował, ulotnił się, kiedy zbyt długo zwlekała z jego zastosowaniem.

Jeszcze tego samego dnia pobiegła do Apteki Pod Czaplą. Za ladą stał młody aptekarz, którego nie znała i który jej nie znał. Kłaniał się i pytał uprzejmie, czego sobie życzy.

– Czy mogłabym mówić z waszym ojcem? – zapytała. – Przyrządził mi niegdyś pewien lek, z którego byłam bardzo rada i chciałam go teraz powtórzyć...

Aptekarz Danker zmarszczył brwi.

– I wy? – zapytał niechętnie. – Doprawdy, czarny mam dzisiaj dzień. Poprosiłem ojca o zastępstwo, bo ważne miałem sprawy do załatwienia. Krótko mnie zastępował, a tyle narobił kłopotów. Co wam się stało, waszej przyjaciółce czy waszej rodzinie? Wybaczcie i zapewniam was, że wszystko zrobię, aby to wynagrodzić. Ojciec kiedyś był dobrym aptekarzem, lecz wtedy służyły mu nie tylko oczy, ale i rozum. Potem, gdy się zestarzał, coś niedobrego porobiło się z jego głową. – Zaprawdę, przysięgam na święte zwoje Tory, a wiedzcie, że u nas to jest wielka przysięga, wynagrodzę wszystkie wasze krzywdy.

Hedwiga "nie zrozumiała, co chce powiedzieć aptekarz, a ten zafrasowany, targał sobie włosy na głowie, mierzwił brodę i kłaniał się, raz po raz zapewniając o swoim oddaniu.

– Zaklinam was w imię wspólnego Boga, byście nie szli ze skargą, bo teraz, kiedy ojca już tu nie ma, to nigdy więcej się nie powtórzy.

– Co nigdy się nie powtórzy? – zapytała Hedwiga.

– Nigdy nie powtórzą się błędy, jakich się dopuścił, jak powiedziałem, ze starości i z powodu zniszczonego wzroku.

Dostojna matka Flora obiecała, że nie pójdzie na skargę.

– Matka Flora? – zaciekawiła się Hedwiga. – Czy mówicie o przełożonej w klasztorze klarysek? Co jej się stało?

– Znacie czcigodną przełożoną? Oczywiście, że znacie, bo któż by jej nie znał, po co pytam! Ojciec miał przygotować lek na wysypkę na twarzy. Wszystko mu przygotowałem, wiedział dobrze, jak powinien postąpić, bo przecież to od niego nauczyłem się niegdyś przyrządzania tego lekarstwa. A on zrobił maść tak silną, że matce Florze nie tylko nie zniknęła wysypka, ale zrobiły się na twarzy wielkie czerwone plamy, bolące i swędzące. Uprosiłem ją, żeby nie składała skargi Zaiste, to bardzo szlachetna kobieta. Ale inni powiadają, że to rozmyślnie zrobiona robota, że niby jakieś żydowskie knowanie przeciw Kościołowi, bo przeciw klasztorowi Boże, czemuś tak mnie pokarał i pozwoliłeś mi wyjść z apteki w tak trudnej chwili?

– Czerwone plamy na twarzy? – Hedwidze natychmiast przypomniała się wizyta w aptece i rozmowa ze starym Salomonem. – Tak się składa, aptekarzu, że przypadkiem wiem, iż nie jest to wina waszego ojca.

Żyd w wielkim zdumieniu aż otworzył usta.

– Wy? – zapytał. – Wy wiecie?

– Wiem, bo byłam przy tym. Zapytajcie ojca, a pewnie i on sobie to wszystko przypomni.

– Ojca już pytałem, ale nie pamiętał i upierał się, że wszystko wykonał wedle konieczności.

– Nie znam się na lekarstwach i sposobach ich przyrządzania – wyjaśniła Hedwiga. – Ale wiem, że lekarstwo może uleczyć i może zaszkodzić. Byłam w aptece akurat w chwili, kiedy wasz ojciec przekazywał gotowy lek posłańcowi Dokładnie pamiętam, jak mówił, żeby matka Flora zażywała go bardzo ostrożnie. Rano i wieczorem, powiedział, rano i wieczorem, cienką warstwę nałożyć na twarz. Inaczej skóra może zostać zeszpecona.

– Tak powiedział? – zdumiał się aptekarz. – I wy to słyszeliście, szlachetna pani? Ależ to zupełnie zmienia postać rzeczy! Komu tak powiedział? Czcigodnej matce Florze?

– Nie widziałam tu żadnej zakonnicy, a już na pewno nie była to przełożona panien klarysek. To był posłaniec z klasztoru, ściślej mała dziewczynka. Trochę się nawet dziwiłam, że małego dziecka używają siostry do takich poruczeń, ale podobno przychodziła do apteki dość często.

– Mała dziewczynka? Blondynka z niebieskimi oczami? Milutka, choć milcząca i jakby zastrachana?

– Dobrze ją określiliście. Taka właśnie.

– Wielki Panie! – ciężko westchnął aptekarz. – Wiem, kto to jest. To Odina, to mała służąca z klasztoru, nader rozgarnięta i na pewno wszystko powtórzyła dokładnie, jak jej powiedziano. A to świadczy tylko o tym, że jednak ojciec mój zbyt silną przygotował maść dla szlachetnej matki Flory...

– Albo ona używała jej nieodpowiednio – zauważyła Hedwiga przytomnie.

Aptekarz jakby nie dosłyszał tej uwagi.

– Dowiem się wszystkiego – obiecał. – Matka Flora powiedziała, że nie wniesie oskarżenia i proszę Boga, aby wytrwała w swoim postanowienia A wy dla jakiej przyczyny tu przyszliście? Czy i wam ojciec mój przygotował jakie lekarstwo?

– Tak – przyznała Hedwiga.

Aptekarz znowu złapał się za głowę z wielkiego bólu i smutku. Hedwiga miała zakrytą twarz, podobnie jak przy poprzednich wizytach, kiedy nie chciała być rozpoznana, i teraz aptekarz pomyślał, że ona także ma kłopot z liszajami na twarzy.

– Umiem robić dobre maści – zapewniał. – Dobre, lepsze nawet niż robił mój ojciec. Wam je zrobię zupełnie za darmo. Więcej, zwrócę wam pieniądze za tamto lekarstwo, które okazało się zdradliwe, jak zwróciłem pani Florze...

– Nie po to przyszłam – przerwała mu Hedwiga. – Nie dostałam żadnych liszajów. Przyszłam, bo wasz ojciec zrobił mi pewien lek. Wykorzystałam go już i chciałam zamówić nową porcję.

– Chętnie wam ją przygotuję – zapewnił. – Co to za lekarstwo? Czy wiecie, jak się nazywa? Nie, nie musicie znać nazwy, wystarczy, że powiecie mi, w jakiej chorobie lub dolegliwości miało wam przynieść ulgę. Hedwiga zawahała się.

– To pewien bardzo szczególny lek. – zaczęła niepewnie. – Tak mnie zapewniał wasz ojciec. I prawdę mówiąc, to z nim chciałam mówić.

Aptekarz popatrzył na klientkę z zastanowieniem.

– Chcecie mówić z ojcem? To nie powiedziałem wam, że już go nie ma?

– Nie ma? A kiedy wróci?

– Kiedy wróci? Nigdy nie wróci – zaszemrał aptekarz i w tym geście i mruczeniu bardzo był podobny do swojego ojca, tak bardzo, że Hedwidze wydawało się, że to samego Salomona ma przed sobą.

– Nigdy nie wróci – powtórzył aptekarz. – Mój ojciec umarł. Zrobił mi taki wielki kłopot, a potem zupełnie niespodziewanie umarł.

– Umarł? – nie zrozumiała. – Jak to umarł?

– Zwyczajnie umarł, bo Żydzi też umierają, szlachetna pani i zapewniam was, że zupełnie tak samo jak chrześcijanie.

Tylko, że ich nie czeka niebo, jak to jest u was, a jedynie czeluść.

Hedwiga poczuła, jak ciężki kamień toczy się w kierunku jej serca i tam osiada. Stary Salomon umarł, cóż więc będzie z jej lekarstwem?

– Jestem dobrym aptekarzem – przypomniał Danker. – Bardzo dobrym i umiem przyrządzić leki na wszystko. Mówię wam, nie gorsze od leku mojego ojca, a po ostatnich wypadkach, to chyba nawet lepsze. Powiedzcie tylko, czego potrzebujecie.

– Nie wiem, jak to się nazywa – odparła Hedwiga. – Nie znam nazwy tego lekarstwa. Wasz ojciec mówił mi tylko, że jest skuteczne i trudno je zrobić, bo jest sporządzane według bardzo starej recepty. Ale skoro wy twierdzicie, że umiecie zrobić wszystko, a wszystkiego nauczyliście się od swojego ojca, na pewno i ten lek będziecie mogli przyrządzić.

– Jeśli mi powiecie, na jakie dolegliwości miał być przeznaczony.

– Robi się go z mandragory – przypomniała sobie Hedwiga. – Ojciec wasz chciał mi pomóc w pewnej bardzo subtelnej sprawie...

Danker czekał, co powie, jak gdyby nie wiedział, do czego zmierza.

– Jeszcze nie wiecie? – zapytała. – Nie domyślacie się? Dobrze, powiem wprost. To lek miłosny. Nektar na miłość, jaką mężczyzna powinien odczuwać do kobiety.

– Dla waszego męża? Aby był bardziej czuły?

– Nie mam męża.

– Zatem dla kochanka.

– Co też mówicie! – zawołała z oburzeniem.

– Wybaczcie te pytania. Pytam, chcąc się dowiedzieć dokładnie, o jakim leku mówicie. Zatem, na co miało pomóc to lekarstwo?

– Chodziło o to, że miałam go podać w winie pewnemu mężczyźnie, żeby mnie pokochał. Taki właśnie lek. Czarodziejski napój na miłość.

Aptekarz rozejrzał się szybko i nerwowo wokoło.

– Błagam was, pani! Nie używajcie takiego słowa. W tej aptece ani też w żadnej innej nie przyrządza się żadnych cudownych napojów. Wszystko odbywa się w zgodzie z prawem i w zgodzie z medycyną.

Aptekarz boi się, aby nie posądzono go o czary – pomyślała Hedwiga. Czy zatem rzeczywiście stary Salomon używał zakazanej magii? Boże, tylko nie to!

– Dobrze, mniejsza o nazwę – powiedziała, gotowa doprowadzić sprawę do końca. – Już wiecie, o jaki lek chodzi Przyszłam zamówić u was kolejną porcję, bo poprzednią straciłam.

– Straciliście? – zapytał przeciągle. – Wybaczcie, ale chyba nie będę wam mógł pomóc w tej sprawie.

– Jak to? Przecież jesteście aptekarzem...

– Ale nie znam takiego przepisu, o jakim mówicie. Prawdopodobnie źle coś zrozumieliście, ale to i nie dziwota, język farmacji, jak i język medycyny, nie są łatwe dla człowieka, a już szczególnie dla niewiasty...

– Więc nie możecie zrobić lekarstwa?

– Nie mogę, pani. Nie mogę, nie umiem i nie chcę robić leków, które wedle mojego rozeznania są zakazane. Miałbym się z pyszna, gdyby rada dowiedziała się, że takie zamówienia się tu przyjmuje. Nie dość, że to naciąganie klientów na lekarstwa, których nie ma, to jeszcze zwykłe oszustwo i można zostać oskarżonym o uprawianie czarów...

– Ale przecież wasz ojciec... Aptekarz złożył ręce jak do modlitwy.

– Litości, szlachetna pani! Nie gubcie mnie! Dajcie już spokój mojemu biednemu ojcu, któremu przed śmiercią najwyraźniej rozum się do cna pomieszał. Pewnie nawet nie wiedział, co się wokoło dzieje.

– Mówił zupełnie składnie – zauważyła Hedwiga.

– Jesteście tego pewni? I zeznacie to przed panami z Inkwizycji? – przyciszył głos.

Hedwiga uznała, że aptekarz nie udzieli jej pomocy.

– Biedny staruszek! – biadał aptekarz. – Naplótł niestworzonych rzeczy i porządnie namącił w głowach wielu dobrym ludziom. Lepiej zapomnijcie, co mówił, i w ogóle zapomnijcie o nim. Po co wam pamiętać o jakimś starym Żydzie, który dawno już nie żyje? Po co wspomnieniem szalonego, starego Żyda zaprzątać sobie śliczną główkę? Odejdźcie pani w pokoju. A oto zapłata, jaką daliście mojemu ojca Zwracam wam w całości Hedwiga wzięła monetę ze stołu. Na spoconej twarzy aptekarza żyły nabrzmiały mocno, oczy biegały we wszystkie strony.

– Dobrze – powiedziała. – Zapomnę o wszystkim, skoro i wy nie chcecie pamiętać. Może macie rację...

– Mam na pewno – potwierdził żarliwie. – Przecież wiecie, jak to bywa ze starymi ludźmi. Ubzdurają sobie coś i nijak nie idzie im przetłumaczyć, że się mylą. Opowiadają bajdy, bo nie pamiętają już, co jest bajką, a co prawdą...

– Tak – zgodziła się. – Tak podobno bywa ze starymi ludźmi Więc mówicie, że wasz ojciec tak był stary, że pewnie rozum mu się pomieszał i nie można było z nim przytomnie porozmawiać?

– Tak, pani, tak. To częsta choroba starości.

– I nie mówił wam o mnie i lekarstwie, które dla mnie przygotował?

– Ani słowa. Jak nie powiedział o lekarstwie dla pani Flory, z czego będę miał teraz same kłopoty...

Hedwiga schowała monetę do jałmużniczki.

– Tedy do widzenia, aptekarzu.

– Do widzenia, do widzenia. I niech się wam szczęści we wszystkim, szlachetna pani. Pozwólcie sobie powiedzieć, że kto jak kto, ale wy na pewno nie potrzebujecie żadnych cudownych środków, aby was miłowano...

Hedwiga uśmiechnęła się smutno.

– A jednak nie chcecie mi powiedzieć prawdy – rzuciła już w drzwiach. – Szkoda mi waszego ojca. Choć stary, wydawał się dobry i szlachetny. I nie był takim kłamcą, jak wy.

– Co też mówicie, pani?

– Mówię, że jesteście kłamcą, aptekarzu. Wasz ojciec nic wam o mnie nie wspominał, tak? Nic nie mówił o leku, jaki dla mnie przygotował, tak?

– Ani słowa – Danker nie patrzył na dziewczynę. – Ani jednego słóweczka.

– To jakim sposobem wiedzieliście, ile pieniędzy macie mi zwrócić za lekarstwo? Kto wam powiedział, ile za nie zapłaciłam?

Hedwiga szła przez miasto, nie bardzo wiedząc, co się z nią dzieje, dokąd idzie i którędy. Nie było aptekarza Salomona, nie będzie lekarstwa. Nie będzie Mikołaja?

Szła, nie kierując się w żadne konkretne miejsce i nagle stwierdziła, że znalazła się na obszernym brukowanym dziedzińcu, otoczonym piętrowym budynkiem z czerwonej cegły. Rozpoznała klasztor sióstr klarysek W kącie dziedzińca siedziała skulona mała dziewczynka. Jej ramionami wstrząsał płacz. Hedwiga od razu ją rozpoznała. Było to dziecko, które dwukrotnie spotkała w Aptece Pod Czaplą.

Podeszła i bez słowa przytuliła dziewczynkę. Ta spojrzała spłoszonym wzrokiem, ale widać i ona rozpoznała panią z zakrytą twarzą, bo w jej wzroku pojawił się domyślny błysk i nie uciekła od uścisku.

– Nie płacz – powiedziała Hedwiga. – Tak to już jest, że nie zawsze wszystko układa się po naszej myśli. Widzisz, ja też doznałam rozczarowania i moje oczekiwanie także okazało się płonne.

Wyjęła z rękawa jedwabną zieloną chusteczkę i wytarła nią twarz dziewczynki. Ta poddawała się tej czynności z ufnością, a kiedy podniosła rękę do chustki, Hedwiga zobaczyła wyraźne czerwone szramy na jej dłoniach. Mogły pochodzić tylko od licznych uderzeń rózgą.

– Boli? – zapytała, wskazując wzrokiem szramy. – Matka Flora kazała cię ukarać za tę maść, tak? Pewnie myślała, że niedokładnie powtórzyłaś zalecenia starego aptekarza.

Dziewczynka nie odpowiedziała, ale uciekła ze wzrokiem i w Hedwidze zrodziło się nagle straszne podejrzenie.

– Ejże! – powiedziała. – Nie powiesz chyba, że zrobiłaś to naumyślnie? Tak? Ale to jest grzech, dziecko!

Dziewczynka zerwała się spod muru i byłaby uciekła, gdyby córka Janosza nie przytrzymała jej za chude ramiona.

– Czekaj! Nie powiem nikomu!

Oczy Odiny spojrzały niepewnie na Hedwigę.

– Nie powiem – obiecała Hedwiga. – Chyba wiem, dlaczego to zrobiłaś. Matka Flora jest pewnie dla ciebie bardzo surowa, co? Może nawet za bardzo, jak sądzę. Może jest nawet dla ciebie niesprawiedliwa i chciałaś ją ukarać? Tak było? Nie bój się, nie powiem nikomu. I wiesz co? Jest za rogiem piekarnia, gdzie mają pyszne słodkie bułeczki z pszennej mąki. Kup sobie wiele takich bułeczek albo co innego.

Wyjęła z jałmużniczki złotą monetę, którą Danker zwrócił jej niedawno w aptece.

– Weź. I podnieś głowę do góry. Powiedz sobie, że kiedyś, któregoś dnia, wszystko to zmieni się, będzie lepsze na pewna; Trzeba w to tylko wierzyć.

Poprawiła płaszcz, uśmiechnęła się do dziewczynki i chciała odejść. Ta nadał nie mówiąc słowa, wyciągnęła w stronę pani jej jedwabną chustkę.

– Zatrzymaj ją – powiedziała Hedwiga. – Może kiedyś tu jeszcze zajrzę, to wtedy mi ją oddasz.

Wieczorem przy oknie swojej komnaty na Wawelu stała Hedwiga córka Janosza.

– Gdzie jesteś, Mikołaju? – szeptała. – Czemu nie ma cię ze mną?

Świecił księżyc, wielki i pełny.

– Gdzie jesteś, Mikołaju? – szeptała Hedwiga. – Jeżeli patrzysz teraz na ten księżyc, posłuchaj, jak ciebie wołam.

Zazdrość

Judyta, żona Ostasza, oczarowała wszystkich. Poza jedną osobą. Była nią Hedwiga córka Janosza.

– Nie wiem, czemu – powiedziała do ojca. – Ale jakoś jej nie lubię. Boże, wybacz mi. Pewnie to przez osobę pana Ostasza, którego się boję i którego po prostu nie znoszę. Wiem, że to nieładnie przenosić swoją niechęć na inne osoby, ale nie mogę się powstrzymać.

Zupełnie innego zdania była jej starsza siostra. Marina była zachwycona wszystkim. Wielkim miastem i wspaniałym zamkiem, ogromnymi kościołami, ulicami tętniącymi życiem, setkami kramów, mnogością ludzi wszelkich stanów, dźwiękiem dzwonów, muzyką na dworze, strojami panów i pań, klejnotami, końmi, gwarem, kuchnią wawelską, ucztami, ruchem, gwarem, pośpiechem.

Była też zachwycona panią Judytą.

– Co to za wspaniała kobieta! – mówiła pierwszego dnia. – Jak dostojna! I jaka piękna! Nie dziw, że mężczyźni wokoło niej kręcą się niby pszczoły przy plastrze miodu. Och, co to za wspaniałe życie na dworze! Czemu ja nie próbowałam do tej pory czegoś tak cudownego? Ojcze, czemu wcześniej nigdy nie zabraliście mnie w takie miejsce?

Początkowo pan Janosz pęczniał z dumy i zadowolenia, że nie tylko Hedwiga ma swoje miejsce u boku dostojnej królowej, jest poważana i szanowana, ale i starsza córka znalazła tutaj zadowolenie i po raz kolejny dziękował w duchu Agnieszce, że podsunęła mu myśl, aby Marinie również pokazać kawałek świata.

– Pani Judyta jest nadęta i po prostu głupia – mówiła Hedwiga. – I wynosi się nad innych dużo bardziej niż to przystoi jej rodowi. Nawet w obecności królowej zda się uważać, że jest lepsza.

– A ile ze swojej mądrości dałabyś za choćby kawałek jej urody? – pytała Marina. – Co ci po tym, że jesteś taka mądra, znasz litery, umiesz czytać i pisać, kiedy twoja pozycja na dworze jest taka jaka jest? Cóż z tego, że jesteś blisko pani królowej, skoro nie ma z tego dla nas żadnej korzyści. Czy królowa dała ci kiedyś coś naprawdę cennego albo...

– Nie służę jej dla zarobku – przerwała Hedwiga.

– W takim razie po co? Nie dla zarobku, to w jakim innym celu? Myślisz, że każe jakiemuś z tych panów pokochać cię i wyjdziesz za niego za mąż? Już ci przecież dała pana Jana z Tymbarku. I co? I nic. Teraz chodzi on jak cień za panią Judytą. Więc gdzie masz te korzyści ze swojej służby?

– Mam korzyści, bo jestem zadowolona ze swojego losu – upierała się Hedwiga, ale to tylko wzmagało wesołość jej siostry.

– Zadowolona? Sama nie wiesz, co mogłabyś mieć, gdyby królowa naprawdę ceniła cię i poważała. Powiadają, że jesteś jej zaufaną dworką. Bardzo dobrze. Tylko gdzie na to dowody? Gdzie prezenty, upominki, nadania? Gdzie twoja opieka nad ojcem czy siostrą? Ojciec jest skąpy, wiadomo, wydał mnie za biedaka, niech będzie. Przyjechałam tutaj i prawdę mówiąc, mam tylko jedną dobrą suknię. Liczyłam, że ty, skoro tak wiele znaczysz u dworu, pomożesz siostrze. Ze masz stroje, futra, kapelusze, ciżmy, płaszcze, że masz pieniądze i wiesz, gdzie co można kupić albo i uszyć wedle nowego zwyczaju. Nie spodziewałam się, że ty nie masz niczego.

Siostry siedziały w komnacie Hedwigi, przylegającej do komnat królowej, na pierwszym piętrze zachodniego skrzydła zamku. W komnacie było niewiele sprzętów i Marina patrzyła na nie z wyraźnym niezadowoleniem.

– No, gdzie masz tę królewską laskę? – pytała rozeźlona. – Nie widzę tu wiele więcej niż u mnie w Jastrzębicach.

Kiedy Marina mówiła „u mnie w Jastrzębicach", nie mogło być gorszej obelgi. Dla żony pana Wilka Jastrzębiec były określeniem czegoś najgorszego, najsmutniejszego, najbiedniejszego, najokropniejszego.

– Nie mam wielu strojów – zgodziła się Hedwiga. – Ale wiesz, mam piękny naszyjnik, którego jeszcze nie widziałaś i bardzo ładne bursztyny. Chcesz, pożyczę ci. Albo nawet możesz sobie zabrać na zawsze, bardzo będą ci pasowały do czerwonej sukni.

Marina prychnęła pogardliwie.

– Co mi po twoim naszyjniku? – zapytała niegrzecznie. – Nie pójdę na ucztę znowu w tym samym stroju, co wczoraj.

– Ale wczoraj byłaś zadowolona.

– Wczoraj byłam, dziś nie jestem. Przyjrzałam się tym wszystkim ludziom. Każdy z nich jest ważniejszy od nas, od ciebie, nawet od ojca. Ty jesteś jak mysz kościelna, a i ja przy tobie nie wyglądam lepiej. Czy naprawdę nie mogłaś nic zrobić, będąc tak blisko królowej? Przecież opowiadałaś, jak bardzo cię lubi i poważa, jak stale i zawsze chce cię mieć przy boku. Czemu zatem nie masz tego wszystkiego, co mają inne damy na dworze? Oszukiwałaś mnie, naigrawałaś się tylko, żebym zobaczyła, jaka jesteś ważna, bo myślałaś, że nigdy się nie dowiem, nie przyjadę tutaj, nie zobaczę?

– Co ty mówisz? – oburzała się Hedwiga. – Dlaczego miałabym cię okłamywać? A ja jestem zadowolona. Przecież mam wszystko, czego potrzebuję. Najjaśniejsza pani dba o mnie, jak należy, o nic nie mam żalu.

Hedwiga nie myślała o swoim życiu w taki sposób, jak jej siostra Marina i pewnie większość innych osób na dworze.

Hedwiga naprawdę nie miała pretensji o nowe stroje i klejnoty, choć w skrytości ducha i ona chciałaby mieć ich więcej. Ale ważniejsza była dla niej przyjaźń królowej Jadwigi, możliwość pozostawania u jej boku, posiadania jej sekretów, dzielenie jej trosk i rzadkich ostatnio radości.

Hedwiga córka Janosza mało czasu i mało myśli poświęcała swojej osobie.

Dla Hedwigi to wszystko, co ważne, radosne i piękne, miało dopiero nadejść. Ale że nadejdzie, nie miała wątpliwości. Marina była rozdrażniona, bo poprzedniego dnia na uczcie spotkała Ostasza z Lipowej. Nie widziała go dawno, a nieszczęśliwa z panem Wilkiem, hołubiła w sobie pamięć wydarzeń, które wydawały się jej teraz ważne i które przyczyniały jej żalu. Gdyby wtedy sprawy ułożyły się inaczej, dziś byłaby żoną starosty...

Ostasz z Lipowej, pięknie ubrany w czerwony kaftan wyszywany złotymi gryfami, cieszył się wśród wielu wyraźnym poważaniem.

Zobaczył Marinę, podszedł się przywitać, a w czasie rozmowy zerkał tylko od czasu do czasu na drugi koniec sali, gdzie jego żonę Judytę otaczał tłum młodych strojnych rycerzy.

– Miło widzieć cię tutaj, Marino – powiedział Ostasz z ukłonem. – Nie myślałem, że jeszcze w ogóle się zobaczymy, szczególnie, kiedy zaszyłaś się w tych całych Jastrzębicach.

Zawstydziła się swojego skromnego stroju, ale udawała, że jest rada ze swojego stanu i chciała, żeby on był o tym przekonany.

– Zaszyłam się, bo pewien rycerz nie dotrzymał danego słowa – powiedziała odważnie. – Gładkie słówka prawił, obiecywał, a potem zapomniał.

– Mówisz o mnie?

– O tobie.

Na twarzy Ostasza pojawił się nieprzyjemny grymas, widziany już kiedyś, groźny i nieuprzejmy. Ostasz przestał być nagle układny, lecz zanim odpowiedział, rozejrzał się, aby być pewnym, że nikt nie słyszy ich rozmowy.

– Popatrz na siebie – przemówił cichym syczącym głosem. – Kim ty jesteś, Marino córko Janosza? Twój ojciec nie chciał mi ciebie dać, a teraz wszyscy jesteśmy w jednej sali, więc po co było wynosić się dumnie ponad wszystkich innych? Kto jest teraz górą? Czy nie Ostasz z Lipowej, starosta holsztyński i przyjaciel możnych? Czy może twój ojciec, co tam samotnie stoi pod ścianą, bo nikt go nie zna i poznawać nie chce?

Więc mnie nie pouczaj, jak mam postępować. Wzgardziłaś mną...

– To nieprawda – zaprzeczyła. – Przecież długo czekałam na ciebie. Czyżbyś zapomniał, że to ty nie przyjechałeś?

– Nic nie pamiętam – odpowiedział bez uśmiechu. – I ty zapomnisz, kiedy tylko stąd wyjedziesz. Bo chyba szybko wyjedziesz? Nie wydaje mi się, żeby tu było miejsce dla kogoś takiego jak ty.

Marina zakręciła się na pięcie i odeszła prędko, prawie biegnąc, rozgniewana, z trudem panując nad łzami. Następnego dnia odwiedziła jeszcze siostrę w jej komnacie na zamku, ale potem niechętnie opuszczała gospodę. Narzekała na bóle głowy i wypominała ojcu, że wiedząc o potrzebach dotyczących strojów, zupełnie do tego nie przywiązywał wagi i nie dał jej wystarczająco dużo pieniędzy.

– Twój mąż jest od tego, żeby cię stroił – powiedział wreszcie pan Janosz rozzłoszczony. – Od niego żądaj pieniędzy.

Ja dałem taki posag, jaki ustaliliśmy, a nie był mały. Reszta należy więc do niego.

Marina rozpłakała się i na dwa dni zamknęła w swojej izbie.

Hedwiga myślała o Mikołaju z żalem i rozczarowaniem. Odrzucił ją, odrzucił. Stało się więc to, czego obawiała się najbardziej. Odtrącił ją wtedy nad rzeką, odtrąca i teraz.

Wprawdzie pani Alena dawała jej jeszcze jakąś nadzieję, ale ojciec był przeciwnego zdania.

Spotkanie Hedwigi z panią Aleną z Krasawy było bardzo serdeczne.

– Wypiękniałaś – powiedziała pani Alena, wprawiając Hedwigę w zakłopotanie. – Mój syn doprawdy jest głupcem, jeśli tego do tej pory nie zobaczył. Ale może to trochę i twoja wina. Czekaliśmy, że przyjedziesz na święta.

– Nie mogłam przyjechać – tłumaczyła się córka Janosza. – Liczne obowiązki zatrzymały mnie na Wawelu, choć wierzcie mi, bardzo chciałam być z wami wszystkimi. Podobno niedługo oboje królestwo ruszą w objazd kraju, do Wielkopolski Miłościwa pani chce mnie wziąć ze sobą i może w drodze powrotnej będzie okazja odwiedzić Dolinę. Może nawet królowa zechce przyjąć gościnę w domu mojego ojca.

– A Mikołaj bardzo żałował, że nie przyjechałaś na święta – powiedziała pani Alena, patrząc spod oka na dziewczynę.

Hedwiga zmieszała się, na policzki wypłynął jej rumieniec.

– Żałował?

– A jakże. Najpierw chodził i cię wyglądał, potem żalił się, że nie przyjechałaś.

Hedwiga czuła, jak serce zaczyna jej bić szybciej.

– Nie wiedziałam – rzekła cicho. – Nic nie wiedziałam. Myślałam, że jak zwykle niewiele sobie robi z mojej obecności.

Teraz zdumiała się pani Alena.

– Co też ty mówisz? Zawsze bardzo cię lubił i lubił przebywać w twoim towarzystwie. Przecież wiesz, że twój ojciec, jak i ja z mężem nie ukrywaliśmy nigdy, że chcielibyśmy, byście kiedyś zeszli się na poważnie...

Hedwiga hardo podrzuciła głową.

– Przecież wiecie, że i ja tak chciałam – przypomniała. – Ale Mikołaj nie chciał, uciekł, schował się.

– Mężczyźni już tacy są – uśmiechnęła się Alena. – Mało widzą i trzeba im pokazywać to, co my widzimy od jednego spojrzenia. Powiadam ci, Hedwigo, czekał na ciebie. Ale nie przyjechałaś. Myślałam nawet, że może z twojego powodu wyjechał tak nagle. Że dostał od ciebie wiadomość, bo wiem, że dostał jakiś list, którego nikomu nie chciał pokazać.

– Nie ode mnie – zaprzeczyła Hedwiga. Pani Alena zaniepokoiła się.

– To nie wiesz, gdzie jest?

– Liczyłam, że przyjedzie z wami. Nawet. , zawahała się i dokończyła ciszej: – Nawet poczyniłam pewne przygotowania.

– Ale skąd! Już wiele tygodni, jak odjechał i do tej pory nie dał znaku życia.

Pytałam kniazia Skirgajłę, bo Mikołaj przebąkiwał, że wybiera się na Litwę, ale kniaź nie widział go przed przyjazdem na ślub króla. A teraz i ty mówisz, że nie wiesz, gdzie on jest. Co zatem stało się z moim synem?

Pani Alena była przerażona.

– Nie bójcie się – powiedziała Hedwiga, przechodząc szybko z roli pocieszanej do pocieszającej. – Mój... nasz Mikołaj da sobie radę.

Dla Mariny córki Janosza pobyt na dworze, w dodatku w okresie wielkich i ludnych okoliczności, był tak trudny, że wprost nie do zniesienia.

Marina zazdrościła obecnym damom wszystkiego. Futer, szat, służby, poważania, tych żartów, zabaw, gier. I mężów czy kochanków, pięknych, strojnych, bogatych. Wstydziła się, że dwór jej jest mały, szkatuła pusta, służba nieliczna, a męża nazywają Brzydkim Wilkiem.

Marina nie przyznawała się, ale zawsze zazdrościła nawet młodszej siostrze. Że choć jej zdaniem brzydsza, stale budziła zainteresowanie młodych ludzi, że na dworze miała powodzenie, choć nie miała najmodniejszych strojów, że mówiono o niej z sympatią. Bo Hedwigę lubili na Wawelu wszyscy i należała do nielicznych, o których trudno było powiedzieć coś złego. Hedwidze świadczyli uprzejmości wielcy panowie królestwa, lubiła ją służba, uśmiechali się żołnierze przy bramie, znali ją księża w krakowskich kościołach, uśmiechali się do niej kupcy na rynku, wtykając do rąk swoje towary. Hedwigi wszędzie było pełno i wszędzie spotykała się z dowodami sympatii, w komnatach królowej, w czeladnych izbach, w wawelskiej kuchni, znała wszystkich i wszyscy ją znali.

Kiedy spotkały się tego wieczora w sypialnej komnacie, Hedwiga, zadziwiona tym wszystkim, czego dowiedziała się od pani Aleny, poczęła wypytywać siostrę i ojca, czy nie wiedzą czego o Mikołaju.

Pan Janosz zaprzeczył, ale Marina, rozdrażniona, rozczarowana, zawiedziona, natychmiast skorzystała z okazji, żeby odbić swoje niepowodzenia i żale.

– Mikołaj? – zapytała przeciągle. – Mikołaj? To ty nic nie wiesz?

– O czym nie wiem?

– Marina! – krzyknął pan Janosz ostrzegawczo. Podniósł się ze swojego miejsca i zamierzał powstrzymać córkę, ale było już za późno. Marina zamierzała powiedzieć wszystko, co miała do powiedzenia i nikt nie mógł jej w tym przeszkodzić. Teraz ujęła się pod boki. .

– Mogłam się tego domyślać – zaśmiała się z nietajonym zadowoleniem. – Mogłam się domyślać, że ty nic nie słyszałaś. I może nawet czekałaś tu, głupia, na swojego rycerza. Przecież on znalazł sobie inną!

Hedwigę zatkało. Pobladła i dopiero po chwili zdołała wykrztusić.

– To nieprawda.

– Nieprawda? – roześmiała się Marina. – Myślałaś, że ten twój Mikołaj to jaki święty czy co? Przecież wszyscy widzieli, jak łaził za nią niczym pies, skomlący o jedno jej skinienie.

– Łaził jak pies? – powtórzyła Hedwiga, nie bardzo rozumiejąc, co słyszy. – I skomlał o jedno skinienie? O czym ty mówisz, Marino?

– Nie o czym, tylko o kim – poprawiła siostra. – Każdy to wie. Oczywiście, że mówię o pani Judycie. Przecież wszyscy mężczyźni w Dolinie ulegli jej sztuczkom!

A kiedy Hedwiga milczała wstrząśnięta, Marina dodała ze smutnym zadowoleniem:

– Chyba tylko jeden mój Wilek się przed nią uchował...

Hedwiga zesztywniała nagle, to nie mieściło się jej w głowie, było najzupełniej nieprawdopodobne, zwróciła się więc do pana Janosza.

– Czy to prawda, ojcze?

Pan Janosz wzruszył ramionami.

– Ja tam nic nie wiem – powiedział wykrętnie. – Ludzie jak to ludzie, różnie gadali, ale czy jest w tym coś z prawdy...

Hedwiga podniosła dłonie do skroni.

– Judyta! Nie wiedziałam, czemu ją tak od razu znienawidziłam. Teraz rozumiem, dlaczego. Tylko nie rozumiem, jak Mikołaj mógł... Przecież to żona Ostasza!

– Przyjechała jeszcze w październiku – pospieszyła z wyjaśnieniem Marina. – Na długo przed ślubem owinęła wszystkich wokoło palca. Nawet Ostasza, a cóż dopiero innych. W Wysokiej dwaj bracia pobili się do krwi o to, który ma jej przy stole usługiwać. W czym niby miał być lepszy Mikołaj?

Omotała i jego. A potem wyszły zapowiedzi i młodzi panowie przestali przyjeżdżać do Lipowej.

Hedwiga uchwyciła się resztek ostatniej nadziei.

– Ach – powiedziała. – To chyba tylko taka dworska miłość, kiedy to panowie ślubują damom, nawet mężatkom, ale to przecież tylko zabawa.

Marina spojrzała z politowaniem.

– Zabawa? Aleś ty głupia, siostro! Naprawdę nie wiem, co tu na dworze niektórzy w tobie widzą. Przecież ty jesteś jak mała dziewczynka! Zabawa! Ładna mi zabawa, po której ludzie wyjeżdżają, gdzie oczy poniosą.

– Myślisz, że Mikołaj tak właśnie pojechał?

– A pewnie.

Hedwiga zacisnęła wargi.

Koniec. Mikołaj opowiedział się. Postanowił. Wybrał. Nie ją. I to dawno, zanim ona wpadła na ten głupi pomysł z cudownym lekarstwem.

Cudowny lek! Też wymyśliła! Choćby i miała go cały kocioł, Mikołaj wybrał już inną. Ten stary Żyd, chory i szalony, wymyślił to wszystko dla zarobku. Podszedł ją sprytnie i sprzedał nic nie wartą miksturę. Ale na szczęście stało się, jak się stało. Gdyby nie umarł, może przygotowałby jej jaki inny środek i nie daj Boże, może jeszcze zawładnąłby jej duszą.

Pan Janosz, czując, że młodszej córce zrobiono wielką przykrość, starał się temu zaradzić.

– To nawet dobra okazja – zaczaj. – Muszę ci powiedzieć, córko, że nie możesz czekać w nieskończoność i nie wiadomo na co. Skończyłaś piętnaście lat i niedługo zostaniesz starą panną. Nie powinnaś brać przykładu z siostry, która wyszła za mąż prawie na starość, a teraz nawet nie może urodzić dziecka. A ja chcę zobaczyć wnuki Tylko jakże mam je zobaczyć, kiedy ty nic w tej sprawie nie robisz. I w ogóle nie bardzo z ciebie jestem zadowolony. To przecież dziwne, że tak niewiele korzyści masz z przebywania u boku pani królowej. Wszyscy inni dostali wiele rozmaitego dobra, a w twoich skrzyniach znajduję to samo, co miałaś przed rokiem.

Hedwiga dawno już była za drzwiami.

Hedwiga wróciła późno, w lekko przemoczonych szatach, do których przykleił się wiślany piasek, bo długo chodziła nad brzegiem rzeki. Było to piętnastego lutego, dzień, w którym wielki kniaź litewski Jogajła przyjął sakrament chrztu, a z nim imię Władysława. Proszony na ojca chrzestnego wielki mistrz krzyżacki, Konrad von Zollner, oczywiście odmówił i zaszczyt ten przypadł w udziale księciu Opolczykowi.

Hedwiga płakała za Mikołajem.

Siedemnastego lutego królowa Jadwiga skończyła dwanaście lat i uzyskała pełnoletność, a nazajutrz odbyła się w katedrze wawelskiej długa ceremonia królewskich zaślubin. Córka Janosza stała z innymi w kościele, a później z innymi damami przygotowywała panią do pokładzin i nocy poślubnej. Nie brała udziału ani w uczcie weselnej, ani też w następnych, kiedy to król Władysław hojnymi darami dziękował panom polskim za najpiękniejszą królową i najpiękniejsze królestwo.

Hedwiga płakała za Mikołajem.

Czwartego marca ogromne tłumy w katedrze, na wzgórzu wawelskim i w całym Krakowie widziały, jak wszedł do świątyni wielki książę Jogajła. I wszyscy widzieli, jak wyszedł z niej Władysław, z Bożej łaski król polski, pan Ziemi Krakowskiej, Sandomierskiej, Łęczyckiej, Kujawskiej, najwyższy książę litewski, pan i dziedzic Pomorza i Rusi.

Hedwiga nie płakała za Mikołajem. Hedwiga powiedziała: widać tak musiało być i zaręczyła się z Janem z Tymbarku.

Saga rodu z Lipowej 08

Wina i kara

Plany i spodziewania

Pan Jan z Tymbarku zobaczył któregoś dnia fiolkę w jałmużniczce Hedwigi i nie dał jej spokoju, wypytując, co jest w środku, do czego służy, skąd to ma i dlaczego nosi przy sobie. Nie chciała powiedzieć, że boi się, żeby fiolka nie zniknęła albo się zgubiła. Na dworze co i raz zdarzały się rozmaite żarty i psikusy. Ktoś komuś schował trzewiki świąteczne albo kaptur, ukrył czepiec czy zaszył rękawy płaszcza.

– To lubczyk – powiedziała Hedwiga na odczepnego. – Miłosny napój.

– Dla kogo to przygotowaliście? Przecież nie dla mnie, skoro was miłuję.

– Nie dla was – droczyła się.

Jan z Tymbarku szybko powziął postanowienie, ale zrobił wszystko, żeby nie dać nic po sobie poznać. Dwa tygodnie chodził wokoło Hedwigi, dwa tygodnie czekał okazji, aż któregoś dnia zabrał fiolkę z komnaty Hedwigi, kiedy zostawiła jałmużniczkę przy sukni. Zabrał fiolkę i wieczorem, podczas uczty, wlał jej zawartość do kielicha z winem, który stał przed Hedwigą. Potem dopilnował, żeby wypiła napój, a później jeszcze włożył fiolkę na swoje miejsce. Nie wylał z niej wszystkiego, bo nie chciał, żeby zorientowała się choćby po ciężarze fiolki, wlał jej do kielicha tylko część zawartości.

Hedwiga, niczego nieświadoma, wypiła wino. Pan Jan z Tymbarku czekał, aż napój zacznie działać, ale nie zauważył jakichś szczególnych objawów ani tego wieczora, ani następnego, ani też w dniach kolejnych. Z czasem zapomniał nawet o całym wydarzeniu. Hedwiga traktowała go dokładnie tak samo. Dopiero kilka tygodni później powiedziała mu niespodziewanie, że gotowa jest wyjść za niego, a pan Jan przypisywał zmianę tej decyzji właśnie czarodziejskiemu lekowi. Myślał, że zadziałał lek, a zadziałał wolno i z opóźnieniem dlatego, że wlał do kieliszka Hedwigi zbyt małą dawkę. Napój musiał mieć wielką moc, bo stosunek Hedwigi do pana z Tymbarku zmieniał się szybko. Znowu była chętna do rozmowy i choć nadal popadała w zamyślenie, to nie uciekała przed nim, nie kryła się.

Wprawdzie skrzyczała go, że wdarł się do jej komnaty i do jej sakiewki, ale tłumaczył sobie, że przecież chciał dobrze i to dobrze nie tylko dla siebie, ale i dla niej. Bo chciał, żeby go pokochała, a on kochał ,ą, mógł zapewnić jej przyszłość i miał na tyle duży majątek, że nie musieliby obawiać się niczego złego do końca życia.

Kiedy Hedwiga nagle, z dnia na dzień, zaczęła mu okazywać więcej łaski niż dawniej, niedowierzając jeszcze, natychmiast wykorzystał obecność w Krakowie jej ojca i pokłonił się panu Janoszowi z szacunkiem.

– A ona? – zapytał pan z Potoka, zdziwiony tak szybką zmianą w zachowaniu Hedwigi. – Co ona wam odrzekła?

– Wszystko jedno – powiedział Jan z Tymbarku. Pan Janosz zmarszczył brwi.

– Ale mnie nie jest wszystko jedno – zauważył cierpko. – Bo zostawiłem jej wolną wolę, tedy nie zamierzam przymuszać.

– Źle mnie zrozumieliście – tłumaczył się rycerz. – To pani Hedwiga odpowiedziała, że jest jej wszystko jedno. A to chyba znaczy tak Mnie to w zupełności wystarczy.

Po prawej stronie był las sosnowy, pachnący żywicą i świeżością po niedawnym deszczu. Po lewej, wielki aż po horyzont zagon żyta. Mikołaj stał na ścieżce pomiędzy nimi i patrzył w dal, a przed sobą miał szczyt pagórka dochodzący do samego nieba, błękitnego, jasnego, prawie bez chmur.

Było południe, ptaki zmęczone upałem przysnęły chyba, bo z oddali dobiegł tylko czysty odgłos dzwonów z odległego o prawie milę kościoła. Dzwony świętego Marcina wołały na Anioł Pański, więc Mikołaj podniósł się z rozgrzanej trawy i ruszył naprzód. Na szczycie pagórka stała Hedwiga i ponaglała do pośpiechu. A zaraz potem, nie wiadomo w jaki sposób, bo przecież było to bardzo daleko, Mikołaj zobaczył stojącego na progu kościoła ojca Ambrożego i zmartwił się, że zakonnik jakoś zmalał ostatnio, skurczył się, a na jego twarzy widniał smutek...

– Ślubowałeś – przypomniał zakonnik.

Gardłowy krzyk rozległ się tuż nad uchem, ktoś szturchnął go w bok końcem oszczepu i Mikołaj ocknął się. Nie był na polach pod Krasawą, ale w żelaznej klatce na wozie jadącym po nieznanej drodze. Wokoło był śnieg, a na nim równym szeregiem przesuwały się białe kaftany na pancerzach knechtów krzyżackich, biały był kropierz na koniu pana Dido i biały płaszcz na jego ramionach.

– Zbudź się – powiedział pachołek, trącając jeńca ostrzem po raz drugi. – Jeśli jeszcze żyjesz.

Mikołaj wstrząsnął ramionami, zdrętwiały w ciasnej klatce, nie osłonięty od mroźnego wiatru.

Wyciągnął rękę, chwycił przez kraty drzewce oszczepu i szarpnął. Zaskoczony zachowaniem i siłą jeńca pachołek wypuścił broń i przewrócił się na twarz. Ale Mikołaj nie zamierzał atakować.

– Nie tykaj mnie dzisiaj, knechcie – powiedział łagodnym głosem do przestraszonego nagle pachołka. – Nie dziś.

Złamał drzewce o pręty klatki i resztki oręża wyrzucił na zewnątrz.

– Nie dziś – powtórzył. – Bo dziś ślubowałem żyć.

Na dworze był świt, krzyżacka kolumna opuszczała warownię.

Kiedy Hedwiga powiedziała sobie: tak widać musiało być, od razu też zapragnęła, żeby wszystko stało się wedle jej myśli i chciała jak najszybciej znaleźć się poza Wawelem. Ale droga do dworu pana Jana z Tymbarku okazała się bardzo długa i najeżona trudnościami.

Bardzo jej życzliwy kanonik Piotr Wysz, który był jej spowiednikiem, dowiedziawszy się, z czym Hedwiga przychodzi, zrobił wielkie oczy ze zdumienia.

– Ślub? – zapytał. – Jak to ślub? Czy nie ślubowałaś już panu Mikołajowi z Krasawy?

Hedwiga niecierpliwie zamachała rękami.

– Nie chcę słyszeć tego imienia! Przecież wiecie, jak mnie potraktował. Wszystko wam wyznałam na spowiedzi.

Kanonik zmarszczył brwi.

– Zemsta, odpłata, pośpiech, chęć dokuczenia innemu, to nie są dobrzy doradcy – zauważył z naciskiem. – Chcecie wyjść za mąż tylko po to, żeby zranić pana Mikołaja? Nie mogę tego pochwalać.

– Nikogo nie chcę ranić – zaprzeczyła Hedwiga. – Ani Mikołaja, ani kogokolwiek. Liczyłam, że jako dorosły pojmie mnie za żonę, to prawda. Ale zawsze powtarzałam, że nie zamierzam go do tego zmuszać. Skoro nie chciał mnie, wybrał kogo innego, mogę czuć się wolna.

Kanonik Wysz wstał i zdenerwowany zaczął chodzić po komnacie.

– Nie rozumiem was, niewiasty – powiedział zły. – Nie rozumiem waszego postępowania. Ale o to mniejsza, widać nie dał Bóg takiego rozumu niewiastom, jaki dał mężczyznom, choć akurat w waszym przypadku myślałem, że jest lepiej. Wszak daliście tego dowody. Ale jak mogliście zapomnieć o najważniejszym? Jestem rozczarowany waszym postępowaniem. Bo mówiąc o tym, że jesteście po słowie z panem Janem z Tymbarku, mówicie też jednocześnie, jak niewiele dbacie o święte sakramenty. Czyście zapomnieli, że ślubowaliście panu Mikołajowi?

– Byłam wtedy dzieckiem.

– A święty sakrament? Czy nie został udzielony? Powiedziane jest przecież, że co złączył Bóg, człowiek nie ma prawa rozłączać.

– Nie pytano mnie, czy chcę Mikołaja. Byłam dzieckiem i on był dzieckiem.

– W waszym imieniu zgody na to małżeństwo udzielili wasi rodzice. W waszym imieniu oni przyjęli sakrament. Tedy wy, Hedwigo, jesteście złączeni sakramentem małżeństwa z panem Mikołajem.

– Ale teraz jestem pełnoletnia. Odwołam to wszystko. Przysięgnę przed ołtarzem, że nie było między nami prawdziwego związku.

Kanonik Wysz zatrzymał się w swoim pochodzie i groźnie wycelował palec w dziewczynę.

– To herezja, co mówicie – powiedział srogo. – Przejaw nieposłuszeństwa wobec Kościoła, przeciw temu będę musiał działać.

Ale opanował się szybko, usiadł na ławie i skinął na dziewczynę.

– Usiądźcie. Trzeba nam poważnie porozmawiać.

A kiedy Hedwiga zajęła miejsce, niespokojna, z zaciętymi ustami, delikatnie dotknął jej ręki.

– Dziecko – zaczął łagodnie. – Nie wiem, kto podpowiedział ci to zboczenie ze ścieżki prawdy, ale ktokolwiek to byłby, niechaj go nie minie surowa kara. Posłuchaj mnie jeszcze raz uważnie. Przecież jestem ci nad wyraz życzliwy i zaprawdę nie mam interesu w tym, aby ci szkodzić.

– Wiem to dobrze – przyznała Hedwiga. – I wybaczcie, że was doprowadziłam do wzburzenia. Przyszłam prosić o poradę.

– I dobrze zrobiłaś, że przyszłaś, bo to znaczy, że nie wszystko jest jeszcze stracone. Porozmawiajmy, a sama zrozumiesz, że twoje myślenie opiera się na błędnych założeniach. Tkwić w błędzie to także grzech, moje dziecko. A jeszcze większy wiedzieć o tym, a nic nie robić, żeby naprawić swoje postępowanie.

– Co zatem mam uczynić?

– Wiem, że w odróżnieniu od wielu niewiast w twoim wieku i twojej pozycji masz w głowie znacznie więcej mądrości. Więc nie zapominaj o sprawach najważniejszych. Twój ślub, wedle prawa jest ważny...

– Nieważny – sprzeciwiła się Hedwiga. – A gdyby nawet, stanę znowu przed ołtarzem i przy świadkach odwołam...

– Dziecko – syknął kanonik. – Ty nie jesteś królową, ty nie możesz odwołać swoich obietnic. Nie możesz i koniec.

– Ale królowa...

– Królowa to królowa. Ty nie odwołasz, a nawet jeśli, nikt tego nie uzna. Bo to nie jest takie proste. Odebrałaś sakrament i oczywiście, że można byłoby starać się o jego unieważnienie, ale to droga długa i ciernista. Nie wystarczy zgoda biskupa. Pewnie potrzebna byłaby papieska, a wcześniej poparcie arcybiskupa. Pan zaś Bodzanta, wierz mi, zgody takiej nie udzieli.

– Ale świadkowie zeznają, że małżeństwo jest non consumatum.

– Nikt tak nie zezna, to pewne – powiedział kanonik z przekonaniem, które zastanowiło Hedwigę.

– Jak to? – zapytała. – Przecież...

– Nie zezna i już – potwierdził Wysz – Bo kogo podasz na świadka? Rodziców swoich albo rodziców pana Mikołaja? Może jeszcze kogo innego z rodziny? Owszem, mogliby tak zeznać na twoją korzyść, gdyby ktoś nie podpowiedział im, żeby tego nie robili Ale ktoś im podpowie, żeby się powstrzymali przed takim zeznaniem, dla twojego dobra i dobra twojej wiary.

– Ktoś im podpowie? – nie posiadała się ze zdumienia Hedwiga. – Kto?

Kanonik westchnął.

– Ja – powiedział wyraźnie. – Ja się sprzeciwię.

– Wy? – zdziwiła się.

– Ja. Bo ja wiem, że małżeństwo to mogło być skonsumowane.

– Ależ...

Hedwiga była wstrząśnięta. Kanonik Wysz, zapewniający ją o swojej życzliwości, zamierzał teraz wystąpić przeciw niej i przeciw jej planom. Ciosu z tej strony zupełnie się nie spodziewała. Miała ochotę się rozpłakać.

Kanonik Wysz zauważył, jak pobladła, i poklepał ją po ręce w geście pocieszenia.

– Nie powiedziałem, że było – wyjaśnił. – Powiedziałem, że mogło być. A więc oznacza to trudności Musiałby bowiem pan arcybiskup rozważyć wszystkie za i przeciw. Przesłuchać was, przesłuchać waszego męża...

– O wydarzeniach nad rzeką opowiadałam wam na spowiedzi...

– Ale chyba nie chcielibyście ukrywać jakichkolwiek okoliczności tej sprawy, prawda? I musiałabyś powtórzyć to wielokrotnie. Przed arcybiskupem i przed urzędnikami Kościoła. Oni zaś rozważyliby dopiero, jak to należy ocenić.

Zrozum, dziecko, nie zarzucam ci kłamstwa. Mówię tylko, z życzliwości że jeśli twoje zeznania albo zeznania pana Mikołaja pozostawią jakieś wątpliwości nie zostanie orzeczona nieważność tego małżeństwa.

Hedwiga opuściła głowę.

– To nie jest proste – powtórzył kanonik Wysz. – Będziecie musieli stanąć przed nimi wszystkimi. I będzie musiał sunąć pan Mikołaj. Jeśli jego zeznania będą takie same jak wasze, będzie możliwość unieważnienia małżeństwa. Ale tylko możliwość. Nie ma takiej pewności i być jej nie może.

– Ale małżeństwo może zostać unieważnione?

– Jeśli zgodzi się pan arcybiskup. Przeprowadzi badanie i wyda orzeczenie. Tak albo tak. Wtedy nie będzie od tego odwołania. Kuria papieska tylko to potwierdzi.

– A jeśli Mikołaj złoży zeznania? Jeśli je zaprzysięgnie, jeśli postawi świadków?

Kanonik Wysz obejrzał się i odpowiedział przyciszonym głosem:

– Przesłuchanie ciebie i pana Mikołaja to oczywiście podstawa. Ale, po życzliwości dla ciebie, moje dziecko, powiem od razu tak. Jeśli nawet zdanie urzędników, badania, świadkowie, przysięgi, więc jeśli nawet to wszystko będzie przemawiało na waszą korzyść, postanowienie arcybiskupa może być negatywne.

– Czemu tak? – zadrgały usta Hedwigi.

– Bo o tym decyduje on i koniec. Pan arcybiskup decyduje, on bierze to na swoje sumienie. Nie ma żartów z sakramentami. Jeśli uzna, że wasz przykład mógłby być czymś, co inni zechcą naśladować...

Hedwiga wstała z ławy i ukłoniła się przed kanonikiem.

– Wybaczcie – powiedziała cicho. – Wybaczcie, że zabieram wam czas.

Ale kanonik nie wydawał się zagniewany.

– No cóż – uśmiechnął się. – Ludzką rzeczą jest błądzić. Wiem, że przyszliście mnie prosić o pomoc i zapewniam was, że pomogę, ile tylko będę mógł i będę potrafił. Ale nie możecie ode mnie wymagać, żebym zaniedbał swoje duchowne obowiązki. Dlatego od razu was uprzedziłem co do tej sprawy znad rzeki. To kluczowy moment, od którego wiele zależy. Ale powiedzcie jeszcze, co mówi o tym pan Mikołaj?

Hedwiga była zbyt zaskoczona całą rozmową i jej wynikiem, żeby mogła odpowiedzieć na wszystko i od razu.

– Nie wiem – odrzekła. – Spodziewam się, że Mikołaj złoży zeznania zgodne z prawdą.

Kanonik przymrużył oczy.

– Spodziewacie się? – zapytał. – Tedy nie jest to z nim uzgodnione?

– Nie.

– A jeśli powie, że nie chce unieważniać waszego małżeństwa?

– Czemu miałby tak powiedzieć?

– Nie wiem. Ale tak może przecież być. Jeśli tak powie, nie będzie żadnej nadziei. Kiedy więc będziecie z nim rozmawiać, powiedzcie mu o tym. Może nie powinienem was uprzedzać, ale robię to z szacunku dla was i z życzliwości...

– Powiem mu, kiedy go tylko zobaczę. Ale prawdę mówiąc, nie wiem, kiedy się to stanie.

Kanonik podniósł się.

– Widzę, pani Hedwigo, że jesteście gotowi postąpić wedle swojej myśli. I pewnie się wam to uda, bo nie na próżno uchodzicie za stanowczą i dążącą do celu. Postarajcie się więc przeprowadzić wszystko, jak należy. I po kolei. Od głowy, nie od ogona. Najpierw trzeba unieważnić dawne małżeństwo, potem dopiero można będzie myśleć o nowym.

Hedwiga pochyliła się i pocałowała rękę kanonika. Duchowny westchnął i uczynił nad jej głową znak krzyża.

– Daj wam, Boże, tylko dobre myśli – powiedział. Odchodził już, kiedy Hedwiga zapytała jeszcze:

– Księże kanoniku, więc nie mogę wyjść za mąż, jeśli Mikołaj nie zgodzi się na unieważnienie małżeństwa?

– Tak. Nic nie musi robić. Może nawet wystarczy, aby nie stawił się na przesłuchanie przed arcybiskupem albo nie dał żadnej odpowiedzi w tej sprawie. Wystarczy, żeby milczał.

– Jak długo?

– Co jak długo?

– Jak długo może tak wpływać na moje plany?

– Jak długo zechce.

– Czyli może być i tak, że nigdy nie pozwoli mi wyjść za mąż? Kanonik rozłożył ręce.

– Jesteście już zamężna.

Na szczęście królowa Jadwiga nie miała wątpliwości i od razu poparła swoją ulubioną dworkę.

– Skoro takie jest twoje postanowienie, nie będę się sprzeciwiała. Dziwno mi wprawdzie, że po tak długim czasie, kiedy mówiłaś wyłącznie o Mikołaju, chcesz wyjść za kogo innego. Ale po starej przyjaźni, pomogę ci. Mówiłam już z kim należy i uzyskałam zapewnienie pana arcybiskupa Bodzanty. Jeśli tylko pan Mikołaj z Krasawy zezna, że małżeństwa nie było, zostanie ono unieważnione, a ty będziesz mogła poślubić pana Jana z Tymbarku. Ojciec Święty nie odrzuci mojej prośby.

Izaak syn Abrahama

Marzec 1386

W połowie marca wszyscy już wrócili do Doliny. Pan Janosz z Mariną, pan Jeno z żoną Aleną, wszyscy bardzo przejęci tym, co wydarzyło się w Krakowie w ostatnich tygodniach i ciesząc się, że będą mieli temat do rozmów i opowiadań na wiele miesięcy.

Wkrótce wrócił też pan Ostasz z żoną Judytą, a przebywali oni w stolicy najdłużej, ruszyli na powrót dopiero, gdy królowa Jadwiga z królem Władysławem opuścili Wawel i udali się na pierwszy objazd kraju, kierując się do Wielkopolski.

Póki byli w wielkim gronie dworzan, hałaśliwym i hucznym, panią Judytę otaczała gromada wielbicieli, nie bojących się nawet pogróżek jej męża. Później jednak, kiedy znaleźli się w Dolinie, żona Ostasza szybko zrozumiała, że przyjdzie jej żyć z dala od tłumów, a jak powtarzała, nie została stworzona do życia w samotności.

– Nie będziesz tu samotna – zapewniał Ostasz. – I nie będziesz cierpiała niedostatku. Spełnię obietnice i chyba tylko ptasiego mleka może ci zabraknąć.

– Przyjacielu – szepnęła Judyta. – Nie pozbawiaj mnie wiary w swoje umiejętności.

– Nie obawiajcie się o los waszej córki – zapewniał Ostasz pana Grzegorza. – Mam dość pieniędzy na wszystkie jej zachcianki.

– Czy aby na pewno? – zapytał pan Grzegorz z powątpiewaniem. – Obiecaliście szybką budowę nowego, wielkiego dworu, a nie widzę, byście cokolwiek zrobili w tej sprawie. Mówią za to wszyscy kupcy, a już szczególnie Żydzi, że grosza przy duszy nie macie i nie spodziewają się, abyście oddali im długi. Znam kupców. Nie oddasz, nie dostaniesz pożyczki. Jakże więc będzie, mój zięciu?

– Obiecałem, że niczego jej nie zabraknie pod moim dachem i tak będzie – Ostasz zacisnął zęby. – Moje słowo nie wiatr.

Ale Ostasz syn Jakuba nie miał ani czwartej części tego, co było potrzebne dla zbudowania nowego dworu i zaczynało mu brakować także na zaspokajanie drobnych a codziennych zachcianek Judyty.

Miał za to pomysł, jak zdobyć wystarczającą ilość pieniędzy.

W osadzie Holsztyn Natan, syn kupca Izaaka, od rana czuł wielki niepokój. Ojciec szykował się do wyjścia, a wszystkie znaki wskazywały na to, że niebezpieczeństwo jest duże.

– Może jednak nie pojedziecie, ojcze? – pytał Natan. – To spotkanie nie bardzo mi się podoba.

– I mnie się nie podoba – odpowiedział spokojnie kupiec. – Ale czy dobre interesy można robić bezpiecznie? Czy nie trzeba czasem zaryzykować więcej, jeśli chcemy więcej zarobić?

– To weźcie przynajmniej z sobą jaką broń albo chłopaka do obrony.

Ale stary kupiec pokręcił głową przecząco.

– Jeśli to uczciwy interes, nic mi nie grozi – powiedział. – Jeśli zasadzka, dwaj ludzie nie znaczą więcej niż jeden i chłopak nic nie pomoże.

Stał już gotowy do drogi, w czarnych jedwabnych szatach i futrzanej czapce. Sięgnął po płaszcz podbijany futrem, kiedy syn podszedł do niego i niemal siłą włożył mu do lewego rękawa cienki sztylet.

– Nie uznaję przemocy – oburzył się Izaak. – Gdyby nawet coś mi groziło, nie będę umiał go użyć.

– Ale jego widok może odstraszyć napastnika – przekonywał Natan i na pożegnanie pocałował ojca w ramię. – Niechaj Bóg was strzeże i prowadzi.

– I niech zostaje między wami – odpowiedział stary. Zapiał płaszcz i odryglował drzwi.

– Udaję się niedaleko, więc pójdę pieszo. I pamiętaj, że zakazałem, abyś szedł za mną. Może to i nieostrożne, ale tak właśnie obiecałem. Niech się stanie, jak zaplanował wszystko Bóg, nie godniśmy zmieniać jego zamiary.

Kupiec Izaak z ciekawością oglądał klejnoty, które Ostasz przyniósł zawinięte w jedwabną chustę. Dwa długie sznury wielkich pereł, pięknych, dobranych jedna w drugą, koronę i zausznice ze złota, pierścienie i zapinki. Żyd cmokał zadowolony z blasku, jaki dawały klejnoty, ale mówił od razu, że nie ma przy sobie tyle pieniędzy.

– To wielkie bogactwo, dostojny panie. Jeśli chcecie to sprzedać, może byłoby lepiej, byście pojechali z tym do jakiego dużego miasta, gdzie w kupieckich kantorach może mają aż tyle pieniędzy w gotówce. Ja mógłbym kupić od was co najwyżej dwa albo trzy klejnoty z tego pięknego zbioru...

Ostasz zmarszczył brwi. Nie przyznał się kupcowi, że klejnoty wyjął ze szkatułki pani Judyty i musi je szybko odłożyć z powrotem.

– Potrzebuję gotówki – powiedział z naciskiem. – Potrzebuję jej szybko, więc jeśli chcesz zarobić, musisz się trochę postarać. Mało to masz znajomych i krewniaków. Popytaj po swoich, pożycz, wszystko mi jedno. Chcę mieć zapłatę za klejnoty i ty mi jej dostarczysz. Jeśli się nie postarasz, ja się postaram, żebyś musiał opuścić swój piękny dom i tę okolicę. Mało to słyszano ostatnio o dziwnych wydarzeniach, kiedy spłonęły żydowskie domy w niemieckich krajach? I tutaj może zdarzyć się taki przypadek.

Kupiec zadrżał, wzrok pana Ostasza nie pozwalał wątpić, że gotów jest posunąć się nawet do zbrodni.

– Dostojny panie, po co straszyć starego Żyda? – zapytał Izaak. – Rozumiem, że potrzebujecie pieniędzy i nawet mógłbym spróbować wam w tym pomóc, ale nie wiem, czy znajdę wielu takich, co zechcą mnie w tym wesprzeć.

Prawdę mówiąc, nie wszyscy uważają, że można z wami robić interesy.

– Nie wszyscy? To niech robią tylko niektórzy. Chwycił starego Żyda za szatę na piersi.

– Zrobisz, jak powiedziałem. Chcę ci sprzedać klejnoty, ty za nie zapłacisz. I pamiętaj, spieszno mi. Dobrze wiem, że całe wasze parszywe plemię żyje z lichwy, krwawo wyciskanej z bogobojnych chrześcijan. Jestem starostą i wiem, że to przeciw prawu. Więc mi nie kręć tutaj, bo znamy się nie od dziś i wiem, że wszystko zrobiłbyś dla złota.

– Podobnie jak i wy, dostojny panie – zauważył Żyd. – Dobrze, raz jeszcze zaryzykuję, ale to tylko z uwagi na waszą osobę. Spróbuję zebrać potrzebne pieniądze i pożyczę je wam pod zastaw tych klejnotów. Szkoda, że nie chcecie dać ziemi w zastaw, macie jej przecież w bród...

Ostasz trzasnął dłonią w stół.

– Nie namawiaj mnie do jawnego pogwałcenia prawa! – ostrzegł złowrogo. – Wiem, co ci się marzy, stary. Ale nie dostaniesz ziemi ani piędzi. Nie tylko dlatego, że prawo zabrania pozbywania się gruntów na rzecz takich jak ty.

Przede wszystkim dlatego, że taka jest moja wola. Może jeszcze zamek zbudujesz i moim sąsiadem zostaniesz, co?

– Waszym sąsiadem i tak jestem – odpowiedział Izaak spokojnie. – Wszystkie narody sąsiadami są, bo z woli Boga na jednej żyją ziemi.

– Oby już niedługo! – syknął Ostasz.

Na rynku holsztyńskim stał duży piętrowy dom z ciosanego kamienia, zbudowany dla niemieckiego kupca Hamera.

Kupiec nie zdążył dokończyć budowy, zmarł poprzedniego roku, a jego żona postanowiła sprzedać budynek Na razie wyglądał na zapuszczony i pusty.

Był wieczór i kupiec Izaak nikogo nie zobaczył ani na ulicy, ani na placu. Niósł przed sobą latarkę, żelazne pudełko z wstawioną do środka łojową świeczką i oświetlając sobie drogę, dotarł do domu Hamera. Mocne dębowe drzwi zaopatrzone były w antabę, żelazne kółko. Izaak raz jeszcze rozejrzał się uważnie, upewniając się, czy nikt go nie śledzi, tylko z sąsiednich posesji niósł się skowyt psów.

Zastukał, drzwi skrzypnęły i otworzyły się zaraz, a pokazał się za nimi Ostasz, ledwo widoczny w świetle padającym z latarki gościa.

– Przyniosłeś? – zapytał. – Tak.

Starosta bez słowa odsunął się, żeby Żyd mógł wejść do środka, a kiedy przekroczył próg, Ostasz zasunął rygiel.

Weszli do pierwszego pomieszczenia, dość obszernego, ale zupełnie pustego, z oknem od rynku, zasłoniętym kawałkiem tkaniny. Ostasz wziął skądś świecę, przypalił ją od latarki gościa i postawił na podłodze, podlewając roztopionym woskiem, aby się trzymała.

– Zawsze chętnie wam usłużę – powiedział Izaak, a głos mu drżał z lęku. – Nie wiem tylko, czy tak być powinno, że spotykamy się w nocy i w ciemnościach załatwiamy interesy. Ktoś mógłby pomyśleć, że coś złego knujemy.

– Nie obchodzi mnie, co kto pomyśli – burknął Ostasz niecierpliwie i wyciągnął ręce. – Dawaj!

Stary Izaak wydobył spod kapoty dwie wypchane skórzane torby.

– Nie było łatwo zdobyć tyle pieniędzy w tak krótkim czasie – wyjaśnił.

Uzbierał złoto, wyjmując je ze schowanych na czarną godzinę własnych zapasów, a także pożyczając od krewnych, powinowatych i innych zaufanych osób. Ostasz wyznał mu przy poprzednim spotkaniu, że klejnoty, jakie pokazał kupcowi, to ledwie trzecia część tego, co posiada. Powiedział też, że ma je ze skarbu, jaki znalazł w jaskini niedaleko Holsztyna. Izaak uwierzył, bo tyle mówiło się o tajemniczych grotach pełnych klejnotów. Uwierzył, a może tylko udawał, że wierzy. Izaak od dawna marzył, że kiedy uzbiera więcej pieniędzy, przeniesie się w bezpieczniejsze miejsce, pomiędzy swoich braci, może do Kazimierza, gdzie byłby nie tylko w dużej grupie swoich, ale i pod bliską królewską opieką. Chciał zrobić interes, dobry interes. Nie powiedział Ostaszowi, ile naprawdę warte są klejnoty, jakie ten znalazł w jaskini Nie powiedział, bo dobry interes polega na tym, że zyskujesz tyle, ile traci ktoś inny.

Ostasz przyklęknął, otworzył obie sakwy. W świetle świecy zalśniły złotem grube monety.

– Ile tego jest? – zapytał, nurzając dłonie w worku.

– Tak jak się umówiliśmy – odpowiedział Izaak i rozejrzał się po izbie. – Gdzie moja skrzynka z klejnotami?

– Jest w drugiej izbie – mruknął Ostasz, nie odwracając głowy, a sznurując już sakwy na powrót.

Izaak ruszył więc do sąsiedniego pomieszczenia, przyświecając sobie latarką. Izba była nieco mniejsza, ale i tam poza kominem nie było niczego więcej. Stary rozejrzał się, nigdzie jednak nie znalazł skrzynki. Tknięty złym przeczuciem, zawrócił do frontowej izby. Świeca widać zgasła, bo w izbie zapanowała ciemność i wchodzący Izaak nie zobaczył na środku klęczącego nad sakwami Ostasza, jak go tu zostawił. Bo Ostasz stał za występem ściany, przyczajony w ciemnościach. Gwałtownie pchnął starego od tyłu i przewrócił.

Wszystko to zdarzyło się w ciszy, bez jednego słowa. Latarka wypadła z ręki gościa i zgasła, a włosy zjeżyły mu się na głowie. Tylko sekundy dzieliły go od śmiertelnego ciosu.

– To zbrodnia – powiedział, z trudem wydobywając z siebie płaczliwy głos. – Nawet zabicie takiego starego Żyda jest zbrodnią.

Usłyszał szmer obok siebie, już widział nad głową wzniesione ostrze.

I zaczął się modlić głośno:

– Słuchaj Izraelu...

Ostasz walnął leżącego pięścią w plecy.

– Milcz! – rozkazał. – To nie zbrodnia. To dobry uczynek, bo to tylko zemsta na przeklętnikach, którzy ukrzyżowali naszego Pana. Ta wina ciąży i na tobie.

Skrzesał ognia i zapalił świecę, którą następnie włożył do latarki, a tę przybliżył do bladej twarzy starego i przez chwilę napawał się jego strachem.

Potem powiedział:

– Nie bój się. Nie zamierzam przelewać twojej przeklętej krwi.

Stary Izaak zdumiał się. Idąc tu, spodziewał się zasadzki, gotów był nawet na śmierć, gdyby ta miała go dopaść.

Ostasz groził przecież spaleniem żydowskich domów i wymordowaniem wszystkich mieszkańców, jeśli kupiec nie podporządkuje się jego woli. Teraz zapowiadał, że nie zamierza posuwać się do zbrodni. Izaak miał mętlik w głowie i nie wiedział, czy Ostasz mówi prawdę.

– Siadaj! – polecił starosta i postawił przed starym latarkę. Żyd dźwignął się z trudem, a potem usiadł na podkulonych nogach, stękając z bólu i wielkiego strachu.

– Nie możecie tego zrobić – powiedział prosząco. – Nie możecie za moją wierną służbę dla waszego ojca i dla was odpłacić mi niewdzięcznością.

– Nie mam długów wdzięczności wobec kogoś takiego jak ty – rzucił Ostasz pogardliwie. – Chodź za mną.

Oświetlając drogę, zaprowadził starego do mniejszej izby, a tam powiedział:

– Rozbieraj się. Stary Izaak zadrżał.

– Co? – zapytał. – Co mam zrobić?

– Rozebrać się – powtórzył Ostasz. – Do gołego. A odzienie położysz w jednym miejscu. I pospiesz się, stary, bo nie zamierzam tkwić tutaj całą noc.

Izaak, syn Abrahama, siedział skulony na posadzce i trząsł się cały. Z zimna, ze wstydu i strachu.

Ostasz z Lipowej wziął naręcze ubrań starego i wyniósł je do pierwszego pomieszczenia. Zabrał latarkę, zostawiając Izaaka w ciemności, za starannie zamkniętymi drzwiami, na które założył żelazną sztabę.

We frontowej izbie starosta zdjął ubranie, a założył płaszcz i futrzaną czapkę Izaaka. Swoje szaty zawinął we własny płaszcz, obok worków ze złotem. Tłumok ukrył pod kapotą Żyda, kiedy z latarką w ręku wychodził z domu kupca Hamera.

Zewnętrzne drzwi zamknął dokładnie i ruszył przez osadę w stronę zamku. Zatrzymał się w lesie, gdzie przebrał się na powrót we własne odzienie. Ubranie Żyda schował w dziupli dębu, wysoko nad ziemią i tam wrzucił również klucz do opuszczonego domu kupca Hamera.

Tej wiosny bociany nie przyleciały do Lipowej. Cztery wielkie gniazda, jakie były na dworskich zabudowaniach od niepamiętnych czasów, pozostały puste. Widziano ptaki, jak latają nad Lipową, jakby szukały swojego miejsca albo zastanawiały się, czy tu osiąść, ale tylko zniżyły lot i ominęły dwór. Jeden wprawdzie przystanął na chwilę na dachu, lecz tylko przez mgnienie oka, jak gdyby usiadł tu przez przypadek i omyłkę. Wszystkie poleciały dalej.

Wróciły bociany do wsi, do sąsiednich osad, do wież i wysokich drzew w Dolinie. Wróciły do Potoka. Dębowca, Krasawy i gdzie indziej. Nie było ich tylko w Lipowej.

– To zły znak – mówili ludzie.

– To bardzo zły znak. Nigdy jeszcze nie było tak, żeby bociany omijały czyjkolwiek dom, w którym żyły od pokoleń.

I żeby jeszcze tylko jedna para, która nie odnalazła swojego gniazda. Ale cztery naraz?

– Nie może to inaczej być jak tylko przepowiednia. Zła przepowiednia.

Powiadomiony o tym niezwykłym zdarzeniu pan Ostasz nie przejął się jednak zupełnie.

– Nie ma bocianów? Będą w przyszłym roku.

– Ale puste gniazda to zła wróżba.

– Zła? – śmiał się Ostasz – Ze złem podobno należy walczyć. I kazał rozrzucić wszystkie cztery gniazda, a resztki ich spalić na podwórzu.

Ofiarny stos

Kwiecień 1386

Trocki kniaź Skirgajło stał, wsparłszy się pod boki przed rozwaloną bramą zbuntowanego grodu Mścisław, i spod okapu hełmu patrzył na długi szereg jeńców, prowadzony przez jego zwycięskich wojowników.

Najbardziej dostojnym, panom i bojarom, osobiście wymierzył karę, bijąc po twarzach, szarpiąc za brody, waląc pięścią po plecach i głowach.

– Zdrajcy! – wołał. – Łajno! Psy!

Zwykłych żołnierzy powiązano, zbito w kupy, z których kniaź kazał potem wybrać co dziesiątego, żeby został przykładnie ukarany. Cięto mieczami po rękach, po stopach, po uszach, po oczach. Innym jeszcze kazano na własne życie przysięgać na wierność nowemu panu. Krew obficie wsiąkała w piasek.

Wdowa po zbuntowanym kniaziu Światosławie, z rękami po łokcie unurzanymi we krwi dostojnego małżonka, klęczała przed księciem Skirgajłą i kołysała się przed nim w pokłonach, białym czołem dotykając rozmiękłej ziemi.

– Pomiłuj! Pomiłuj, zwycięzco! Syneczków moich nie zabijaj! Jerzy i Gleb, co się dostali w niewolę, niech zaznają twojej wspaniałomyślności. Dość bratniej krwi przelano już tej wiosny. Puść ich, szlachetny synu Olgierda, niech sprawią pogrzeb swojemu ojcu i ciotecznemu bratu, co z waszej polegli ręki Kniaź Skirgajło dał znak, że wysłuchał prośby i zapytał:

– Czy przysięgną, że nigdy więcej nie posuną się do wiarołomstwa przeciw nam i naszemu bratu, wielkiemu kniaziowi Litwy?

– Przysięgną, miłosierny kniaziu, przysięgną wam i księciu Jogajle, a ja, matka, przysięgam, że ich w tym dopilnuję.

– Czy przysięgną wystąpić zbrojnie przeciw psom zakonnym, kiedy im tylko rozkażę?

– Przysięgną, kniaziu. Skirgajło skinął głową.

– Będę zatem wspaniałomyślny, wdowo po Światosławie. Synowie wasi będą żywi i wolni Ale nie dam im książęcego stolca. Niech siądzie na nim w Mścisławiu wasz najstarszy, Fiodor.

– Bóg wam wynagrodzi, miłosierny kniaziu. A i na ziemi będzie wedle waszego życzenia.

– Rano każę zdjąć pęta waszym synom i niechaj będą gotowi przysięgać w cerkwi. Pójdźcie i zapytajcie, czy skorzystają z mojej łaski.

– Pytać nie muszę, najszlachetniejszy kniaziu. Jeszcze coś znaczy słowo matki przed jej synami. Będzie, jak rozkazaliście.

Oddzielną grupę uformowano z jeńców krzyżackich. Było ich prawie czterdziestu knechtów, wziętych w zażartej walce i podniesionych z pola, na którym drugie tyle legło bez ducha. Była garść pachołków, pędzonych pod knutami do walki I było dwóch rycerzy, braci zakonnych, w płaszczach ze znienawidzonym czarnym krzyżem. Kniaź Skirgajło podszedł do rycerzy, osobiście poszarpał na nich odzienie i rozkazał głośno:

– Na stos!

Jego ludzie wrzasnęli z radości i natychmiast rzucili się do wykonania polecenia, tnąc drzewa, zbierając gałęzie i chrust.

Knechtów kazał kniaź oddzielić od pachołków. Tych drugich czekało wcielenie do litewskich oddziałów, ale pierwsi nie mogli liczyć na litość. Knechci, zbici w gromadę, zrozumieli, że nie mogą spodziewać się miłosierdzia, więc padli na kolana i zaczęli modlić się żarliwie.

Ale jeden z nich porwał się nagle z ziemi i skoczył wprost na księcia. Bojarzy krzyknęli ze zgrozy, bo Skirgajło nie był uzbrojony, więc cios oszalałego ze strachu człowieka mógł go powalić. Rzucili się na pomoc, ale tamten dobiegł już do kniazia. Nie skoczył jednak na niego, a tylko rzucił się mu do nóg i krzyczał głośno a bełkotliwie, zapewne błagając o życie.

Wszyscy, jak tam byli, zobaczywszy, że księciu nie grozi już niebezpieczeństwo, patrzyli na to widowisko z pogardą.

Wojownik nie błaga o litość, wojownik walczy, a kiedy przegra, umiera z honorem.

Sam Skirgajło odsunął się z odrazą od jeńca.

– Co to za tchórzliwe psy – powiedział do otaczających go wiernych bojarów. – Boi się powolnej śmierci? Niech tam.

Dziś jestem w dobrym humorze, bo dał nam Bóg zwycięstwo. Ale dość tego skomlenia! Niech go powieszą.

Jeniec wrzasnął, tłukł rękami po ziemi, a wtedy podbiegli dwaj ludzie w skórach i chwycili go za ramiona, odciągając z miejsca. Ten zaś wierzgał i nadal krzyczał.

– Litości, wielki kniaziu – zawołał po rusku. – Litości dla pana Mikołaja!

Skirgajło, który miał już nogę w strzemieniu, zatrzymał się nagle w pół gestu.

– Stać! – polecił.

Zostawił konia, podszedł do jeńca, którego dwaj żołnierze wlekli już do najbliższego drzewa, ale na książęcy rozkaz zatrzymali się w miejscu.

– Dajcie go bliżej – polecił.

A kiedy przytaszczyli pojmanego i rzucili na twarz przed księciem, Skirgajło schylił się, porwał jeńca za włosy i odwrócił jego twarz ku światłu. Nic mu nie mówiła zarośnięta twarz knechta, pokrwawionego od rany na czole i szyi.

– Litości! – powtórzył jeniec. – Kniaziu! Litości dla pana Mikołaja!

I podniósł do góry lewą rękę, a Skirgajło zobaczył kikut z dwoma tylko palcami.

– Widziałem cię – mruknął książę. – Ale nie w krzyżackich szeregach chyba. Ty kto?

– Giermek pana Mikołaja z Krasawy – wyjęczał jeniec. – Przecież mnie pamiętacie. Giermek pana Mikołaja.

– Oset – przypomniał sobie kniaź. – Oset wesołek Ale niedługo już będziesz się weselił.

– Darujcie, kniaziu! Darujcie!

– Że z naszymi nieprzyjaciółmi ciąłeś moich ludzi? Nigdy!

– Nikogo nie ciąłem... za bardzo, kniazia To wszystko dla pana Mikołaja.

– To on jest tutaj?

– Nie ma.

Stojący obok księcia ludzie przyglądali się z zaciekawieniem widowisku.

– Łże – powiedział ktoś.

– Wyrok chce oddalić.

– A ty byś nie chciał?

Kniaź dał znak, żeby zamilkli. Odwrócił leżącego na plecy i stanął nad nim.

– Gdzie jest twój pan? – zapytał groźnie. – Tylko nie kłam.

– Szlachetny kniaziu, nie wiadomo, gdzie jest Krzyżacy wzięli nas do niewoli Pachołków naszych ubili, mnie kazali służyć, a pana Mikołaja zamknęli w żelaznej klatce. Na Boga najwyższego przysięgam, że tak było. Szukałem okazji, żeby powiedzieć komuś o nieszczęściu mojego pana. Toć przecież biegłem na wasze szeregi, bo chciałem po waszej strome stanąć!

– Łże – powiedział ten sam żołnierz, co poprzednio. – Poznaję go. Biegł ku nam, to prawda. Ale biegł, cały oddział za sobą prowadząc Uderzyli w bok i prawie przełamali nasze szyki.

– Nie wiedziałem, że inni pobiegną za mną. Myślałem, że sam tylko ucieknę – tłumaczył się gorączkowo Oset. – Zmiłujcie się, kniaziu! Przecież mój pan, Mikołaj, to jakby wasz uczeń, a już na pewno przyjaciel.

Skirgajło dał znak jednemu ze stojących obok dowódców.

– Weź go na sznur i nie spuszczaj z oczu – rozkazał. – Znam go, jest szczwany jak lis i potrafi oszukać najsprytniejszego. Trzymaj go pod ścisłą strażą i lepiej, żeby z nikim nie gadał. Przed wieczorem po niego przyślę.

– Więc mu darujecie?

– Najpierw z nim pomówię.

– A co z resztą?

– Będzie, jak powiedziałem. Knechtów podusić, chyba żeby okup mieli czym zapłacić. Dla panów rycerzy przygotować stos.

– Panie – poprosił Oset. – Darujcie. Nie każcie palić tych rycerzy. Mój pan jest w niewoli. Może trzeba będzie kogo na wymianę.

– Milcz! – rozkazał surowo Skirgajło. – Nie tobie o tym rozstrzygać. Przygotujcie stos, ale czekajcie z zapaleniem na mój znak. Zrozumiałeś?

– Tak, kniaziu.

– Tedy idź i pamiętaj, co powiedziałem. Pilnuj tego tutaj, bo jak ci umknie, cała twoja rodzina głową zapłaci.

Kwietniowa noc była chłodna i od czekania przed książęcym namiotem Ostowi zgrabiały ręce, a nos stał się czerwony. Wreszcie jednak strażnik chwycił koniec postronka, jaki giermek miał na szyi, i pociągnął go do namiotu.

Strażnik rzucił jeńca w kąt, a giermek dostrzegłszy kniazia, podczołgał się do niego, nie za blisko, żeby go nie rozgniewać. Wyglądał lepiej niż w dzień, ktoś wytarł mu twarz z krwi i ziemi.

– Odpowiem na wszystkie wasze pytania, szlachetny kniaziu – zapowiedział.

– Spróbowałbyś coś zataić – Skirgajło wyszczerzył zęby w uśmiechu. – Widziałeś, ile popłynęło dzisiaj krwi. Jeden łeb mniej czy więcej, nie zrobi mi różnicy.

Książę siedział na miękkich poduszkach, ubrany w lekkie jedwabne szaty, w ciżmach z długimi nosami i zawojem na głowie. Ze złotego pucharka popijał wino. Był zadowolony. Pokonał zbuntowanych kniaziów z Mścisławia, pobił wspomagające ich oddziały krzyżackie. I nie pamiętał już, jak klął, kiedy podczas zaślubin brata z królową Jadwigą, pospiesznie musiał opuścić ucztujący Kraków i gnać na łeb na szyję na północ, by ratować jego i swoje władztwo.

Ale teraz, kiedy przywrócił ład i wymierzył sprawiedliwość buntownikom, mógł być spokojny i napawać się zwycięstwem.

– Bywałeś w moim namiocie ze swoim panem – przypomniał. – Bywałeś jako mój gość i sługa mojego przyjaciela.

Więc teraz nie nadużywaj mojej gościnności i nie przeciągaj mojej cierpliwości. Jeśli przyłapię cię na najmniejszym kłamstwie, gorzko zapłaczesz, że urodziłeś się człowiekiem.

– Wszystko powiem – obiecał Oset, żegnając się pospiesznie. – A kiedy opowiem, jasno zrozumiecie i może nawet przyznacie mi trochę racji.

Skirgajło niecierpliwie strzelił palcami.

– Mów – polecił. – Skąd się wzięliście w tych stronach? Gdzie twój pan i jak to się stało, że popadł w niewolę.

– Jechaliśmy do was, szlachetny książę. Do was, na Litwę. Mój pan, ja, jego giermek i dwóch jeszcze ludzi pana Mikołaja. Wyruszyliśmy w trzeci dzień świąt Bożego Narodzenia i szybkim marszem doszliśmy daleko na północ.

Ale Zgubiliśmy się w śnieżnej zamieci i sam nie wiem, w jaki sposób przekroczyliśmy granicę państwa zakonnego.

Początkowo wszystko szło dobrze, bo udawaliśmy poczet pana Mikołaja, który jako gość Zakonu ofiarował się na jego służbę, i mówiliśmy, że jedziemy do Ragnety...

– Błąd – zauważył Skirgajło. – Każdy wie, że obcy rycerze jadą najpierw do wielkiego mistrza do Malborka, a potem dopiero gdzie indziej i też nigdy sami, ale zawsze w towarzystwie białych płaszczy. Nie ufają bracia aż tak obcym rycerzom, by im pozwolili samym chodzić po swojej ziemi.

– Trzeba było wymyślić jakieś tłumaczenie, więc wymyśliliśmy. Między jeziorami, koło zamku Lotzen dowiedzieliśmy się, że jesteśmy na zakonnej ziemi. Więc powiadaliśmy, że idziemy do Ragnety, na służbę pod rozkazami tamtejszego komtura. To było najbliżej waszych włości i prawie się nam udało. W jednej jednak wiosce zatrzymaliśmy się przy rodzącej kobiecie... Pan Mikołaj pomógł jej z chrześcijańskiego miłosierdzia, a kiedy dziecko przyszło na świat, zjawił się pan tej wsi, rycerz Otto von Popeln z kusznikami i aresztował nas wszystkich.

Potem zaś zawiódł nas do zamku Angerburg, gdzie siedzi ważny zakonny urzędnik zwany prokuratorem. Dwa dni tam byliśmy prawie w gościnie, a kiedy się wydało, że nie jedziemy na służbę do Krzyżaków, pana mojego wzięli w niewolę i zaprzysięgli go, że zapłaci okup. Już myślałem, że ich przechytrzyliśmy. Ale potem wszystko raptem mocno się popsuło. Dowiedzieli się Krzyżacy, kto jesteśmy i od razu przestali być dla nas uprzejmi. Sprawił to pan Herman, komtur z Angerburga, jeden z tych dwóch rycerzy, coście ich pojmali w bitwie.

– A kim jest ten drugi?

– To pan Dido von Zaubersee, ważny zakonny brat, bo choć nie pełni żadnej funkcji w Zakonie, jest pono spokrewniony z samym marszałkiem Wallenrodem. Obaj, myślę, są bardzo wiele warci, można pewnie za nich wielki okup dostać. Przecież nawet ciury wiedzą, że Zakon wykupuje swoich jeńców i płaci dobrze, choćby to byli tylko zwykli rycerze, a cóż dopiero bliscy krewni marszałka.

– Nie potrzebuję okupu – przerwał Skirgajło. – Ale mów dalej. Czemu nagle bracia zakonni zrezygnowali z okupu za pana Mikołaja?

– Myślałem o tym, a potem, kiedy wzięli mnie na służbę, podpytałem jeszcze i dowiedziałem się wszystkiego. Nie chcieli nas puścić wolno, bo szykowała się rejza przeciw Litwie i musieli zważać, aby kto was nie uprzedził. Był taki rozkaz pana marszałka, żeby pojmanych dokładnie przepytywać, a nikogo nie puścić na wschód. Pan Otto von Popeln to by nawet nas i puścił, gdyby nie ten rozkaz marszałka, bał się, że zostanie ukarany, a kary u nich bardzo surowe, nawet wobec rycerzy. W zamku Angerburg, co stoi na rzece, jakieś ćwierć dnia szybkiego marszu na wschód od zamku Lotzen, ów zakonny prokurator dał mojemu panu osobną izbę. Powiedział, że go przetrzyma, aż będzie mógł zwolnić i na rycerskie słowo puści za okupem, bo pan Mikołaj obiecał, że ojciec zapłaci. Ale dwa dni później wszystko się zmieniło. Wcześniej raz jeszcze dokładnie wypytywali o wszystko. O imię, ród, krewnych, dwór, drogę, jaką przebyliśmy. Potem pan Dido i pan komtur Herman oskarżyli pana Mikołaja o działanie przeciw Zakonowi, a do pana marszałka wysłali pilny list w tej sprawie. Komtur nakazał założyć łańcuchy. Krótko potem przyjechał sam pan marszałek Wallenrod i to na jego rozkaz mojego pana wsadzili do żelaznej klatki.

– Do żelaznej klatki? Czemu tak okrutnie go potraktowali? – oburzył się kniaź. – On przecież nigdy nie występował przeciw Zakonowi. Nie wiem nawet, czy widział zakonnych braci z bliska, jeśli nie liczyć oficjalnych poselstw i tego, że się w lesie ganiał z jakimiś zeszłego roku...

– To pan marszałek – powtórzył Oset. – On wszystko wiedział.

– Na Boga żywego! – warknął kniaź. – Mówże, człowieku, po ludzku! Co to znaczy, że wiedział, bo tylko w kółko to jedno powtarzasz!

– Wybaczcie, szlachetny kniaziu. Podobnie jak dla was teraz, tak nam wtedy wielkie to było zaskoczenie. Pan marszałek dowiedział się, że dziadkiem pana Mikołaja był pan Jakub z Lipowej, sławny wojownik i rycerz. Do tego jeszcze poszło o pana Ostasza, niedobrego człowieka, który jest dla pana Mikołaja wujem przyrodnim.

– Cóż z tego? – zdziwił się kniaź.

– Wszystko, szlachetny panie. Otóż pan marszałek wiedział o pewnej głośnej sprawie, w której uczestniczyli obaj panowie z Lipowej, dziadek pana Mikołaja i jego przyrodni wuj. Wy może o tym nie słyszeliście, ale była to rzecz głośna swego czasu i dla Krzyżaków bardzo nieciekawa. Wojowniczy pan z Wiszemberga, Bartosz, skrzyknął grupę zbrojną i zaatakował oddział rycerzy francuskich, którzy jechali do Krzyżaków, wszystkich co do jednego biorąc do niewoli...

– Ależ znam tę sprawę! – przerwał Skirgajło. – Każdy ją zna i tutaj. Krzyżacy stale o niej opowiadają jako o tej, w której zdradzieccy Polacy przeszkodzili francuskim rycerzom dołączyć do wyprawy przeciw poganom. Schwytani wtedy w niewolę rycerze zostali za wielkie pieniądze wykupieni przez swojego króla, ale potem polski król zapłacił za nich okup owemu władcy.

– Ano właśnie – westchnął Oset. – Dowodził tymi Francuzami pan baron de Saint-Omer, o, nie zapomniałem jego nazwiska. On to przyjechał do Angerburga z panem Dido. Pamiętali dobrze całą sprawę, imiona tych rycerzy i ich znaki Pamiętali więc, że dwaj rycerze przy panu Bartoszu to dziad i wuj pana Mikołaja.

– Dziad Mikołaja? – zdumiał się kniaź Skirgajło. – Nic o tym nie wiedziałem. Bo gdybym wiedział, zalecałbym młodemu panu ostrożność. Wszyscy wiedzą, jak mściwi bywają zakonni bracia.

– Słyszałem, jak pan Dido mówił do komtura Hermana, że trzeba przykładnie ukarać pana Mikołaja. Powiadomiony o wszystkim marszałek Zakonu, wielmożny pan Konrad Wallenrod, kazał Mikołaja jak jakie zwierzę zamknąć do żelaznej klatki. Powiedział, że będą go obwozić po wszystkich ziemiach, miastach, zamkach i osadach i wszędzie będą go pokazywać jako przykład, jak twarda jest i długa ręka Zakonu.

Oset, rad z zainteresowania kniazia, uspokojony nieco co do swego losu, z wielką troską mówił o własnym panu.

– Założyli mu najpierw łańcuchy – biadał – a potem posadzili w żelaznej klatce. Nic nie mogłem zrobić, kniaziu.

Znacie Krzyżaków i wiecie dokładnie, że wszystko u nich oparte na rozkazie i posłuszeństwie. Kiedy pan marszałek rozkazał, nikt nie ośmieliłby się sprzeciwić jego woli. Tak więc w jednej chwili prawie z gości zamku Angerburg staliśmy się wrogami. Pana Mikołaja zamknięto w klatce, naszych ludzi okaleczono ku przestrodze...

– A co z tobą? – zapytał Skirgajło. – Nie przysięgałeś wierności swojemu panu? Więcej, czy nie przysięgałeś panu Jeno, że będziesz bronił jego syna z narażeniem własnego żywota? Gdzie twoja przysięga i ofiara? Co powiesz panu Jeno, kiedy się spotkacie, co?

– Wybaczcie, miłościwy kniaziu – szepnął Oset zmieszany. – Byłem i jestem wierny.

– Wierność twoja jest taka, że bym jej za psem nie rzucił – warknął Skirgajło. – Gdyby nie chodziło o pana Mikołaja, nie rozmawiałbym z tobą ani jednej chwili, a wisiałbyś na pierwszej gałęzi jako żer dla kruków...

– Wybaczcie, miłościwy kniaziu – w głosie Osta nie było jednak prośby. – Jeśli mnie wysłuchacie, dowiecie się więcej. Bo przecież jesteście mądrym człowiekiem i wielkim wojownikiem. Czyż nie stosujecie w walce podstępów? Czy nie udajecie chorego, przestraszonego albo rannego, kiedy chcecie, żeby przeciwnik nabrał o was fałszywego mniemania, i czy nie robicie tego po to, aby znienacka skoczyć na niego i ubić? Czy nie tego uczyliście mojego pana, gdy mieszkaliście w Krasawie? Przecież sam słyszałem, jak powiadaliście do pana Mikołaja: kiedy nie masz dość sił i nie możesz być lwem, bądź lisem.

Skirgajło uśmiechnął się wąskimi wargami. Miał przed sobą chytrego, ale odważnego i niegłupiego człowieka.

– Mów dalej – polecił.

– Pamiętałem wasze nauki, kniaziu. Co by się stało z panem Mikołajem, gdybym przeciw całej załodze Angerburga wyciągnął miecz? Ilu z nich zdołałbym ubić, zanim otoczyliby mnie i zadeptali? Dwóch, a niechby i trzech. Ale kto wtedy wiedziałby cokolwiek o moim panu, o jego losie i jego nieszczęściu?

– Więc nie ze strachu złożyłeś przysięgę na wierność Zakonowi? Przysięgłeś z chytrości, tak? Ale jakże mam ci wierzyć, obwiesiu, jeśli co i raz przysięgasz, a zaraz potem łamiesz obietnice?

Oset oblizał wargi.

– Chciałem być lisem, skoro nie mogłem być lwem. Przysiągłem, że zawsze marzyłem o walce z poganami, bo wiedziałem, że to najlepszy sposób. Dostać się w ich szeregi, stanąć do jakiej walki i przy pierwszej sposobności przejść na drugą stronę. Bałem się, że mi nie uwierzą, więc bardzo się musiałem starać.

– Ale i skórę chciałeś w ten sposób uratować.

– A pewnie, szlachetny kniaziu. Skoro jest okazja, trzeba ją wykorzystać jak najlepiej. Nie dali mi się pożegnać z moim panem, a już kazali się żegnać z życiem.

Kniaź przypomniał sobie uwagi swoich dowódców i zapytał:

– Chcesz powiedzieć, że kiedyś zaatakował nasze oddziały, to tylko chciałeś przejść na naszą stronę?

– Tak, wielki kniaziu. Wyczekałem stosowną chwilę w bitwie i kiedy było niedaleko, skoczyłem w waszą stronę. Zapytajcie swoich ludzi, a powiedzą wam, że rzuciłem topór po drodze, dlatego zresztą tak łatwo mnie schwytali.

– Ale ci, których przyprowadziłeś, mocno poszczerbili moich ludzi.

Oset westchnął.

– Gdzie drwa rąbią, tam i wióry lecą. Nie przypuszczałem, kniaziu, że oni skoczą za mną. Pobiegłem pierwszy i myślałem, że dobiegnę do waszych linii. A tu patrzę, pędzi za mną gromada naszych, to znaczy chciałem powiedzieć krzyżackich knechtów. Na ten widok wasi zaczęli ustępować, musiałem znowu wziąć broń i udawać walkę, bo usiekliby mnie na miejscu, gdyby wszystko się wydało.

Skirgajło patrzył z niedowierzaniem. Chytrość Osta podobała mu się, ale nie był przekonany, czy ten człowiek mówi prawdę. W dodatku tak zręcznie opowiadał, że czas upływał, on zaś wcale nie powiedział wiele o panu Mikołaju.

– Dowiem się – rzekł poważnie. – Sprawdzę, co powiedziałeś i dowiem się. Jeśliś zełgał, każę dla ciebie beczkę oleju nagrzać...

Oset wzdrygnął się, ale nie przestraszył.

– Pozwólcie dopowiedzieć resztę, kniaziu – poprosił. – Wtedy zrozumiecie wszystko.

– Mów – zgodził się Skirgajło. – Mam czas. Teraz, kiedy zdobyliśmy Mścisław, nigdzie mi nie spieszno.

– Przysiągłem więc wierność rozkazom pana z Angerburga – podjął opowieść Oset, dużo już pewniej zerkając w stronę misy z jedzeniem stojącej w pobliżu księcia.

Ten zauważył wygłodniałe spojrzenie jeńca i stwierdził krótko:

– Nie.

Oset przełknął ślinę i natychmiast odwrócił wzrok od misy.

– Komtur Angerburga wyznaczył mnie do zanikowej załogi. Siedziałem w północnym skrzydle z kuszą w ręku i patrzyłem, czy nie nadchodzi nieprzyjaciel. Musiałem udawać, że jestem wiernym sługą i wiernym żołnierzem.

Tylko dzięki temu mogłem dowiedzieć się wiele o tamtejszych zwyczajach. Dwa razy próbowałem uciekać, dwa razy mi się nie udało. Potem kazali nam przygotować się do wyprawy i ruszyliśmy przeciw Litwie, najpierw pod Wilno, potem aż tutaj. W ten sposób rozłączyłem się z moim panem.

– Gdzie on teraz jest? Co chcą z nim zrobić zakonni bracia?

– Początkowo była mowa o zwyczajowym wykupie. Miałem pojechać do Krasawy, by zgłosić sprawę i przywieźć okup albo umówić spotkanie, gdzie miał być on wypłacony. Potem pan marszałek Wallenrod przyjechał i zabronił wykupu. A wszystko przez tę przeklętą sakwę. To w sakwie, którą stale wozi z sobą, miał księgę, a w niej znalazł imię i znak mojego pana!

– Tedy nie wiesz, gdzie szukać pana Mikołaja? To nie wiemy nawet, czy żywy jeszcze.

Oset z przekonaniem pokiwał głową.

– Żyje na pewno, dostojny kniaziu. Sam słyszałem, jak pan Wallenrod mówił, aby mieli o jeńca staranie. Niech cierpi, powiedział, ale niech żyje. Zadali sobie wiele trudu, żeby się nim opiekować, to chyba nie po to, aby zabić gdzie cichaczem. Nie, szlachetny kniaziu. Mój pan żyje, wiem to na pewno. Trzeba się tylko dowiedzieć, gdzie jest, zapłacić okup i będzie wolny. Może wy, wielki kniaziu, moglibyście wykupić Mikołaja? Pan Jeno na pewno zwróciłby wam wszystko, a jeszcze i więcej.

– Do kniazia mówisz – przypomniał surowo Skirgajło. – Więc mnie nie kuś zarobkiem, bo kupić mógłbym wielu takich panów jak twój. Wykupię pana Mikołaja, bo to mój, jak powiedziałeś, przyjaciel i taka jest moja książęca wola.

Pytanie tylko, gdzie jest pan Mikołaj.

– Nie wiem, wielki kniaziu. Ale może wiedzą owi bracia zakonni, co ich wzięliście do niewoli. Ludzie z Angerburga pewnie zechcieliby wymienić ich na mojego pana... albo i sam pan marszałek.. Czy zechcecie, szlachetny panie, spróbować? Mogę pójść rozmawiać z nimi albo...

– Nigdzie nie pójdziesz – zapowiedział ostro Skirgajło. – Ty nigdzie nie pójdziesz, Oset. Będziesz stale pod moim okiem. Tak sobie życzę. Najpierw sprawdzę, czy mnie nie oszukałeś. Potem, zobaczymy.

– Ale mój pan, wielki kniaziu, mój pan!

– Twój pan albo żyje, albo nie. Jeśli jest silny i korzysta z bożej opieki, żyje. Jeśli już zginął, nie ma powodu się spieszyć. Zastanowię się, jak postąpić.

Kniaź zaklaskał w dłonie, a kiedy pojawił się wartownik, Skirgajło pokazał mu wzrokiem Osta.

– Daj mu jadła – polecił. – Ale nie zdejmuj więzów. Potem zamknij gdzie i pilnuj.

Rycerz ukłonił się bez słowa.

Znowu podniósł się krzyk na zewnątrz namiotu. Skirgajło zmarszczył brwi.

– Co to za hałas?

– Bojarzy chcą zobaczyć ogień pod gotowym już stosem. Te krzyżackie psy siedzą w jamie i modlą się głośno po swojemu.

– Niech czekają – powiedział kniaź.

– Bojarzy spodziewają się, że rychło dacie znak do podpalenia stosu.

– Dam, kiedy przyjdzie pora.

– Kiedy się dość niecierpliwią... Książę zmarszczył brwi.

– Słyszę – powiedział. – Słyszę wszystko. Mają czekać. A ty weź giermka w kąt mojego namiotu, żeby mu który krzywdy nie zrobił po pijanemu. Pilnuj go i pamiętaj, że głową za niego odpowiadasz. Będzie uczta, więc tobie przykazuję, abyś tego człowieka osłaniał własnym ciałem, gdyby chciał go kto utrupić po pijanemu. Przed każdym zasłonisz, nawet przede mną. Pojąłeś?

– Tak, kniaziu.

– Więc zrób, co do ciebie należy.

Wojownik podszedł do Osta, pomógł mu się podnieść, zaprowadził do kąta, tam posadził, przysunął miskę, a na ustach położył palec, nakazując milczenie.

Oset rzucił się na jedzenie, niepewnie zerkając na księcia, który tymczasem chodził niespokojny po namiocie, przystając czasem, jak gdyby nasłuchiwał gwaru na zewnątrz. A tam krzyk podnosił się, to opadał, to znowu się podnosił. Wojska litewskie świętowały wielkie zwycięstwo.

Żołnierze prowadzili obu braci zakonnych do namiotu księcia Skirgajły. Wiedli ich na postronkach, założonych na szyję. Konopne sznury, od nieustannego szarpania, uczyniły na szyjach krzyżackich rycerzy czerwone pręgi.

Przechodzili przez środek obozowiska, gdzie stos był już gotowy.

Góra dębowego drewna wysokości człowieka, obkładana była właśnie chrustem, podsyconym smołą i przemieszanym z trawą. Uwijali się wokoło stosu ludzie w skórach, strojąc nieprzystojne żarty, a na widok nadchodzących czyniąc zapraszające gesty.

Pan Dido zatrzymał się zmartwiały.

– To dla nas ten stos – powiedział.

Drugi rycerz, z trudem stojący na nogach, bo lekko ranny w kark, Herman, komtur Angerburga, zachwiał się.

– Boże, bądź nam miłościw – szepnął, a strach dławił go za gardło.

Dido von Zaubersee zacisnął zęby i chwycił towarzysza w ramiona, na tyle, na ile pozwalały więzy.

– Odwagi, bracie – powiedział głośno. – Odwagi! Dziś jeszcze będziemy w raju.

Wojownicy litewscy, popychając i szturchając Krzyżaków, zawiedli ich do książęcego namiotu, a tam rzucili na ziemię.

– Na kolana, psy!

Upadli obaj, tuż przed miejscem, gdzie siedział Skirgajło, a pan Dido prawie dotknął wydatnym nosem złotych ciżem księcia.

– Jesteśmy pasowanymi rycerzami! – zawołał von Angerburg. – Nie zapominajcie, że jesteśmy rycerzami, o których upomni się Zakon. A wy nie daliście nam nawet wody do picia!

Komtur niedawno jeszcze obiecywał głośno, że nigdy o nic nie poprosi poganina.

Jeden ze strażników podbiegł i walnął Krzyżaka drzewcem oszczepu w plecy. Ten jęknął i padł podobnie jak jego towarzysz twarzą w piasek.

– Milcz! – syknął żołnierz. – Masz przed sobą kniazia! Pierwszy Krzyżak szarpnął się i podniósł głowę w kierunku siedzącego. Kniaź Skirgajło patrzył na nich bez słowa, sięgając do misy na kolanach, z której wybierał kawałki pieczeni.

– Wielmożny książę, damy wykup – powiedział pan Dido. – Chyba nie wiecie, kim jesteśmy.

Skirgajło odstawił misę z jedzeniem i skinął, aby mu podano ręcznik. Bez pośpiechu wytarł palce w płótno.

– Nie biorę jeńców – odezwał się. – Nie biorę, bo nie potrzebuję okupu.

– Ale nawet nie wiecie, kim jesteśmy! Zakon...

– Wiem, kim będziecie. Kupką popiołu, którą każę rozrzucić po polach.

Pochylił się ku nim i zapytał, zniżając głos:

– Słyszycie te krzyki? To moi ludzie domagają się waszego pogrzebu. I gdzież tu wasza duma, dostojni bracia? Już ją strawił płomień, co jeszcze nie rozgorzał. Nie bójcie się, ogień oczyszcza i staniecie przed Bogiem jak nowonarodzeni. Bóg zaś da wam wieczny żywot, za krew niewinną, przelaną waszymi mieczami. Nie tak poucza was Pismo? Tedy dziwię się, nie widząc na waszych twarzach radości i szczęścia. Za chwilę zostaniecie męczennikami za wiarę.

Odwrócił się do swoich, poszukał wzrokiem kogoś i rozkazał:

– Chodź tu!

A kiedy giermek Oset zbliżył się niepewnie, w oczach obu rycerzy pojawił się wyraz nienawiści.

– Zdrajco! – warknął Dido von Zaubersee. – Żałuję, że nie kazałem ci uciąć łba od razu!

– Co gada? – zapytał książę.

– Żałuje, że mnie nie ubił.

– Będziesz przeklęty za noszenie się z poganami i męczenie chrześcijańskich rycerzy – dopowiedział drugi z Krzyżaków. – Przeklęty dzień, kiedy obdarowałem cię łaską!

Książę dał znak, żeby żołnierze uspokoili jeńców. Ci zaś, co tylko na taki znak czekali, przypadli do leżących i wymierzyli im kilka kopniaków. Na ustach pana Dido pokazała się krew.

Skirgajło kazał swoim odstąpić i zwrócił się do Osta:

– Zapytaj, czy Zakon wymieni ich na naszych ludzi.

– Wymieni – padła odpowiedź.

– Rycerza za rycerza? – Tak.

– Jednego za jednego? – Tak.

– Zapytaj, czy są tego pewni.

– Są, bo tak zawsze postępują bracia zakonni. Albo płacą okup, albo wymieniają jeńców. Pan Dido dziwi się waszemu pytaniu, bo przecież sami omawialiście te sprawy z wielkim mistrzem nie dalej jak zeszłego roku i pewnie wszystko pamiętacie.

– Zapytaj, czy wiedzą coś o panu Mikołaju z Krasawy? Czy żyje?

– Tak.

– Gdzie jest teraz?

– Nie wiedzą na pewno, ale może być w Ragnecie.

– Zapytaj, czy znają komtura z Ragnety.

– Znają.

– Czy komtur wymieni Mikołaja za nich?

– Na ich dwóch?

– Tak, na dwóch.

– Mówią, że wymieni na pewno. Obaj są ważni wśród swoich.

Nadbiegł przyboczny księcia i wyszeptał mu do ucha nowe wieści. Bojarzy zaczęli się burzyć, bo mają już dość czekania na obiecane widowisko.

– Wiem, co obiecałem – odparł Skirgajło głośno, patrząc na leżących. – Jeszcze potrzebuję tych Krzyżaków. Na razie niech bojarzy składają stos.

Jeńcy zrozumieli, że ich życie nadal wisi na włosku, nagle znowu pobladli, a pan Dido zapytał:

– Jakże to, książę? Przecież chcecie nas wymienić?

– Chcę czy nie chcę, to moja wola – rzucił ostro Skirgajło. – Wy macie tylko odpowiadać na pytania.

Opuścili głowy, ale jeszcze nie stracili nadziei, wzywając pomocy Boga i wszystkich świętych.

Brat Dido von Zaubersee klęczał na ziemi z nisko pochyloną głową, nie mogąc złożyć do modlitwy związanych na plecach rąk.

– Boże – mówił głośno. – Wybacz mi grzechy moje i przyjmij do swojego królestwa, a jeślim na nie nie zasłużył, nie daj zbyt długo w czyśćcu oczekiwać Twojej łaski.

I zwracając się do komtura z Angerburga, prosił go o przebaczenie złych słów i myśli, jakie kiedykolwiek miał przeciw niemu.

– I wy mi wybaczcie, bracie – odpowiedział brat Herman.

Tymczasem dowódcy księcia Skirgajły ponownie przyszli do niego prosić o rozkaz na podpalenie stosu.

– Musicie wyjść do naszych zwycięskich ludzi, dostojny kniaziu. Musicie im dać obiecaną nagrodę, bo inaczej zapomną, że winni słuchać rozkazów.

– Dobrze – westchnął Skirgajło. – Niechaj przyślą po jeńców. Ale niech to będą silni ludzie, bo widzi mi się, że panom zakonnym strach odebrał całą moc i trzeba ich będzie zanieść na stos.

I tak ostatniej kwietniowej nocy tego roku zaciągnięto na stos dwóch znamienitych rycerzy krzyżackich, z zakneblowanymi ustami, rzucając tam też ich oręż i cały rynsztunek. Ale, wbrew ogólnemu oczekiwaniu, kniaź Skirgajło nie podłożył ognia.

– Ja, chrześcijanin, nie podpalę chrześcijan – powiedział dumnie i dał rozkaz, żeby jeden z jego ludzi rzucił pierwszą pochodnię.

Stali tam potem wszyscy i patrzyli, jak radośnie czarny gryzący dym unosi się ku rozgwieżdżonemu niebu. Dopiero nad ranem, kiedy stos zaczaj już dogasać, dym stał się jasny i czysty.

Modlitwa za męczenników

Maj 1386

Hedwidze wydawało się, że wszystko sprzysięgło się przeciw niej. Nie miała wprawdzie najmniejszych wątpliwości, co powie Mikołaj podczas przesłuchania przed urzędnikami kościelnymi, ale wiedziała, jak wolno pracują młyny Kościoła w sprawach zwykłych ludzi. Kościelne sądy zajęte są ważniejszymi sprawami niż rozstrzyganie, czy akurat jej ślub był ważny.

Bo czy był ważny? – pytała siebie. Nie składała przysięgi w kościele. Powtarzała słowa, jakie jej kazano powtórzyć, ale robiła to tak, jak robią małe dzieci, powtarzała za dorosłymi i tyle. Nie wiedziała wówczas, co znaczą te słowa, nie wiedziała, czemu służą, nie wiedziała, do czego mają doprowadzić. Nic nie wiedziała. Z samego ślubu i wesela pamiętała raczej niewiele, była ledwie dzieckiem. Ale przecież i dziecko musi odpowiadać za swoje postępowanie.

Było jej wstyd, że nie dowiedziawszy się wszystkiego wcześniej, obiecała swoją rękę panu Janowi. Mogła przecież dopytać się dokładnie. Nie było pośpiechu. Nie czuła związku z Janem z Tymbarku, nie miała dla niego uczuć. Po co więc tak się pospieszyła?

Miał rację kanonik Wysz. Chciała to zrobić ze złości, z rozczarowania, chciała dopiec Mikołajowi, chciała mu powiedzieć a widzisz, ktoś jednak mnie chce. A widzisz, jestem gotowa i nie miałeś racji mówiąc, że czas mi jeszcze na prawdziwy ślub.

Jak w ogóle mogła postąpić tak bezsensownie i bezrozumnie? Przecież nie zapomniała, że jest poślubiona Mikołajowi. Nie przywiązywała jednak wagi do słów, jakie wypowiedziała w kościele przed dziewięcioma laty.

Ale spójrzmy na to inaczej. Czy nie myślała zawsze, od kiedy tylko pamięta, że będzie żyła kiedyś z Mikołajem?

Tylko z Mikołajem. Nigdy, przenigdy nie pomyślała ani przez chwilę, że mogłaby zostać żoną kogokolwiek innego.

Ślubowała mu jako dziecko, bezwolne, małe, głupiutkie. Ale czy nie ślubowała mu i później? Czy nie mówiła o tym wielokrotnie, w różnych sytuacjach, w różnych okolicznościach? Czy nie mówiła o tym głośno do siebie, do Mikołaja, do siostry, do ojca, do Boga wreszcie? Czy nie modliła się każdego wieczora, prosząc Opatrzność, żeby dała jej Mikołaja? Czy nie zapewniała Boga, że żyć bez Mikołaja nie może i nie chce, że tylko z nim wyobraża sobie dalszą przyszłość? Czy nie zapewniała wszystkich o swoim uczuciu? Nie było chyba nikogo, kto by o tym nie słyszał.

Ale czy takie obietnice mają znaczenie? Czy obietnica przed ludźmi i po cichu przed Bogiem ma znaczenie?

Mikołajowi obiecywała w Krasawie, w Potoku, w Budzie i na Wawelu. Obiecywała wiarę, niezłomną, pewną, stałą, Jeśli więc miałaby zrobić cokolwiek, byłoby to złamanie dawnych ślubów? Nie tylko wystąpienie przeciw kościelnemu prawu, ale i zwyczajnie grzech?

Trzeba było teraz zastanowić się, jak należy postąpić dalej. Tak czy inaczej, oznaczało to kłopot. I wstyd. Hedwiga bała się, co powie Jan z Tymbarku, bała się, że będzie zagniewany, a na dworze i jeszcze dalej rozlegnie się śmiech, zarówno z niej, jak też i z niego. A już Jan z Tymbarku zupełnie nie był niczemu winny.

Musiała zastanowić się, jak przedstawić sprawę Mikołajowi. I kiedy rozmyślała nad sposobem postępowania, zrozumiała nagle, że jednak najbardziej chodzi jej o Mikołaja. Bo co powie Mikołaj? Jak to zrozumie, jak oceni te słowa, te plotki, te pomówienia? Jak oceni jej postępowanie? Tyle razy go zapewniała o swoich uczuciach i teraz nagle ma mu powiedzieć, że to wszystko było nieważne, że rozmyśliła się, zmieniła zdanie, że radzi mu, aby o wszystkim zapomniał.

Powiem mit jesteś wolny, myślała. Powiem mu: jesteś wolny, nie musisz się już w żaden sposób krępować moją osobą. A jeśli on nie będzie chciał z tego skorzystać? Jeśli Mikołaj zapyta, jeśli Mikołaj powie, że wcale nie chce być wolny? Jeśli pogniewa się na nią, że złamała swoje dziecięce obietnice? Jeśli pogniewa się, znielubi ją, więcej, zacznie nią pogardzać? Jak to zniesie? Czy będzie umiała znieść jego wymówki albo tylko to spojrzenie pełne zawodu, jakie dobrze znała. Bo czyż nie obiecała, że nigdy nie wystąpi przeciw niemu, że nie przyczyni mu zmartwień, że nie zrobi krzywdy? Teraz zaś musiałaby go narazić na kłopoty, zgryzoty, wstyd.

Jak postąpić? Jak powiedzieć o wszystkim Mikołajowi? Jak go skłonić, żeby porzucił wszystkie swoje zajęcia i poświęcił swój czas udowadnianiu przed kościelnym sądem, że naprawdę nie był wcale mężem Hedwigi córki Janosza? I co będzie, jeśli nie zechce stawać przed sądem albo jeśli nie zechce mówić o niektórych sprawach?

Najpierw jednak trzeba z nim porozmawiać. Kto miałby to zrobić? Jego ojciec, matka, czy może pan Janosz?

Im dłużej się nad tym zastanawiała, tym bardziej była przekonana, że powinna to zrobić sama. Tylko ona będzie umiała wszystko wytłumaczyć, tylko ona zdoła odpowiedzieć na wszystkie pytania. Tylko ona będzie mogła to zrobić w taki sposób, żeby Mikołaj miał z tego powodu jak najmniej kłopotów.

Kiedy Hedwiga zdecydowała się podjąć działania mające doprowadzić do unieważnienia jej dziecięcego ślubu z Mikołajem, postanowiła też powiedzieć o wszystkim panu Janowi z Tymbarku. Wprawdzie kanonik Wysz zaofiarował się, że to on przedstawi sprawę rycerzowi, ale córka Janosza wolała zrobić to sama.

– To ja dałam mu słowo – wyjaśniła. – To ja byłam nieodpowiedzialna. Więc to ja winnam mu wytłumaczyć, że musi jeszcze poczekać.

– Dobrze – zgodził się. – Ale co mu powiecie?

– Że trzeba jeszcze poczekać.

– Wiecie, jak długo?

– Nie wiem, ale spodziewam się...

– Powiedzcie mu od razu, żeby uzbroił się w cierpliwość. Gdybyśmy mieli już przygotowaną sprawę, zgromadzone dokumenty, spisane zeznania, rzekłbym, że brakuje roku. Ponieważ tego wszystkiego nie ma, liczcie, że potrwa to razem lat trzy.

Hedwiga zmartwiała.

– Trzy lata? – zdumiała się. – Trzy lata?

– Co najmniej. Może nawet pięć.

Jan z Tymbarku milczał, patrząc z niepokojem na Hedwigę i czekał, co powie. Przeczuwał, że nic dobrego nie wyniknie z tej rozmowy.

– Wybaczcie, ale chyba zbyt pospiesznie dałam wam swoje słowo. Nie wiem, jak to się stało, że nie pomyślałam o wszystkim, o czym pomyśleć powinnam. Mówiłam wam, że poślubiono mnie jako sześcioletnią dziewczynkę.

Dziecięce śluby, ale okazuje się, poważne zobowiązania. Pytałam ludzi znających się na rzeczy i powiedziano mi, że potrzebna jest dyspensa papieża.

– Myślałem o tym – odrzekł spokojnie Jan z Tymbarku.

– Myśleliście? – zdziwiła się.

– Bałem się, że chcecie cofnąć słowo – wyjaśnił z ulgą. – A myślałem o całej sprawie, bo przecież wiedziałem, że byliście poślubieni i wiedziałem, że to tylko dziecinne śluby. Chciałem nawet podpowiedzieć...

Hedwiga odetchnęła. Pan Jan nie zdradził się ani słowem, a przecież gdyby jej cokolwiek powiedział, o ile łatwiej zniosłaby to wszystko. Może inaczej rozmawiałaby z kanonikiem Wyszem. Może wcześniej zapytałaby też królową Jadwigę i przez nią próbowała coś wskórać. A tak, wobec odwróconej kolejności, kanonik Wysz raczej się nie ugnie pod naciskami Sam to wyraźnie zapowiedział. I trzeba szukać oparcia gdzie indziej, bo Wysz, choć życzliwy, nie będzie tu pomocny.

– Wiedziałem – powiedział pan z Tymbarku. – Chcę także, byście wiedzieli, Hedwigo, że gotów jestem czekać na zakończenie procesu.

Hedwiga poczuła, że robi się jej przyjemnie z powodu oświadczenia rycerza. Gotów jest czekać, więc może miłuje ją naprawdę? Tylko jak długo będzie czekał?

– Gotów jestem czekać i rok nawet – rzekł Jan z Tymbarku.

– Wypytałam już o wszystko – powiedziała Hedwiga. – Wiem, co, kiedy i jak postępować. Ale boję się, że może to potrwać znacznie dłużej, niż ja czy wy chcielibyśmy.

Jan z Tymbarku zrozumiał to po swojemu.

– Gotów jestem czekać nawet i rok – powtórzył.

Nie pozwolił Hedwidze rozpłakać się i ulec zniechęceniu.

– Wiele jest ślubów zawieranych przez rodziców w imieniu dzieci – wyjaśnił spokojnie. – Przecież nie wszystkie kończą się w latach sprawnych małżeństwem. Jeśli chcecie, abym czekał, tak będzie. Powiedzcie tylko, czy chcecie.

I dodał:

– Nie zniósłbym chyba teraz, gdybyście nagle zmienili zdanie. Więc pytam was, Hedwigo, czy nadal mam wasze słowo?

– Tak – odpowiedziała Hedwiga.

Wróciwszy zaś do swojej komnaty, wzięła się od razu do układania planu działania. Trzeba pojechać do Krasawy.

Do Krasawy, bo trzeba porozumieć się z rodzicami Mikołaja. Trzeba dowiedzieć się od nich, gdzie jest Mikołaj, trzeba do niego wysłać posłańca, może z listem. Potem trzeba ustalić, gdzie może odbyć się spotkanie, czy Mikołaj przyjedzie do domu, czy może będzie musiała pojechać tam, gdzie jest. Trzeba odbyć z nim spokojną rozmowę.

Potem, kiedy już Mikołaj zgodzi się na to wszystko, należy wystąpić do władz kościelnych. I liczyć na wsparcie królowej Jadwigi. Czy nie obiecała wielokrotnie, że dopomoże, aby Hedwiga stanęła przed ołtarzem?

Mikołaj syn Jeno podniósł głowę. Przez żelazne pręty klatki widać było rozgwieżdżone niebo. Księżyc świecił blado i zimno.

Hedwiga, myślał Mikołaj. – Hedwiga o wesołym spojrzeniu. Hedwiga o ciepłych, delikatnych dłoniach.

– Hedwiga – szepnął Mikołaj. – Gdzie ty jesteś, dziewczyno?

Powolny, równy a żarliwy śpiew unosił się pod ceglane sklepienie. Klęcząc na zimnej posadzce kaplicy zamku w Ragnecie, bracia śpiewali psalm, wpatrzeni w krucyfiks przed sobą. Czasem tylko kierowali spojrzenia ku lewej stronie pomieszczenia, gdzie w grupce zakonnych nowicjuszy klęczał Albert von Neuburg, którego głos wybijał się ponad inne swoją czystością i wdziękiem.

Konrad Wallenrod, wielki marszałek Zakonu, patrzył właśnie na nowicjusza, podziwiając nie tylko jego głos, ale zgrabną sylwetkę i piękną twarz okoloną złocistymi włosami, których jeszcze nie przycięto, kiedy niespodziewanie skrzypnęły drzwi.

Brat Konrad zmarszczył brwi z niezadowolenia i obejrzawszy się bez przerywania śpiewu, zobaczył w drzwiach jednego z półbraci, pełniącego rolę sekretarza. W duchu już układał słowa, jakimi go skarci i zastanawiał się, czy samo skarcenie wystarczy. Co sobie myśli ten gbur? Że może wchodzić do kaplicy podczas modłów, jak gdyby lazł do stodoły?

Marszałek odwrócił twarz w stronę krzyża i podjął śpiew, a jego niski, głęboki głos ponownie zgrał się z głosami innych zakonników.

A mimo to wyraźnie słychać było w kaplicy, jak chrzęści posłaniec, próbując zbliżyć się cicho i nie rzucać w oczy. Zobaczyli go już wszyscy i domyślili się, że przyszedł do pana marszałka z pilną wiadomością. Konrad uporczywie nie zauważał zuchwalca, który jednak zatrzymał się przy nim, pochylił i coś szepnął.

Widzieli, jak brat Konrad wstaje i wychodzi, karnie powrócili wzrokiem do krzyża, ale zaraz potem popatrzyli na drzwi, bo ledwie po chwili brat Konrad powrócił. Był blady jak kreda.

Zamilkli nagle, przeczuwając, że stało się coś strasznego.

– Módlmy się, bracia – powiedział marszałek Wallenrod, kiedy już wszystkie oczy zwróciły się na niego. – Módlmy się wszyscy gorliwie, aby dobry Bóg wysłuchał naszego błagania.

Odczekał, aż będą gotowi odebrać z każdego jego słowa to wszystko, co miał do przekazania. Wtedy dopiero powiedział:

– Przedwieczny Panie, przyjmij do siebie dusze naszych grzesznych braci, Dido von Zaubersee i Hermana z Angerburga...

Powtórzyli modlitwę i czekali, co powie dalej.

– Przyjmij ich, miłosierny Boże, bo dla Twojej to chwały oddali swoje życie...

– Boże, bądź im miłościw – odpowiedzieli chórem. – Wieczne im daj odpoczywanie.

I czekali na dalszy ciąg modlitwy.

– Uchroń ich od piekielnego ognia, bo ducha oddali w twoje ręce na okrutnym litewskim stosie, za życia cierpiąc już męki ognia...

Jęknęli z bólu i rozpaczy, a potem porwali się z kolan, krzyczeli o broń, o konie, o wyprawę, o zemstę i rzeź.

– Uspokójcie się, bracia – zawołał na to Wallenrod. – Czyż nie najpiękniejsza to śmierć, jaka zdarzyć się może człowiekowi na drodze do Boga? Uspokójcie się i pomódlcie za ich dusze. Co zaś do zemsty. przysięgam wam, jako marszałek Zakonu, że śmierć ich zostanie pomszczona.

Król gwiazd

Któregoś dnia poszła po Dolinie wieść, że król Władysław, wracający z Wielkopolski, zatrzyma się tu na jeden dzień. Królowa Jadwiga nie przyjechała z małżonkiem, a ze swoim dworem skierowała się najkrótszą drogą ku Krakowowi.

Król zaś, zadowolony z ułożenia licznych a spornych spraw w Wielkopolsce, z uspokojenia konfliktów, jechał ku Dolinie wesoły, zaciekawiony wszystkim wokoło. Całą drogę bacznie obserwował miasta, wioski, zamki, wypytywał o nazwy rzek, potoków i wzgórz, mając u boku pana Jeno, który był przewodnikiem królewskiego orszaku.

Pan Jeno niepokoił się nieco, jak pomieści się królewska świta w jego dworze, ale urzędnicy króla okazali się bardzo sprawni. Ledwo wjechali w Dolinę, a już porozsyłano dworzan po okolicznych majątkach i król Władysław stanął w Krasawie z niewielkim tylko orszakiem.

Duża część jego ludzi zatrzymała się natomiast w Holsztynie, zarówno w osadzie, jak i na podzamkowych błoniach, gdzie urządzono obozowisko, wystawiając wiele barwnych namiotów.

Król i panowie cieszyli się z udanego objazdu Wielkopolski i uczta w Krasawie przeciągała się długo w noc. Z rzęsiście oświetlonego dworu dobiegał radosny gwar i śmiechy. To królewski karzeł Lewko bawił biesiadujących uciesznymi żartami.

Pan Jeno wracał z wieczornego obchodu, gdy natknął się na samotnego człowieka stojącego pośrodku dziedzińca z głową zadartą ku niebu. Król Władysław, w płaszczu zarzuconym na ramiona, którego znudziły widać rozmowy przy stole, wyszedł popatrzeć na gwiazdy. Usłyszał odgłos kroków, kątem oka rozpoznał gospodarza.

– Niebo jest takie samo – powiedział, nie opuszczając głowy.

– Tak, najjaśniejszy panie? – zainteresował się Jeno.

– Niebo jest takie samo jak u nas. Może tylko ciemniejsze, a przez to gwiazdy wydają się jaśniejsze. I jakby bliższe.

Ledwo ręką sięgnąć.

Jeno uśmiechnął się.

– W niedalekim stąd miejscu widać je jeszcze lepiej. Król odwrócił wzrok od nieba i spojrzał na rycerza zaciekawiony.

– O czym mówicie?

Król wydawał się spokojny i zadowolony, choć pierwsze miesiące nie wróżyły łatwego panowania. Ledwo wielki kniaź Jogajła opuścił swoje dziedziny, jadąc ku Polsce, a już zbrojne zagony krzyżackie wtargnęły na Litwę, podchodząc aż do Wilna. Jednocześnie ruszyła łupieżcza wyprawa kniazia połockiego Andrzeja Garbatego. Ale nie na próżno polski król i wielki książę litewski pokładał ufność w swoim umiłowanym bracie. Skirgajło szybko zmusił do posłuszeństwa gród Mścisław, pokonał Krzyżaków i zaprowadził na Litwie ład, choć prawda, że siłą i okrucieństwem.

– O miejscu, gdzie są tak blisko, że wydają się parzyć. I są wielekroć ogromniejsze.

– Wielekroć? Chciałbym je zobaczyć.

Jeno obejrzał się na rozświetlony dwór, gdzie trwała biesiada i uśmiechnął się na myśl uczynienia dworzanom psikusa. Zajęci zabawą pewnie nie zauważyli nawet przedłużającej się nieobecności monarchy za stołem. W pobliżu zobaczyć można było tylko nieliczne sylwetki żołnierzy, czuwających przy dogasających ogniskach.

– To niedaleko – powiedział Jeno. – Jeśli tylko chcecie...

– Wielekroć większe? Wy to widzieliście? – Tak.

– I ja mógłbym zobaczyć?

– Tak, najjaśniejszy panie. Myślę, że wy także. Jeśli tylko zechcecie, zaprowadzę was.

Przywołał pachołka, kazał mu szybko, ale w tajemnicy osiodłać konie, a dwóm uzbrojonym ludziom polecił, żeby cicho stanęli na rozkaz.

– Ponoć jesteśmy już bezpieczni w tej okolicy – powiedział król, zerkając spod oka na gospodarza, który przyniósł monarsze pas z mieczem, a i sam uzbroił się przed drogą.

– Jesteśmy bezpieczni, ale strzeżonego Pan Bóg strzeże – uśmiechnął się Jeno. – I nie godzi się, byście sami jeździli po nocy.

Zapowiedział słudze, że zamierzają wrócić rano i dosiedli koni, ruszając na północ.

Król był wyraźnie zaintrygowany.

– Co to za miejsce? – wypytywał.

– Nie wiem, czy o nim słyszeliście, najjaśniejszy panie. Pewnie jeszcze nie, więc jest sposobność je odwiedzić. To klasztor kanoników w Mstowie.

– Nie słyszałem.

– To klasztor u brodu nad rzeką Wartą, dawny bardzo i sławny. Niegdyś także bardzo bogaty. Kiedy jednak książę Opolczyk ufundował klasztor na Jasnej Górze, część uposażeń odebrał mnichom mstowskim, przeznaczając je na potrzeby Jasnej Góry.

– Nie byli z tego zadowoleni, co? – zaśmiał się król. – Dobrze już ja poznałem waszych, to jest chciałem powiedzieć naszych duchownych. Rywalizują ze sobą w bogactwie i wystawności, choć wszyscy ślubowali ubóstwo.

– Ubóstwo dla siebie, nie dla zakonu – podpowiedział Jeno. – W Mstowie nie mają czegoś tak pięknego jak Cudowna Ikona na Jasnej Górze, ale zapewniam was, że nie pożałujecie tych odwiedzin.

– Jedźmy zatem czym prędzej.

– Pozwólcie jednak, najjaśniejszy panie, że was o czymś uprzedzę. Przeor owego Klasztoru nazywa się Jaszek i trzyma wszystko żelazną ręką. To człowiek niezwykły, choć urodził się w skromnym domu. Powiadają, że wie wszystko o wszystkich i zaprawdę byłoby dobrze, byście mieli w nim przyjaciela.

– Abym miał w nim przyjaciela? – zdumiał się monarcha. – Czemu dotąd o nim nie słyszałem, skoro jest ważny i potężny?

– Bo jego siła nie tkwi w mięśniach, najjaśniejszy panie, ani w bogactwie. To nawet kaleka, przez Boga ciężko na ciele doświadczony. Ale jest co najmniej jak udzielny książę, bo jego wielka siła tkwi w wiedzy.

– Zatem to mędrzec i uczony, tak? Czy umie czytać w gwiazdach?

– Zapewne.

– Przepowiadać przyszłość?

– Tego naprawdę nikt nie wie.

– Na czym więc polega jego sekret?

– Najlepiej sami to ocenicie, najjaśniejszy panie. Proszę was tylko, byście powściągnęli swój gniew, gdyby nie poszło wam w smak, co powie. Mówi zaś zawsze, co myśli, i powiadają, że jeśli go zdenerwować, potrafi rzucić klątwę.

– To czarownik?

– Nie, najjaśniejszy panie. To mędrzec. Wszystko widzi, wszystko wie, mówi wszystkimi językami.

– Więc mam się go bać czy mam się z nim zaprzyjaźnić?

– Sami to ocenicie, najjaśniejszy panie. Powiedziałem tylko, że jego przyjaźń byłaby korzystna dla was i waszego królestwa. Ów Jaszek wszędzie ma możnych przyjaciół, jak świat długi i szeroki Wielcy władcy świata ubiegają się o jego przyjaźń i proszą o radę. Myślę, że i wam taka znajomość nie zaszkodzi.

– A pomoże?

– Może i pomóc.

– Dobrych rad nigdy za wiele – zgodził się król.

– Szczególnie, że nie wszystkich mus słuchać – uśmiechnął się Jeno.

U wejścia do klasztoru pan Jeno zsiadł z konia i sam poszedł zastukać do bramy. W ciężkich grubych wrotach otwarło się małe okienko, a odźwierny zapytał, kim są nocni goście.

– Podróżni, którzy chcą złożyć uszanowanie przeorowi tego klasztoru.

– Jakie imiona mam zapowiedzieć?

– Jeno z Krasawy z towarzyszem, który gości w jego domu. I dwaj nasi ludzie.

Odźwierny zamknął okienko i poszedł zawiadomić przełożonych. Kiedy zaś wrócił, otworzył przed nimi bramę.

– Wejdźcie – zaprosił. – Jesteśmy wam radzi. Ojciec przeor zejdzie do was za chwilę. Wasza eskorta może odpocząć w szopie na dziedzińcu.

Weszli więc na dziedziniec, za kamienny mur i czekali, aż przewodnik zamknie wrota i poprowadzi ich dalej.

– Czy zawsze zamyka się tutaj bramy? – zapytał król pana Jeno.

– Wielu w okolicy rozbójników, ludzi szalonych lub bezkarnych, którzy tylko szukają, gdzie zdobyć nieco grosza. Po licznych przygodach i niebezpieczeństwach przeor postanowił, aby bramy zawsze były zamknięte, choć klasztor bardzo jest gościnny dla wszystkich wędrowców i nikogo od swojego progu nie odpędza.

Pan Jeno szepnął coś do ucha garbatemu przewodnikowi Ten zatrzymał się, podniósł do góry latarnię, oświetlając nią gości i dokładniej przyglądając się towarzyszowi pana z Krasawy.

– Dobrze – oświadczył. – Powiadomię ojca przeora. Może zgodzi się przyjąć was tam, gdzie jest.

Kiedy się oddalił, król zapytał przyciszonym głosem:

– Coście mu powiedzieli?

– Że przyjechaliście sprawdzić, czy gwiazdy są wszędzie takie same.

Czekali na powrót posłańca, a kiedy czarny mnich pokazał się znowu, zapytał, czy gość pochodzi z Litwy. Otrzymawszy potwierdzenie poprosił, żeby poszli za nim.

Choć zakonnik palcem położonym na usta nakazał zachować milczenie, król zaszeptał do pana z Krasawy.

– Mówiliście, że to nie czarownik! Skąd zatem wie, kim jestem.

– Ojciec Jaszek wie wszystko – odszepnął Jeno. Weszli do mrocznej sieni, a stamtąd na schody, strome i bez poręczy, którymi wdrapali się na wysokość drugiego piętra, ale szli wyżej jeszcze, po wąskich drewnianych już teraz schodach, wychodząc na wierzch klasztornego budynku.

Znaleźli się na tarasie, uczynionym z części spadzistego dachu. Pokrywała go umocowana na słupach lekka strzecha, którą można było odsuwać nieco do tyłu. Wtedy siedzący w wystawionym tu krześle człowiek mógł spokojnie patrzeć w niebo.

Siedział teraz tam jakiś mały człowieczek, kaleka, powykręcany, pokraczny. O pięć kroków w bok stał mały stolik, pulpit właściwie, z kagankiem. Przy pulpicie przycupnął młody zakonnik z piórem w garści i czasem zapisywał coś, co dyktował mu człowiek na krześle.

Ten siedział, a niekiedy przykładał głowę do końca drewnianego drąga, długiego na łokieć, zwisającego nad nim niczym gałąź.

– Czy pozwolicie, czcigodny ojcze, złożyć sobie wyrazy szacunku?

Mnich przerwał swoje zajęcie i zwrócił głowę w stronę gości. W słabym świetle kaganka zobaczyli jego blade oczy.

– Witajcie z Bogiem – powiedział. – Podejdźcie bliżej.

Podeszli zatem, wchodząc w krąg światła lampki na pulpicie młodego zakonnika. Siedzący w krześle wykonał ręką ruch, który mógł być ukłonem.

– Witajcie, panie Jeno. Kim jest wasz gość? Czy to on właśnie interesuje się gwiazdami?

– To wielki pan, czcigodny ojcze, który odwiedził mój dom. Wieczorem zastałem go na podwórzu, jak patrzył w gwiazdy i przywiodłem tutaj.

– Czego szuka w gwiazdach ów litewski przybysz? Bo przyjechał z Litwy, tak? Jeśli myśli, że jestem astrologiem i przepowiem mu przyszłość, próżno się trudził. Na pogańskiej Litwie podobno nie brakuje takich przepowiadaczy i chyba każdy zapewnia, że los będzie dla niego łaskawy.

– Nie mylicie się, dostojny ojcze – odpowiedział król. – Wiele razy wróżono mi z gwiazd, dymu i kości i prawie zawsze były to dobre wróżby, które, nie przeczę, czasem się sprawdzały.

Na dźwięk jego głosu zakonnik drgnął.

– Podaj światło – polecił chłopakowi, a kiedy ten podbiegł, ofuknął go: – Nie mnie oświetlaj, głupcze! Chcę zobaczyć tego, który mówi.

Król pouczony, jak powinien się zachowywać, pozwolił, aby go oświetlono i w milczeniu czekał, jak wypadną oględziny.

– Domyślałem się, że to wy – powiedział wreszcie przeor. – Domyślałem się, ale dopiero kiedy usłyszałem wasz głos, upewniłem się. Wybaczcie, że nie wstanę, ale...

– Nie musicie wstawać – odrzekł król, zbliżając się do krzesła. – Powiedzcie, jak mnie rozpoznaliście.

– To prosta sztuka. Jesteście wielkim panem z Litwy, słabo mówicie po polsku, interesujecie się gwiazdami.

Wróżono wam wielokrotnie z różnych znaków. Słyszałem o waszej postawie i wyglądzie. Nie możecie być zatem nikim innym jak nowym polskim królem. Człowiekiem, który niedawno przejrzał na oczy i zobaczył światło prawdziwej wiary. Słyszałem też, że orszak królewski przejeżdża w pobliżu. Gdyby nie mój stan, pewnie wyjechałbym wam na spotkanie. Wiem bowiem, że wasze nawrócenie jest prawdziwe, a nie tylko udawane.

– Kiedy tylko o was usłyszałem, zapragnąłem poznać. Pan Jeno zachęcił mnie, mówiąc, że możecie pokazać mi gwiazdy z bliskości. Tedy to wy jesteście królem, nie ja, bo ja tej sztuki nie potrafię, by gwiazdom rozkazywać.

– Gwiazdom rozkazuje Bóg. A dzięki jego dobroci i łasce możemy czasem zobaczyć je bliżej, by dokładniej poznać Jego zamiary i zadziwić się wspaniałością urządzenia tego świata.

– Więc pokażecie mi gwiazdy z bliskości? Ponoć możecie je tak pokazać, że omal ręką je można sięgnąć.

Mnich wykonał dłonią zapraszający gest.

– Podejdźcie. Te same tysiąc dwadzieścia dwie gwiazdy świecą na naszym i na litewskim niebie, gdzie umieściła je u stworzenia świata łaska Boga.

Jagiełło zbliżył się do krzesła przeora, a ten wyciągnął rękę o małych, jakby dziecinnych palcach i ujął koniec drąga, który okazał się zawieszony na sznurach i kołysał się swobodnie tuż przy głowie zakonnika.

Jaszek uchwycił drąg i polecił gościowi:

– Przyłóżcie jeden koniec do oka.

A kiedy król wykonał polecenie, aż krzyknął ze zdumienia.

– Widzę je tak blisko! To czary!

Przeor czekał, aż gość nasyci się niecodziennym widokiem. Król zaś nie mógł wprost oderwać oka od tak cudownego zjawiska. Wreszcie jednak z wyraźnym żalem odsunął drąg od siebie.

– To nie czary – wyjaśnił przeor. – To nauka. Urządzenie, z którego korzystaliście, to przecież tylko spięte rzemieniem wydrążone dwa kawałki drzewa, w które włożono pewien rodzaj szkła.

– Ale gwiazdy są takie wielkie! I tak blisko! Czy księżyc również można przez to zobaczyć? Ten dopiero musi być wielki!

– Dziś nie będzie można zobaczyć księżyca, ani jutro. Ale w gwiazdy możecie patrzeć do woli.

– Gotów jestem zatem przyjechać do was pojutrze! – zawołał król. – Muszę to zobaczyć i dowiedzieć się, jak sprawiliście, że gwiazdy są takie wielkie. Jakbyście przybliżyli je do ziemi!

– Nie przybliżyłem ich. Sprawiłem tylko, że stały się lepiej widoczne. Istnieją na niebieskim firmamencie od wieku wieków. Od tego miejsca, gdzie teraz się znajdujemy, odległość do gwiazd jest zaś dokładnie dziesięć tysięcy i sześćdziesiąt sześć razy większa niż średnica Ziemi. Nic zatem dziwnego, że z tej odległości gwiazdy, które naprawdę są wielkie, wydają się nam malutkie.

– Znacie odległość do gwiazd? – zdziwił się król. – To pewnie wiecie też, jaka jest wielkość naszego świata?

– Wiedzieli o tym już starożytni filozofowie. Powiadają oni, że świat uformowany jest wedle liczby i miary. Znając arytmetykę i geometrię, potrafili wiele obliczyć. Wiedzieli, że okrąg jest sześć razy większy od promienia, czyli trzy razy większy od średnicy. – .

Przeor kazał podać papier i pióro i rysował przed królem koła, tłumacząc mu wolno i dokładnie, jak pomocna może być nauka w poznawaniu świata.

– Jeśli znamy obwód ziemi, łatwo obliczymy jej średnicę – mówił zakonnik. – Ziemski okrąg liczy dokładnie 20427 mil, wedle miary lombardzkiej. Trzecia część obwodu Ziemi to jej średnica. Ta liczba, pomnożona przez 10066, daje nam odległość do niebieskiego firmamentu.

– Zatem Ziemia jest okrągła?

– Tak właśnie. Jest nie tylko okrągła w obwodzie, ale i kulista, a sam Bóg dał jej ten najdoskonalszy ze wszystkich kształt.

– Okrągła? Niczym orzech lub śliwka? – upewnił się król.

– Raczej niczym brzoskwinia lub pomarańcza – uśmiechnął się przeor, zadowolony z zainteresowania.

– A zatem, można by obejść ją wokoło? Wyjść z jednego miejsca, okrążyć świat i znaleźć się znowu w tym samym miejscu?

– Tak – potwierdził przeor z uśmiechem. – Zejść z tego tarasu i pójść przed siebie, a potem wrócić przez drzwi za moimi plecami. Tylko cały czas musielibyście iść dokładnie przed siebie, nie zbaczając.

– Nie do wiary! – powiedział król. – Słyszałem takie gadki, ale prawdę mówiąc, nie bardzo im dowierzałem. Wam jednak wierzę.

Przeor nie zapytał, skąd w niedawnym poganinie taka niezachwiana wiara w naukę, uosobioną w chrześcijańskim mnicha.

– Wierzę – powtórzył król. – Wprawdzie nie spotkałem nikogo, kto okrążyłby świat i powrócił, ale gotowy jestem choćby zaraz wysłać odważnego człowieka, który podjąłby się takiej wyprawy.

W bladych oczach przeora pojawiły się błyski rozbawienia.

– Chwalebny zamiar – powiedział. – I bardzo przydałby się nauce.

– Udowodniłby wasze obliczenia? – domyślił się król. Przeor spojrzał z uznaniem.

– Bystry z was człowiek, króla Tak, udowodniłby obliczenia, bo to, co wiemy o wielkości ziemi, wiemy dzięki filozofii i rozumowania Nikt nie zmierzył ziemi sznurkiem ani miarką.

– Można to przecież zrobić – zapalił się do projektu monarcha. – Poprawcie mnie, jeśli mylę się w swoim nieuczonym rozumie, czcigodny ojcze. Za waszymi radami wyślę człowieka, który na mój rozkaz zmierzy wielkość ziemi.

Weźmie z sobą odpowiednią miarkę, najlepiej cienkiego sznurka...

Przeor chrząknął.

– Potrzeba byłoby wiele takiej miary – zauważył. – Żaden człowiek nie dałby rady jej udźwignąć, ani nawet nie zmieściłaby się na wozie.

Pan Jeno patrzył tymczasem zdumiony, jak dostojny król Władysław stał się nagle wesoły i żartobliwy, a poważna rozmowa dwóch ludzi zamienia się w rozrywkę.

– Nie zmieściłaby się na wozie? – zapytał król, uśmiechając się przekornie do przeora. – A co byście powiedzieli, gdybym swojemu wysłannikowi dał stado owiec, nożyce i kołowrotek?

– Doskonale! – śmiały się oczy przeora. – Idzie sobie taki, pędzi owce, a co jakiś czas przystaje, strzyże one, przędzie nici, a potem je rozwija...

I śmiali się obaj głośno, a ich radosny śmiech niósł się w noc daleko nad doliną Warty. – I przędzie sobie! – powtarzał król. Kiedy zaś uspokoił się nieco, zapytał:

– Ile czasu trwałaby taka droga?

– Ile czasu? – mnich zamrugał powiekami. – Niedługo, bo wysłannika albo zatrzymałaby nieprzebyta pustynia na dalekim południu, albo mróz krajów północnych, gdzie dzień jest tak krótki, że starcza ledwie na modlitwę...

– Albo pomyliłby kierunki, gdyby owce nagle weszły w szkodę, a on zaczął je wyganiać – podpowiedział król.

I znowu śmiali się obaj jak małe dzieci, aż przeor kazał podać grzanego mleka z miodem, bo zbliżał się już świt i chłód zaczął być coraz dokuczliwszy.

– A dostojnym gościom każ podać grzanego wina – polecił braciszkowi.

– Dziękuję, czcigodny ojcze – sprzeciwił się gość. – Ale nie pijam napojów, które odbierają rozum. Chętnie natomiast jak wy napiję się mleka, a myślę, że i pan Jeno nie pogardzi tak godnym napitkiem.

– Nie pijacie wina? – zaciekawił się przeor Jaszek – O tym mi nie mówiono, choć myślałem, że opowiadano o wszystkim, co dotyczy waszej osoby.

– O wszystkim? – spoważniał król. – To brzmi groźnie. Blade oczy przeora nie straciły wesołego blasku.

– Przekonałem się, wybaczcie, że powiem bez ogródek, jak bystry z was człowiek. Tedy liczę, że przejrzycie na oczy do końca i nie będziecie słuchać owych rozmaitych doradców, astrologów i wróżbiarzy, których pono pełno na waszym dworze...

– Odprawię ich wszystkich natychmiast, jeśli wy zgodzicie się zostać moim doradcą. Wszak niebo wszędzie jest takie samo. Będziecie siedzieli w ciepłym odzieniu w stosownej komnacie, którą urządzę wam wysoko na Wawelu albo gdzie zechcecie i tylko czasem przyjdziecie ze mną porozmawiać.

Ale przeor pokręcił przecząco głową.

– To niemożliwe. Jestem zaszczycony waszą propozycją, ale nie mogę jej przyjąć. Każda rzecz ma swoje miejsce w świecie, i każdy człowiek Moje miejsce jest właśnie tutaj, gdzie wy możecie przyjechać, kiedy tylko zechcecie. Zapewniam was, że zawsze zostaniecie powitani serdecznie i z należnym wam szacunkiem.

Młody braciszek przybiegł zdyszany drogą po stromych schodach, niosąc cynowy dzban z zagrzanym mlekiem i cynowe kubki. Nieco trzęsącymi się z przejęcia rękami rozlał napój i podawał kolejno gościom.

– Najpierw królowi, chłopcze – pouczył go przeor Jaszek łagodnie, kiedy ten podał pierwszy kubek swojemu przełożonemu. – Najpierw królowi.

– Nie szkodzi – machnął lekceważąco ręką monarcha. – Jestem wprawdzie królem, ale nawet podpisać się nie potrafię, wy zaś jesteście nie tylko uczonym, ale i tutejszym gospodarzem. Tedy przyjmijcie kubek pierwszy, bo nie ubędzie mi na godności, jeśli ustąpię mądrzejszemu od siebie.

Przeor zamrugał gwałtownie powiekami.

– Zawstydzacie mnie, królu – powiedział przyciszonym głosem. – Ale powiem wam, że wielce jestem rad, że na was właśnie spadł ciężar panowania. Nie masz lepszej wróżby na przyszłość królestwa, jak dobry i sprawiedliwy władca.

Powiadają, że król to jakby głowa całego kraju, a kiedy ta niedomaga, całe ciało śmiertelnie choruje. Każdemu oddać to, co mu się należy, nie skłaniając się ani w lewo, ani w prawo, oto królewska dewiza. A jak powiada Salomon, sprawiedliwego władcy nie spotka nigdy zła przygoda. I dodał, pierwszy raz podczas tego spotkania:

– Najjaśniejszy panie.

Król roześmiał się zadowolony.

– Uprzedzał mnie pan Jeno, że tej nocy spotkam niezwykłego człowieka. Nie omylił się. Dziękuję, czcigodny ojcze, że zechcieliście poświęcić swój czas, wielki pożytek odniosłem z waszych nauk.

– I ja nie jestem rozczarowany – przeor skłonił głowę. Przymknął na chwilę oczy, jakby dla łatwiejszego sięgnięcia do pamięci.

– Jogajła... – powiedział w zamyśleniu. – Wasze dawne imię nie wydaje się najlepsze do wypełniania nowych wielkich wyznań... W łacińskich dokumentach kurii rzymskiej nazywają was Jagiełłonus. To znacznie lepiej niż Jogajła. Ja będę nazywał was Jagiełło. Władysław Jagiełło.

– Jagiełło? – zastanowił się król. – To dobra myśl. Jagiełło chyba dobrze brzmi tak dla Litwinów, jak i Polaków.

Dziękuję za to imię, czcigodny ojcze.

– Niechaj okryje się sławą – uśmiechnął się przeor. – A tymczasem czekam was tutaj pojutrze, najjaśniejszy panie. Nie widzieliście przecież księżyca, a powiadam wam, że jest co oglądać. O jednym tylko musicie zapomnieć.

– Zapomnieć? – zdziwił się król. – O czym mówicie, czcigodny ojcze?

– Wy dobrze wiecie, najjaśniejszy panie. Mówię o myślach, jakie was naszły, kiedy to patrząc w gwiazdy, spojrzeliście też, niby przypadkiem na ziemię...

– To wiecie o tym?

– Widziałem, jak skierowaliście wzrok na drugą stronę rzeki, ku naszym pustoszejącym z roku na rok stodołom. Czy to nie ludzi tam będących obserwowaliście? Czy nie pomyśleliście, że moje naukowe urządzenie, boży dar, stworzony na chwałę Boga, można wykorzystać także i w innym celu?

– Prawda! – przyznał się król. – Pomyślałem, że można by je wykorzystać na polu bitwy, aby lepiej rozpoznać zamiary i siłę przeciwnika.

– Nie zgodzę się, żeby dar boży został użyty przeciw innym ludziom, innym chrześcijanom. Za nic w świecie, królu.

– Pomyślałem o tym – powiedział Jogajła. – A wy, który wiecie, że tak było, wiecie pewnie i to, że pomyślałem tak tylko przez chwilę.

– Trzy są filary, na jakich winien wspierać się dobry władca. To sprawiedliwość, szacunek i miłość. Niechaj Bóg da wam, aby wasze filary były wielkie i mocne.

I przeor Jaszek wyciągnął rękę, czyniąc nią znak krzyża w kierunku Jagiełły, a ten przyjął błogosławieństwo z pokorą i w skupieniu.

Potem monarcha skinął na rycerza z Krasawy i obiecując wrócić wedle zaproszenia, skierowali się ku wyjściu z tarasu. Na dworze był już świt.

– Najjaśniejszy panie – zawołał jeszcze przeor Jaszek, a w jego wzroku znowu pojawiły się wesołe błyski, jak wtedy, gdy rozprawiał z królem o podroży dookoła świata.

– Czcigodny ojcze?

– Chciałem wam jeszcze zaproponować, że póki nie znajdziecie owego bohaterskiego człowieka, co ruszy obejść świat dokoła, ciągnąc za sobą nitkę, możecie owce przeznaczone do strzyżenia na tę miarkę, przechować na naszych zakonnych polach.

– Tak? – uśmiechnął się król. – Sami przecież mówiliście, że to strasznie daleka droga, więc pewnie i owiec potrzeba sporo.

– Myślę, że na początek moglibyście przechować u nas tylko tyle, ile trzeba, aby ziemię przemierzyć w poprzek, po średnicy, która, jak wiecie, stanowi trzecią część okręgu...

– To znaczy ile? I jak to obliczyć?

– Och, to bardzo proste... Jeśli z jednej owcy otrzymamy średnio sześć funtów wełny, to zrobimy z tego akurat tyle nitki, ile mierzy lombardzka mila, licząca, jak wiecie, pięć tysięcy stóp długości. A zatem dla obejścia ziemi po jej średnicy, nasz bohaterski wędrowiec będzie potrzebował dokładnie sześciu tysięcy ośmiuset dziewięciu owiec...

– Ilu?!

– Nieco ponad dwadzieścia tysięcy czterysta dwadzieścia, aby obejść ziemię wokoło, a więc sześć tysięcy osiemset dziewięć, żeby przejść po średnicy ziemi.

Jagiełło uśmiechnął się domyślnie.

– Czy to nie jest przypadkiem dokładnie tyle, ile zmieści się na waszych zakonnych pastwiskach?

– Na naszych skromnych łąkach tyle może się nie zmieścić – przyznał przeor. – Ale skoro zamierzacie przechowywać u nas swoje owce, to pewnie pomyślicie też i o tym, aby i pastwiska nieco powiększyć...

– A jakże! – śmiał się Jagiełło. – Macie rację, że trzeba będzie powiększyć pastwiska, bo przecież nie wiadomo, jak długo moich sześć tysięcy osiemset dziewięć owiec będzie musiało czekać na śmiałka, gotowego ruszyć w drogę...

– Zaprawdę, jesteście wielkim królem! – powiedział przeor Jaszek z uznaniem.

Królewska sprawiedliwość

Wcześnie rano cały orszak był gotów do drogi, kiedy wreszcie nadjechał król w towarzystwie pana Jeno. Wielu panów niecierpliwiło się nocnym wyjazdem monarchy i przedłużającą się jego nieobecnością, bo pilno im było w swoich sprawach do stolicy, a i do majątków, gdzie niektórzy nie byli od pół roku.

Prosili oni króla, żeby nie popasał już dłużej, ale ruszał do Krakowa, lecz Jagiełło chciał koniecznie wrócić jeszcze do klasztoru i zobaczyć przybliżenie Księżyca.

– Zostaniemy jeszcze dzień czy dwa – powiedział do panów. – Znaleźliśmy tu klasztor, który chcemy odwiedzić. Każdy, kto chce się pomodlić, może zostać przy naszej osobie. Innych nie zatrzymujemy, bo wiemy, jak niektórym pilno.

A potem śmiał się na boku, kiedy wielu dostojnych panów, tłumacząc się pilnymi zajęciami, odjechało, nie spodziewając się niczego ciekawego po kolejnych modlitwach w kolejnym kościele.

Pozbywszy się wielkiej, kłopotliwej i dokuczliwej asysty, król z zadowoleniem oglądał wszelkie urządzenia dworu, interesując się a to sposobami kopania głębokich studni, a to obiema należącymi do Krasawy kuźniami. Wykuwano tu między innymi także i miecze, których dwa tuziny rocznie pan Jeno zobowiązał się dostarczać na dwór w Krakowie.

Jagiełło, który był wielkim wojownikiem i wybornie znał się na wszelkiej broni, wypytywał o szczegóły i z wyraźnym żalem opuszczał kuźnię, ale nadbiegł kanclerz Zaklika z Międzygórza, prosząc o posłuchanie, gdyż nadeszły ważne wieści.

Kiedy wracali do dworu tuż obok drogi, wiodącej pomiędzy ogrodami, zobaczyli siedzących najwyraźniej od dawna kilku mężczyzn w prawie jednakowych długich, czarnych szatach. Na widok króla wszyscy padli na ziemię, ale nie odkryli głów.

– Żydzi? – zapytał król niecierpliwie. – A ci czegóż chcą? Kanclerz Zaklika pospieszył z odpowiedzią.

– Pewnie mają jaką prośbę, bo siedzą tu od wczoraj. Król popatrzył uważnie na leżących i zastanowiła go pokora Żydów, ubranych w świąteczne chałaty, a leżących w pyle.

– Każcie się dowiedzieć, z czym przyszli – polecił kanclerzowi. – Jeśli to co ważnego, wysłucham ich przed odjazdem.

Urzędnicy królewscy od poprzedniego dnia wysłuchiwali uwag i skarg, jakie im przynoszono, bo rozeszło się po okolicy, że nadjechał sam król i będzie czynił sprawiedliwość.

Podczas wieczornego posiłku, który spożywano na powietrzu, przed dworem, król sam przypomniał sobie o Żydach.

– Kazaliście wypytać? – zwrócił się do kanclerza.

– Proszą o posłuchanie. Chcą wnieść skargę, najjaśniejszy panie. Na starostę Ostasza.

– Na pana Ostasza? – zaciekawił się Jagiełło. – Chętnie tego posłucham. Szczególnie po tym, co mi powiedzieliście wcześniej.

Ostasz z Lipowej nie przyjechał do Krasawy, gościł królewskich towarzyszy na zamku w Holsztynie, choć wcześniej trzymał się blisko królewskiej osoby. Starosta nie wiedział jeszcze, że jego protektor, książę Opolczyk, który dopiero co był chrzestnym ojcem nowego monarchy, już zdążył go odstąpić. Opolczyk bał się, że król wprowadzi w życie żądanie panów polskich, domagających się przywrócenia Królestwu ziem od niego oderwanych lub danych w lenno i bał się, że królewskie żądania obrócą się przeciw jego majętnościom.

Doniesienia, jakie rano nadeszły przez specjalnych gońców, mówiły, że książę Opolczyk wysłał tajne polecenia do swoich stronników, żeby stawili opór królewskim urzędnikom. Ostasz zaś należał do ludzi najbliższych opolskiemu księciu, nic więc dziwnego, że akurat przeciw niemu mówił tego dnia kanclerz Zaklika.

– Odbierzcie starostwo panu Ostaszowi – radził. – Wszyscy się tu na niego skarżą, że wyciska z ludzi ostatnie poty, a nie odprowadzając nic do królewskiego skarbca, wszystko zatrzymuje przy sobie. Owi Żydzi oskarżają go o zabójstwo dla zagarnięcia wielkiej sumy. Takie duże wymagania ma podobno jego żona, Judyta, zaiste piękna niewiasta.

Nie w tym jednak sprawa. Nie ma lepszego sposobu, żeby przekonać się o czystości zamiarów księcia opolskiego i jego lenników. Odbierzcie starostwo panu Ostaszowi, a zobaczymy, co zrobi on sam i jego możny protektor.

– To dobra myśl – zgodził się król. – Ale czy nie sami mnie pouczaliście, kanclerzu, że to Polska, a nie Litwa, gdzie moja wola wystarcza za rozkaz. Jeśli teraz, bez wyraźnego powodu, złożę pana Ostasza z urzędu, jego krewni i powinowaci podniosą wielki krzyk, że uczyniłem to bez sądu.

Kanclerz Zaklika, mały, pulchny, o żywym spojrzeniu i ruchliwych dłoniach, miał już jednak przygotowane odpowiedzi.

– Jest tu dość szlachty, najjaśniejszy panie, aby natychmiast złożyć sąd, składający się, jak każe obyczaj, z dwunastu szlachetnych mężów. Mówiłem już z niektórymi... Co zaś do krewnych pana Ostasza... Nie masz tu takich, którzy kiwnęliby palcem w jego obronie.

– Doprawdy? Widzę, że przygotowaliście sprawę bardzo starannie. Więc mam zwołać sąd, a on potwierdzi moją decyzję, aby odebrać Holsztyn panu Ostaszowi, czy tak?

– Tak, miłościwy panie.

– A jeśli pan Ostasz nie odda zamku, bramy zamknie, a załodze każe ciężko zapracować na żołd?

Pan Zaklika uśmiechnął się z wyższością. Doprawdy, wiele się jeszcze musi nauczyć nowy polski król, jeśli sądzi, że on, kanclerz, przedstawiłby sprawę nieprzemyślaną do końca.

– Nie zrobi tego – powiedział teraz.

– Nie zrobi? – król spojrzał spod oka i domyślił się wszystkiego. – Bo wysłaliście mu naszych dworzan i rycerzy niby w gościnę, a tak naprawdę to po to, gdyby pan Ostasz zechciał się bronić?

– Odgadliście, miłościwy panie – uśmiechnął się Zaklika.

– Ale to znaczy... – zastanowił się Jagiełło. – To znaczy, że o wszystkim, co zamyśla Opolczyk, ten stary złośnik, a też i mój chrzestny ojciec, musieliście wiedzieć wcześniej, aby rzecz przygotować. Czemu więc ja dowiedziałem się dopiero dzisiaj? I jeszcze powiecie może, że to z powodu pana Ostasza tak usilnie namawialiście mnie, abym przyjechał do Doliny, panią królową samą wyprawiając do Krakowa.

– Dobrze wszystko odgadliście, miłościwy panie – przyznał się Zaklika. – Wiem o wszystkim od tygodnia, miłościwy panie. Poprosiłem was, byście wysłali swoją małżonkę na Wawel, bo obawiałem się, że zechce ona bronić pana Ostasza, zanim zdobędziemy wszystkie dowody na wiarołomstwo księcia opolskiego. Teraz je mamy, a spodziewam się zdobyć następne.

– To spisek – powiedział pochmurnie Jagiełło. – Spisek, który zawiązaliście wprawdzie na moją korzyść, ale innym razem może być zawiązany przeciw mnie.

Kanclerz przyłożył rękę do piersi.

– Wszystko dla dobra królestwa – odpowiedział poważnie. – A przez to i dla was, najjaśniejszy panie.

Król westchnął.

– Dla dobra królestwa... – powtórzył. – Niechaj i tak będzie. Zwołajcie zatem tych wszystkich, którzy złożą sąd. Zaraz rano niechaj się przed nim stawi pan Ostasz.

A teraz chcę posłuchać, jakie żale mają owi Żydzi.

Kiedy po chwili podeszli i ukłonili się nisko, Jagiełło sam zapytał:

– No cóż, kupcy? Czego wam trzeba?

– Sprawiedliwości, wielki królu – odpowiedział odważnie Natan syn Izaaka.

– Niemało – zauważył król. – Jakiej sprawiedliwości? Natan wysunął się krok przed innych, którzy stali w kornej postawie i tylko patrzyli prosząco, nie zabierając głosu.

– Ja, Natan syn Izaaka, proszę was, wielki królu, o obronę przed gwałtem i zbrodnią. Jest nas tu niewielu, korzystających z waszej królewskiej gościnności. Proszę w imieniu moich współbraci, byście łaskawym okiem wejrzeli i na nas, swoich wiernych poddanych. Bo dzieje się nam krzywda, wprost pod waszym bokiem, miłościwy panie. Mimo praw, które tego zakazują, straszą nas, rabują, a i zabijają. Ojciec mój, Izaak, zginął okrutnie zamordowany, choć pilnie wypełnił żądania, jakie mu postawiono i za spokój naszych domów zapłacił wiele złotych grzywien... Nie tak bywało za panowania dobrego króla Kazimierza...

Jagiełło odwrócił się do kanclerza.

– O czym mówi ten człowiek? Czy Żydzi muszą płacić okup za to, że mieszkają tu albo tam? Jeśli korzystają z naszej królewskiej opieki, to czy nie do naszej kasy powinny iść te pieniądze? A nic mi nie wiadomo, by tak się działo.

Kanclerz pochylił się do królewskiego ucha.

– Oni się boją, najjaśniejszy panie. Boją się, że odjedziecie, a wtedy spotka ich jeszcze straszniejsza kara. A okupu nikomu nie ma musu płacić. Ale płacą, kiedy jaki wielki pan zażąda. Tak było w tym przypadku. Pan starosta Ostasz wziął od nich wielki pieniądz, ci zaś uważają jeszcze, że własną ręką ubił Żyda Izaaka.

Jagiełło skinął na Natana.

– Podejdź.

A kiedy młody Żyd zbliżył się do ławy, król zapytał:

– Wiesz, jakie kary grożą za oskarżanie szlachetnie urodzonych?

– Wiem, miłościwy panie.

– Czemu więc oskarżasz pana Ostasza z Lipowej?

– Bo mój ojciec napisał krwią na ścianie imię swojego zabójcy. Poszedł do domu kupca Hamera i zaniósł tam dwie wielkie sakwy złota, aby pan Ostasz nie spełnił swojej groźby, nie spalił naszych domów, nie zabił naszych rodzin. A pan Ostasz przywłaszczył złoto, a mojego ojca nagiego zamknął w izbie, skąd nie było wyjścia. Znaleźli go ludzie z osady, bo zamknięty cierpiał i krzyczał całe dnie i całe noce. Wezwano straż, wyważono drzwi. Był przy tym i kapłan, bo obawiano się, że to jaka potępiona dusza tak krzyczy w domu kupca Hamera. A to nie potępiona dusza tam była, ale mój ojciec, który umarł tam z głodu w wielkich męczarniach. A wcześniej napisał na ścianie imię swojego prześladowcy. W imię sprawiedliwości, najjaśniejszy królu, w imię sprawiedliwości, raczcie otoczyć nas swoją opieką albo też dajcie rozkaz swoim żołnierzom, żeby zabili nas tu wszystkich.

Na te słowa towarzyszący Natanowi współwyznawcy wywinęli kołnierze szat, odsłaniając szyje.

Król spojrzał porozumiewawczo na kanclerza.

– Odejdźcie – powiedział do Żydów. – Dam sprawiedliwość. Jutro rano stawcie się przed sądem, na którym będzie rozpatrzona i wasza sprawa.

Następnego ranka dwunastu rycerzy, zebranych w Krasawie, orzekło, że pan Ostasz z Lipowej winien jest zbrodniczego spisku, bo przeciw królowi znosił się z księciem Opolczykiem, a pobierając w Dolinie wielkie daniny, nawet małej ich części nie odstawiał do królewskiego skarbca.

Wyrok zapisano i przeczytano głośno, ale nie słyszał tego starosta holsztyński. Jeszcze w nocy pan Ostasz chyłkiem oddalił się z zamku w Holsztynie i przepadł, a jego ucieczkę zrozumiano jak dodatkowe przyznanie się do winy.

– Składamy zatem pana Ostasza z urzędu holsztyńskiego starosty – postanowił król. – I nakazujemy wszystkim naszym poddanym, bez różnicy stanu, by wiedząc, gdzie przebywa pan Ostasz, niezwłocznie powiadomili nowego starostę, aby mógł go schwytać i osadzić w wieży na szesnaście tygodni Jeśli zaś w ciągu sześciu najbliższych miesięcy pan Ostasz nie stawi się przed nami, by odbyć nakazaną mu pokutę i wyrównać wyrządzone szkody, wszelkie jego majętności, w jakiejkolwiek by leżały dzielnicy naszego państwa, powrócą do naszej ręki.

Wieczorem tego dnia król Jagiełło, w towarzystwie pana Jeno, ponownie pojechał do mstowskiego klasztoru.

Wcześniej jeszcze wyznaczył nowego starostę w Holsztynie. Został nim Jeno z Krasawy.

Druga modlitwa za męczenników

Drugi już tydzień bracia zakonni Dido von Zaubersee i Herman von Angerburg przedzierali się przez dziki kraj, ku swoim.

Prowadził pan Dido, młodszy i silniejszy. Komtur Angerburga często przystawał, bo dokuczała mu rana w nodze, jaką odniósł, kiedy rzucili się na wartownika.

Najpierw siedzieli w głębokiej jamie, gdzie dawniej chwytano wilki. Skrępowano im nogi i ręce i po drabinie zsunięto na dół. Gdyby nawet mieli wolne ręce, nie udałoby się im wyjść z głębokiego dołu, który przykrywano gałęziami.

Modlili się, wyspowiadali przed sobą i czekali na koniec, ale ten nie nadchodził.

Następnego dnia wydobyto ich z jamy i założywszy sznury na szyję, pognano za końmi na wschód, w niewiadomym kierunku. Pod wieczór, kiedy zmęczeni do niemożliwości, dotarli do umocnionej wsi, wpakowano ich do innej jamy, tym razem urządzonej pod wałem ziemnym, stanowiącym obwarowania jakiegoś grodu. Padli na ziemię i jęcząc z bólu i zmęczenia, wkrótce zasnęli.

Po tygodniu zrozumieli, że jeśli śmierć nie spotkała ich od razu, nie spotka także i teraz i domyślili się, że zostali przeznaczeni na wymianę. Nadzieja wstąpiła w serca rycerzy, czekali na wieści, że wkrótce zostaną odstawieni do swoich.

Pan Dido nie planował ucieczki, ale kiedy nadarzyła się ku niej sposobność, skorzystał natychmiast. Byli słabo pilnowani, zbrojnych kręciło się po osadzie niewielu, bo poszli na jakąś wyprawę. Jeńcy znajdowali się w obcym kraju, gdzie nie znali nikogo i nie mogli liczyć na czyjąkolwiek pomoc.

Tak przynajmniej myśleli Litwini, ale nie docenili pana von Zaubersee. Bo pan Dido porozumiał się z komturem i zaatakowali wartownika, a zadźgawszy go jego własnym nożem, uciekli w puszczę.

Pan Dido obliczył kierunek i ruszyli ku swoim przez las, głodni, obdarci i trzęsący się z zimna. Żuli korę z drzew, jedli młode pędy, próbowali szyszek, chorowali. Ale szli naprzód i po dwóch tygodniach trafili na wodę. Rzeka była wielka i pan Zaubersee uznał, że musi to być Niemen, a zatem wystarczy iść z jego biegiem, na zachód. Nie wiedział, jak daleko będą jeszcze wędrować, ale słusznie zakładał, że w końcu trafią na jakiś krzyżacki posterunek.

Szli dwa dni brzegiem, a pan Dido prowadził komtura Hermana, bo ten zupełnie stracił siły i dostał wysokiej gorączki. Szczęśliwie trafili na jakąś osadę, gdzie udało się im ukraść nieco żywności, a zaraz potem znaleźli łódź. Teraz podróż była już fraszką, wystarczyło trafić na kogokolwiek ze swoich.

– To już niedaleko – powtarzał pan Dido. – Niedaleko. Wkrótce będziemy wśród swoich. Słyszycie, bracie? Już niedługo.

Ale komtur Herman osłabł, nie słyszał tych słów nadziei i pan Zaubersee musiał go zanieść do łodzi.

Konrad Wallenrod, wielki marszałek Zakonu, dowiedział się o zatrzymaniu dziwnych ludzi i natychmiast pojechał na brzeg rzeki, gdzie knechci pilnowali dwóch obdartusów przy małej łodzi.

Byli czarni od brudu i błota, ledwie resztki skórzanych ubrań wisiały na ich wychudłych ciałach, ich oczy płonęły gorączką.

– Bracie marszałku, to ja, Dido – szepnął pan von Zaubersee. Marszałek Wallenrod zadrżał z oburzenia.

– Łżecie! – zawołał. – Brat Dido razem z bratem Hermanem spłonęli bohatersko na litewskim stosie.

– To nie tak – szepnął jeniec. – Mieliśmy zginąć, stos był już gotowy. Ale krwawy litewski zwierz nagle odstąpił od swojego zamiaru. Kazał spalić dwóch knechtów, a nas trzymał w jamie, bo chciał wymienić na kogoś znacznego.

Uciekliśmy z niewoli i po wielu cierpieniach dotarliśmy aż tutaj. Panie marszałku, to ja, Dido von Zaubersee, a tam leży brat Herman. Spójrzcie tylko. Przecież nas znacie.

Pan Wallenrod pochylił się nad leżącym bratem Hermanem, poświecił mu w twarz pochodnią, a potem odwrócił się z odrazą.

– Nie znam tego człowieka! Pan Dido jęknął.

– Na rany Chrystusa! Panie marszałku! Bracie!

– Czego naprawdę chcesz? – zapytał marszałek groźnie. – Powiesz zaraz całą prawdę, skąd i dlaczego tu przyszliście.

– Uciekliśmy. Na Boga przysięgam, że wszystko to jest prawdą. Ja jestem brat Dido, a tam...

– Bracia Dido i Herman zginęli bohaterską i męczeńską śmiercią – powtórzył Wallenrod. – Płonąc na stosie, modlili się głośno, dając dowód swojej wiary i bezgranicznej miłości do Boga. Was przysłał tutaj chyba zły duch, byście szkodzili Zakonowi.

Leżącemu głowa opadła na ziemię, ze zmęczenia, przestrachu i zawiedzionych nadziei. Konrad Wallenrod zawołał przybocznego.

– Każ naszym ludziom, aby nie ruszali się z miejsca – polecił. – Schwytaliśmy groźnych szpiegów, których natychmiast muszę przesłuchać. Niech nikt nie przeszkadza.

– Tak będzie, szlachetny panie. Wallenrod powrócił do leżących.

– Ty? – zapytał. – Ty jesteś brat Dido? Ty, obdarty, skamlący o łaskę? Brat Dido to święty męczennik, który zginął bohatersko, naigrawając się ze swoich prześladowców. Ty nawet śladów stóp nie jesteś godzien mu lizać.

– Ależ...

– Nie wiem, kto cię tu przysłał i w jakim celu. Ale jeśli przyszedłeś, żeby kalać pamięć bohaterskiego rycerza i męczennika świętego Kościoła, przysięgam na naszego Pana, nie osiągniesz tego celu.

– To ja – płakał jeniec. – To przecież ja, Dido von Zaubersee. Przecież mnie znacie. Od dwudziestu lat służę Zakonowi, krwią swoją i potem. Pamiętacie, jak zeszłego roku pod Kownem walczyłem ramię w ramię z wami i nawet.

– Wszyscy pamiętamy, co zrobił dla nas prawdziwy brat Dido, nasz bohater. To nie byłeś ty.

Marszałek odepchnął jeńca i podszedł do leżącego obok drugiego człowieka.

– Ty kto? – zapytał groźnie.

Leżący nie był chyba przytomny, bo nie odezwał się słowem.

– Widzicie? – zwrócił się Wallenrod do obecnych. – Widzicie? Ten przynajmniej ma tyle honoru, żeby nie pogrążać się w kłamstwie.

Pan von Kamnitz podszedł do marszałka i chwycił jego rękę uzbrojoną w sztylet.

– Zaklinam cię, bracie! – zawołał. – Zaklinam cię na wszystko, nie rób tego!

Wallenrod szarpnięciem uwolnił się z uścisku.

– Nie powstrzymuj mnie – zasyczał groźnie. – Nie powstrzymuj mnie przed wymierzeniem sprawiedliwości tym, co zbrukali pamięć naszych bohaterów.

– Ale to przecież brat Dido. Czyżbyście rzeczywiście go nie rozpoznali? Prawda, że się zmienił, ale jednak..

– Milcz! – rozkazał Wallenrod. – Milcz, człowieku, jeśli nie chcesz stanąć przed sądem oskarżony nie tylko o nieposłuszeństwo, ale i zdradę Zakonu! Dość tego! Nie będzie pobłażania dla diabelskich sztuczek, czynionych przez zdradliwych ludzi, a wymierzonych przeciw naszej świętej misji. Nie będzie, jak mi Bóg miły!

I pan Wallenrod wymierzył cios, a sztylet głęboko utkwił w szyi leżącego. Marszałek wyszarpał ostrze i nie wycierając go, podszedł do drugiego jeńca, powtórzył cios. Potem schował broń i odwrócił się do zabitych plecami.

– Wyrzućcie ciała do jeziora – polecił. – Za chwilę wszyscy spotkamy się w kaplicy, gdzie osobiście poprowadzę modły za dusze naszych męczenników. Trzeba podziękować Bogu, że nie pozwolił tym oszczercom judzić przeciw Zakonowi.

Brat sekretarz otworzył drzwi do tajemnej izby wielkiego marszałka urządzonej na najwyższym piętrze zamku w Ragnecie, wszedł cicho i położył przyniesione listy na stole. Stał teraz z boku, czekając na polecenia. Konrad Wallenrod rzucił okiem na pisma, wybrał jedno i z wyraźną ciekawością złamał pieczęć. W miarę czytania jego twarz bladła i czerwieniała na przemian, a żyły nabrzmiewały na skroniach.

– Przeklęty pies! Oby zgnił w piekle!

Nie powiedział, kogo ma na myśli, przegonił sekretarza, list zmiął w garści i ze złości cisnął nim w kąt. Kiedy sekretarz uciekł przestraszony, Wallenrod odszukał list i przeczytał go raz jeszcze.

– Pies! – powtórzył półgłosem. – Parszywy pies! Złożył list, wsunął go do kieszeni na piersi, pod ubranie i wyszedł na dziedziniec, stawiając wielkie, szybkie kroki. Nie zauważył, jak pryskają mu z drogi bracia, słudzy, pachołkowie, bo wszyscy dobrze znali ten krok i tę zaciętą minę. Wallenrod odszukał przybocznego.

– Poproś brata Henryka – polecił. – Niech przyjdzie natychmiast do mojej komnaty. I przynieś piwa.

Po czym skierował się do swojej izby, która służyła mu za sypialnię, małej, skromnie urządzonej, gdzie przebywał rzadko i gdzie załatwiał tylko ważne, najważniejsze sprawy, o których nie chciał, żeby wiedzieli inni.

Brat Henryk, wysoki, chudy, z lewą ręką nie w pełni władną po dawnej bitwie z Litwinami, przystanął w drzwiach i czekał na zaproszenie.

– Wejdźcie – powiedział marszałek zasępiony. – I zamknijcie drzwi.

A kiedy gość wszedł do izby i zajął wskazane miejsce na prostym drewnianym stołku, brat Konrad bez słowa wyjął zza pazuchy list, – Przeczytajcie i powiedzcie mi, co o tym myślicie.

Brat Henryk przebiegł pismo oczami raz i drugi. Potem odłożył list na stół.

– Czekacie rady, bracie marszałku?

– Co o tym myślicie?

– List wydaje się prawdziwy... – Henryk pochylił się, raz jeszcze badając pismo. – Chyba niełatwo podrobić pieczęć Skirgajły. Jest dokładnie taka sama, jak w tych dokumentach, co je zdobyliśmy zeszłego roku...

– Tak też myślę – zgodził się Wallenrod. – Co dalej?

– Pisze Skirgajło, że ma w więzach braci Dido i Hermana. – podpowiadał myślom głośnymi słowami brat Henryk – A przecież od naszych ludzi wiemy, że obaj bracia poszli na stos. I to z rozkazu samego Skirgajły, który chciał tym ucieszyć swoich pogańskich wojowników. Cóż więc z tego wynika? Pewnie chce nas oszukać, ten pies przeklęty!

Może myśli, że nie wiemy o wszystkim. Może spodziewa się, że damy się podejść jak małe dzieci. Spalił braci Hermana i Dido, a teraz proponuje wymianę na tego kundla w naszej klatce!

– Obiecuje też sześć tysięcy florenów! Sześć tysięcy! Myślicie, że to tylko podstęp i oszustwo?

– Nie może inaczej być – odpowiedział Henryk z przekonaniem. – Pisze, że chce wymienić dwóch za jednego, a to już jest podejrzane. Chce dać do zrozumienia, jak niewiele sobie ceni naszych ludzi, nawet braci zakonnych. Dwaj wielce zasłużeni bracia są dla niego warci tyle tylko, ile jeden głupi młokos. Zresztą, może też chodzi o to, że skoro nie żyją brat Dido i brat Herman, łatwo mu obiecywać wymianę.

– A zatem list jest tylko po to, żeby nas obrazić?

– Nie tylko – zaprzeczył Henryk – List mówi jeszcze, jak łatwo pobił naszych ludzi pod Mścisławiem, gdzie wspomagali wiernych nam Litwinów. Chełpi się swoją butą i potęgą.

– Cóż tedy odpiszemy w imieniu Zakonu temu skundlonemu księciu?

– Może lepiej zmilczeć ten list? – zaproponował brat Henryk – Jeśli odpiszemy, będzie się śmiał, piekielnik, że czytaliśmy i płakaliśmy po naszych zamordowanych braciach.

– Zamordowanych, ale świętych – przypomniał surowo Wallenrod – Tak też i o nich będziemy odtąd mówić. Nasi święci bracia, Dido i Herman, zamordowani za wiarę przez pogańskich Litwinów. Wyszykowałem już pismo do Ojca Świętego z dokładnym opisem ich męczeństwa i prośbą o modlitwę. Ale co z naszym listem? Skirgajło pisze, że wymienić chce dwóch naszych na jednego i ostrzega nas, byśmy pamiętali, że ów Mikołaj jest poddanym polskiego króla. Henryk machnął ręką niecierpliwie.

– Jaki tam on król! To zdrajca, co zabrał koronę księcia Wilhelma. Jego miejsce przy ognisku w lesie, nie na jakimkolwiek tronie! A poza tym, kiedy ujęliśmy owego młokosa, nie był jeszcze poddanym tego nowego królika.

– Ale był jednak poddanym pani Jadwigi, która nam od początku jest bardzo życzliwa. Jeśli Skirgajło jej się poskarży.

– Poczekajmy, aż ona się o niego upomni. Na razie możemy robić dobrą minę do złej gry i udawać, że nie wiemy, o co chodzi.

– Więc ostatecznie nie podpowiadacie, żeby zwolnić młokosa, choćby i na słowo?

– Nigdy czegoś takiego nie podpowiadam. Ci, co przeciw nam występują, nie zasługują na litość, bo występują przeciw całemu chrześcijańskiemu światu, przeciw papieżowi, przeciw Kościołowi, przeciw samemu Bogu. Czy nie tak zawsze powiadacie?

– Teraz was pytam... w zaufaniu i po przyjacielsku.

– Możemy napisać list i udawać nieświadomych. Niech ktoś, nie wy, ktoś mniej dostojny, napisze do któregoś z braci litewskiego kniazia i niechaj w piśmie poprosi o wymienienie braci Dido i Hermana. Na pewno zgłupieją, otrzymawszy taki list i zupełnie nie będą wiedzieli, co począć. Nie może być inaczej. Niech napisze, że wymienimy naszych braci na niektórych jeńców i że proponujemy spotkanie, może wasze, bracie marszałku, z ichnim księciem.

Będzie czas o tym mówić i do tego się przygotować.

– Słusznie – przyznał Wallenrod. – Macie rację, bracie Henryku. Sam Bóg podpowiedział wam to rozwiązanie.

Henryk uśmiechnął się z zadowoleniem. Umiał czytać myśli pana marszałka i umiał je tak przedstawiać, żeby ten uważał je za swoje.

– Jak najmniej układów, jak najwięcej walki – przypomniał teraz dewizę brata Wallenroda. – Wielokrotnie uprzedzano nas, że Skirgajło ucieka się do podstępów i nie lubi otwartego pola. To przecież nie jest prawdziwy rycerz, choć książęcej krwi. Lubi działać z ukrycia, więc i teraz tak postępuje. Nie dajmy się wciągnąć w pułapkę.

– A co z naszym jeńcem?

– No cóż, sposoby z dawna są znane. Jeśli Skirgajło gotów za niego rzeczywiście dużo zapłacić, to znak, że chłopak dla księcia coś znaczy. Tym bardziej na razie trzeba go dobrze ukryć i pilnować.

– Myślałem jeszcze o czymś – powiedział Wallenrod. – Myślałem, żeby rozgłosić, że Mikołaj z Krasawy przystał do nas. Ze zrozumiał swoje błędy i błędy swoich krewnych, a teraz z nami występuje razem przeciw nieprzyjaciołom krzyża.

Brat Henryk uderzył ręką po boku.

– To dobra myśl – przyznał z uśmiechem. – Upieczemy przy ogniu kilka pieczeni. Zrozumiał swoje błędy i przystał do nas – powtarzał zachwycony. – Jakże będą się złościć ci jego krewniacy!

– Tedy każę przygotować odpowiednie pisma. Co zaś do listu kniazia Skirgajły, nie będę się spieszył z odpowiedzią.

Brata Henryka nurtowała jeszcze jedna wątpliwość.

– Co jednak będzie, jeśli ktokolwiek zechce onego zobaczyć? Jeśli zechce nacieszyć oczy widokiem grzesznika, który się nawrócił i z prześladowcy Zakonu stał się jego gorącym orędownikiem?

– Jest i na to prosty sposób – uśmiechnął się Wallenrod. – Pisząc, że przejrzał na oczy, napiszemy, że winy swoje chciał okupić z bronią w ręku, walcząc przeciw Litwie i Żmudzi Napiszemy, że sam prosił, aby wysłano go w niebezpieczną okolicę.

Pójdzie z wyprawą, a tam różnie bywa. Nie wszyscy wracają. Brat Henryk uśmiechnął się domyślnie.

– Wszystko już, widzę, ułożyliście, panie marszałku. Pozwólcie, a podpowiem, komu można by powierzyć to odpowiedzialne zadanie. Jest miody, pobożny brat, któremu winniście dać szansę, aby się zasłużył. Zwie się Otto von Popeln.

– Znam go – ucieszył się pan Konrad. – To on właśnie złowił owego pana Mikołaja. Wasz pomysł jest bardzo dobry, bracie Henryku. Widać sam Bóg sprzyja naszym zamiarom!

Miłosierny i wierny

Oset tak długo chodził wokół namiotu księcia Skirgajły, że ten zniecierpliwiony kazał go wreszcie przyprowadzić.

– Mów krótko – polecił. – Wysłałem już listy do wielkiego mistrza i do marszałka Wallenroda, proponując za twojego pana okup jak za księcia. Nie spodziewam się, żeby odmówili.

Oset ukłonił się przepisowo i korzystając z zaproszenia, przysiadł na podkurczonych nogach.

– Krótko się nie da, miłościwy kniaziu. Ale błagam, wysłuchajcie mnie, a na pewno nie pożałujecie. Bo chodzi o sakwę.

Skirgajło zmarszczył brwi.

– Mało ci jeszcze, człowieku? – zapytał niezadowolony. – Dałem ci przecież kaftan, kożuch i konia, nie wspominając już o twoim nędznym życiu. Mało ci tego? Śmiesz jeszcze upominać się o sakwę?

Oset przeżegnał się szybko, raz po razie, od prawej do lewej, po rusku.

– Niechaj mnie Bóg broni, dostojny kniaziu, żebym choć w myślach okazał wam niewdzięczność! Daliście mi więcej nawet, niż potrzebuję, i nie śmiałbym prosić o cokolwiek innego. Chodzi o zaczarowaną sakwę pana marszałka Wallenroda.

Skirgajło wyszczerzył oczy ze zdumienia.

– Rozum ci pomieszały ostatnie wypadki? – zapytał zniecierpliwiony. – Albo zaraz się dowiem, o co chodzi, albo każę ci wyrwać twój parszywy język.

Oset zrozumiał już jednak, że zaciekawił księcia i zupełnie nie przestraszył się pogróżek.

– Stale przemyśliwuję, wielki kniaziu, jak się dobrać do tej sakwy, a robię to w waszym interesie. Wszystko dokładnie wytłumaczę, ale nie straszcie mnie, proszę, mękami, bo tego nie da się opowiedzieć krótko. To naprawdę bardzo ważna sakwa, może naprawdę zaczarowana. Otóż pan marszałek Zakonu stale ma przy sobie sakwę z żółtej skóry. Dość dużą, a wozi ją przy nim jego osobisty kompan, jak tam nazywają przybocznego. Wiem na pewno, że marszałek nigdzie się bez niej nie rusza, a w całym Zakonie boją się tej sakwy, jakby były w niej jakieś czary.

Próbowałem podpytywać, co za czary w niej siedzą, ale ofuknęli mnie i radzili, żebym lepiej nie pytał, dla własnego dobra. Po kilku jednak niedzielach, kiedy już ruszyliśmy na wojnę, dowiedziałem się więcej. Podpytałem, podsłuchałem i sam domyśliłem się tego i owego. Uważam, że ta sakwa to jest ratunek nie tylko dla mojego pana, ale też dla wielu waszych panów i wojowników, którzy trafili do krzyżackiej niewoli.

– A to w jaki sposób?

– To chyba najcenniejsza sakwa na świecie, choć nie ma w niej klejnotów. Jest w niej coś dużo bardziej ważnego. W tej sakwie, kniaziu, jest wojna i pokój, i przyszłość całej Litwy. To naprawdę zaczarowana sakwa. Gdyby Zakon ją utracił, jego wojska nagle stałyby się ślepe jak krety. Oto prawda, kniaziu. Czy dla takiej prawdy nie warto wysłuchać marnego sługi?

Książę Skirgajło zaciekawił się słowami giermka i jego przekonaniem o ważności sprawy dla całej Litwy. Dał znak, aby znajdujący się w namiocie dostojnicy odeszli do swoich spraw, bo posłuchanie się przedłuży. A na Osta skinął, żeby ten się przybliżył.

– Opowiedz o tej sakwie – polecił. – I skąd o niej wiesz?

– Skąd wiem? Dowiedziałem się, domyśliłem Kiedy zaś ruszyła rejza, zdarzyło się, że byłem jeden dzień przy osobie marszałka Wallenroda. Czy pamiętacie, kniaziu, jak opowiadałem, w jaki sposób rozpoznano pana Mikołaja? Jak przyszedł pan marszałek, a z nim jego przyboczny? Pan Wallenrod zajrzał do sakwy i już wszystko wiedział, gdzie, kiedy i co się zdarzyło, jak nazywają się ci wszyscy, którzy w owym zdarzeniu brali udział.

– Pamiętam – mruknął Skirgajło, marszcząc brwi. – Mów dalej.

– Otóż, wielki kniaziu, ja myślę, że ta sakwa miała do wypełnienia bardzo wielką rolę w przygotowaniu każdej napaści na wasze dziedziny. Wiecie, że pan marszałek ma zwyczaj wydawania uczt honorowych dla najbardziej zasłużonych rycerzy?

– Wiem – odpowiedział kniaź ponuro. – Honorują tam tych swoich, którzy najwięcej nacięli naszych kobiet i dzieci.

Ty sam, widziałeś taką ucztę?

– Widziałem, kniaziu. A czy słyszeliście kiedy o dobrym królu Arturze?

– Nie słyszałem – zniecierpliwił się Skirgajło. – Ale o dobrym królu opowiesz później, teraz mów o złej uczcie i złej sakwie.

– Kiedy to wszystko jest ze sobą powiązane! Jeśli chcecie dowiedzieć się, co się dzieje i dlaczego, trzeba bym wam i o tym opowiedział. Otóż w dalekiej Brytanii żył niegdyś potężny król imieniem Artur. Miał on dwunastu rycerzy, najmężniejszych na świecie, najbardziej walecznych i najbardziej sławnych. Samo wymienianie ich bohaterskich czynów zajęłoby mi dwa albo i trzy dni, a przecież nie o wszystkich słyszałem. Siadywali zaś oni wokoło wielkiego dębowego stołu i stąd nazywano ich Rycerzami Okrągłego Stołu. Zaprawdę, nie widział świat rycerzy bardziej od nich mężnych, wiernych i szlachetnych, oddanych Bogu i wszystkim potrzebującym. Panowie zakonni bardzo sobie cenią sławę króla Artura i jego rycerzy, we wszystkim chcą ich naśladować.

Kiedy panowie zakonni ruszają na wyprawę, w pierwszej miejscowości, jaką zdobędą, stawiają wielki okrągły stół, za którym siadają najdzielniejsi rycerze, najbardziej w tych walkach zasłużeni. Jak w owych opowieściach o dobrym królu Arturze. Najbardziej dostojni panowie Zakonu wybierają owych dwunastu zasłużonych, ci zaś siadają za stołem i czyni się im honory. A uczty owe w żaden sposób nie przypominają zakonnej skromności, bo jada się tam smakołyki i pija najlepsze wina... Widziałem taką biesiadę, więc wiem, ile wypito dobrych trunków i zjedzono dobrego, tłustego jadła, a dodam, że dzień był postny...

Rankiem, po owej uczcie, odbyła się wojenna narada. Dowódcy skupili się wokoło pana marszałka, a ten wydawał rozkazy, co i raz sięgając do owej sakwy.

Kniaź Skirgajło aż pochylił się nad Ostem z ciekawości.

– Widziałeś, co im z niej dawał? Widziałeś?

– Widziałem, kniaziu. Ma tam grubą księgę i plik innych papierów. I właśnie w nich tkwi cała zakonna potęga. Bo zważcie dobrze. Pan marszałek zagląda do księgi i mówi do dowódcy w te słowa: poprowadzisz swoich ludzi tyle i tyle mil, w takim a takim kierunku. Po drodze napotkasz taką wieś, takie jezioro, taki zamek, taką osadę. Zagląda do księgi i mówi do innego: pojedziesz konno ze swoimi tyle a tyle czasu, w okolicy zwanej tak a tak skręcisz na południe czy północ, miniesz takie i takie miejsce i za taki czas znajdziesz się tam i tam, przy drodze, wsi, drzewie.

Miniesz cicho, powiada, zamek taki, gdzie siedzi tylu a tylu ludzi, więc zamku nie zdobędziesz. Tedy idź drogą w lewo, do miejsca zwanego tak a tak, a tam będzie czekała na ciebie pomoc albo wozy z bronią czy mąką. Wszystko to jest w owej księdze, a w innych papierach jeszcze inne ważne wiadomości, bo urzędnicy Zakonu przepytują każdego obcego wędrowca, skąd i dokąd idzie, co widział i spotkał po drodze.

Skirgajło patrzył na Osta w zamyśleniu.

– Widziałeś to naprawdę? – pytał z niedowierzaniem. – I byłeś przy tym?

– Tak, kniaziu. Byłem i to, co wam opowiadam, widziałem na własne oczy i słyszałem na własne uszy.

– Tedy zamknij teraz usta i uszy i nikomu nie mów o tej sprawie ani słowa. Będziesz o tym mówił odtąd tylko ze mną.

Pojąłeś?

– Tak, kniaziu. Czy nie miałem racji mówiąc, że to ważna sakwa?

– To najważniejsza sakwa na świecie – zgodził się kniaź.

– Gdybyśmy ją mieli, pan marszałek, a i cały Zakon zapłaciłby za nią nie tylko zwolnieniem pana Mikołaja...

– Prawda – przyznał książę. – To dzięki tej sakwie oni zawsze i wszędzie trafiają i bywa, że w niektóre miejsca przybywają przed nami. Miałeś rację, ta sakwa to skarb Zakonu. Powiadają, że w Malborku mają wielką salę, skarbiec, wypełniający całą komnatę aż po strop. Ale ta sakwa to skarb jeszcze większy, bo to rzeczywiście oczy całego Zakonu.

Oset uśmiechał się, wielce zadowolony z wrażenia, jakie zrobił swoją opowieścią.

– Więc gdyby odebrać im sakwę, oślepliby – zauważył. Skirgajło westchnął.

– Masz rację – powiedział po chwili. – Tylko jak to zrobić? Przecież marszałek Wallenrod, to jeden z najbardziej strzeżonych ludzi Zakonu.

– Ale omal go nie schwytaliście zeszłego roku. Gdyby więc wszystko odpowiednio przygotować...

Skirgajło zamyślił się. Zajmowała go inna zupełnie trudność.

– Zdarzało się nam chwytać wysłanników Zakonu i przejmować ich listy – powiedział po chwili. – Ale tylko część z nich mogliśmy przeczytać, bo pisane były tajnym pismem i nie mogliśmy ich zrozumieć.

Oset dumnie wypiął piersi.

– Szlachetny kniaziu – powiedział zadowolony, że może podpowiedzieć rozwiązanie. – Jest i na to rada. Nie mogliście czytać owych listów, bo brakowało w litewskich puszczach uczonych mężów, znających krzyżackie sztuczki, szyfry, tajne pisma. Ale teraz, teraz jest zupełnie inaczej. Bo teraz, kniaziu, można byłoby wysłać, oczywiście w tajemnicy, owe pisma na królewski dwór, gdzie przebywa wielu sławnych, uczonych mężów. Niejeden z nich pochodzi z ziem niemieckich i na pewno znaleźliby rozwiązanie.

Skirgajło uderzył się dłonią po udzie.

– Prawda! – przyznał zaskoczony. – Łebski z ciebie człowiek, Oset. Teraz nie żałuję, że ci nie kazałem głowy zdjąć.

Giermek ukłonił się z wdzięcznością.

– Moje zadowolenie jest jeszcze większe, choć z tego samego powodu, miłościwy kniaziu.

Skirgajło roześmiał się hałaśliwie.

– Zdaje się, że przynosisz szczęście, człowieku. Jestem wielce rad, bo oto dajesz mi do ręki bicz na pychę Zakonu.

Kiedy zdobędziemy sakwę i odczytamy ich tajne pismo, będziemy wiedzieli, jakie są ich plany, będziemy wiedzieli, którędy chodzą ich oddziały i dokąd. Oset pokręcił głową.

– Wybaczcie, dostojny kniaziu. Ale myślę, że odczytanie owej księgi nie jest najważniejsze.

– Jak to nie najważniejsze? – zdziwił się książę. – Jeśli odczytamy tajne pismo, będziemy wiedzieli to, co oni.

– Ale co będzie, kniaziu, jeśli i sławni uczeni w Krakowie, nie odczytają sekretnych znaków? Miałem dużo czasu, żeby się nad tym wszystkim zastanowić. I wiecie, co umyśliłem? Że i wtedy jesteśmy wygrani. Bo przecież jeśli my będziemy mieli sakwę, oni jej mieć nie będą, prawda? Zatem, gdyby ją tylko im odebrać, nawet nie czytając, oni i tak stracą oczy.

Kniaź Skirgajło zamarł w zdumieniu. A potem zdjął z szyi wielki gruby łańcuch i zarzucił go Ostowi.

– Prawda! – powiedział zachwycony odkryciem. – Odbierzemy im oczy, a oni będą ślepi jak dzieci we mgle.

I polecił giermkowi:

– Zostań przy mnie. Będziemy jeszcze mówić o tej sakwie. Jak ją wydostać od Wallenroda i kto miałby to zrobić.

– I na to mam odpowiedź, szlachetny kniaziu – Oset uśmiechnął się szeroko. – To pan Mikołaj zdobędzie dla was zaczarowaną sakwę Konrada Wallenroda!

Gest miłosierdzia

Mikołajowi śniła się góra w jego rodzinnej Dolinie, a pod drzewem siedziała Hedwiga w zielonej sukni, niewidocznej prawie w bujnej, świeżej trawie. Tylko rude włosy błyszczały wyraźnie w jasnym słońcu poranka.

Nagle, nie wiadomo skąd, jak to bywa we snach, pojawił się ktoś, kto najwyraźniej miał wobec dziewczyny złe zamiary. Jakiś rycerz pochwycił Hedwigę na swojego konia i uwiózł. Mikołaj popędził za nimi, ale próżno wołał i próżno krzyczał. Nikt nie słyszał jego wołania. Jeździec z dziewczyną oddalał się, a kiedy odwrócił się na chwilę, Mikołaj zobaczył, że porywacz ma twarz pana Jana z Tymbarku, a zaraz potem marszałka Wallenroda.

Wiosna poprawiła sytuację Mikołaja. Po trwającej wiele tygodni podróży, w czasie której po wielekroć wydawało się, że to koniec, wóz z żelazną klatką zawitał do Ragnety. Tu młodego rycerza zamknięto w pustej i nieogrzewanej izbie, gdzie miał czekać na to, co o jego losie postanowią dowódcy Zakonu.

Zazgrzytał klucz w zamku, skrzypnęły otwierane drzwi i wszedł strażnik, a za nim sam pan Konrad von Wallenrod.

Przybyły obrzucił jeńca spojrzeniem i rzekł:

– Nie zasługujecie na łaskę, ale może jest sposób, abyście odkupili swoje winy. Wielu braci prosiło mnie, bym okazał wam nieco chrześcijańskiego miłosierdzia.

Mikołaj podejrzewał podstęp w niespodziewanej łasce krzyżackiego dostojnika. Nic nie odpowiedział, patrzył w bok, jak gdyby w komnacie nie było nikogo. Komtur zagryzł wargi, ale najwyraźniej przyszedł tu w określonym cela.

– Mikołaju z Krasawy – zaczaj, z trudem hamując gniew na to jawne lekceważenie. – W imieniu Zakonu mam wam postawić poważne pytanie. Co zrobilibyście, gdyby teraz, już, obdarowano was wolnością? Gdzie byście poszli? Czy gdybym was obdarował wolnością, przysięgniecie opuścić ziemie Zakonu i nigdy więcej przeciw niemu nie podnosić ręki?

Mikołaj przeżegnał się.

– Nie złożę takiej przysięgi – zapowiedział od razu.

– Tedy zostaniecie w więzach.

Ale widać coś istotnego się zdarzyło, bo jeszcze przed wieczorem przyszedł do celi jeden z półbraci.

– Jesteście wolny, panie – powiedział z ukłonem. Mikołaj zerwał się z posłania.

– Co takiego znowu knujecie? – zapytał porywczo. – Mało wam mojej hańby?

– Z rozkazu jego szlachetności wielkiego mistrza – wyjaśnił żołnierz. – Nasi ludzie odprowadzą was do miejsca, które wskażecie.

Mikołaj nie dowierzał.

– Jak to wolny? – dziwił się. – Ten przeklęty Wallenrod zamierza mnie puścić?

– Kazano mi powtórzyć w imieniu pana marszałka, że on był przeciwny takim zamiarom. Mam wam powiedzieć, że przywieziono za was okup i będziecie odstawieni do granicy.

Kiedy wyprowadzono go na zewnątrz, Mikołaj syn Jeno był zdumiony światłem, jasnością i zapachami świata. I był zdumiony, jak wielką przyjemność może sprawiać wkładanie czystego ubrania.

Na dziedzińcu, gdzie go przyprowadzono i gdzie mógł umyć się przy studni, żołnierz przyniósł cały wór rozmaitego rynsztunku.

– Pan marszałek kazał powtórzyć, byście wybrali, czego wam potrzeba – powiedział. – Może i ze swoich rzeczy coś znajdziecie.

Ale Mikołaj nie znalazł tu niczego, co niegdyś należało do niego. Jego osobiste rzeczy, rozebrane jako łup, dawno już trafiły do zakonnych magazynów, skąd mogli czerpać potrzebujący. W przyniesionym tobole były rzeczy, które zdobyto na innych, czy też zostały po kimś i Mikołaj sporo się natrudził, dobierając sobie rycerski rynsztunek.

Najbardziej żałował swojego miecza, ale knecht dał mu trzy różne do wyboru, mówiąc, że i jego broń podarowano komuś, kogo nie wiadomo gdzie teraz szukać i próżno liczyć na odzyskanie oręża.

Dali mu konia pod wierzch i konia jucznego, pozwolili też zabrać wszystko, co uznał, że może mu się przydać w drodze, zapasowy płaszcz, krzesiwo i hubkę, a nawet miedziany kociołek.

Mikołajowi tak się spieszyło, że gotów był odjechać choćby w jednej tylko koszuli, byle jak najszybciej znaleźć się daleka.

Miało mu towarzyszyć dwóch starszych żołnierzy, półbraci, zaopatrzonych w list żelazny, wydany własną ręką marszałka Wallenroda, a pismo to miało zapewnić Mikołajowi bezpieczne przejście przez zakonne posterunki.

Wyjechali na most, a potem rzeką na brzeg i wtedy dopiero Mikołaj poczuł, że niewola jest już za nim i może wrócić do swoich.

Tego dnia, choć na bardzo krótko, młody rycerz Otto von Popeln doznał wielkiej łaski samego marszałka Zakonu.

Szli właśnie na litewską stronę Niemna, gdzie mieli nieść śmierć i pożogę. Krótki wypad, szybki powrót.

– Bądźcie jak wilki – pouczał Konrad Wallenrod. – Atakujcie szybko, zagryzajcie i wracajcie w bezpieczne dziedziny, nad którymi czuwa ręka Zakonu.

Zanim się przeprawili, oddział dogonił posłaniec wielkiego marszałka, który dla pana von Popeln miał pilne polecenie przełożonego. Posłuszny rozkazom rycerz zaczekał, aż dwaj zakonni żołnierze doprowadzą Mikołaja z Krasawy.

Ani jednym gestem pan Otto nie zdradził się, że rozpoznaje Mikołaja. W milczeniu zajął miejsce na czele pochodu, pierwszy przebył bród i poprowadził oddział przeciw Litwie.

Tego wieczora, zanim jeszcze dotarli do najbliższej wsi, którą mieli zaatakować, von Popeln zbliżył się do Mikołaja i gestem ręki pokazał mu kierunek.

– Odjedźcie! – poprosił. – Jak najszybciej. Nie mnie rozstrzygać, czy zasłużyliście na los, jaki wam przeznaczono, ale klnę się na Boga, że nie wykonam polecenia.

– Więc pan Wallenrod dał rozkaz, aby mnie stracić po drodze? – upewniał się Mikołaj. – A winę zrzucić na Litwinów?

– Dał taki rozkaz – przyznał niechętnie pan Otto.

– Czemu więc mnie przepuszczacie? Otto von Popeln machnął ręką.

– Wy wiecie czemu – przypomniał. – Nie zapomniałem, co zrobiliście dla mojej rodziny. I choć wiem, że narażam się na gniew wielkiego marszałka, robię, co będąc dowódcą tej wyprawy, uważam za słuszne. Mam wobec was wielki dług i teraz chcę go spłacić. Może Bóg wybaczy mi nieposłuszeństwo wobec rozkazów. Odejdźcie. Nikt was nie zatrzyma.

Ale marszałkowi Wallenrodowi nie było dane ukarać pana von Popeln, choć wkrótce uzyskał dowód jego nieposłuszeństwa i samowoli Następnej nocy zbrojny oddział litewski wytropił ludzi pana Ottona i w opuszczonej osadzie urządził zasadzkę. Żywa noga nie uszła z bitwy.

Wierność

Mikołaj obudził się, bo coś twardego gniotło go boleśnie w bok Otworzył oczy i aż jęknął z niedowierzania. Śniło mu się, że nadal jest w niewoli u Krzyżaków i dopiero kiedy zobaczył nad głową kolorowo malowany strop, przypomniał sobie wydarzenia ostatnich kilku dni Samotną drogę przez puszczę i spotkanie z oddziałami litewskimi które doprowadziły go aż do zbytkownej komnaty w książęcym zamku w Trokach. Coś, co ugniatało go w bok, było tylko miękką jedwabną poduszką, jedną z wielu, jakimi kniaź Skirgajło kazał wymościć mu posłanie.

Stojąca obok posłania świeca zamigotała i do izby zajrzał sam książę.

– Obudziłeś się, młody panie? – zawołał z zadowoleniem. – Mieli rację medycy, zapewniając, że stanie się to dzisiaj.

Czy wiesz, że spałeś bez przerwy trzy dni?

Bałem się, czy się na czas obudzisz, bo jutro ruszamy do Sandomierza i zamierzałem zabrać cię z sobą.

Książę z niepokojem przyglądał się bladej twarzy Mikołaja i licznym opatrunkom, jakie mu założono na ręce i stopy.

– Jak się czujesz? – zapytał. – Dasz radę jechać? Mikołaj uśmiechnął się z wdzięcznością. Zły sen uleciał, w duszy grała mu radość.

– Wszystko ze mną dobrze, kniaziu – zapewnił. – Czuję się zupełnie zdrowy. To nawet dziwne, jak szybko zapomina się o niewygodach i cierpieniu.

– Wkrótce zapomnisz o wszystkim. Bądź stale przy mnie, bo chcę cię dokładnie wypytać z tego, co widziałeś i słyszałeś u Krzyżaków. Osobliwie zaś interesuje mnie pewna sakwa...

– Wedle waszego życzenia, kniaziu. Bardzo wam jestem wdzięczny za wstawiennictwo. Bez tego nie wypuściliby mnie za nic.

Skirgajło roześmiał się głośno.

– Za nic? – zapytał zdziwiony. – A sześć tysięcy florenów, które z listem wysłałem wielkiemu mistrzowi? Będziecie musieli odsłużyć u mnie choć część.

Mikołaj zaniemówił.

– Sześć tysięcy? Ależ, kniaziu... Skirgajło wydął wargi.

– Stać mnie, żeby wykupić przyjaciela. Tak, zapłaciłem wielkiemu mistrzowi sześć tysięcy złotych florenów, a jak wspomniałeś przy naszym spotkaniu, marszałek Wallenrod nie zamierzał uszanować woli wielkiego mistrza.

– Nie mogłem uwierzyć, że kazał mnie zabić – powiedział Mikołaj. – Niby mnie wypuścił, a jednocześnie dał rozkaz, żeby mnie ubito po drodze, niby podczas zasadzki urządzonej przez waszych ludzi. Na różne rzeczy napatrzyłem się przez te miesiące. Ale jedna rzecz jest pewna. Dyscyplina panuje tam żelazna i nie ma mowy o nieposłuszeństwie.

– Jest nieposłuszeństwo, jeśli chodzi o pieniądze albo władzę – zauważył spokojnie Skjrgajło. – Ale w tym przypadku chodzi jeszcze o coś innego. W zeszłym miesiącu schwytaliśmy pod Mścisławiem dwóch znacznych rycerzy i napisałem list, że ich wymienię za was. Mistrz Zollner zgodził się od razu i dlatego musiał was puścić marszałek Wallenrod. Ale zły duch wdał się w sprawę, bo rycerze owi uciekli, tedy sądzę, że Wallenrod myślał, że chcę go oszukać...

– Mówił o was z przestrachem – przyznał Mikołaj. – On boi się litewskich podstępów i waszej wschodniej przemyślności.

– Pan marszałek Wallenrod nie boi się niczego – odpowiedział Skirgajło. – A już najmniej Boga. Za nic ma obietnice i rycerskie słowo. Powiem wam, co się stało. Dwaj jeńcy, których trzymałem na wymianę, uciekli. Dostali zatem Krzyżacy i moje sześć tysięcy florenów i swoich rycerzy.

Może ich spotkaliście przed wyjazdem? Nazywali się Dido von Zaubersee i Herman von Angerburg.

Mikołaj drgnął i zdumiony popatrzył na księcia. Nie wiedział, czy kniaź kpi, czy też jest aż tak pozbawiony uczuć ludzkich.

– Słyszałem o nich – odpowiedział ostrożnie. – Nawet ich spotkałem kiedyś, obaj przyczynili się do zatrzymania mnie w niewoli Ale wiem od rycerzy krzyżackich, że to przecież wy...

– Co ja?

– Że kazaliście spalić ich na stosie. Wy, chrześcijanin! Mikołaj przełknął ślinę. Uszy mu płonęły, a oskarżycielskie słowa wobec dobroczyńcy i przyjaciela przyszły mu z trudem.

– Nieprawda! – zaprzeczył Skirgajło.

– Jakże? Sprawiono im przecież wielki pogrzeb i wysłano listy do papieża, aby uczynił z obu świętych i wyniósł na ołtarze. Skirgajło zmarszczył brwi.

– Szykowałem dla nich stos – pokiwał głową. – Ale ani przez chwilę nie zamierzałem ich palić. Kazałem przebrać w inne szaty i uwięzić, a rozpuścić pogłoski o wyroku, jaki na nich wykonano, dla postrachu i dla zaspokojenia moich ludzi którzy wołali o pomstę na nich za okropne zbrodnie, jakich się dopuścili.

– Więc nie było stosu? – ucieszył się Mikołaj.

– Był – przyznał kniaź niechętnie. – Ale nie dla nich. Obaj poszli do jamy, z której później, jak mówiłem, uciekli.

Mikołaj był bardzo zdziwiony.

– Wybaczcie, kniaziu, ale chyba jestem nadto osłabiony, bo nie wszystko pojąłem. Wiele razy słyszałem, co o tej sprawie mówiono. Byli świadkowie, których po bitwie oszczędziliście. Oni przysięgali na krzyż i na Ewangelię, że na własne oczy widzieli stos i widzieli, jak zawleczono nań braci Hermana i Dido, i widzieli, jak stos się dopalał.

– Był stos, ale spłonęli na nim knechci, wzięci w bitwie. Obu braci uratował przed ogniem wasz giermek.

Mikołaj zdumiał się po raz kolejny.

– Mój giermek? Oset? Który mnie zdradził i poszedł na służbę do moich prześladowców?

– Oset – potwierdził Skirgajło, a potem cieszył się jak dziecko, opowiadając Mikołajowi wydarzenia, których okrucieństwo zatarło się już w pamięci i dziś były jedynie rycerską przygodą.

– Nie osądzajcie owego Osta zbyt surowo, zanim nie poznacie całej prawdy. To człowiek sprytny, ale na pewno dochował wam wierności. Sam chciałbym mieć takiego u siebie. Otóż było tak Pod Mścisławiem moi ludzie stawali dzielnie, mocno szczerbiąc i oddziały kniazia Świętosława, i Krzyżaków, co szli mu na pomoc. I była taka chwila, że nasze linie osłabły. Wtedy nagle spod lasu skoczyła ku nam krzyżacka piechota. Ni stąd ni zowąd, bo dobrze byli ukryci w zaroślach, a my nie wiedzieliśmy, że tam siedzą. Uderzyli w nasz bok z taką siłą, że od razu przełamali linię.

Gdybym nie miał w odwodzie nikogo, pobiliby nas z kretesem.

– Wszyscy wiedzą, że z was wódz zawołany, kniaziu – zauważył Mikołaj. – Na pewno nie przegralibyście tej bitwy.

Nie wiem tylko, co ma z tym wspólnego mój giermek..

– O nim właśnie mówię. Wszystko mogło zależeć w tej bitwie od tego jednego ciosu. Stali knechci karnie pod lasem i czekali. Aż nagle wybiegł przed nich jakiś człowiek i wymachując toporem, porwał innych za sobą. To był właśnie wasz giermek, który poprowadził atak na nasze pozycje. Moi ludzie cenią odważnych i chcieli go uhonorować stosem, ale na szczęście zaczął krzyczeć i prosić, abym was ratował.

– Oset?

– Oset, Oset. To przecież on powiedział mi, gdzie i w jakiej sytuacji się znajdujecie. Gdyby nie to, nic bym o was nie wiedział, nie mógłbym listu do wielkiego mistrza napisać, a wy siedzielibyście nadal w niewoli. Nie patrzcie taki zdziwiony, Mikołaju. Tak było. Macie bardzo odważnego giermka. Przecież on krzywoprzysięgał, że chce do Krzyżaków na służbę, aby was ocalić. I ocalił. Tedy nie kara powinna go spotkać od was, ale nagroda.

Mikołaj zawstydził się wszystkich swoich myśli, w których nie szczędził złych życzeń dla giermka.

– Myliłem się – przyznał. – Czy wiecie, kniaziu, gdzie on się teraz podziewa?

Skirgajło uśmiechnął się uspokajająco.

– Nie lękajcie się, Mikołaju. Rychło się znajdzie, bo ma przykazane iść za nami do Sandomierza. Tymczasem chyba z moimi biega po lasach i tępi Krzyżaków, bo bardzo jest na nich zajadły. Nie chciałem go puścić od siebie, bo podsunął mi pewną ważną myśl, jaką i z wami muszę omówić. Chodzi o sakwę, którą wielki marszałek ma stale przy sobie, pod ścisłą strażą...

Ruszyć mieli nazajutrz, a jeszcze tego dnia, po wieczerzy, kniaź Skirgajło klaskaniem przywołał służącego i dał mu znak Do namiotu przyprowadzono dwie niewiasty, okutane w chusty, ale młode i dość ładne.

– Wybierzcie sobie, młody panie – zachęcił Skirgajło uprzejmie. – Obie warte są grzechu i obie, zdaje się, dość chętne.

Osobiście doradzałbym tę mniejszą, bo widzi mi się, że diabła ma za skórą. Ale może wolicie spokojniejszą...

Mikołaj zawstydził się i opuścił głowę.

– Dziękuję, kniaziu.

– Nie dziękujcie – przerwał Skirgajło. – Normalna rzecz dla wojownika. Chcecie obie? Proszę bardzo. Zaraz przyniosą wino i jeśli wola, muzykanci wam zagrają. Po tak długim pobycie w niewoli i po czasie postu, musicie szybko stanąć na nogi. Nie masz lepszego lekarstwa, jak młode, ciepłe ciało.

– Dziękuję, kniaziu, ale... Ale wolałbym, byście odesłali te niewiasty.

– Odesłać? – zmarszczył brwi Skirgajło. – To znaczy, nie chcecie? Niby czemu? Nie podobają się wam? Wzięliśmy jeńców dużo, dużo więcej, możecie wybierać choćby i cały dzień. Tylko czy nie szkoda nocy na takie przebieranie?

Ja na ten przykład.

– Dziękuję, kniaziu – powtórzył Mikołaj z naciskiem. – Wybaczcie, ale ślubowałem, że żadnej kobiety nie wezmę do łoża przed ożenkiem i chciałbym dotrzymać przyrzeczenia.

– Ślubowaliście?

– Tak.

Skirgajło westchnął.

– Trudno – powiedział z wyraźnym rozczarowaniem. – Chciałem wam zrobić przyjemność, a nic nie wiedziałem o waszych ślubach. To aż takie poważne? Przecież nikt się nie dowie.

– Ale ja sam będę wiedział – wykręcił się Mikołaj zręcznie. Skirgajło dał ręką znać, żeby kobiety wyszły, sam zaś pochylił się ku Mikołajowi:

– Może tedy chcecie chłopca? Sam nie bardzo to pochwalam, ale trudno mi ganić przyjaciela. A wiecie, że taki marszałek Wallenrod najbardziej łasy jest właśnie na młodych chłopaków i podobno nawet jego ludzie dobrze muszą się pilnować przeciw jego zachciankom?

– Nie – powtórzył Mikołaj. – Niczego mi nie trzeba. I bardzo wam dziękuję za troskę, szlachetny kniaziu.

– Jak chcecie – wzruszył ramionami Skirgajło. – Kto tam was pojmie, Lachów! Słyszał kiedy kto mądry o takich ślubowaniach?!

Powrót Mikołaja

Czerwiec 1385

Mikołaj syn Jeno pewnego czerwcowego dnia powrócił do Doliny i przez nikogo niezauważony dotarł aż do drzwi rodzinnego domu. Długo stał przed progiem dworu w Krasawie, a służba zamierzała przepędzić obcego człowieka w podróżnym stroju. Zrazu nikt go nie poznał, bo przez pół roku nie strzygł się, nie golił, a wychudł i zmizerniał.

Ileż było okrzyków radości, płaczu, westchnień, pytań i odpowiedzi, kiedy nagle kto żyw biegł zobaczyć młodego pana, zobaczyć go, przywitać się, uścisnąć rękę, przytulić do piersi.

– Jakże miłosierny jest Bóg! – wołał zachwycony ojciec Ambroży, po wielekroć całując ucznia w głowę i ramiona.

– Rycerski los – mruczał pan Jeno, ukradkiem ocierając łzy. A Mikołaj kłaniał się rodzicom, obejmował rękami ich nogi.

– Jakże wiele zrozumiałem – mówił, całując powykręcane starością i chorobą palce dziadka Jury.

Ale wypytywany o zdarzenia i przygody milczał, obiecując tylko, że opowie je kiedyś, jak odpocznie, odzyska siły, powróci do dawnej sprawności.

Na długo wzięły go między siebie krasawskie kobiety, matka Alena i panny służebne, najpierw myjąc w łaźni, potem przycinając włosy, ubierając, a wreszcie karmiąc, karmiąc i karmiąc.

Mikołaj był milczący, bardziej jeszcze niż dawniej rozważny i znacznie bardziej dojrzały. Prawie wcale się nie uśmiechał i robił wrażenie człowieka, któremu coś ciężkiego leży na sercu, co utrudnia mu codzienny byt. Pan Jeno przyglądał mu się z zastanowieniem i niepokojem, ale nie bardzo umiał przemówić do syna, dowiedzieć się, co go trapi, i zaradzić kłopotom.

– Lękam się, czy przykre przygody, jakich doznał, nie zatruły mu duszy – martwił się pan Jeno; Stary ojciec Ambroży, który z równym niepokojem obserwował wychowanka, podjął się wypytać wszystkiego.

– Czas na ciebie, mój chłopcze – powiedział do Mikołaja trzeciego ranka. – Trzeba żebyś wyznał swoje grzechy, bo widzi mi się, że dawno nie miałeś ku temu okazji.

Sapiąc i stękając, ojciec Ambroży wyprowadził Mikołaja daleko za dwór, na pola, i długo szukał odpowiedniego miejsca, aż wybrał niewielki brzozowy zagajnik.

– Tu – orzekł. – Posiedzimy i porozmawiamy. Na skraju zagajnika będzie nam najwygodniej, bo jak słonko przypiecze, łatwo schowamy się do cienia.

Usiadł w wysokiej trawie, kazał Mikołajowi siąść obok, potem długo odpoczywał, aż wreszcie przystąpił do spowiadania.

– Nie spiesz się – powiedział. – Mam dużo czasu, bo złożyłem już swoje duszpasterskie obowiązki w parafii. Ksiądz Konrad jest młody i teraz on będzie się męczył z wami wszystkimi. Sobie zostawiłem tylko domowników.

Mikołaj przeżegnał się i rozpoczął spowiedź, najpierw powoli, jąkając się, zacinając, potem coraz płynniej, zapalając się, przedstawiając okoliczności i wątpliwości, zadając pytania i głośno szukając odpowiedzi.

Słońce przygrzewało coraz mocniej i w południe ojciec Ambroży przesunął się kilka kroków w bok, pod cień brzózek, a potem jeszcze dalej, plecami opierając się o pień.

Spożył już pół bochenka chleba i cały ser, jaki przyniósł ze sobą w płóciennym woreczku, zabierał się do gotowanych jaj, a Mikołaj ciągle mówił. Mówił i wtedy, gdy ojciec Ambroży musiał odpocząć po posiłku i coraz dalej wyciągał nogi, przyjmując pozycję jak najbliższą ziemi.

Mikołaj skończył pod wieczór, kiedy w małym skórzanym bukłaczku zakonnika nie było już ani kropli wina.

Ojciec Ambroży wsparł się na ramieniu wychowanka i wstał.

– Uradowałeś starego – powiedział, otrzepując się z trawy. – Świat nie byłby taki zły, gdyby inni byli podobni do ciebie. Naprawdę jestem rad, że mogę uspokoić twojego ojca.

Mikołaj zaniepokoił się, że zakonnik chce zdradzić panu Jeno tajemnicę spowiedzi.

– Chcę go tylko uspokoić – wyjaśnił ojciec Ambroży, nagląc wychowanka do pośpiechu. – Bardzo się martwił twoją długą nieobecnością i tym, że mogła cię spotkać zła przygoda.

Pogłaskał się po swoim wydatnym brzuchu i dodał:

– Chodźmy już na wieczerzę, bo zgłodniałem. Trzeba mnie było uprzedzić, że będziesz się spowiadał cały dzień.

Wieczorem zaś ojciec Ambroży znalazł stosowną chwilę, żeby sam na sam pomówić z panem Jeno.

– Wasz Mikołaj to dobry chłopak i dobry chrześcijanin – powiedział z zadowoleniem. – Jego jedynym zmartwieniem jest tylko to, że obiecał kniaziowi Skirgajle odsłużyć okup, jaki ten za niego zapłacił. Martwi się, bo własnych pieniędzy nie ma i boi się, że będziecie źli za złożoną przysięgę...

Pan Jeno zdziwił się. – I tylko tyle?

– Zaprawdę, nie znajduję w nim nic, czego musiałby się wstydzić.

– A pani Judyta? – zapytał Jeno niepewnie. – Powiadano rozmaicie o tym, że się spotykał z tą niewiastą, która jest przecież jego ciotką.

Ojciec Ambroży lekceważąco wydął wargi.

– Choć wy nie powtarzajcie głupich plotek Raz, Że pani Judyta jeszcze wtedy nie była ciotką Mikołaja, a dwa, że młody mężczyzna ma swoje potrzeby.

– Zatem było coś między nimi, tak? Więc jednak ludzie...

– Powiedziałem, co powiedziałem – przerwał zakonnik stanowczo. – Więcej nie będę o tym gadał, bo i nie ma potrzeby. Powiem tylko, że Mikołaj to naprawdę młodzieniec jak się patrzy, kubek w kubek podobny do kogoś, kogo kiedyś znałem...

– Któż to taki? – zaciekawił się pan Jeno. Ojciec Ambroży ujął się pod boki.

– Kto? – zapytał z uśmiechem. – Niby nie wiecie? Przecież to wy!

– Ja? – zdziwił się pan z Krasawy.

– A pewnie. Wy jak ulał. I wedle wyglądu i wedle charakteru. Tacy byliście, mając Mikołajowe lata. Dokładnie to pamiętam, bo przecież nie tak dawne to czasy.

Następnego dnia pan Jeno odszukał Mikołaja, gdy ten stał w dworskim sadzie i przyglądał się wielkiej obfitości owocowych zawiązków na jabłoniach.

– Mikołaju – powiedział Jeno. – Jakże dziękuję Bogu, że na powrót jesteś w domu. Póki znowu nie odjedziesz, pozwól ojcu cieszyć się twoją obecnością.

Kilka dni później Mikołaj wybierał się na Jasną Górę, gdzie przed obliczem Matki Bożej zamierzał złożyć srebrne wotum za uratowanie z tylu niebezpieczeństw.

Wyjazd ten jednak znacznie się opóźnił, bo do Krasawy powrócił wreszcie, z hałasem i wiodąc ze sobą trzy objuczone konie, jego giermek Oset.

Ten dopiero miał historie do opowiadania! Jak to wojował przy księciu Skirgajle, jak łupy zdobywał, jaki był odważny i mężny, jaki przebiegły i sprytny. W jukach przywiózł moc rozmaitego bogactwa, które chętnie wszystkim pokazywał i pozwalał, żeby go wychwalali i zazdrościli powodzenia.

– Wszystko to nic – powtarzał, obracając w palcach złoty łańcuch od kniazia. – Na wojnie jak to na wojnie. Jednego dnia zyskujesz, drugiego tracisz. Najważniejsze, że pan Mikołaj na swobodę się wydostał. I tylko ze skromności nie powiem, czyja w tym największa zasługa.

Pan Jeno ofiarował Ostowi kosztowny pierścień i pas z mieczem w zdobionej pochwie i rozpowiadał wszystkim, że nie ma na świecie wierniejszego giermka. Oset zaś natychmiast oświadczył, że teraz kiedy jest bogaty, poważnie myśli o ożenku i od razu zabrał się do omawiania tej sprawy z co ładniejszymi dziewkami z czeladnej.

Kiedy już Mikołaj syn Jeno i jego giermek Oset nacieszyli się wzajemną obecnością, młody pan z Krasawy mógł wreszcie udać się na Jasną Górę.

Ojciec przeor kiwał głową z zadowoleniem, bo Mikołaj, nie tylko chętny do pracy, ale i niebywale zręczny, miał też niemałą siłę. Budowano dom dla członków konwentu, ledwie o kilkanaście kroków od świątyni, obszerny, murowany.

Syn Jeno już nie marzył jak kiedyś, że pewnego dnia zamieszka tutaj, tuż obok Cudownej Ikony, bo poczucie obowiązku wobec rodu i życiowe potrzeby uczyniły z tych zamiarów jedynie powód do wzdychania. Mikołaj pogodził się z myślą, że nie zostanie zakonnikiem, a za radą ojca Grzegorza przyjmował swój los z pokorą. Musiał odsłużyć okup, jaki za niego zapłacił kniaź Skirgajło i wszyscy wokoło wiedzieli, że Mikołaj lada tydzień znowu wybiera się na Litwę. Pani Alena bardzo ubolewała nad tymi planami, bo przecież ledwie się wyrwał z niewoli, a już znowu chciał iść w paszczę wilka, ale Mikołaj po długiej rozmowie z ojcem widział jasny cel przed sobą. Pan Jeno był zaś dumny z syna, choć niechętnie się do tego przyznawał.

Któregoś dnia, kiedy Mikołaj syn Jeno kończył już swoje prace na Jasnej Górze, stanęła przed nim niespodziewanie Hedwiga córka Janosza.

Kiedy się spotkali, byli zmieszani oboje i przez długą chwilę nie wiedzieli, jak się powinni zachować i co mówić.

– Cieszę się, że widzę cię w dobrym zdrowiu – wyjąkał Mikołaj.

– I ja się cieszę – odpowiedziała Hedwiga.

Mikołaj wcale się nie zmienił, pomyślała Hedwiga. Jest tylko piękniejszy i jakby silniejszy.

Zmieniła się, myślał Mikołaj. To prawdziwa dama.

– Pan Jan poprosił o moją rękę – powiedziała Hedwiga.

– Wiem – odpowiedział, nie patrząc na nią. – Daj ci, Boże, wszystko, co najlepsze.

Hedwiga poczuła ukłucie w sercu.

– Ojciec domagał się, abym postanowiła o swoim losie i groził, że wyda mnie za mąż wedle swojego wyboru. Musiałam pokazać, że nie jestem już dzieckiem.

– Nie jesteś już dzieckiem – zgodził się.

– Już dawno nie jestem dzieckiem – poprawiła się. – Także wtedy, gdy wieźliśmy do Potoka kufer pani Agnieszki...

Spłoszył się, odwrócił głowę. Ale nic nie powiedział. Hedwiga zrobiła krok i stanęła naprzeciw Mikołaja, zmuszając go, żeby na nią spojrzał.

– Czemu mnie nie chciałeś, Mikołaju? – zapytała cicho. – Czemu opędzałeś się ode mnie, choć ja zawsze lubiłam być blisko przy tobie i zawsze ci dawałam to odczuć?

Próbował uciec, wymknąć się, wyminąć ją, ale nadał stała naprzeciw.

– Byłaś dzieckiem – powiedział wykrętnie.

– Któregoś dnia przestałam być dzieckiem. Ale i wtedy nie chciałeś mnie, Mikołaju. Czemu mnie nie chciałeś?

Wiem, że nie jestem najładniejsza, że wiele mi brakuje do takiej pani Judyty...

– Nieprawda – zaprzeczył niespodziewanie. – Nic ci nie brakuje do pani Judyty.

– To dlaczego mnie nie chciałeś? Teraz tak mówisz, ale wcześniej nigdy mi o rym nie powiedziałeś. Ucieszyłabym się. Ach, jak cieszyłam się, kiedy przywoziłeś mi coś ze swoich wypraw!

– Wtedy przywoziłem ci dziecinne upominki Teraz jesteś damą, która obiecała swoją rękę innemu. Nie powinienem przywozić ci niczego, o czym nie wiedziałby twój narzeczony.

Hedwiga sięgnęła do szyi i pokazała Mikołajowi mały srebrny krzyżyk zawieszony na łańcuszku.

– Pamiętasz? – zapytała. – Dostałam od ciebie, kiedy miałam osiem czy dziewięć lat. Od tej pory noszę go stale, bo obiecałam wtedy, że nigdy go nie zdejmę. Szczególnie teraz, gdy znowu jedziesz do tego dzikiego krają Będę się modliła za ciebie. Mikołaj uśmiechnął się ze smutkiem.

– To nie jest tak daleko – wyjaśnił. – Bywałem już tam przecież i poznałem niektóre szlaki.

Zamilkli znowu, Hedwiga z pochyloną głową i krzyżykiem w ręku, Mikołaj wpatrzony przed siebie.

– Czy pomyślisz o mnie czasem? – zapytała cicho. – Czy prześlesz mi czasami wiadomość albo choćby pozdrowienia?

– Przyślę – zapewnił. – Zawsze byłaś ciekawa wszystkiego. – i jestem. Każdej rzeczy, która ciebie dotyczy. Kiedyś myślałam... Wiesz, co myślałam, Mikołaju. Że weźmiesz mnie za żonę. Niczego tak bardzo nie pragnęłam, jak być z tobą po kres swoich dni...

– Nie mów – poprosił.

– Chcę, żebyś wiedział – mówiła z naciskiem. – Nic nie musisz robić, nie musisz nawet o tym pamiętać. Chcę, abyś się wreszcie wszystkiego dowiedział. Boże, wybacz mi Raz to przecież trzeba powiedzieć do końca. Wierzyłam zawsze, od kiedy pamiętam, że któregoś dnia zostanę twoją żoną. Nie, nie przerywaj mi. Chcę to wszystko powiedzieć. I powiem. A kiedy powiem, nigdy już więcej nie będziemy do tego wracać.

– Hedwigo – odezwał się cicho, prosząco, przepraszająco. – Wiem, że wtedy, przed rokiem, zrobiłem ci przykrość.

Ale, wierz mi, że tego nie chciałem. Nie wiedziałem, że to cię tak obchodzi.

– A jakże miałoby mnie nie obchodzić? Przecież cię miłowałam, Mikołaju. Nie było dnia, nie było godziny, żebym nie pomyślała o tobie, żebym nie marzyła, nie czekała, kiedy przyjedziesz, kiedy cię zobaczę, kiedy będę mówiła z tobą. Może tego nie widziałeś, bo byłeś dorosłym mężczyzną, a ja ciągle jeszcze dzieckiem. To takie dziecinne zauroczenie. Ale gdy dorosłam, nie chciało mi to przejść i stało się bardziej jeszcze bolesne...

Znowu zamachała ręką, bo myślała, że chce odejść, a nie mogła go puścić od siebie, póki nie powie wszystkiego.

– Nic nie mów. Posłuchaj tylko. Ten jeden raz. Więcej ci nie będę zawracała głowy, więcej nie będę się narzucała.

Słuchał w milczeniu.

– Dziecinne marzenia – powiedziała z westchnieniem. – Warte śmiechu i żartów, ale znam cię i wiem, że nie będziesz z tego drwił Posłuchaj mnie, a zaraz potem pojedziesz sobie w dalekie kraje Może już nawet nie spotkamy się więcej.

Tak, zgodziłam się wyjść za mąż i gdy tylko królowa uwolni mnie od obowiązków, pojadę do jego dworu, aby tam być mu żoną i matką jego dzieci Tak będzie, bo tak ma być i tak być musi.

– Przecież go kochasz – zauważył. – Inaczej chyba nie poszłabyś za niego.

– Może kocham, może dopiero spodziewam się pokochać. To nie jest ważne. Spełnię wolę ojca, który chce, żebym wreszcie wyszła za mąż. Kiedy to się stanie, nie usłyszysz ode mnie tego, co chciałam ci powiedzieć teraz.

– Nie potrzeba – bronił się. – Nie mów.

– Chcę powiedzieć. Bo chcę, żebyś wiedział. Zawsze czekałam, każdego dnia czekałam, że zawołasz mnie, poprosisz do swojego domu albo przyjedziesz do mojego i zostaniesz. Teraz wychodzę za mąż. Ale chcę, żebyś wiedział, że jestem twoja. Że mogę być twoja w każdej chwili...

Mikołaj rozejrzał się trwożliwie na boki.

– Hedwigo!

– Nie przerywaj! Chcę to wreszcie powiedzieć. Raz i do końca. Więc mówię, że możesz mnie jeszcze mieć, jeśli tylko zechcesz. Teraz, dziś, jutro albo za tydzień. Możesz mnie mieć, bo niczego nigdy bardziej nie pragnęłam, jak zostać twoją żoną. Wystarczy, żebyś mnie zawołał, a przybiegnę, gdziekolwiek bym była. W nocy i w dzień, kiedy tylko zechcesz. Wystarczy, że mnie zawołasz albo przyślesz po mnie, porzucę wszystko, dwór, plany moje, wszystko. I pójdę za tobą wszędzie, gdzie będziesz chciał. Na Litwę, na Mazowsze albo i do obcych jakich krajów.

Wszystko mi jedno. Wystarczy, żebyś zawołał.

Mikołaj milczał wstrząśnięty.

– Hedwiga – powtarzał tylko. – Hedwiga...

– Chciałabym, żebyś tylko to zapamiętał Że możesz mnie mieć Jestem wolna, nie powstrzymują mnie żadne śluby z dzieciństwa ani poważne obietnice, bo z tych, jakie dałam panu Janowi, będę umiała wybrnąć Jestem wolna, słyszysz? Ale tylko do połowy sierpnia. Do sierpnia, Mikołaju.

Potem nikt już i nic nie będzie mógł zrobić Bo potem będę żoną innego. Więc jeśli zapragniesz mnie, przyjdź, a rzucę wszystko dla ciebie.

Chwyciła nagle rękę Mikołaja, pocałowała ją w wewnętrzną stronę dłoni, a później zerwała się i pobiegła, zostawiając Mikołaja oszołomionego, zadziwionego, nie rozumiejącego.

– Boże! – szepnął zdumiony. – Byłem ślepy. Czemu mi nie podpowiedziałeś takiego rozwiązania? Czemu każesz mi iść za sobą? Może powinienem iść za nią? Odpowiedz mi, Boże, co mam uczynić.

Strażnica w Lutowcu

Lipiec 1386

Wieść rozbiegła się po Dolinie niczym na skrzydłach. Ostasz! Ostasz z Lipowej powrócił! Niczym zły duch, który wyszedł z podziemi, a wyszedł po to tylko, żeby na wszystkich sprowadzić nowe nieszczęścia.

Alena córka Jakuba była właśnie w Potoku, w odwiedzinach u pani Agnieszki, dokąd się wybrała dopiero na początku lipca, wcześniej kilka razy przekładając wyjazd. Bo to najpierw pan Jeno nad miarę długo bawił na królewskim dworze, więc musiała pilnować majątku, a kiedy wrócił, wciągnęły go sprawy na zamku w Holsztynie.

Wreszcie po wielu przykrych przygodach zjawił się Mikołaj, zabiedzony, chudy i spragniony domowego ciepła, więc trzeba było wielu starań, żeby go odkarmić, zaleczyć rany, okazać miłość i radość z jego szczęśliwego powrotu.

Dopiero na początku lipca pani Alena pojechała do Potoka, zabierając ze sobą Elżbietkę, która podbiła serce pani Agnieszki i dla której pobyt dwuletniej, rezolutnej dziewczynki stanowił wielką uciechę.

Pani Alena planowała powrót pod koniec miesiąca, przed rozpoczęciem żniw na polach wokół Krasawy. Pani Agnieszka liczyła wprawdzie, że Alena zostanie dłużej i weźmie udział w przygotowaniach do ślubu Hedwigi, jaki wyznaczono na drugą niedzielę sierpnia, bo uroczystość szykowano z wielkim rozmachem, a pani Alena jako osoba umiejąca przyjmować gości, cieszyła się zasłużonym uznaniem.

Jednakże los pokrzyżował te plany. Już pod koniec pierwszego tygodnia mała Elżbietka nagle się rozchorowała.

Podobno rozgrzana zabawą przed domem, napiła się bardzo zimnej wody ze studni w Potoku. Dostała zaraz wysokiej gorączki, kaszlu i dreszczy, więc Alena postanowiła natychmiast wracać do domu.

Kazała służebnej pozbierać wszystko, co przywiozła ze sobą na trzytygodniowy pobyt, i następnego dnia nie oglądając się, ruszyła w drogę. Elżbietkę umieściła w wiklinowym koszyku, mocnym i wysokim, który bezpiecznie mógł stać na wozie. Przodem posłała pachołka do Krasawy, z drugim pachołkiem jadąc wozem i wioząc poza dzieckiem tylko najpotrzebniejsze rzeczy.

Ledwo pół mili od Potoka pan Ostasz z Lipowej zatrzymał pachołka, którego Alena wysłała z wiadomością do męża, dowiedział się od niego o chorobie dziecka i nic nie dając po sobie poznać przepuścił chłopaka dalej. Sam zaś został przy drodze.

Nie musiał czekać długo. Wkrótce zobaczył wózek, wyszedł na drogę i grożąc bronią, kazał woźnicy się zatrzymać.

Obdarty, zarośnięty i brudny w niczym nie przypominał dumnego i wyniosłego starosty z Holsztyna. Na drodze stał dziadyga, zniszczony długotrwałym ukrywaniem się i obawą, że lada chwila zostanie rozpoznany i uwięziony. Jego zła sława wisiała ciągle nad Doliną i chyba nie było nikogo, kto by o niej zapomniał. Pamiętał na pewno pachołek Aleny, bo kiedy tylko go rozpoznał, natychmiast czmychnął z wozu w krzaki.

Ostasz uśmiechnął się, zadowolony ze swojej przewagi, i podszedł do wózka.

– Siostro – powiedział do Aleny ze złym błyskiem w oku. – Jak to dobrze, że się spotykamy!

Pani z Krasawy próbowała zapanować nad sobą i nie okazywać lęku.

– Ostasz! Co robisz tutaj? Przecież jesteś poszukiwany.

– Jak widać, niezbyt starannie – mruknął, zaglądając do koszyka. – Ładne dziecko. Zdaje się, że jestem jego wujem, prawda?

– Nie zbliżaj się! – krzyknęła przerażona, że zrobi Elżbietce krzywdę.

Ostasz miał rozpalony wzrok, zapewne i jego trawiła gorączka, bo widać było, że z trudem panuje nad sobą.

– Milcz – powiedział niespodziewanie spokojnie. – Milcz, kobieto. Dosyć mam waszych babskich gadek. Dosyć na całe życie! Milcz i słuchaj.

– Nie zbliżaj się – powtórzyła, biorąc Elżbietkę na ręce, ale wyrwał jej maleństwo siłą. Dziecko rozpłakało się, obudzone niespodziewanie i nie rozumiejące, co się dzieje, a przestraszone widokiem brodatego włóczęgi.

Alena zeskoczyła z wozu i usiłowała odebrać dziewczynkę, ale tylko odepchnął ją, przewrócił na piasek drogi.

– Słuchaj, siostro! – warknął. – Zapamiętaj, co powiem, jeśli chcesz, żebym temu dziecku nie ukręcił głowy. Nie mam czasu ani ochoty z tobą gadać. Możesz ocalić tego bachora. Powiedz tylko mężowi, żeby odwołał swoje zeznania, które obciążyły mnie przed królem. Przed notariuszem!

– On tego nie zrobi.

– Zrobi, oczywiście, że zrobi Nie ma wyjścia, siostro. Musi tak postąpić, jeśli mam darować życie jego córce. Jeśli się sprzeciwi, nie będę miał innego wyjścia. To jego knowania pozbawiły mnie wszystkiego. Więc mnie nie pouczaj, jak mam postępować.

– Znajdą cię ludzie króla i ubiją.

– Może nie znajdą – powiedział z zaciętością. – A w każdym razie nie od razu.

– Znajdą – przekonywała. – Jeśli są w tobie jeszcze jakie! ludzkie uczucia, oddaj mi córkę. Jest chora i potrzebuje lekarstwa. Nikomu nie powiem, że cię spotkałam.

– Powiesz, wiadomo, że powiesz. Będą mnie tropić. I to kto, moi żołnierze! Nie dopuszczę do tego.

– Gdybyś stanął przed sądem, może jakoś oczyściłbyś się od zarzutów...

– Nie stanę przed żadnym sądem. Dość już miałem upokorzeń i dość fałszywych świadków, którzy mnie oskarżali.

– Nie oni są winni – zauważyła. – Oni tylko zeznali prawdę. Przecież zabiłeś Żyda Izaaka, podobnie jak wcześniej zabiłeś innych.

– Zabiłem – przyznał. – Tak zrobiłem, jak uważałem, że trzeba. Ani ty, ani nikt inny nie będzie mnie za to sądził.

Alena płakała, prosiła, uklękła nawet, ale Ostasz był niewzruszony. Położył Elżbietkę do koszyka, wsiadł na wóz i ujął lejce, jedną ręką przytrzymując koszyk, żeby nie dopuścić Aleny do dziewczynki.

– Zrobisz, jak kazałem – przypomniał. – Niechaj ten przeklęty kowalski syn zezna przed notariuszem, że to nie byłem ja. I niechaj przysięgnie. Wtedy i zeznania innych staną się mniej warte. Niech przysięgnie. Jak dostanę taki dokument, oddam dziecko. Nie wcześniej. I nikomu innemu, tylko jemu. Tylko twojemu mężowi. Słyszysz? Tylko jemu.

Jeszcze nie skończyłem z nim swoich rozliczeń!

Popędził konia, wózek zawrócił i odjechał. Alena biegła za nim, ale potknęła się i upadła, boleśnie raniąc sobie ręce.

Zanim się podniosła, Ostasz znikał już na drodze wiodącej ku Żarkom.

Alena nie pamiętała, jak i kiedy przebyła drogę z powrotem do Potoka. Gdy wpadła do dworu poraniona, z potarganymi włosami i w rozdartej z przodu sukni, pani Agnieszka załamała ręce.

– Ostasz! – krzyczała Alena. – Ostasz porwał Elżbietkę! Pani Agnieszka zachowała zimną krew. Chwyciła Alenę wpół, usadziła ją na ławie, dała się napić wody, opatrzyła podrapane dłonie i wypytała o wszystko.

– Porwał Elżbietkę! Powiedział, że ją zabije, jeśli Jeno nie odwoła swoich zeznań przed królem.

– Dobrze – przytaknęła pani Agnieszka. – Co dalej?

– Dobrze? – płakała Alena. – Jak to dobrze? Przecież on porwał małe, bezbronne dziecko.

– Dobrze, bo Elżbietka żyje – zauważyła chłodno Agnieszka. – Słyszysz? Żyje. On jej nie porwał, aby ją uśmiercić, ale po to, żeby uzyskać coś od twojego męża.

– Jeno się na to nie zgodzi, więc Ostasz zabije moją córkę. Alena oszalała z niepokoju, nie była w stanie opowiedzieć dokładnie, co się stało.

Agnieszka uszczypnęła Alenę w ramię, aż ta podskoczyła na ławie.

– Nie płacz i mów po kolei – rozkazała. – I pamiętaj, że Elżbietka jest też córką Jeno. Chcesz jej pomóc, mów wszystko, co ważne. Tylko przestań beczeć, bo płakaniem niczego nie zmienisz i nic nie wskórasz.

– Czekał na nas na drodze. Zabrał wóz i koszyk z Elżbietką. Powiedział, że zabił Żyda Izaaka, ale Jeno musi odwołać swoje zeznania. Wtedy odda dziecko. Czy odda Elżbietkę?

– Odda – powiedziała Agnieszka, w której nienawiść do Ostasza wybuchła z nową siłą. – Na pewno. Trzeba szybko zawiadomić pana Jeno. A ty weź się w garść, bo nie uchodzi takiej pani jak ty zachowywać się w podobny sposób.

– Ale przecież moje dziecko...

– Nie uchodzi – powtórzyła Agnieszka.

A kiedy Alena wycierała łzy, zapytała:

– W którą stronę pojechał?

– Na południe, ku Bobolicom.

– Na południe? Nie pojedzie do Bobolic, bo tam by go natychmiast rozpoznali Pan Ondrasz nie udzieli mu schronienia.

– Ale to przecież jego przyjaciel. Mógłby go długo przechować na swoim wysokim zamku.

– Ostasz nie ma przyjaciół – zaprzeczyła Agnieszka. – Ostasz ma tylko sługi albo wrogów. Byli razem z panem Ondraszem, kiedy im książę kazał, ale pan Ondrasz ukorzył się przed królem i jak inni obiecał, że nie da schronienia zbrodniarzowi. On musi mieć gdzieś w pobliżu jaką kryjówkę. Mówisz, że czekał... Myślę, że gdzieś się kryje niedaleko. Pojadę zaraz z pachołkami, odnajdziemy ślady wozu i wytropimy jego samego.

Pani Agnieszka wezwała służebną, zostawiła Alenę pod jej opieką i natychmiast rzuciła się do wydawania poleceń.

– Pojedziesz pilnie do Krasawy, odszukasz pana Jeno i opowiesz, co się stało. Ty znajdź pana Janosza, niech pilnie wraca z Lelowa. Sama pojadę na poszukiwanie. Niech kilku pachołków, dobrze uzbrojonych jedzie ze mną. Pani Alena tu zostanie...

– Nie – sprzeciwiła się Alena. – Nie mogę zostać.

– Zostaniesz – rozkazała Agnieszka. – Poczekasz na swojego męża. Przyślę wiadomość, gdzie jesteśmy.

– Dobrze – zgodziła się Alena. – Tylko co ja mam robić?

– Modlić się – odpowiedziała Agnieszka. – Modlić się, żebym znalazła tego przeklętnika i żebym to ja sama mogła mu wbić w gardło sztylet!

Sześciu zbrojnych pachołków czekało gotowych do drogi, kiedy pani Agnieszka szybkim krokiem wyszła z dworu.

Suknię miała ściągniętą skórzanym pasem, za którym tkwił sztylet. Dosiadła konia po męsku i kazała im jechać za sobą.

Łatwo znaleźli miejsce, gdzie Ostasz czekał na panią Alenę. Widać tu było ślady konia i ślady wozu, wyraźnie Zobaczyli, gdzie zawrócił i w którą stronę pojechał. Trop wiódł rzeczywiście ku Bobolicom. Jechali drogą, patrząc pilnie na boki, czy nie zobaczą gdzie śladów, że wóz skręcił w las.

Ślad był wyraźny aż do Gorzkowa, w której to wsi chłopi powiedzieli, że widzieli pana Ostasza na wozie, który jechał na południe. Agnieszka nie przyznała się Alenie, ale bardzo się martwiła, żeby Ostasz nie znalazł jednak schronienia w zamku pana Ondrasza, zwanego przez miejscowych Andrzejem Węgrem. Źle by to wróżyło życiu małej Elżbietki. Bobolice to zamek na skale wysokiej do nieba, tak stromej i gładkiej, że dostać się do niego wbrew gospodarzowi było niepodobieństwem. Do bramy zaś wiodła tylko wąska ścieżka, grzbietem pagórka, łatwa do obrony nawet przez pojedynczego człowieka.

W okolicach Niegowej dowiedzieli się, że wóz skręcił na zachód i pani Agnieszka zatrzymała się niepewna. Do Bobolic trzeba by jechać dalej na południe, a tu mówią jej, że Ostasz udał się w zupełnie innym kierunku.

– Lutowiec! – ożywił się nagle jeden z pachołków. – Pani, on mógł pojechać do Lutowca. Strażnica jest opuszczona, nie ma tam ludzi księcia, a co najwyżej jakiś zbój siedzi.

– Trzeba sprawdzić – postanowiła Agnieszka.

Jeden z pachołków został więc na rozstajach, żeby powiadomić tych, co mieli nadjechać ich śladem, a oni skierowali się na wschód. Jeszcze w lesie dopadł ich na spienionym koniu pan Janosz z Potoka w towarzystwie dwóch ludzi, z którymi jechał właśnie do domu i dowiedział się o wszystkim od dworskiej służby.

– Może być w Lutowcu – zgodził się z uwagami pachołka. – To bardzo obronne i trudno dostępne miejsce. Nie słyszałem, żeby kto tam ostatnio mieszkał. Akurat dobre schronienie dla takiego wyrzutka!

Minęli las i wyjechali na pole, na którego krańcu wznosiło się kilka samotnych białych skałek. Na jednej z nich widać było z daleka wysoką okrągłą wieżę. Ruszyli ostro do przodu i niedługo znaleźli się u stóp skały. Z trzech stron była bardzo stroma, a wysoka na jakie sześćdziesiąt łokci. Tylko od południowej strony stok był łagodniejszy.

Przed laty zbudował tu strażnicę król Kazimierz, po jego śmierci wraz z innymi zamkami dostał ją w lenno książę Opolczyk Kiedy Ostasz z Lipowej został holsztyńskim starostą, nie miał ani ludzi ani środków, żeby obsadzić wszystkie obronne punkty, zresztą nie było wojny, która stwarza podobne potrzeby. Kiedyś przebywało tutaj stale kilku zbrojnych, ale od lat nikt już nie mieszkał i obronne urządzenia popadały w ruinę.

Na grzbiecie skały stała kamienna wieża, okrągła, wysoka na dwadzieścia łokci, kryta płaskim dachem. Przylegał do niej mały majdan, gdzie niegdyś była szopa dla żołnierzy i druga dla koni, otoczone półkolistym ostrokołem na wale usypanym na wysokość człowieka. Ale od lat nikt tu już nie przebywał, nikt nie naprawiał umocnień. Szopy rozmoczył deszcz i śnieg, rozwiał wiatr, dębowe pale z ostrokołu chłopi cichcem rozbierali na swoje potrzeby.

Wieżę zbudowano z łamanego białego kamienia wapiennego, mocną choć małą, o grubych murach, a wejście do niej znajdowało się wysoko nad ziemią. Obrońcy, którzy wchodzili do środka i wciągnęli za sobą drabiny, mogli się czuć bezpieczni. Dawniej bywało gorąco w tych stronach, na skale chronili się mieszkańcy z okolicy, zapędzając za ostrokół swój dobytek, a dwa pokolenia wcześniej wieża dobrze spełniła swoją rolę, kiedy otoczeni przez Czechów żołnierze króla siedzieli w niej dobre dwie niedziele, wyśmiewając się tylko z nieprzyjaciół, którzy nic im nie mogli zrobić. Nie było sposobu zburzyć grubych murów ani ich podpalić.

Teraz gromadą podjechali wszyscy do palisady i zobaczyli od razu, że pachołek miał rację. Tuż obok stał wózek zaprzężony w konia i bez trudu rozpoznali własność pani z Krasawy.

– Jest tutaj, zdrajca! – ucieszył się pan Janosz i dodał zawzięcie: – Nie puścimy go stąd, póki nie wyda nam dziecka.

– A jeśli je zabije?

– Nie odważy się.

Ale pani Agnieszka nie była tego pewna.

– To człowiek szalony, który odważy się na wszystko.

Pan Janosz minął miejsce, gdzie niegdyś była brama w palisadzie i podjechał do wieży. Tam zatrzymał się i zadarł głowę do góry.

– Ostaszu z Lipowej! – zawołał. – Wiemy, że tam jesteś. Ty wiedz, że stąd nie odejdziemy, choćby nam przyszło czekać i do sądnego dnia. W imię Boga i z rozkazu króla, wzywam cię, abyś wydał porwane dziecko, a potem się poddał.

Nie było żadnej odpowiedzi.

– Nie ma go? – zaniepokoiła się Agnieszka, dając rękoma pytające znaki.

– Na pewno jest – odkrzyknął pan Janosz. – Jest dość śladów, że w ostatnim czasie ktoś odwiedzał tę wieżę. Ale przede wszystkim jest wóz. To na pewno on. Jest tutaj. Tylko boi się wychylić głowę.

Sam zaś gorączkowo myślał, jak należy postąpić. Nie było przecież sposobu, żeby sięgnąć do wieży. Nawet jeśli sprowadzi się drabiny, Ostasz odrzuci je albo i ubije pnących się po nich ludzi. A przede wszystkim może zabić Elżbietkę.

– Sam nie wiem – zamruczał bezradnie. – Niechaj pan Jeno rozstrzyga.

Potem ponownie podniósł głowę do góry.

– Ostaszu! – zawołał. – Powiadomiliśmy pana Jeno i już tu jedzie ze zbrojnymi, aby odebrać swoje dziecko. Znasz go i wiesz, że nie możesz liczyć na pobłażanie.

Wtedy w otworze wieży, dziesięć łokci nad ziemią, na krótko pokazała się głowa dawnego starosty i jego szyderczy śmiech rozległ się nad okolicą.

– Przeklęci! – krzyknął. – Tylko spróbujcie tu. wejść! Tylko spróbujcie!

Stali na dole i zastanawiali się, jak postąpić.

– Jeśli nie wziął drabiny ze sobą – . mówił pan Janosz – znaczy, że nie ma odwrotu. Chyba, że skoczy.

– Za wysoko – zauważył jeden z pachołków. – Połamie sobie kark.

– Niech połamie. Nic lepszego go tutaj nie czeka.

Nie wiedzieli, po co Ostasz miałby skakać. Nie wiedzieli też, ile ma z sobą zapasów, czy zgromadził jadło i wodę.

– Jak długo może tam wytrzymać? – dopytywała się Agnieszka. – I w jaki sposób można go stamtąd wykurzyć?

Pan Janosz pokręcił głową.

– Tego nikt nie wie.

– Jak to nie wie! – złościła się. – Myśl, mężu! Czy nie jesteś sławnym, doświadczonym rycerzem? Wymyśl jaki sposób.

Ale pan Janosz kręcił głową zafrasowany.

– Może tam siedzieć tydzień, a może i miesiąc. Zależy, czy jest przygotowany. Może ma dość żywności na dłuższy pobyt. Jeśli faktycznie od dawna urządził tam sobie kryjówkę, miał czas zgromadzić wszystko. Może ma i sznury, więc jeśli go zostawimy, zejdzie po cichu i umknie, chowając się gdzie indziej.

– Tedy zostańmy i pilnujmy.

– Jak długo? Czy można czekać kilka tygodni?

– Czasem trzeba – powiedziała Agnieszka z zacięciem w głosie. – Jestem gotowa czekać do końca.

Wkrótce przyjechali pan Jeno z zapłakaną żoną i z liczną grupą uzbrojonej służby, a także kilku sąsiadów, zawiadomionych o wszystkim po drodze. Mężczyźni złorzeczyli Ostaszowi i zapowiadali, że mu nie darują.

Musiał ich widzieć z daleka, bo kiedy zgromadzili się już pod wieżą, głośno wezwał pana Jeno. Pan z Krasawy wyjechał pod wieżę, a pozostali zbliżyli się, żeby słyszeć rozmowę.

– Siostro! – krzyczał tymczasem Ostasz. – Słyszysz mnie? Mam tu twojego bachora. Uduszę jak szczenię, jeśli tylko mnie nie poniechacie. Słyszysz?

– Odejdźcie – błagała Alena. – On gotów to zrobić.

Ale pan Janosz z Potoka nie zgadzał się z tym, że trzeba zbrodniarzowi ustępować.

– On może zrobić wszystko, nie patrząc na to, co uczynimy. Ale nie dajmy się zastraszyć. Złapał nas w pułapkę, jednakże i sam w niej siedzi.

Z górnego okna wieży wystawała na kilka łokci belka, zakończona bloczkiem, przy pomocy którego na piętro wciągano niegdyś większe ciężary, worki z zaopatrzeniem, kamienie służące obrońcom do opędzania się przed nieprzyjacielem.

– Jeno, ty psie! – darł się stamtąd Ostasz. – Podejdź i zobacz, co zrobię z twoim bachorem!

Ostasz zarzucił linę na bloczek, a do jej końca umocował wiklinowy koszyk, który zawisł teraz wysoko, lekko kołysząc się na wietrze. Był tak wysoko, że nie słyszeli prawie płaczu dziecka.

Alena zemdlała. Każdy zaś zrozumiał, że jeśli koszyk spadnie, dziecko będzie leciało nie tylko dwadzieścia łokci, jakie dzieli kosz od skały, ale i kolejne czterdzieści do ziemi. Kosz na pewno upadłby prosto wzdłuż wieży, a potem ze skały aż na ziemię. I każdy wiedział, że z dziecka pozostałaby jedynie krwawa miazga.

Mężczyźni klęli, złorzeczyli zbrodniarzowi, ale każdy wiedział, że Ostasz z Lipowej ma ich w ręku i muszą postąpić wedle tego, co sobie życzy.

– Hej, Jeno! – wołał były starosta. – Przywiodłeś pisarza? Niechaj spisze twoje zeznania, a ty mi podasz dokument.

Dopiero kiedy go dostanę, oddam koszyk. Inaczej odetnę go od liny i koniec.

– Wtedy zginiesz – odkrzyknął pan z Krasawy. – Bo nie odejdziemy stąd, póki nie zdechniesz, choćby i z głodu.

Ostasz roześmiał się chrapliwie, a jego szalony chichot zmroził im krew w żyłach.

– A to sobie trochę poczekacie – rechotał teraz. – Mam tu takie zapasy, co starczą kilku ludziom na wiele tygodni. I mogę czekać choćby nie wiem, jak długo.

– Zawołam ludzi i wydostaniemy cię jak ptaka z gniazda.

– Tylko spróbuj! – śmiał się Ostasz. – Nie dość, że ci bachora zmarnuję, to jeszcze ludzi napsuję bez liku.

– Prawda – przyznał półgłosem pan Janosz. – Odrzuci naszą drabinę i nie będziemy mogli po niego sięgnąć. A gdybyśmy nawet dostali się do pierwszego okna, nie puści wyżej, bo zabarykaduje klapę prowadzącą na drugie piętro.

Wielu ludzi przy tym zginie.

– On też! – powiedział pan Jeno zawzięcie. Janosz z Potoka chwycił przyjaciela za rękę.

– Nie róbcie tego – poprosił. – Zginiecie wy i wielu naszych. Trzeba nam szukać innego sposobu.

– Nie ma innego sposobu – mruknął ponuro Jeno. – Tylko dostać się tam do niego i ubić.

Ale pan Janosz myślał trzeźwo, odciągnął rycerza od wieży i cofnęli się do swoich zbrojnych, za palisadę, żeby tam odbyć szybką naradę.

Padały rozmaite propozycje. Użyć ognia, wejść po kilku drabinach, ustawionych od tej strony wieży, gdzie nie ma okna, zbudować machinę oblężniczą.

– Wszystko to na nic – zawyrokował pan Janosz. – Machiny nie zbudujemy, bo na skale nie ma dość miejsca żeby ją postawić, a z ziemi nie sięgnie nawet do stóp wieży. Ognia nie użyjemy, bo nie ma się co palić, a poza tym chcemy uratować dziecko. Drabiny nam odrzuci jedną ręką. Nie ma sposobu.

Pan Jeno siedział zasępiony, a wreszcie wstał energicznie, jakby podjął już postanowienie.

– Dobrze – powiedział. – Dajcie tu pisarza, niech spisze dokument, w którym odwołam swoje zeznania.

Ktoś pobiegł po urzędnika, a pan Janosz znowu chwycił przyjaciela za ramię.

– Zaklinam was, nie róbcie tego – prosił z naciskiem. – Jeśli napiszecie taki list, Ostasz pozostanie bezkarny. A dosyć już tej jego bezkarności.

– Chodzi o życie mojego dziecka – przypomniał łagodnie pan Jeno. – Życie mojej córki albo życie tego zbrodniarza.

Daruję mu zatem jego psi żywot i będę się modlił, aby w innym miejscu i czasie dosięgła go ręka sprawiedliwości.

Jego ludzie wiedli już na skałę urzędnika, małego spoconego człowieka, przestraszonego tym wszystkim, co działo się wokół, a który patrzył tylko, żeby jak najszybciej zakończyć swoje zadanie i wrócić w bezpieczne miejsce.

– Jeno! – wołał tymczasem Ostasz. – Popatrz, Jeno, jak pięknie kołysze się twoja córka! Chyba spodobało się jej to bujanie. Nawet płakać przestała.

Pan z Krasawy spojrzał do góry i zobaczył, jak Ostasz, wychylając się z górnego okna, popycha tyczką koszyk, żeby się kołysał na linie. Co jakiś czas popuszczał też koniec sznura, a wtedy koszyk zjeżdżał stopę czy dwie na dół, by zaraz potem znowu podciągnąć go w górę.

Na szczęście pani Agnieszka, która zajęła się zemdloną matką dziecka, nie pozwoliła Alenie oglądać tego wszystkiego.

Pan Jeno skinął na pisarza.

– Zapiszesz, co powiem – rozkazał. – Poświadczysz, że tak zeznałem, a obok ciebie swoje pieczęcie przybiją panowie Janosz z Potoka i Piotr z Poraja.

Pisarz przysiadł na kawałku skały, ze skórzanej torby wyjął papier, wygładził go, z woreczka przy pasie wydobył kilka piór, a także gliniany kałamarz z inkaustem, który dał do trzymania jednemu z żołnierzy.

– Jestem gotowy – powiadomił.

– Ostasz, słyszysz mnie? – krzyknął pan Jeno do góry. – Pisarz właśnie przygotowuje dokument Są tu ze mną pan Janosz i pan Piotr i oni poświadczą go dodatkowo. Oddaj dziecko.

– Masz mnie za głupca? – roześmiał się Ostasz. – Najpierw zobaczę ten list.

– Zaraz go zobaczysz. Tylko nie wiem, jak go podać.

– Zawiążesz go na końcu liny, którą wciągnę. Ale pamiętaj, żebyś wszystko zrobił dokładnie tak, jak mówię. Jeżeli zobaczę, że chcesz mnie oszukać, będzie koniec z twoim bachorem, jak powinienem był zrobić dawno temu z tobą.

Pan Jeno zagryzł wąsa, ale nic nie odpowiedział na zaczepkę. Zwrócił się do pisarza:

– Zapiszcie. Ja, Jeno z Krasawy, syn Jury, zeznaję, że nie powiedziałem prawdy, kiedy oskarżyłem pana Ostasza z Lipowej.

Nagle na drodze jego planów stanęła poważna przeszkoda. Pisarz, imieniem Elmeryk, postanowił udowodnić swoją ważność.

– Taki dokument trzeba sporządzić jak należy – zauważył. – Byle czego się nie pisze, a dokument to poważna sprawa.

Powinniście powiedzieć: W imię Ojca i Syna, i...

– Człowieku – przerwał mu Jeno. – Nie pouczaj mnie w sprawach, na których się nie rozumiesz. Nie składam tu zeznania przed sądem i pod przysięgą, a tylko proszę cię o zrobienie dokumentu, w który ma uwierzyć ten zbrodniarz.

Pisarz niespodziewanie postawił się.

– Moimi rękami chcecie dokonać fałszerstwa? – zapytał przestraszony. – Tego nie mogę zrobić. Jestem zaprzysiężonym notariuszem i nie wolno mi wystawiać takich aktów.

Pan Janosz z Potoka podszedł do siedzącego i bez słowa wymierzył mu cios w kark.

– Pisz! – rozkazał groźnie. – Inaczej pożałujesz! .

Ale trafiła kosa na kamień. Pisarz, choć przewrócił się od ciosu, nie zgodził się na wystawienie dokumentu.

– Nigdy!

Mężczyznom opadły ręce.

– Dobrze – powiedział pan Janosz. – Skoroś taki uczciwy, weź zapłatę.

I pokazał pisarzowi złotą monetę.

– Dostaniesz takich sześć, no, osiem – kusił.

Ale pisarz poczuł dziwną niechęć do zebranych tu ludzi i wiedział, że zdani są na jego łaskę.

– To dokument – powiedział. – Jeśli zobaczą go ludzie upoważnieni, stracę zajęcie.

Przemawiali się, a tymczasem Ostasz zaczął się niecierpliwić.

– Jeno! – zawołał. – Pospiesz się, bo twoja córka płacze. Zdaje się, że jest chora. Jeśli będziesz zwlekał i ona zemrze, kto będzie za to odpowiedzialny?

Wtem ktoś podszedł do pisarza i wyjął mu z ręki pióra.

– Ja to zrobię – powiedział Mikołaj z Krasawy.

Nie zdziwili się, że syn Jeno pojawił się pod wieżą, bo do Lutowca ściągali wszyscy, którzy mieszkali bądź przebywali w okolicy, a usłyszeli o wydarzeniu. Jedni przybiegli z ciekawości, inni od razu świadczyli pomoc, ofiarowując się trzymać straż przy wieży, póki będzie trzeba. Mężczyźni chwytali broń, niewiasty zgromadziły się wokół pani Aleny, którą Agnieszka z Potoka kazała umieścić na wozie i robiła jej zimne okłady na głowę.

Pana Jeno zadziwiła jednak synowska chęć uczestniczenia w planowanym oszustwie.

Wprawdzie Mikołaja spodziewano się lada dzień w domu, ale nie było wiadome, jakim sposobem znalazł się nagle w Lutowcu. Po powrocie z niewoli Mikołaj ślubował przed Cudownym Obrazem coroczną pracą w jasnogórskim klasztorze dziękować za swoje ocalenie. Pan Jeno pomyślał, że to dziwne, iż syn znalazł się tak daleko na południu, koło Potoka, ale nie zapytał, w jaki sposób to się stało.

Tymczasem Mikołaj podniósł kartę, usiadł, umoczył pióro w inkauście i szybko napisał, jak Jeno z Krasawy odwołuje swoje zeznania przed królem Władysławem, bo „nie ma winy na panu Ostaszu, co zaświadcza notariusz Elmeryk i przytomni w czas składania tego pisma urodzony Janosz z Orkeny i urodzony Piotr z Poraja".

Rozgrzano wosk i odbito pieczęcie. Kiedy zaś dokument był gotowy, a Elmeryk zdążył już dwa razy powiedzieć Mikołajowi, że popełnił oszustwo i fałszerstwo, pan Jeno wziął list i pojechał pod wieżę.

– Dawaj sznur! – zawołał do Ostasza. – Mam list z moimi zeznaniami, poświadczony przez pisarza, a także panów Janosza i Piotra.

Z wieży nie padła od razu odpowiedź Ostasz potrzebował czasu, żeby zejść na pierwsze piętro i spuścić linę przez okno.

– Przywiąż – polecił.

– Najpierw opuść koszyk – zażądał Jeno.

– Najpierw przywiąż list.

Pan Jeno nie miał innego wyjścia. Przywiązał dokument do końca sznura i patrzył, jak list wędruje do góry, jak Ostasz odwiązuje dokument, jak czyta go i jak jest zadowolony.

– Oddaj koszyk! – przypomniał Jeno. – A potem zejdź Z tym listem będziesz bezkarny, ale mam nadzieję, że nie za długo.

Ale Ostasz nagle zmienił plany albo też od początku nie zamierzał poddawać się układom.

– Jeszcze nie teraz – odpowiedział. – Teraz mam inny warunek. Niechaj się twoi ludzie cofną na sam dół.

– Zgoda.

– I niechaj odjadą.

– Wtedy oddasz mi córkę? – Tak.

– Rycerskie słowo?

– Słowo, słowo – przedrzeźniał Ostasz. – Musi ci wystarczyć moja obietnica, że kiedy odejdziecie z Lutowca, odeślę bachora do Potoka.

– Zdrajco! – Jeno zacisnął pięści.

– Głupcze! – odciął się Ostasz – Mam, com chciał. Czemu więc teraz miałbym się wam poddawać?

– Obiecałeś oddać dziecko.

– Może obiecałem, ale może nie zamierzam dotrzymywać obietnicy danej znajdzie i podrzutkowi.

– Tedy stań do pojedynku!

– Ani mi w głowie! – naigrawał się Ostasz. – Nigdy. A gdybym cię powalił, jak kiedyś ubiłem tego grubego Wigunda?

Twoi zaraz by mnie posiekali.

– Nie ruszą się. Na moją głowę. Wyjdź!

– Nie wierzę ci.

– Rycerskie słowo.

– Mam to gdzieś...

I Ostasz tylko rechotał, kiedy Jeno groził, zaklinał, to znowu zgrzytał zębami z bezsilności.

– Co zrobisz z moją córką?

– Będę patrzył, jak się buja.

Ostasz pobiegł na drugie piętro, gdzie pokazał się w oknie i skąd znowu poruszał koszykiem, sięgając do niego tyczką.

Pan Jeno szarpnął wodze, zawrócił, a kiedy przyjechał do swoich towarzyszy, był poszarzały na twarzy i unikał ich wzroku.

– Wziął list – powiadomił. – Ale nie spuścił kosza. Wyzwałem go na pojedynek, lecz tylko się roześmiał.

I zsiadając z konia, jęknął boleśnie:

– Nie będzie już Elżbietki.

Krzyknęli ze zgrozy, znowu zaczęli potrząsać bronią, rzucać pogróżki i wzywać Boga, aby piorunem poraził zbrodniarza. Na niebie jednak nie było ani jednej chmurki. Pomiędzy skałkami rozlegał się tylko szyderczy śmiech Ostasza.

– Zwariował – orzekł pan Janosz. – Jeśli Bóg nam nie pomoże...

Kilku ludzi przybyłych z dworu za swoją panią już się o bożą pomoc głośno modliło, klęcząc kilka kroków dalej, a pomiędzy nimi Mikołaj. Pan Jeno, blady, z przestrachem na twarzy, dobiegł do syna i siłą oderwał go z ziemi.

– Za dużo się modlisz – warknął. – Jeśliś taki pobożny i uczony, spraw, byśmy znaleźli rozwiązanie.

Pan z Krasawy zachowywał się jak szalony. Nie wiedział, co miałby mówić Alenie, nie wiedział, jak ma spojrzeć jej w oczy i jak w ogóle żyć dalej. Nie śmiał zbliżyć się do wozu, gdzie ciągle bez ducha leżała jego żona.

Skoczył do syna i niektórzy myśleli, że go uderzy. Mikołaj nie uchylił się, nie przestraszył. Podniósł się z klęczek, a na jego twarzy była ta sama zaciętość, co u ojca i taka sama bruzda pomiędzy brwiami.

– Bóg, jeśli zechce, ocali Elżbietkę – powiedział cicho. – On nam podpowie rozwiązanie.

– Bo ty go poprosiłeś? – złościł się pan z Krasawy. – Tylko dlatego? Niby jak mam wejść na tę przeklętą wieżę? Nie widzisz, że niedługo słońce zajdzie? Jeśli dziecko zostanie w koszu na noc, i tak zemrze.

– Wszystko w ręku Boga – powtórzył Mikołaj. – Jeśli On nie pomoże, stracimy Elżbietkę. A wiem, że pomoże.

Wyprostował się i był teraz jak ojciec. Stanowczy, pewny siebie. Tak to zobaczyli wszyscy tam obecni. A tylko on wiedział, ile wysiłku kosztuje go, żeby nie pokazać po sobie strachu.

Kiedy się odezwał, głos ledwo wyszedł mu z gardła i musiał powtórzyć.

– Jest pewien sposób. Przyszedł mi do głowy, gdy zaczęliśmy się modlić. Przypomniałem sobie, jak podczas pracy na dachu kościoła na Jasnej Górze ojciec Grzegorz wyjaśnił mi prawa rządzące światem...

Jeno wytrzeszczył ze zdumienia oczy, ale Mikołaj nie tracił czasu na tłumaczenia.

– Każcie ludziom naciąć sosnowych gałęzi – poprosił ojca. – Ile tylko zdołają. Ale tylko od tej strony wieży, której on nie zobaczy. Niech jedni tną, a inni znoszą gałęzie w tamto miejsce. Potem niech będą gotowi szybko ułożyć z nich stos, gdyby koszyk urwał się z liny..

– Co chcesz zrobić? – zapytał przerażony pan z Krasawy. – Zabijesz ją!

– Nie ma innego sposobu – odpowiedział twardo Mikołaj. – Sami powiedzieliście, że Elżbietka umrze, jeśli szybko nie udzielimy jej pomocy. Posłuchajcie mnie albo dajcie inny pomysł. Chcę odebrać kosz wujowi Ostaszowi.

– Nie nazywaj tego zbrodniarza wujem – poprosił cicho Jeno.

– Odebrać kosz Ostaszowi – poprawił się Mikołaj.

Wina i kara

Mikołaj przysiadł na piętach, czując, jak potnieją mu ręce. Podniósł wzrok, by zobaczyć, czy zaczajeni przy wieży ludzie jego ojca i pana Janosza są już na miejscu. Stali tam gromadą, bez broni, trzymając w ramionach lub przed sobą wielkie sosnowe gałęzie i czekali na znak.

– Gotowy? – zapytał Mikołaj. Giermek Oset skinął głową.

Mikołaj założył starannie wybrany bełt do kuszy, podniósł się, włożył stopę w strzemię, pociągnął i napiął cięciwę.

– W imię Boże – powiedział. – Daj znak.

Oset zamachał rękami, a na ten gest ludzie zgromadzenie u stóp wieży ruszyli z obu jej stron biegiem, by rzucić gałęzie w jedno umówione miejsce. Starali się poruszać cicho, ale Ostasz ich usłyszał i zobaczył kurz, jaki wzbijali, biegając po kilka razy tam i z powrotem.

– Stójcie! – krzyknął. – Bo zrzucę ten przeklęty koszyk! Wysunął się ponad parapet strzelnicy, chcąc dokładniej zobaczyć, jaki podstęp szykują. Mikołaj podniósł kuszę i wymierzył.

– Bij! – powiedział Oset.

Mikołaj nacisnął dźwignię, pocisk wyleciał ze świstem. Był to mistrzowski strzał, bełt minął o włos wiszący koszyk i wbił się w lewe ramię Ostasza. Ten wrzasnął, zachwiał się, ale błyskawicznym ruchem wydobył miecz z pochwy i ciał nim po linie.

– Głupcy – krzyknął. – Teraz pożałujecie!

Był zaślepiony gniewem i gorączką, miecz nie przeciął sznura, chwycił więc Ostasz brzeg koszyka, przyciągnął ku sobie, a potem przyłożył ostrze do liny i zaczął nim szybko piłować.

Oset podał panu załadowaną na nowo kuszę.

– Popraw!

Mikołaj wystrzelił. Ale tym razem pocisk nie trafił.

Ostasz przepiłował już sznur. Nie czuł bólu, tylko złość. Ale kiedy zobaczył, jak koszyk z małą Elżbietką leci w dół, zrozumiał, że się pospieszył, bo pozbywając się zakładnika, tracił wszelkie atuty. Wychylił się z okna, próbując pochwycić dziecko, a wtedy dopadł go trzeci strzał Mikołaja. Stracił równowagę i machając rękami w powietrzu, złapał się wiszącego luźno końca sznura przełożonego przez blok. Lina poddawała się jego rękom, Ostasz chwytał ją coraz wyżej i wyżej, ona przemykała mu w dłoniach, bo blok się obracał i sznur zsuwał się po Ostaszu, kłębiąc się i wijąc coraz niżej. Nagle szarpnęło, to uwiązana wewnątrz wieży lina przeszła przez blok do końca i Ostasz zawisł na rękach.

Stęknął. Wisiał piętnaście łokci nad ziemią, dwa łokcie poniżej belki z blokiem. W dole, nieco z boku, zobaczył przepaść, a pod sobą ludzi szybko podnoszących kosz i domyślił się, że stos gałęzi, na jakie upadło dziecko, uratował małej życie.

Wtedy poczuł gwałtowny ból strzaskanego ramienia, dłonie otworzyły się i Ostasz runął w dół jak kamień.

Usłyszeli jego krzyk, podnieśli oczy i zobaczyli, jak spada. Ale trwało to tylko mgnienie, bo Ostasz zawisł w powietrzu po raz drugi, kiedy sznur zaplątany wokoło jego stóp zacisnął się, ale był zbyt krótki, żeby pozwolić ciału spaść na ziemię.

Nikt nie krzyknął z przerażenia ani grozy, gdy Ostasz zawisł głową w dół osiem łokci nad ziemią, i wszyscy patrzyli z mściwą radością, a tylko Mikołaj syn Jeno przeżegnał się ukradkiem.

Przed wieczorem odjechali z Lutowca wszyscy, zostawiając kołyszące się na linie ciało niedawnego holsztyńskiego starosty. Nikt nie zadał sobie trudu, żeby w jakiś sposób sięgnąć do sznura i odciąć z niego ciało Ostasza z Lipowej, syna Jakuba.

Daleko migotały gwiazdy, jasne i błyszczące, a cały firmament kołysał się miarowo.

I kiedy powiał wiatr, kołysał się na linie Ostasz z Lipowej, dziwując się, że świat przewrócił się na opak.

Bo Ostasz żył i wisiał głową w dół na wieży w Lutowcu. Chłód nocy obudził go z omdlenia i gdy wreszcie zrozumiał, że jednak nie roztrzaskał się o skały, wybuchła w nim radość tak wielka, że nie czuł bólu.

Żył i znowu udało mu się wygrać z losem.

Kiedy już się ucieszył, kiedy zebrał myśli, spróbował podciągnąć się, pochwycić linę, żeby się uwolnić. Ale ciężar ciała mocno napinał sznur i poraniony Ostasz nie potrafił sięgnąć rękami do nóg. Rzadko który mężczyzna, nawet zdrowy, mógłby dokonać tej sztuki.

Potem chciał się rozbujać, dotknąć muru wieży i w ten sposób wrócić do pionowej pozycji, a wtedy może mógłby wydostać się. z pułapki. Wieża jednak stała aż o kilka kroków, zbyt daleko. I zbyt daleko było do ziemi, żeby sięgnąć jej choćby końcami palców.

Rankiem na żywego Ostasza pierwszy natknął się młynarz Marcisz.

Nadszedł od strony Bobolic, spojrzał na wisielca i stanął nagle przy skale, nie wierząc własnym oczom. Potem obszedł skałę, dochodząc do łagodniejszego stoku i wdrapał się po nim aż pod samą wieżę. Tutaj przystanął z podniesioną głową i długo patrzył bez słowa.

Ostasz wisiał z rękami opuszczonymi bezsilnie i płowymi włosami wyraźnie widocznymi na tle nieba. Już nie walczył.

Młynarz długo stał w miejscu, nieporuszony, patrząc na nabiegłą krwią twarz, aż odsłoniły się powieki zaczerwienionych oczu.

– Pomóż mi – wyjęczał starosta.

Marcisz poruszył się, przestąpił z nogi na nogę.

– Jak? – zapytał spokojnie.

Ostasz wisiał wysoko. Co najmniej pięć łokci dzieliło ręce młynarza od głowy starosty, a jeszcze więcej od końca sznura.

– Z wieży... – powiedział Ostasz – Stamtąd...

– Tu nie ma drabiny – mruknął Marcisz. Drabinę zaś miał prawie pod nogami. Ostasz jęknął.

– Ja... ja cierpię.

– Ano, życie jest cierpieniem – westchnął Marcisz. – Nie każdy to wie, ale każdy powinien się dowiedzieć. Łatwiej mu będzie stawać na boży sąd.

Dmuchnął wiatr i ciało zakołysało się. Ostasz wisiał wciąż w takiej samej pozycji, a teraz słabo zamachał rękami, jak gdyby jeszcze raz chciał spróbować dotrzeć do muru. Ale wiatr był słaby, ledwo poruszył ciałem starosty.

– Marcisz! – głos uwięzionego był jękliwy, pełen bólu. – Słyszysz mnie, Marcisz?

– Słyszę.

– Jesteś przecież chrześcijaninem. Pamiętasz Zofkę? Pamiętasz?

– Milcz! – warknął młynarz, nie podnosząc głosu. – Nie masz prawa wymawiać jej imienia. Nie brukaj jej pamięci!

– Zofka! – mówił jednak dalej Ostasz. – Była mi żoną. Przez jej pamięć, błagam cię, pomóż mi. Jeśli nie chcesz mnie uwolnić, pomóż mi umrzeć.

Marcisz wzruszył ramionami. Chwycił go kaszel i dopiero po dłuższej chwili mógł udzielić odpowiedzi.

– Kiedyś sam umrzesz.

– Jeśliś chrześcijanin, skróć mi cierpienia! – błagał wiszący. Ale Marcisz był bezlitosny.

– Od tygodni chodziłem za tobą i czekałem okazji, żeby wbić ci nóż w gardło – przyznał się teraz. – Prosiłem Boga, by dał mi to szczęście, żebym to ja właśnie znalazł twoją kryjówkę i wreszcie zapłacił za wszystko. Chodziłem dzień po dniu, jak wcześniej dzień po dniu czekałem, kiedy powinie ci się noga. I marzyłem, że będziesz mnie błagał o łaskę...

– Błagam cię teraz. Teraz mi zapłać. Weź łuk i zastrzel mnie albo rzuć nożem. Wszystko jedno, żebym tylko nie cierpiał.

Marcisz roześmiał się ponuro, aż nagle znowu chwycił go kaszel. Gdy wreszcie atak minął, młynarz podniósł do góry obie dłonie.

– Nie będę brukał sobie rąk czymś tak nieczystym – powiedział. – A ty musisz jeszcze poczekać, aż szatan zabierze cię do piekła. I nie proś mnie o pomoc. Sam tam trafisz.

Kiedy słońce wzeszło nad pagórkami i oświetliło wszystko dookoła, ku Ostaszowi z Lipowej, czarnej kresce widocznej z daleka na horyzoncie, zaczęli ciągnąć ludzie.

Przychodzili, przyjeżdżali z wiosek i dworów, osad i miast. Kmiecie, chłopi, rzemieślnicy, służba, mieszczanie, ciury i pachołkowie. Nadjechali rycerze i ich giermkowie.

Podchodzili, zatrzymywali się i patrzyli na wiszącego. Kiedy się już napatrzyli, zaczynali gadać, zastanawiać się, co będzie dalej, zgadywać, stawiać zakłady.

– Uwolni się – mówili jedni.

– Lepiej chodźmy stąd czym prędzej. Gdy znowu stanie na ziemi, odpłaci nam wszystkim.

– Nie uwolni się z tego sznura. To sam Bóg założył go na jego nogi.

– Niech sczeźnie! I niech kruki wydziobią mu oczy!

Celowali kamieniami i wielu z nich trafiało, i pytali jedni drugich, czy wiszący jeszcze odczuwa ból i cieszyli się, kiedy słyszeli jego jęki.

Przed południem przyszły kobiety z dziećmi, a potem także duchowni i niektórzy z nich biadali, że chrześcijanin wisi w taki sposób.

– Trzeba pomóc – mówili. Ale nikt się nie poruszył.

– Przecież to człowiek I szlachcic.

– Każdemu śmierć pisana – odpowiadali wykrętnie. – Nie umiemy dostać się do tej liny, tak zmyślnie wisi.

– Widać sam Bóg ją tam zawiesił – dopowiadali inni. Duchowni nieśmiało napomykali o miłosierdziu.

– Ależ nie może tak wisieć aż do skonania!

– Może, skoro wisi.

– Trzeba jakoś pomóc.

– Nam nie pomagał. A wyciskał wszystko. Więcej niż trzeba było. To niechaj nie czeka na naszą pomoc.

– Nigdy nie słyszano, żeby zrobił jaki dobry uczynek.

– Bo to sam diabeł.

Księża zabraniali tak mówić, choć napominali nieśmiało, bo tłum niby rozweselony, był jednak groźny, uzbrojony w widły, kosy i kije.

Aż w końcu jeden z zakonników, stary już i pochylony, odważnie przepchnął się przez gromadę i poszedł do miejsca, nad którym wisiał zbrodniarz.

– Czy chcesz się wyspowiadać, synu? – zapytał łagodnym głosem.

Ostasz nie odpowiedział. Patrzył na okrągłą głowę pod sobą i nasilając resztki świadomości, próbował sobie przypomnieć, dlaczego łysa czaszka wydaje mu się taka znajoma.

– Wyznaj swoje grzechy – powiedział ojciec Ambroży. – Niezmierzone jest miłosierdzie boskie.

Ale wiszący nie mógł już odpowiedzieć, a krew rzuciła się mu z ust.

Wisielca na wieży w Lutowcu nie miał kto zdjąć nawet i wtedy, gdy wszyscy wiedzieli na pewno, że starosta Ostasz dawno już umarł. Długi czas jeszcze przychodzili ludzie zobaczyć go na sznurze, choć do zobaczenia było coraz mniej. Zaginął też ślad po jego pięknej żonie Judycie, która wiosną udała się do Italii. Dopiero osiem lat później ktoś, kto wybrał się do starej strażnicy, przekazał wieść, że diabeł zabrał sobie wreszcie Ostasza z Lipowej.

Weselne wieńce

Sierpień 1386

W połowie sierpnia, na cztery dni przed z dawna zaplanowaną datą ślubu Hedwigi córki Janosza z Janem z Tymbarku, nadeszła wiadomość z Jastrzębie, że pani Marina zaniemogła, a choroba wygląda na poważną.

– Kazała powtórzyć, że nie może przyjechać na wasz ślub, dostojna pani – powiedział posłaniec.

Hedwigę rozzłościł niespodziewany zawód i natychmiast postanowiła, że sama pojedzie do siostry. Podejrzewała bowiem, że Marina wcale nie jest chora, a po prostu nie ma ochoty pokazać się między ludźmi. Pomysł wyjazdu od razu bardzo się jej spodobał, bo w tych ostatnich dniach trudno było Hedwidze usiedzieć na miejscu.

Pani Agnieszka krzywiła się na te plany.

– Przecież ma przyjechać pan Jan – zrzędziła niezadowolona. – Jakże to będzie wyglądało? Narzeczony przyjeżdża, a ciebie nie ma.

– Będzie mnie miał przez całe życie, więc może jeszcze trochę poczekać – odpowiedziała Hedwiga lekko.

Pojechała rano, zapowiadając, że wróci wieczorem, a najpewniej przywiezie też z sobą panią Marinę.

Hedwiga umyśliła, że jej ślub powinien odbyć się w Potoku. Pomysł był właściwie pani Agnieszki, która chciała pokazać sąsiadom wspaniałość dworu, bogactwo i dostatek swojej szczęśliwej ręki. Zaplanowała wszystko bardzo dokładnie, a Hedwidze powiedziała, aby o nic się nie martwiła. Wcześniej odbyły poważną rozmowę.

– Mówiłaś zawsze o Mikołaju – przypomniała pani Agnieszka. – Próbowałam ci w tym pomóc...

– Mówiłam i myślałam o Mikołaju – odpowiedziała spokojnie Hedwiga. – Zawsze myślałam. Byłam przecież jego żoną, choć poślubioną tylko na niby. Dawałam mu wielokrotnie znaki, ale nie chciał ich rozumieć.

– Mężczyźni często nie umieją czytać takich znaków.

– W końcu powiedziałam mu wprost. Powiedziałam, że może mnie mieć, że jeśli tylko zawoła, przybiegnę choćby i z końca świata. Nie zawołał. Nie chciał skorzystać z mojego zaproszenia. No i ojciec suszył mi głowę.

– Odwodziłam twojego ojca od tego zamiaru – przyznała Agnieszka. – Ale się uparł, że powinnaś wyjść za mąż.

– Wiem, że się upierał. Pogodziłam się zatem ze swoim losem, jak pogodziła ze swoim moja umiłowana królowa...

– Ona to zrobiła dla wyższych celów. Sama mówiłaś, że zrobiła to dla kościoła i królestwa. Ty nie musiałaś ponosić takiej ofiary. Po co ci było występować o unieważnienie małżeństwa z Mikołajem? Teraz nie ma już nic, co miałoby go do ciebie sprowadzić.

– Wcale tego nie chcę. Przecież nie chodziło mi nigdy o to, żeby Mikołaja schwytać w sieć i uwięzić jak ptaka w klatce. Chciałam, aby mnie pokochał. Chciałam, aby został ze mną dlatego, że chce, a nie dlatego, że musi.

– A pan Jan? Wychodzisz za niego, ale przecież go nie kochasz.

– Z czasem może pokocham.

– A jeśli nigdy to nie nastąpi? Hedwiga milczała długą chwilę.

– Uciekł – powiedziała wreszcie. – Miała rację pani królowa. Mój Mikołaj uciekł, jak wcześniej uciekł jej ukochany książę Wilhelm. Wszyscy mężczyźni są tacy sami.

To była bezsenna noc Hedwigi. Tyle już razy liczyła wszystkie za i przeciw, tyle odprawiła modłów, prosząc o pomoc, o rozjaśnienie duszy i rozumu. Tyle dni przepędziła na rozmyślaniach, zastanawianiu się. I ciągle nie wiedziała, czy zrobiła wszystko, co należy.

Stara Brygida wyszła powitać gościa.

– Pani chora – powiedziała zamiast przywitania. – Leży w łożu i trzeba, żeby miała spokój.

Najwyraźniej nie chciała wpuścić Hedwigi do domu.

– Ona teraz śpi. Pewnie ucieszyłaby się z wizyty siostry – dodała.

– Chcę z nią mówić – upierała się Hedwiga. – Zejdźcie mi z drogi, bo tak czy inaczej, muszę się z nią widzieć.

– Nie wiem, po co. Nie pojedzie na ślub sama, bez męża. To przecież nie uchodzi. A pan Wilek do Potoka się nie wybiera. Więc i ona zostanie w domu.

– Mąż jej zabronił jechać na ślub siostry? – zdziwiła się Hedwiga. – A to z jakiego powodu?

– Powodu nie znam. Zabronił i już. Jemu rozkazywać, jej słuchać.

Marina była blada, wymęczona, niewyspana, z oczami nic tylko podkrążonymi od choroby, ale i od ciosu. Jej twarz szpecił pod prawym okiem wielki siniec. Miał już pewnie ze dwa dni, ale był tak rozległy, że na pewno widać byłoby go i za cztery dni, kiedy Marina miałaby stawić się w kościele na ślubie siostry. Hedwiga od razu domyśliła się wszystkiego.

– To przyczyna twojej choroby, tak? – zapytała. – Dlatego nie chcesz jechać do Potoka? On ciebie bija jak jaką służącą, tak?

Marina płakała i próbowała usprawiedliwiać męża.

– To nie jest tak – wyjaśniała. – Uderzyłam się sama i...

– Nieprawda! – zaprzeczyła Hedwiga. – Nigdy w to nie uwierzę. Lepiej od razu powiedz, co się stało.

– On nie chce, żebym jechała gdziekolwiek Powiedział, że mam siedzieć w domu. Sam się nie wybiera, więc i ja nie pojadę.

– Ta stara Brygida już mi o tym mówiła – kiwnęła głową Hedwiga. – Nie rozumiem tylko, czemu on nie chce przyjechać.

– Powiedział, że nie ma pieniędzy do wyrzucenia. Ani na podarunek dla ciebie, ani na stroje weselne dla nas. Chyba, że będzie ubrany jak co dzień. Powiedziałam, że to nie uchodzi. A on, że się go wstydzę, nie mam dla niego szacunku. I potem mnie uderzył.

Hedwiga patrzyła na wymizerowaną twarz siostry.

– Zdaje się, że to nie pierwszy raz – domyśliła się. Marina milcząco przytaknęła.

Siedziały jakiś czas bez słowa. Marina płakała, Hedwiga zastanawiała się, co teraz powinna zrobić.

– Tak nie może być – stwierdziła w końcu. – Tak dłużej nie można.

Marina wzruszyła ramionami.

– Łatwo ci mówić – powiedziała przez łzy. – Łatwo ci mówić, a ja tu jestem sama i znikąd nie mam pomocy. Co mogę zrobić? Jeśli w czymkolwiek się sprzeciwię, natychmiast mnie ukarze. Dawniej nie był taki, ale od jakiegoś czasu...

Hedwiga postanowiła zaczekać na szwagra i rozmówić się z nim poważnie, ale pan Wilek pojechał gdzieś z pachołkiem, nie mówiąc kiedy wróci, a nikt nie wiedział, dokąd.

Czekała na szwagra do następnego ranka, lecz pan Wilek się nie pojawił. Mimo oporów Brygidy uznała zatem, że powinna zabrać siostrę ze sobą. Marina płakała, ale wyraźnie była wdzięczna Hedwidze za jej stanowczość.

– Byłam bardzo niedobra dla ciebie – pochlipywała. – A ty jesteś taka miłosierna i dobra, że mi się płakać chce.

– To płacz – powiedziała Hedwiga. – Tylko przestań narzekać.

Pomogła Marinie spakować się i obie ruszyły do Potoka.

Hedwiga widziała przed sobą drogę do ołtarza, a droga ta wydawała się jej bardzo długa. U jej kresu czekał już Jan z Tymbarku, poważny i jakby zaskoczony, że wszystko to dzieje się naprawdę. Czekał już także ksiądz Konrad, uśmiechnięty, zachęcająco kiwając głową. Paliły się liczne świece, a ołtarz był przybrany świeżymi, pachnącymi kwiatami.

Droga po kościelnej posadzce, umytej rano i błyszczącej teraz, jakby nie miała końca. Hedwiga czuła ciepło ręki ojca, delikatnie ujmującego ją pod ramię i dostojnym krokiem prowadzącego ku przeznaczeniu. Kościół był nabity wiernymi wszelkich stanów, którzy przyszli zobaczyć ceremonię i wielu z nich uśmiechało się serdecznie i życzliwie do młodej pani.

A ona była coraz bliżej ołtarza.

Hedwiga pomyślała o królowej. Pani Jadwiga nie szła tak wolno i dostojnie, nie pokazywała się wszystkim, nie odbierała hołdów. Pani Jadwiga podbiegła do ołtarza, gdzie czekał na nią ukochany Wilhelm i gdzie ceremonię zaplanowano na tak krótko, jak to tylko było możliwe. A jednak było dość czasu, żeby wpadli zbrojni pana Dobiesława z Kurozwęk, odgrodzili królową od jej narzeczonego i w ostatniej chwili nie dopuścili do ślubu.

Przecież miało być podobnie, tak samo. Pani Jadwiga to powiedziała. Jeśli mnie się nie udało, niechaj uda się tobie – mówiła pani Jadwiga. I teraz Hedwiga szła w kierunku wybranego przez siebie mężczyzny, z którym za chwilę połączą ją więzy najsilniejsze pod słońcem i najsilniejsze na świecie, bo dożywotnie, na zawsze i na stałe.

Już dochodzili, już ręka ojca porzuciła ramię Hedwigi, już wyciągnęła się dłoń pana Jana, ubrana w białą świąteczną rękawiczkę. On sam był blady, krople potu wyraźnie świeciły mu na czole.

Królowa Jadwiga. Nie spodziewała się, że tylko mała chwila, mrugnięcie okiem, rozdzieli ją od szczęścia, a jednak wystarczyło to, by nie zdążyła odpowiedzieć na pytanie, a nie zdążywszy – nie otrzymała ślubu. A potem wszystko przepadło. Trzeba było wyjść za kogo innego, , trzeba było posłuchać rad i rozkazów i z własnej woli zgodzić się na to, żeby całe życie, do końca już, być żoną kogo innego, nie tego, o którym rozmyślało się całe dnie i śniło po nocach.

Boże, myślała Hedwiga. Czy i ja tak potrafię? Właściwie nawet lubię tego wystrojonego, pięknego człowieka. Ale czy to z nim chciałabym przeżyć resztę życia? Przecież to nie jest ten, o którym zawsze marzyłam. Przecież to nie jest ten!

Ksiądz Konrad uśmiechał się, kłaniał i prawił coś, ale Hedwiga nie słyszała co. Nie było to jednak jeszcze to najważniejsze pytanie, bo nie zwracał się do niej, a mówił jakby ponad ich głowami. Więc to jeszcze nie to najważniejsze pytanie. Jak to możliwe, myślała Hedwiga, żeby od jednej krótkiej chwili zależała cała jej przyszłość?

Coś się powinno wydarzyć. Może wpadną tu zbrojni i w ostatniej chwili odgrodzą ją od ołtarza, jak odgrodzili zbrojni pana Dobiesława królową Jadwigę? Może i ją odgrodzą od pana Jana, może zdążą jeszcze powstrzymać ten ślub i ten sakrament, ten wyrok. Ale nic takiego się nie działo. Nie było słychać ani koni, ani nikt nie wszedł gwałtownie do kościoła, chrzęszcząc bronią, a wśród licznych gości, nie zauważyła nikogo, kto miałby zawołać: stać! nie będzie tego ślubu!

Nic takiego się nie zdarzyło i trzeba było skupić się nie na swoich myślach i płonnej nadziei, ale na tym, co się dzieje tutaj i teraz, co mówi ksiądz, co mówi pan Jan.

Mikołaju, pomyślała Hedwiga z niezmiernym żalem. Czemu cię tu nie ma teraz, Mikołaju?

Jan z Tymbarku ujął dłoń narzeczonej i szepnął coś, czego nie dosłyszała. Mocny zapach kwiatów i silny swąd świec zawróciły Hedwidze w głowie.

Ksiądz Konrad spojrzał na młodych, dodał im spojrzeniem odwagi i odchrząknął.

– Jeśli jest ktoś – powiedział mocnym głosem – Jeśli jest ktoś, komu znane są jakiekolwiek przeszkody, dla jakich święte to małżeństwo nie może zostać zawarte, niechaj wystąpi i powie to teraz albo niechaj zamilknie na wieki.

Przeszkody?, pomyślała Hedwiga. Jakie mogą być przeszkody? Przecież to ślub z woli mojego ojca i mojej. Czy przeszkodą może być to, że kocham innego? Wiedziałam o tym i dziś rano, i wczoraj, i rok temu. Jakie mogą to być przeszkody?

Pytanie księdza zawisło nad zebranym w kościele tłumem i cisza ta wydawała się bardzo długa.

Ostatni moment, pomyślała Hedwiga. Ostatnie mrugnięcie okiem. Jeśli ktoś ma mnie uratować, to niech mnie uratuje teraz.

Ksiądz Konrad opuścił ręce i popatrzył na młodych. Pan Jan był oszołomiony tak bliskim szczęściem. Nieprzytomne spojrzenie miała pani Hedwiga.

– Kochane dzieci. Piękne jak te kwiaty w naszej wspaniale udekorowanej dziś świątyni. Przystępujemy zatem...

Wtedy to się stało. Wtedy właśnie rozległo się gromkie:

– Stój! Stój, na Boga!

Ktoś załomotał w drzwi i przez tłum zaczął przepychać się do ołtarza jakiś człowiek.

– Mikołaj – szepnęła Hedwiga, prawie omdlewając. Pan Jan z Tymbarku podtrzymał ją odruchowo.

– Mikołaj? – zapytał oszołomiony. – Jak to Mikołaj? Ale nie był to pan z Krasawy. Do ołtarza przepychał się człowiek w szarym podróżnym ubraniu, w którym rozpoznano Osta, giermka młodego pana z Krasawy. – – Stój! – wołał. – Nie ważcie się popełnić świętokradztwa! Ksiądz Konrad, zdumiony jak wszyscy, odwrócił alf w stronę mówiącego. Ten zaś wyszedł na wolne miejsce pen między narzeczonymi a tłumem. Nie patrzył na karcące spojrzenia ani pana Janosza, ani pana Jeno.

– Stójcie! – powtórzył głośno. – Wy wszyscy, którzy jesteście tego świadkami, czyż nie pamiętacie, że niewiasta nie może poślubić innego mężczyzny, póki poprzedni jej mąż żyje? A czyż Mikołaj z Krasawy nie jest mężem pani Hedwigi? Czy nie wielu z was świadkowało w tym samym kościele przed laty, kiedy ich zaślubiano?

Pan Janosz zerwał się ze swojego miejsca, podszedł do Osta i próbował go odepchnąć.

– To dom boży! – krzyknął oburzony ksiądz Konrad. – Nie robić mi tutaj burdy!

A potem zwrócił się do Osta.

– Wam, człowieku, kimkolwiek jesteście, a może także i innym oświadczamy, że jest tu dokument podpisany przez jego dostojność arcybiskupa Bodzantę. Świadczy on, że ślub, o którym wspominacie, został unieważniony, a przez to skreślony tak z ludzkich, jak i bożych rejestrów. Powiedział Pan: kogo zwiążecie, będzie związany, a kogo rozwiążecie, będzie rozwiązany. Gdybyście się nie spóźnili do kościoła, usłyszelibyście to wszystko. Teraz odstąpcie, człowieku, jeśli zaś posiadacie sztukę czytania, sami to możecie sprawdzić, jeśli zaś jej nie posiadacie, ja lub ktokolwiek inny może wam ów dokument przeczytać. Ale po ślubie.

Zebrani w świątyni gapie, którzy dotąd uśmiechali się tylko, teraz zarechotali, rzucając pod adresem Osta kąśliwe uwagi, aż celebrans musiał ich uspokajać.

Przepadło, pomyślała Jadwiga.

Uratowany, pomyślał Jan z Tymbarku.

Ksiądz Konrad potoczył wzrokiem po kościele, dając ręką znak, żeby się uciszyli. A kiedy znowu zapadła cisza i powróciła powaga, powiedział:

– Skoro zatem zostało ustalone, że nie ma żadnych przeszkód do zawarcia tego małżeństwa, przystępujmy do udzielenia świętego sakramentu. Tedy zapytuję, czy ty, Janie z Tymbarku, synu Stefana, chcesz wziąć sobie za żonę tę oto Hedwigę, córkę Janosza, której ślubujesz miłość, szacunek i to, że nie opuścisz jej aż do śmierci?

Ręka pana z Tymbarku zacisnęła się mocniej na dłoni Hedwigj.

– Tak – odpowiedział. – Chcę.

Słońce świeciło jasno, a upał wisiał nad okolicą.

Mikołaj syn Jeno siedział na brzegu rzeki. Nie pamiętał, jak zawędrował aż tutaj. Niedaleko był wodospad i szum wody słychać było wyraźnie. To tutaj przed wielu laty młody Jeno zobaczył po raz pierwszy Alenę, biorąc ją za anioła.

Mikołaj nie pojechał do kościoła. Wybierał się jak inni. Ubrał się staranniej niż zwykle, pamiętając życzenie rodziców, żeby nie udawał mnicha podczas oficjalnych spotkań i uroczystości, kiedy miał występować jako młodszy pan z Krasawy. Pojechali ojciec z matką, dziadek i ojciec Ambroży, licznie poszli ludzie ze służby, zaciekawieni nadchodzącym wydarzeniem, które zapowiadało się na wielką uroczystość i wielki zjazd szlachty z okolicy.

Mikołaj zrezygnował w ostatniej chwili. Marudził, zwlekał, coś tam poprawiał przy rynsztunku, giermkowi Ostowi kazał jechać przodem. A potem niespodziewanie odstawił konia do stajni i postanowił zostać w domu.

Nie mógł jednak usiedzieć spokojnie i zaraz wyszedł, kierując się najpierw na pola, a później brzegiem lasu.

Zajmowały go jakieś ważne myśli, ale gdyby wtedy go zapytano, co nim kieruje, nie umiałby powiedzieć i nie umiałby przypomnieć sobie, co tak ważnego wygnało go nagle z domu.

Niespodziewanie zobaczył w wodzie odbicie dziewczęcej sylwetki. Hedwiga, w zielonej sukni, z rozpuszczonymi rudymi włosami i wiankiem z kwiecia na głowie, patrzyła na niego z lekkim uśmiechem.

Wrażenie było tak silne, że Mikołaj odwrócił się, gdyż wydawało się, że Hedwiga stoi tuż za nim, bo jakże inaczej odbijałby się w wodzie jej obraz.

Odwrócił się i chciał zapytać, co robi tutaj, zamiast szykować się do ślubu, ale na brzegu nie było nikogo.

Spojrzał znowu na rzekę, a wizerunek dziewczyny ciągle tam był i wydawało mu się, że Hedwiga coś mówi. Ale nie usłyszał i nie zobaczył co. Bo wielka ryba przecięła nagle toń, rozbijając obraz, ten zafalował i rozpłynął się.

Mikołaj wstał z ziemi.

– Czy nigdy się od niej nie uwolnię? – zapytał głośno, ale wokoło nie było nikogo, kto mógłby odpowiedzieć.

Już się stało, pomyślał Jan z Tymbarku. Już się stało. Ksiądz Konrad zwrócił się do Hedwigi.

– Czy ty, Hedwigo, córko Janosza, stając przed Bogiem, chcesz pojąć tego oto Jana z Tymbarku za męża, któremu obiecujesz miłość, szacunek oraz to, że nie opuścisz go w zdrowiu i chorobie, póki śmierć was nie rozłączy?

Umilkły żarty po kątach, spoważniały twarze obecnych, zapadła nagle wielka cisza i wszystkie spojrzenia zwróciły się ku Hedwidze, i zdawało się, że nie ma nikogo, kto czekając na odpowiedź, nie wstrzymałby oddechu.

Ale był ktoś taki. Oto z miejsca, gdzie siedzieli najbliżsi krewni narzeczonej, rozległo się nagle głośno, wyraźne chrząknięcie. Wszyscy jak za pociągnięciem czarodziejskiej różdżki, odwrócili głowy w tę stronę. Chrząknięcie powtórzyło się i wtedy zobaczyli, kto wydał ten głos. Był to stary Jura, ojciec pana Jeno z Krasawy i dziadek wspomnianego tu wcześniej Mikołaja.

Patrzyli na niego wszyscy, patrzył pan Jeno i pan Janosz, patrzyły ich żony, patrzył ksiądz Konrad, patrzył od ołtarza pan Jan i patrzyła Hedwiga, z ustami otwartymi do odpowiedzi Ksiądz znowu zwrócił głowę do narzeczonych i za tym ruchem poszły spojrzenia obecnych w kościele. Pytanie, już zadane, wisiało nadal w powietrza Ale nie usłyszano odpowiedzi Ksiądz Konrad, sądząc, że nie został zrozumiany, że incydent ze starym Jurą spowodował w umyśle Hedwigi pomieszanie, postanowił powtórzyć pytanie.

– Czy ty, Hedwigo, córko Janosza, masz dobrą i nieprzymuszoną wolę...

Nie było odpowiedzi. Hedwiga stała obok narzeczonego, naprzeciw duchownego i miała usta otwarte do odpowiedzi, ale odpowiedź nie padła teraz, jak i nie padła poprzednio.

– Czy ty, Hedwigo... – powtórzył ksiądz, a po kościele przeleciał szmer zdumienia, zaciekawienia, niepewności.

Pan Jan z Tymbarku patrzył na narzeczoną, na jej usta rozwarte do odpowiedzi, na oczy szeroko otwarte, spoglądające w zadziwieniu i jakby zaskoczeniu i widział, jak nieludzkich używa wysiłków, żeby udzielić odpowiedzi. Ale nic takiego się nie stało.

Pierwszy nie wytrzymał pan Janosz. Zerwał się z miejsca, podskoczył do córki, szarpnął ją za rękę.

– Mów! – rozkazał.

Dziewczyna spojrzała na niego szeroko otwartymi oczami, a on zobaczył tylko, że ma rozwarte usta.

Pan Jan z Tymbarku zbladł, poczerwieniał i znowu zbladł, bezradnie rozglądając się wokół, bezradnie szukając pomocy u ojca panny młodej, u księdza, u niej samej, u ludzi zgromadzonych w kościele, bo ci cisnęli się koło ołtarza, zaciekawieni tym, co się dzieje, zadziwieni tym, co widzą ich oczy.

– Mów! – żądał pan Janosz, chwytając córkę za twarz, mocno, brutalnie, i próbując zamknąć jej usta, poruszyć podbródek, policzki i zupełnie nie zważając na to, że wielkie łzy spływają po jej licu.

Ksiądz Konrad westchnął, popatrzył za siebie na ołtarz, a potem zdjął stułę, co widząc pan Janosz i domyślając się z tego gestu przerwania ceremonii, podskoczył teraz do duchownego i schwytał go za ręce.

– Co robisz, klecho? – zapytał groźnie. – Masz dać ślub, a nie uciekać od swoich powinności!

Ksiądz Konrad wyprostował się i odepchnął ręce rycerza.

– To jest dom boży – napomniał surowo. – Tu moja władza, nie wasza. I nie wy będziecie mnie uczyć, jak mam postępować. Do udzielenia sakramentu ślubu potrzebna jest wola obojga młodych ludzi. Wolna i nieskrępowana, a wyrażona głośno i w obecności świadków. Inaczej nie ma ślubu, a jakby nawet był, taki ślub w obliczu Boga i w obliczu Kościoła jest nieważny.

– Ona powiedziała swoje słowo! – krzyknął pan Janosz – Powiedziała!

– Nie słowami – zauważył cierpko ksiądz.

– Ale wyraźnie kiwnęła głową!

– Nie słowami. Nie słyszał nikt, co powiedziała. Ani ja ani wy, ani Pan Bóg. Nie wiadomo, czy powiedziała tak, czy x powiedziała nie. Nie wiadomo, czy w ogóle coś powiedziała. A skoro nie wiadomo, nie mogę udzielić sakramentu.

Pan Janosz wrzeszczał, rzucał się przy ołtarzu, wzywał ludzi na świadków, ale nikt nie mógł mu pomóc. Obecni byli tak zaskoczeni, że dopiero po dłuższej chwili zaczęli coś mówić. Ale odpowiedzi na tak było co najmniej tyle, ile odpowiedzi na nie. Zaszumiało w kościele, zawrzało.

Ksiądz Konrad wystąpił im naprzeciw, odważny, pewny siebie i władczy.

– Rozejdźcie się w pokoju – nakazał – Tego ślubu nie będzie. A oni zadziwieni, komentując głośno to wszystko, czego byli świadkami, zaczęli żegnać się i wychodzić z kościoła, i po chwili nie było przy ołtarzu nikogo, kto nie należałby do ścisłej rodziny, bo wyszli już goście, – Co to wszystko znaczy? – wołał pan Janosz – Co to znaczy?!

Nie rozumiał wydarzenia, podobnie jak nie rozumiał go nikt inny. Pan Jan z Tymbarku, sponiewierany, pognębiony, rozczarowany, wybiegł ze świątyni, dopadł swojego konia i pognał, gdzie go oczy poniosą.

Tłum stał przed kościołem, przyglądając się po kolei wszystkim wychodzącym, rodzinie, krewnym, powinowatym, oceniając ich, obśmiewając, żartując, dokuczając.

Stawiali zakłady, jak skończy się ta sprawa, sprzeczali się, czy i co powiedziała pani Hedwiga.

W kościele, pełnym jeszcze woni kwiatów i kadzidła, pan Janosz, czerwony na twarzy i na granicy ataku, powiedział do córki:

– Nie wiem, co się stało. Wiem, że ośmieszyłaś mnie przed wszystkimi, ale dalibóg, nie zasłużyłem sobie na takie traktowanie! To zapłata za tyle lat starania?

Hedwiga nie odpowiadała. Stała bezradnie z opuszczonymi rękami i ciągle otwartymi ustami.

– Nie zasłużyłem – powtórzył pan Janosz. – A ty, póki nie przemyślisz swojego postępowania, lepiej nie pokazuj mi się na oczy!

I wyszedł pospiesznie, zostawiając Hedwigę samą jedną, jedyną w pustym kościele.

Mikołaj syn Jeno wstał i ruszył przed siebie, a im dalej szedł, tym jego krok stawał się szybszy, aż w końcu zamienił się w bieg.

Był jednak zbyt daleko, by zdążyć na ceremonię. Gdyby przed wyjściem z domu nie kazał rozsiodłać konia, gdyby miał go ze sobą, może jeszcze zdążyłby. Ale koń został w stajni, a do kościoła było co najmniej dwie mile.

Zmierzchało już, świece pogasły i tylko dym snuł się po świątyni, kiedy Hedwiga ocknęła się od powstałego nagle chłodu. Poruszyła ustami i zdziwiła się, że może już mówić, że nie czuje uścisku szczęk, nie czuje bólu, nie czuje nic z tego, co stało się nie tak dawno w tym kościele.

– Boże – szepnęła. – Nie wiem, co to wszystko znaczy, nie wiem, dlaczego dałeś ten znak. Bo przecież chciałam odpowiedzieć, a Ty wiesz, jaka miała to być odpowiedź.

Mikołaj zobaczył ludzi jadących od strony kościoła, sąsiadów z odległych majątków, a widząc ich z dala, schował się w krzakach, żeby nie spotkać nikogo. Było już dawno po ceremonii i Mikołaj zwolnił kroku. Tak czy inaczej, zachowywał się dziwacznie, pełen obaw i niezrozumiałego niepokoju.

Przed kościołem nie zastał już gapiów, tylko kilkoro żebraków, jacy ściągnęli tutaj, spodziewając się hojnych datków, siedziało pod murem, bo nie spieszyli się donikąd. Zatrzymał się.

– Już po ślubie? – zapytał pierwszego z oberwańców.

– A pewnie – odpowiedział tamten. – Spóźniliście się, panie, nie wiadomo jak bardzo.

– Wiele było ludzi?

– Ho – ho, dawno tylu nie widziano! W kościele się wszyscy nie pomieścili.

Mikołaj skierował się do wejścia, bo drzwi nie były zamknięte. Chciał pomodlić się w intencji Hedwigi i wybranego przez nią człowieka. I chciał się pomodlić, jak to miał we zwyczaju, w wielu innych intencjach.

W kościele unosił się mocny zapach dymu z woskowych świec oraz kadzidła, jakim przed nabożeństwem jeszcze odświeżono wnętrze, a także woń licznych kwiatów, którymi udekorowano ołtarz.

Kwiaty były wszędzie. Kwiaty zdobiły ołtarz, kwiatami wysypano posadzkę, kwiaty stały w wazonach. Zachodzące słońce świeciło przez witraże, które także przedstawiały kwiaty, a ich kolorowe główki i zielone łodygi migotały na pobielonej niedawno wschodniej ścianie.

Mikołaj ukląkł na stopniach ołtarza. Modlił się chwilę w skupieniu, powtarzając dobrze znane od dzieciństwa łacińskie słowa, kiedy jego wzrok padł na kwietny wianek leżący na mensie. Mikołaj nie wiedział, czy jest to ofiara czy może czyjeś zapomnienie. Wstał z klęczek, podszedł do ołtarza, wziął wianek w ręce.

Kwiaty nieco przywiędły w ciepłym powietrzu wypełniającym świątynię, ale wyraźnie zobaczył wśród nich pojedynczy włos miedzianego koloru. Hedwiga zostawiła wianek na ołtarzu, dla pamięci, a może tylko przez zapomnienie.

Nie zdając sobie właściwie sprawy z tego, co robi, Mikołaj zabrał wianek i skierował się do wyjścia. Przeszedł kilka kroków, kiedy nagle zobaczył skuloną sylwetkę pod zacienioną ścianą.

– Hedwiga?!

Podniosła twarz, szarą, jakby przykurzoną, na której wyraźnie widać było ślady łez, jakie spłynęły po jej policzkach.

Mikołaj schował wianek za siebie.

– Co ty tu robisz? – zapytał zdziwiony. – Czemu nie jesteś z innymi?

Hedwiga nie wstała. Ona także miała wrażenie, że to tylko sen i rozmawia z kimś, kogo nie ma w pobliżu.

– Z innymi? Nie wiem, gdzie są. Wyszli już dawno. Mikołaj podszedł dwa. kroki. Domyślił się, że Hedwiga siedzi tu już dość długo, ale nie mógł pojąć, co może robić w kościele tyle czasu po uroczystościach. Chciał o to zapytać, ale go uprzedziła.

– Ojciec się pogniewał – powiedziała cicho. – Nakrzyczał na mnie, omal nie pobił księdza Konrada.

Mikołaj patrzył na nią, nie rozumiejąc, co mówi. Widział tylko, że jest spłakana i nieszczęśliwa. Po chwili dopiero poczuł, jak mgła się rozwiewa.

– Pogniewał się? – zapytał. – Ojciec się pogniewał? Dlaczego miałby się gniewać?

Nie odpowiedziała, pociągając nosem i pochlipując, a on zastanawiał się nad tym, co usłyszał i trwało to długą chwilę.

– Nie rozumiem – zaczął po chwili. – Czy to znaczy.

Nagle zrobiło mu się gorąco, duszno, zawirowało w głowie, zastukało w sercu, w gardle wyschło, zabrakło powietrza, ciemne plamy pojawiły się przed oczami.

Przemógł się, przełknął ślinę.

– Czy...

– Nie odpowiedziałam – wyjaśniła Hedwiga. – Ksiądz powtarzał pytania, a ja nie mogłam odpowiedzieć. Coś stało się z moim głosem. Nie mogłam wyrzec słowa. I nie powiedziałam... tak.

Patrzył zdumiony, nie mógł uwierzyć.

– Nie powiedziałaś? – zapytał. – Nie powiedziałaś, ale to przecież...

– Nie dali nam ślubu – westchnęła Hedwiga. I rozpłakała się.

Miał ochotę podejść i pogłaskać ją po głowie, ale nie wykonał żadnego gestu. Przypomniał sobie, że już widywał ją płaczącą, małą dziewczynkę, dziewczynę, kobietę wreszcie.

– Nie becz – rzucił szorstko, jak wielokrotnie mówił dawniej, gdy byli dziećmi albo kiedy miał dziesięć lat i został jej, siedmioletniej, poślubiony.

– Kiedy nie mogę się powstrzymać – szlochała. – Wiesz, jak strasznie śmiali się wszyscy, gdy nagle zaniemówiłam?

– Nie płacz – powtórzył łagodniej. – Nie powiedziałaś, to nie powiedziałaś. Widać tak to musiało być.

Bał się przyznać, że cieszy się z takiej sytuacji, bo nagle uprzytomnił sobie, że nie ma przed sobą bezradnego dziecka, ale dorosłą, dojrzałą kobietę, której nie uspokoi prostymi słowami.

– Nie płacz. Nie powiedziałaś, to jeszcze powiesz. I nie przejmuj się, że jacyś ludzie śmiali się. Sami sobie wystawili świadectwo, śmiejąc się głupio w kościele.

Podszedł i pomógł jej podnieść się z kolan.

– Dość tego – rzekł stanowczo. – Powiedziałaś, czy nie powiedziałaś, stało się i już. Nie będziesz tu chyba nocować.

Trzeba iść. Chodź, odprowadzę cię do domu.

Pokręciła głową przecząco.

– Nie pójdę. Ojciec mówił, żebym się mu na oczy nie pokazywała.

Stała przy nim, plecy jej drżały od płaczu. Pchnięty odruchem, otoczył ją opiekuńczo ramieniem. Nie wyjaśniał nic, bo serce waliło mu głośno, a wszystko co miał do powiedzenia, to tylko tyle, że cieszy go ten płacz. Jakże tu wyjaśniać, że on, Mikołaj cieszy się, że Hedwiga płacze, że nie było ślubu, że ojciec nie chce jej widzieć. Chyba, żeby powiedział, że czuje się prawie tak samo jak kiedyś, dawno temu, gdy oboje byli dziećmi, ona bezbronną, małą dziewczynką, on dużym, silnym chłopakiem, który miał za zadanie opiekować się nią i starać się o wszystko dla niej.

Wzięty z ołtarza wianek trzymał wciąż w ręku. Podniósł go i założył kwiaty na włosy Hedwigi. A potem nieśmiało, jak gdyby bał się ją ukruszyć, dotknął policzka i wytarł łzę, rozmazując ją po policzku, i to samo zrobił pod drugim okiem.

– Nie odpowiedziałam na pytanie księdza – szepnęła Hedwiga.

– Wiem. Może wcale nie chciałaś odpowiedzieć. Zabrał już rękę z ramienia dziewczyny i stali naprzeciw siebie, blisko, choć nagle znowu oddaleni.

– Kiedy chciałam! – zawołała rozżalona. – Chciałam! To znaczy wydawało mi się, że chciałam. Ale nagle, kiedy ksiądz Konrad zapytał mnie, pomyślałam o tobie i nagle nie mogłam... Pewnie gdybyś był tutaj, w kościele, powiedziałabym i teraz nie musiałbyś mnie pocieszać.

Mikołaj przełknął ślinę. Chciał być znowu tak blisko Hedwigi, ale bał się jej dotknąć.

– Jesteś okropnie umazana – zauważył. – Zanim pokażesz się ludziom, musisz się umyć.

– Nie chcę nikomu się pokazywać. I poprosiła:

– Zostań tu ze mną jeszcze przez chwilę. Tylko ze mną pobądź. Potem będziesz mógł pójść.

– Zostanę.

Przysiadł przy niej, a ona przytuliła głowę do jego piersi.

– Jak kiedyś – wyjaśniła. – Tylko przy tobie czuję się bezpieczna i spokojna. Jak wtedy, gdy... gdy braliśmy ślub.

Był sztywny, lecz nie cofnął ramienia. Bo nie chciał się cofać, ale przeciwnie, chciał, żeby została przy nim.

Hedwiga zamknęła oczy.

– Jak spokojnie – westchnęła. – Odpocznę chwilę, dobrze? Dopiero wtedy pójdziemy.

– Nie spiesz się – szepnął i łagodnie pogładził ją po włosach. – Przecież teraz nie musimy się już spieszyć.

– Ale ojciec – dodała z niepokojem. – Boję się, co powie...

– Nie wiem, co powie, ale na pewno nie będzie krzyczał – uspokoił ją. – A ty nie musisz iść do Potoka.

– Nie? – zdziwiła się. – A dokąd? Mikołaj chrząknął niepewnie.

– Do Krasawy – wykrztusił. – Do mnie. Tam możesz zamieszkać, aż twojemu ojcu złość minie.

– A potem?

– Potem zrobisz, co zechcesz.

Hedwiga znowu oparła głowę o pierś Mikołaja.

– Tak mi dobrze – szepnęła. – Szkoda, że zawsze nie może tak być.

Mikołaj poruszył się.

– To tylko od ciebie zależy – powiedział niepewnie. Podniosła na niego zaciekawione oczy, jak wówczas, gdy pytała go o świat, a on jej go objaśniał.

– Ode mnie?

– Gdybyś nie wystąpiła o unieważnienie małżeństwa... teraz nie musielibyśmy nikogo pytać o pozwolenie.

Hedwiga zmarszczyła nosek, a w jej oczach pojawiły się radosne iskierki.

– Nadal mogę wyjść za mąż – jej głos brzmiał weselej. – Ciągle jestem panną. Mogę więc wyjść za mąż.

– Za mnie?

– Za ciebie już wychodziłam.

– Ale dla zabawy. A gdyby trzeba było na poważnie? Hedwiga uwolniła się z jego ramion.

– Jak poważnie? – zapytała cicho.

Mikołaj popatrzył na ołtarz, na okna ciemniejące już w wieczornym świetle.

– Pamiętasz, jak mówiłaś, że przyjdziesz, kiedy cię zawołam?

– Pamiętam. Ale nie wołałeś.

– Przeciwnie – zaprzeczył Mikołaj. – Wołałem cię wielokrotnie. Gdy jechałem na Litwę, gdy siedziałem w żelaznej klatce, gdy wracałem do Doliny, gdy strzelałem do koszyka z Elżbietką. Tydzień temu, wczoraj, dziś rano i dziś w południe. Wołałem, ale chyba za cicho i mogłaś nie słyszeć.

– Wołałeś? – dziwiła się.

– I znowu wołam, ale teraz głośno. Hedwigo! Słyszysz mnie, Hedwigo! To ja, Mikołaj! Hedwigo, śniło mi się... to znaczy myślałem... nie, ja to wiem. Wiem, że nie mogę bez ciebie żyć i dlatego. Skoczyła ku niemu, a Mikołaj jak dawniej, kiedy byli dziećmi, chwycił ją mocnymi rękoma pod łokcie i uniósł wysoko.

– Nie puszczę cię już nigdy! – zaśmiała się w głos, zarzucając mu ręce na szyję, a jej śmiech wypełnił cały kościół.

– Będę cię nosił na rękach! – obiecał.

A kiedy już wycałowali się mocno, po ustach, po oczach, policzkach, Hedwiga spoważniała nagle.

– Coś jeszcze musisz wiedzieć. Mikołaju, czy wiesz, co ja, głupia, niedawno jeszcze chciałam odpowiedzieć na pytanie księdza Konrada? Kiedy mnie pytał, czy chcę pana Jana?

– Wiem – uśmiechnął się.

Uśmiechnął się jak przed laty, kiedy oboje byli dziećmi.

– Wiem. Chciałaś powiedzieć... tak.

Saga rodu z Lipowej 09

Porwanie

Zajazd

Wrzesień 1386

Leżeli w chaszczach nad rzeczką, ledwo widoczni w świetle poranka. Słońce dopiero wschodziło daleko za wodą, słabo prześwitując przez chmury. Było chłodno, wilgotnie i wietrznie. Jan z Tymbarku obejrzał się na swoich ludzi. – Tylko bez przelewu krwi – napomniał. – Wystarczy płazem bić, nie ciąć i nie kłuć. Pani szukajcie w komorze po lewej ręce.

Podnieśli się i cicho stawiając stopy, ruszyli w kierunku dworu.

Podzieleni na dwie grupy, konno i pieszo opadli dwór niczym stado wilków. Zanim rozszczekały się psy, uwięzili pachołków w stajniach i w szopach, wrota podpierając kołkami. Zaspana służba stawiała słaby opór, ktoś próbował zatrzymać któregoś z jeźdźców, ale szybko umknął przed drzewcem oszczepu, inni czmychali na boki, nie chcąc nadstawiać głowy w pańskich porachunkach.

I w samym dworze nikt nie stawiał oporu. Wpadli w kilku, kopniakami otworzyli drzwi do komory, zarzucili płachtę na łoże, gdzie spała niewiasta, owinęli ją i przemocą wywlekli na zewnątrz. Tam inni czekali tylko na przyniesiony tłumok, zarzucili go na siodło i odjechali galopem.

Pozostałym mniej się spieszyło, zdążyli jeszcze rozdać nieco kuksańców służbie, rozbić kilka nosów, a wszystko po to, by nikt nie odważył się ich ścigać. Nikt zresztą nie miał na to ani siły ani ochoty. Czeladź leżała na ziemi, siedziała po kątach, poturbowana, oszołomiona, nie bardzo rozumiejąc, co się stało.

– Zapamiętajcie! – usłyszeli tylko na pożegnanie. – Zapamiętajcie, że był tu Jan z Tymbarku!

Hedwiga córka Janosza znowu szykowała się do ślubu. Kilka tygodni wcześniej nie powiedziała „tak", choć stała już przed ołtarzem. A skoro milczała, ksiądz odmówił związania stułą rąk młodej parze. Jan z Tymbarku uciekł zawstydzony z kościoła, Hedwidze ojciec zabronił pokazywać się w Potoku.

W całej Dolinie głośno było o ostatnich wydarzeniach, nikt tu wcześniej nie słyszał, żeby jakaś panna odrzuciła oblubieńca, a zaraz potem chciała wyjść za mąż za innego. Hedwiga zaś, odrzucając Jana z Tymbarku, chciała wydać się za Mikołaja z Krasawy.

Schroniła się na dworze pani Aleny, gdzie czekała, aż ojca opuści gniew i będzie go można zapytać, czy pobłogosławi jej związek.

Po kilku dniach do Potoka wyruszyła matka Mikołaja, aby prosić za młodymi. Tam czekała ją niespodzianka, bo pan Janosz wcale nie był zły na córkę i burczał nawet, że nie zwrócono się do niego wcześniej. – Nie spodziewałem się tak dobrej nowiny! – zawołał, kiedy pani Alena wyłożyła mu, z czym przyjeżdża. – Dawno straciłem nadzieję, że wasz Mikołaj weźmie moją Hedwigę.

– Tedy nie będziecie się sprzeciwiać?

– Sprzeciwiać? Ależ skąd, będę się radował jak nigdy dotąd, a spodziewam się, że tylko patrzeć, jak sypną się wnuki. Musiałem przecież udawać gniew przed sąsiadami, bo tak wypada.

Mikołaj z Hedwigą szykowali się więc do ślubu, który wyznaczono w wigilię świętego Marcina. Uroczystość miała być skromna, bo jak oświadczył pan Janosz, przygotowania do wielkiego wesela już się odbyły i nie zamierza dwa razy wydawać pieniędzy. Postanowiono zatem, że weselna uczta będzie niewystawna, co najwyżej z udziałem dwudziestu gości każdej ze stron.

Pan Janosz cieszył się ze ślubu córki i nie przyznał się, że coś go jednak trapi. Nie wspomniał nic pani Alenie, ale mówił o tym cicho z panem Jeno. Obaj spodziewali się, że były narzeczony Hedwigi nie puści płazem doznanej zniewagi.

– Nie wiem, co zrobi – wzdychał pan Janosz. – Dałem przecież słowo Janowi z Tymbarku i boję się, że uniesiony gniewem gotowy jest na wiele.

– Pomyślałem o tym – uspokoił go Jeno z Krasawy. – Posłałem za nim mojego zaufanego, Osta, z poleceniem, aby przewąchał, czy pan Jan zamierza w jaki sposób dochodzić swoich praw. Da mi Oset znać, gdyby szykował jaki zajazd albo i co innego.

– Dobrze postąpiliście – pochwalił pan z Potoka. – Ma on wielu krewnych i powinowatych, więc i nie zdziwiłoby mnie, gdyby zechciał przyjechać tutaj i zbrojną ręką wziąć to, co mu uroczyście obiecałem. Kazałem tedy Mikołajowi ani na krok nie spuszczać Hedwigi z oczu. Ja bym bowiem nie darował takiej zniewagi, więc myślę, że i pan Jan nie daruje.

– Co zatem zrobimy?

– Trzeba nam pilnować się aż do ślubu. A sam ślub przeprowadzić szybko, żeby Jan z Tymbarku nie miał kiedy wymyśleć jakiego fortelu.

Minął tydzień i dwa, a nic niepokojącego się nie wydarzyło. Pan Janosz kazał jednak pachołkom nadal pilnować dworu i panienki, w obawie, że może jej coś grozić ze strony odrzuconego narzeczonego.

Oset, giermek Mikołaja z Krasawy, który powrócił ze swojej tajnej wyprawy, zapewniał, że nie ma już niebezpieczeństwa. Jan z Tymbarku pojechał pono daleko na południe, gdzie miał zamiar wstąpić do jakiego rycerskiego zakonu albo przystać do oddziałów walczących z Saracenami. Ani myśli o ożenku, czując się ośmieszony, a i zrażony do niewiast.

Mieszkańcy Potoka i Krasawy odetchnęli z ulgą.

– Dobrze się sprawiłeś – pochwalił synowskiego giermka pan Jeno. – A skoro przyniosłeś dobre wieści, nic nie stoi na przeszkodzie, żeby przygotować ślub i wesele.

Szykowano się więc do wesela i prawie zapomniano o niechcianym narzeczonym.

Pan z Potoka po pewnym czasie zluzował straże. Zaraz też pojechał do Krasawy, gdzie z panem Jeno przy dzbanku piwa ustalili ostatnie szczegóły małżeńskiego kontraktu. Potem pan Jeno z żoną rozpoczęli wojaże po Dolinie, krewnych i co zacniejszych przyjaciół spraszając na ślub jedynego syna, Mikołaja. Podobne podróże odbywał też pan Janosz z Potoka.

Ale Jan z Tymbarku nie zapomniał o zniewadze.

Uciekł z kościoła, gdzie przed ślubnym ołtarzem uczyniono mu taki despekt. Uciekł i pognał w nieznanym kierunku, cierpiąc i złorzecząc na przemian, a obmyślając plan zemsty. Żeby uratować honor, trzeba było coś zrobić, bo bez tego nie mógłby się nikomu pokazać, nie narażając się na drwiny i docinki.

Jan z Tymbarku umyślił zebrać oddział zbrojnych, najechać dwór w Potoku i porwać Hedwigę.

Kiedy gospodarz Potoka prosił gości na wesele Hedwigi i Mikołaja, Jan z Tymbarku siedział ze swoimi ludźmi w zacisznym miejscu, nad Pilicą, hen aż pod Miechowem, gdzie dotarli po całodziennym marszu.

– Co robić? – prawie płakał Jan z Tymbarku. – Słodki Panie Jezu, co robić?

Dokonawszy zajazdu na Potok, chciał jak najszybciej oddalić się z Doliny, jechali więc na południe, pomiędzy skałkami i wzniesieniami, leśnymi ścieżkami upatrzonymi wcześniej, omijając drogi i ludzkie siedziby. Mieli ze sobą przewodnika, który dobrze znał okolice i zapewniał, że łatwo zgubią ślad pogoni.

Pędzili, nie zatrzymując się, nie pytając o drogę. Pomiędzy sobą wieźli posadowiony na siodle tłumok z niewiastą, dla porwania której została przedsięwzięta cała ta wyprawa.

Zatrzymali się dopiero pod wieczór, rozłożyli obozem, wystawili straże, ale nie palili ogni, aby nie ułatwiać zadania ścigającym.

Wszystko układało się dobrze, aż do tego miejsca. Dopiero tutaj okazało się, że jednak nie jest tak, jak sobie obmyślili.

Jan z Tymbarku odwrócił głowę ku rzece i poczuł, jak cierpnie mu skóra na grzbiecie. Pan Janosz z Potoka ruszył już pewnie z pogonią i tylko patrzeć, jak trafią na ślad porywaczy.

Co począć dalej? Plan obejmował tylko porwanie i ucieczkę, potem... Właśnie, co potem?

Nad samym brzegiem rzeki jego ludzie pilnowali niewiasty. Uwolniono już ją spod płachty, wyjęto knebel z ust. Przerażona początkowo niespodziewaną napaścią, mocno rzucająca się i krzycząca, teraz zachowywała się spokojnie. Próbowała dowiedzieć się, dlaczego ją uprowadzono i jaki los ją czeka, ale nikt nie odpowiadał na jej pytania.

Siedziała zatem i czekała.

– Sakiewka – odezwał się nagle ktoś obok.

Jan z Tymbarku podniósł głowę. Przed nim stał Vogel, człowiek który zaoferował mu pomoc. Spotkali się przed kilkoma dniami i rycerz wziął na służbę tego żołnierza, który przyprowadził też swoich ludzi, sprawnych, bitnych, doświadczonych. Zrobili wszystko, jak zostało umówione, choć pewnie musieli się tęgo powstrzymywać, żeby nie rabować, nie palić.

– Wasza sakiewka, panie – powtórzył Vogel. – Czas, byście nam zapłacili.

Pan z Tymbarku podniósł się, bo jego ludzie zbliżali się, prowadząc konie, i wyglądało na to, że gotowi są jechać choćby zaraz, w ciemnościach. Zostawić go samego z całym kłopotem.

– To jeszcze nie koniec – sprzeciwił się. – Jeszcze nie wykonaliście umówionego zadania.

– Wykonaliśmy – zaprzeczył Vogel. – Dokładnie wedle waszych rozkazów. Najechaliśmy dwór i pojmaliśmy niewiastę.

Pan z Tymbarku zacisnął pięści.

– Wedle rozkazów? Oczu nie macie?

Vogel popatrzył po swoich towarzyszach, szukając u nich wsparcia. Byli grupą łotrzyków nawykłych do zdobywania, którzy niełatwo ulegali liczebnej przewadze, a cóż dopiero jednemu człowiekowi. Obiecano im sowitą zapłatę i zamierzali ją odebrać, jeśli to możliwe, po dobroci.

– Kazaliście pojmać niewiastę z dworu, to ją pochwyciliśmy. Nie mówiliście, czy ma być młoda czy stara, gruba czy chuda, bogata czy biedna. Nie nasza sprawa. Nie wiemy, co zamierzacie z nią zrobić, nie pytaliśmy, czy będziecie chcieli się z nią żenić, czy może robić co innego. Powiedzieliście: pojmać panią. I jest pani z Potoka.

– Ale nie ta!

– Nie nasza sprawa. Nasza dokładnie wykonać polecenie. I tak uczyniliśmy. Teraz dajcie nam zapłatę i pójdziemy swoją drogą.

Jan z Tymbarku spojrzał błagalnie. Nie przewidział, że mogą zmienić zdanie i zechcą zostawić go samego.

– Nie możecie mnie teraz opuścić. Nie teraz...

– Nie możemy? A i owszem, możemy, bo droga nam wypada inaczej niż wam.

– Rozkazuję! – spróbował pogrozić.

Zaśmiali się tylko, bo dobrze wiedzieli, że ich nie powstrzyma.

– Rozkazujecie? – uśmiechnął się Vogel. – Nam rozkazujecie? Lepiej wypłaćcie, co było umówione.

– Ale pościg! Lada chwila może tu trafić pościg!

– A jakże – zgodził się Vogel. – Toteż i uradziliśmy, żeby w pańskie sprawy się nie mieszać i odchodzimy.

Wyciągnął rękę, a pan Jan rad nierad musiał mu oddać obie sakiewki. Dosiedli koni i zaraz ruszyli, na pożegnanie rzuciwszy jeszcze kilka ciętych uwag.

Jan z Tymbarku został sam. Tylko z branką, z którą nie wiedział, jak ma postąpić, a o którą lada chwila mogli się upomnieć zbrojni pana Janosza z Potoka, panów Jeno i Mikołaja z Krasawy, ich krewnych, sąsiadów oraz przyjaciół.

– Co robić? – pytał siebie bezradnie. – Panno Przenajświętsza podpowiedz, co mi teraz robić!

Ciężko żałował swojego postępowania. Był rozczarowany, rozeźlony, wściekły, kiedy w hańbiący sposób odpędzono go od ołtarza tuż przed tym, gdy miał zostać mężem Hedwigi córki Janosza. Wybiegł z kościoła, dosiadł konia i pognał, gdzie oczy poniosą. Palił go wstyd, nie mógł teraz pokazać się nikomu, więc nie poczekał nawet na swoich krewnych i przyjaciół, których wcześniej zaprosił na wesele, a którzy na próżno czekali na niego dwa dni w okolicy. W końcu uznali, że nie wróci i pojechali swoją drogą.

On zaś pędził przed siebie, nie patrząc jak i którędy. Nie myślał, dokąd zaprowadzi go droga, chciał tylko znaleźć się jak najdalej od miejsca swojej hańby.

Ochłonął nieco dopiero następnego dnia. Trafił do gospody, tam usiadł, użalił się nad sobą.

Nie chce jego? Dobrze, niech i tak będzie! Niejedna niewiasta na świecie! Im więcej myślał, im więcej popijał i żalił się, tym pewniej dochodził do wniosku, że aż tak bardzo wcale mu nie zależało na tym ożenku. Owszem, byłby to korzystny związek, ale czy dla tych paru łanów ziemi warto było narażać się na takie pośmiewisko? Hedwiga, no cóż, Hedwiga jest piękna, Hedwiga jest wesoła, ale świat pełen jest pięknych niewiast. To nie on powinien żałować, to raczej ona! Ona będzie żałować, że go odrzuciła w taki sposób!

On zaś nie wróci, nigdy nie wróci, choćby i błagała na kolanach!

Przy drugim dzbanie piwa, jaki suszył w gospodzie Pod Jeleniem, był prawie przekonany, że świat nie kończy się na Dolinie, ani tym bardziej na Potoku. Pojedzie na południe albo na zachód, albo gdziekolwiek indziej. Świat jest wielki.

I tak by się pewnie stało, gdyby tego wieczora nie spotkał Vogla i jego zuchów. To oni go przekonali, że honoru trzeba bronić, a zniewagi płazem nie wolno puścić. Nie był trzeźwy, więc łatwo dał posłuch temu, co mówili i zgodził się wziąć ich do służby. Ich przywódcy, Voglowi, wręczył sakiewkę ze srebrem, dwie inne obiecał po wykonaniu zadania. A potem pojechali do Potoka, wpadli tam o świcie, narobili zamieszania, porwali panią i już ich nie było.

Panu Janowi cały czas towarzyszyło dziwne uczucie, że wszystko poszło nazbyt gładko.

Dworu nikt nie bronił, zajazd okazał się dziecinną igraszką. Uczucie niepokoju ustąpiło dopiero nad Pilicą. Ale ustąpiło na rzecz uczucia znacznie gorszego, a mianowicie strachu i obawy.

Bo właśnie nad Pilicą jego ludzie wzięli zapłatę i odeszli, a on został sam z branką. Nie mógł zostawić jej w lesie. Nie mógł odwieźć do Potoka, bo na drodze niewątpliwie czekały kłopoty. Mogli trafić na pościg. O sprawie na pewno powiadomiono nie tylko starostę, ale i wszystkie dwory w Dolinie i znacznie dalej. Nikt nie uznałby jego postępowania za dopuszczalne i godne. W ich oczach Jan z Tymbarku stracił nie tylko cześć, ale naraził się też na poważną karę, może nawet banicję. Prawo zwyczajowe dopuszczało wprawdzie, żeby rycerz porwał pannę i żenił się z nią. Ale mogło tak być tylko wówczas, kiedy rzecz cała odbywała się za zgodą samej branki. Rozwiązanie takie bywało dobrym w rozmaitych kłopotliwych sytuacjach rodzinnych czy sąsiedzkich. Jeśliby porwał pannę, potem się z nią ożenił, wystarczyło uspokoić jej rodzinę odpowiednimi darami, wziąć ślub i po wszystkim.

W tym jednak przypadku sprawa nie była taka prosta. Nie mógł liczyć na zgodę jej rodziny, ani na przymknięcie oczu przez krewnych, bo tak się składało, że Jan z Tymbarku żadną miarą nie mógł ożenić się ze swoją branką.

Stał teraz nad rzeką i rozmyślał, jak postąpić. A wyglądało na to, że nie ma żadnego dobrego wyjścia. Ani zostawić niewiastę tutaj, ani zabrać ją z sobą, ani wrócić do Potoka.

Wszystko poszło inaczej, niż sobie zaplanował. Za późno zorientował się nawet, że ludzie Vogla zabrali wszystkie konie i został tylko jeden wierzchowiec. Nie mógł uciekać, bo we dwoje na jednym koniu daleko się nie zajedzie.

Jedyne, co mógł zrobić, to uciekać dalej. Miał konia, wystarczyło go dosiąść i ruszyć przed siebie. Tak, właśnie tak musi postąpić.

Kobieta siedziała pod drzewem i czekała, co zrobi. Nie słyszała pewnie rozmowy rycerza z zabijakami Vogla, ale widziała, jak odjeżdżali.

Kiedy pan z Tymbarku podszedł, w jej oczach nie było strachu. Wyciągnęła przed siebie ręce, skrępowane konopnym sznurem.

– Uwolnijcie mnie.

Sięgnął po nóż i przeciął więzy.

– Co to znaczy? – zapytała, rozcierając przeguby. – Co to wszystko ma znaczyć, panie?

Chyba należy mi się jakieś wyjaśnienie.

Jan z Tymbarku najchętniej uciekłby na koniec świata, nie mogąc znieść tego świdrującego spojrzenia i tego poczucia przegranej.

– Co to znaczy? – powtórzyła. – Czy dowiem się od was, jaki zły duch podpowiedział wam takie postępowanie?

– To pomyłka – wyjaśnił Jan z Tymbarku, nie podnosząc wzroku. – Wybaczcie, to tylko pomyłka.

– Pomyłka? Co to znaczy pomyłka? To niby nie wiedzieliście, jadąc do Potoka, po co tam jedziecie?

– Nie was chciałem porwać.

– Nie chcieliście? – prychnęła ze złością. – Co zatem robię tutaj, tak daleko od domu? Co robię w nocy, w lesie, ubrana tylko w koszulę?

– To pomyłka – powtórzył Jan z Tymbarku.

Nie patrzył na panią Agnieszkę, kierował spojrzenie w bok. Stała naprzeciw, w białej koszuli, z włosami potarganymi od płachty, która cały dzień przykrywała jej głowę. Gdyby się wstydziła, pan Jan znosiłby to łatwiej. Ale zachowywała się spokojnie, pewnie, szydziła z niego, traktowała jak niesforne dziecko, które należy skarcić i przywołać do porządku.

– Nie o mnie? – zapytała bezlitośnie. – Zatem o kogo?

Przełknął ślinę.

– Przecież wiecie.

– Nie wiem – zaprzeczyła. – Nie wiem, jaki ułożyliście plan, aby odpłacić za serdeczną gościnę w Potoku i w całej Dolinie.

– O Hedwigę – przyznał po chwili.

– Moją pasierbicę, córkę mojego męża? – szydziła. – Po co?

– A po co porywa się niewiasty? Chciałem ją mieć dla siebie. Miała wyjść za mnie. Jej ojciec mnie ją właśnie obiecał. Już prawie byłem jej mężem, kiedy kopnięto mnie niczym psa. Miałem puścić płazem taką zniewagę? Co by ludzie mówili?

– A co powiedzą teraz? – roześmiała się pani Agnieszka. – Co powiedzą, kiedy wieści o waszym zajeździe rozejdą się wszędzie jak świat długi i szeroki?

– Ojciec mnie ją obiecał – upierał się Jan z Tymbarku. – I jest zwyczaj, że porwaną niewiastę wydaje się za tego, kto dopuścił się porwania...

– O ile zgodzi się jej ojciec – zauważyła. – Tymczasem to mnie porwaliście, a na zgodę mojego ojca nie możecie liczyć.

– Waszego ojca?

– Mój ojciec nie żyje, więc nie udzieli zgody.

– Nie żartujcie ze mnie – poprosił. – Was nie chciałem porywać.

– Ale chcieliście porwać Hedwigę. I co zamierzaliście zrobić dalej? Zniewolić ją?

Jan z Tymbarku odsunął się zawstydzony, ale naparła na niego, nie pozwalając uciec od odpowiedzi.

– Nie wiem, co myślałem – przyznał. – Myślałem, żeby ją porwać, a dalej... dalej, to sam nie wiem...

– Chcieliście ją poślubić pod przymusem?

– Liczyłem, że się zgodzi.

– A gdyby nie? Zamierzaliście ją zniewolić?

Pan Jan nie odpowiedział od razu, ale po chwili milczenia mruknął:

– Chciałem.

Pani Agnieszka załamała ręce.

– I wy uważacie się za szlachetnego rycerza?

– Źle postąpiłem. Chcę to teraz naprawić.

– Doprawdy? – zapytała z wyższością. – Więc zacznijcie od tego, żeby nie powiększać wstydu, jakiego jesteście sprawcą. Dajcie mi natychmiast jakie okrycie. A potem rozpalcie ogień. Ogrzeję się, a może i mój mąż znajdzie mnie łatwiej. Przygotujcie mi też jakie posłanie.

– Posłanie? Chcecie tu spać?

– Zaczekam na naszych ludzi. Ogień wskaże im drogę.

Pobiegł do wierzchowca, skąd przyniósł swój płaszcz. Agnieszka zawinęła się w sukno i przykucnęła na trawie.

– Tu – poleciła. – Tu chcę mieć ogień.

– Nie będę czekał pogoni – powiedział przestraszony.

– Nie potrzebuję, byście czekali. Ale wcześniej musicie rozpalić ogień.

Nie mógł się zdecydować, jak postąpić. Chodził wokół, zadziwiony, że jest taka spokojna i opanowana. Nazbierał chrustu, zgromadził go w jednym miejscu. Kiedy ognisko już płonęło, dorzucił do niego kilka grubszych gałęzi.

– Nie wiem, co robić – przyznał się zmartwiony. – Samej was przecież nie zostawię...

– Taki z was szlachetny rycerz? – syknęła złośliwie. – Z dobroci swojej nie chcecie mnie zostawić bez opieki tak daleko od domu? Tedy mnie pilnujcie.

Zaproszenie na ślub

Hedwiga córka Janosza nie podejrzewała, że jej osoba jest przyczyną tak wielkiego zamieszania w całej Dolinie. Zgodnie z wcześniejszymi planami pojechała do Jastrzębie, aby zaprosić na wesele swoją siostrę.

Podczas niedawnej uroczystości, gdy w ostatniej chwili umknęła Janowi z Tymbarku, nie pożegnały się, a Marina odjechała do domu oburzona zachowaniem siostry. Hedwiga jeszcze nie miała okazji wytłumaczyć się przed nią i jadąc do Jastrzębie, układała sobie w myślach wszystko, co i jak powie.

W Jastrzębicach gościa powitała stara Brygida. Na jej twarzy nie było jednak zadowolenia z wizyty.

– Pani znowu chora i leży w łożu – oznajmiła. – Nadziwić się nie mogę, jakie to chorowite niewiasty w waszej rodzinie.

– Dobrze, że choć wy czujecie się zdrowi – odparowała Hedwiga i nie czekając na zezwolenie poszła wprost do izby siostry.

Marina była blada, ale nie okazała się cierpiąca.

– Tylko udaję przed Brygidą – przyznała się. – Gdybym tego nie robiła, byłoby już po moim pogrzebie. Ta stara traktuje mnie jak służącą, a przecież jestem szlachecką córką.

Oglądała młodszą siostrę ze wszystkich stron, podziwiając jej lśniące rude włosy i gładką cerę.

– Jak ty to robisz, że jesteś coraz ładniejsza? – pytała z zazdrością.

Powiadomiona o małżeńskich planach Hedwigi aż zaniemówiła z wrażenia.

– Za Mikołaja? – odezwała się wreszcie. – Jak to? Przecież to były tylko dziecięce marzenia!

Hedwiga zawstydziła się i opuściła głowę.

– Bóg dał, że się spełniają – odpowiedziała cicho. – Nadal boję się, czy to nie sen.

Hedwiga czekała na szwagra dwa dni. Pan Wilek nadjechał dopiero we czwartek przed wieczorem, wiodąc ze sobą młodego człowieka, który okazał się napotkanym po drugiej stronie Warty samotnym myśliwym. Nazywał się Gotard i był synem pana Dominika z nieodległych Brzezin, niezasobnych jak Jastrzębiec równie zapuszczonych i bez przyszłości. Pan Dominik stracił nogę w jakiejś myśliwskiej wyprawie, nie opuszczał swojego domu, gdzie palenisko było na ziemi, a dym uchodził przez otwór w dachu. Syna trzymał przy sobie, bo go potrzebował do posług. Bieda w Brzezinach była chyba jeszcze większa niż gdzie indziej, bo Gotard, chowany między dworskimi psami i dziką zwierzyną, dziwował się urządzeniom dworskim w Jastrzębicach, uznając za rzeczy niezwykłe murowany komin czy żurawia u studni.

Był to niewysoki młodzieniec, kudłaty, ciemnowłosy, dziki w obejściu, głośny, nerwowy, choć pono zawołany myśliwy, a kiedy trzeba umiał zachować milczenie i długo siedzieć w zasadzce.

Gotard z Brzezin rozdziawił usta na widok panny tak urodziwej jak Hedwiga i nie miał ich zamknąć już nigdy. Tak sobie wyobrażał bajkowe królewny.

Pan Wilek zdziwił się obecnością szwagierki Hedwigi, bo liczył, że już zrezygnowała z czekania na niego. Zdziwił się nie na tyle, by chciał z nią długo rozmawiać. Ledwie się przywitał, poszedł spać, zmęczony kilkudniowym uganianiem się po polach i lasach.

Przyprowadzonego ze sobą gościa kazał umieścić w stodole.

– Trzeba nam porozmawiać – powiedziała Hedwiga, zastępując drogę szwagrowi.

– Później – odburknął pan Wilek.

– Tak dalej być nie może – nie ustępowała Hedwiga. – Moja siostra, a wasza żona, nie będzie traktowana jak jaka służąca i...

– Później – powtórzył pan Wiek.

– Zamierzam zabrać ją do siebie, żeby pobyła trochę między ludźmi.

– Tu też są ludzie – zauważył pan Wilek mocno naburmuszony. – Ani trochę nie gorsi niż w waszym Potoku. Może nawet lepsi.

– Nie chciałam was urazić – zapewniła Hedwiga. – Ale słyszę, że nie tylko nie wybieracie się na mój ślub, ale i mojej siostrze jechać nie zezwalacie.

– Nie wybieram się – potwierdził pan Wilek.

– Was też zapraszam, ale skoro nie możecie przyjechać albo nie chcecie, dlaczego miałaby nie pojechać Marina.

– Bo miejsce żony przy mężu.

Hedwidze ręce opadły. Póki jednak mogła, usiłowała przekonać pana z Jastrzębie. Brzydki Wilek nie dał się jednak namówić. Nawet nie to, że był niegrzeczny czy nieuprzejmy.

Przeciwnie, wielce układny, kiwał głową, ale zgody nie wyraził.

– Pojedzie następnym razem – orzekł w końcu, jak gdyby ulegając namowom szwagierki.

– Następnym razem? – zdziwiła się Hedwiga. – Przecież jestem jej jedyną siostrą.

– Ale często zmieniacie małżeńskie plany. Hedwiga zacisnęła wargi. Pan Wilek uparł się na dobre. Marina nie brała udziału w rozmowie, siedziała w kącie i pochlipywała.

– A widzisz – powiedziała później. – Mówiłam, że się nie zgodzi.

Hedwiga była zła na szwagra, bo rozmowa nie skończyła się żadnym ustaleniem. Pan Wilek, nadal grzecznie kiwając głową, ruszył do komory i zamknął za sobą drzwi, skąd po chwili dało się słyszeć jego głośne chrapanie.

Stara Brygida nie kryła swojego zadowolenia.

– Przecież uprzedzałam, że się nie zgodzi – przemówiła do Hedwigi. – My skromni ludzie i nie będziemy się pchali, gdzie nas nie chcą i patrzą jak na nie wiadomo co. Może jesteśmy biedni, ale swój honor mamy.

Stara uśmiechała się z wyższością, a Hedwiga domyśliła się, że to Brygida jest winna niechęci pana Wilka.

– Gdzie was niemile widzą? – zapytała zdziwiona.

– Stale przecież zapraszamy moją siostrę i jej męża do odwiedzin w Potoku. A szczególnie teraz, kiedy mam wyjść za mąż i zaprosiliśmy wielu ludzi z Doliny. Teraz akurat miałoby braknąć mojej siostry?

Brygida zacięła usta i nie odezwała się.

Marina była smutna, ale już nie płakała, a usiłowała pocieszyć siostrę.

– To nic – powiedziała. – Byłam przecież na twoim pierwszym ślubie. Wszystko się odbywało zgodnie z ceremonią, teraz to będzie tylko powtórzone.

Hedwiga nie zamierzała łatwo zrezygnować.

– Jeszcze zobaczymy! – odgrażała się. – i zapomnij o moim pierwszym ślubie.

– No, przecież to był prawie cały ślub – tłumaczyła się Marina niezdarnie. – Tylko jednego słowa zabrakło...

– Za to najważniejszego. A ty nie broń Wilka. Musi być na niego sposób i ja ten sposób znajdę!

Hedwiga chodziła po obejściu, nieświadoma, jak pilnie obserwują ją oczy siedzącego w stodole pana Gotarda, który w myślach ślubował jej dozgonną miłość i wierność. Gdyby to wiedziała, może nawet pokusiłaby się o wykradzenie siostry. Ale nie wiedziała, więc krążyła tam i z powrotem, zastanawiając się, jak powinna postąpić.

Dopiero wieczorem przestała chodzić.

– To ostatni sposób – mruknęła półgłosem i wróciła pod dach, kierując się od razu do Brygidy.

– Pani ciotko – powiedziała. – Chyba pozwolicie, żebym was tak nazywała, bo w końcu obie należymy do tej samej rodziny...

Brygida łypnęła okiem, ale nic nie odrzekła.

– Pani ciotko – brnęła dalej Hedwiga. – Jestem młoda, a co młode to, powiadają, i głupie.

Może wy, z racji starszeństwa i dużego doświadczenia, moglibyście cokolwiek mi doradzić? Powiedzcie szczerze, czemu tak jest? Czemu pan Wilek nie chce jechać na mój ślub i nie pozwala, aby pojechała jedna z najbliższych mi osób, moja siostra?

Ułożona w myślach przemowa, wypowiedziana spokojnym, opanowanym, a nawet proszącym głosem, spełniła swoje zadanie. Stara kobieta zawahała się i została na miejscu.

– Może jesteśmy biedni, ale swój honor mamy – odezwała się teraz. – Też jesteśmy rodziną.

Wilka wychowywałam sama od małego. Może nie zna on wszystkich tych dworskich grzeczności, ale starałam się jak umiałam najlepiej...

Hedwiga natychmiast zrozumiała, że jest na dobrej drodze.

– Wybaczcie, pani ciotko – powiedziała. – Zdaje się, że wszyscy popełniliśmy ten sam błąd. Pozwólcie mi go naprawić. Pozwólcie zaprosić się na moje wesele, pani ciotko. Serdecznie zapraszam i zapewniam, że będę wam wielce rada.

Pomarszczona twarz starej kobiety rozjaśniła się na mgnienie, a Hedwiga wiedziała już, że odgadła przyczynę niechęci i starej kobiety, i jej wychowanka. Oboje czuli się urażeni, bo pominięci. Brygida chciała być zaproszona na ślub w Potoku. Jakże mogli o niej zapomnieć?

Hedwiga złożyła ukłon.

– Przyjedźcie, pani ciotko – powtórzyła. – Zapewniam was, że wszyscy z całego serca będziemy wam radzi, jak radzi będziemy mojej siostrze i jej mężowi.

Brygida prawie się wzruszyła. Uciekła spojrzeniem w bok, pociągnęła nosem.

– No – mruknęła. – Muszę przyznać, pani Hedwigo, że umiecie się odpowiednio zachować.

– Zatem przyjedziecie?

Brygida zawahała się. Udzieliłaby odpowiedzi twierdzącej, ale nie wypadało dawać jej tak od razu.

– No, sama nie wiem... Taki wyjazd to wiele przygotowań, a czasu zostało mało. I jeszcze jest i taki kłopot, że popadliśmy w biedę, więc w tak dostojnym gronie nie chcemy się wstydzić swojego ubóstwa...

Pochyliła się ku Hedwidze i dokończyła szeptem:

– Przecież ja, stara, stroić się nie muszę, prawda? Ale z drugiej strony, czy wypada pokazywać się na weselu w byle jakiej sukni? Co ludzie powiedzą? Że was nie szanuję, tak powiedzą. Ot i kłopot!

Ale na taki kłopot Hedwiga miała odpowiedź.

– Przyjedźcie, pani ciotko – powtórzyła z przekonaniem. – Na ten wasz frasunek, myślę, też znajdzie się rada. Choćby moja macocha. Jest waszego wzrostu, na pewno zgodzi się wam pożyczyć coś ze swoich ubrań, jeśli oczywiście zechcecie przyjąć...

Brygida spojrzała z niedowierzaniem.

– Pani Agnieszka? Ona miałaby mi coś pożyczyć?

– A mielibyście coś przeciw?

– No, nie. Tylko widziałam ją kiedyś i wiem, że to wielka pani...

W jej głosie pobrzmiewało wahanie.

– Na pewno dojdziecie do porozumienia – zapewniła Hedwiga. – Tedy załatwione, tak?

Pomożecie spakować się Marinie?

Teraz ona z kolei udała zasępienie.

– Tylko czy uda się przekonać mojego szwagra... Pani Brygida uśmiechnęła się dobrotliwie.

– Nie ma obawy, moje dziecko – zapewniła szybko. – To już biorę na siebie.

Zaraz rano rzuciła się do przygotowań, bo następnego dnia wszyscy mieli ruszyć do Potoka. Marina nadziwić się nie mogła przemianie, jaka zaszła w starej ciotce, która choć jak zawsze surowa, znalazła nawet okazję do uśmiechu i łagodniejszego słowa.

– Co za czarów użyłaś? – pytała siostrę. Ruszyli zgodnie z planem, ale w znacznie większej kompanii, bo Hedwiga, zadowolona z obrotu sprawy, zaprosiła również goszczącego w Jastrzębicach pana Gotarda z Brzezin. Z samego rana przyjechał też z licznym pocztem Mikołaj. Był zaniepokojony o los Hedwigi i teraz śmiał się głośno, widząc, że wszystko jest w porządku.

– Dzięki Bogu, że nic ci się nie stało! – wołał, chwytając narzeczoną i unosząc ją w ramionach.

Przyprowadził uzbrojonych pachołków, na wypadek gdyby okazało się, że pan Jan z Tymbarku, zrozumiawszy swoją pomyłkę, pokusił się o uprowadzenie właściwej osoby.

Pan Janosz z Potoka ruszył na poszukiwania żony, ale że od porwania upłynęły dwa dni, trudno było oczekiwać, że znajdzie ją od razu.

– Oby tylko nie zrobił jej jakiej krzywdy – martwił się Mikołaj. – Musiał mieć nietęgą minę, kiedy zamiast ciebie zobaczył panią Agnieszkę, ale boję się, czy w złości nie dokonał szalonego czynu.

Hedwiga była innego zdania.

– Znam Jana z Tymbarku – powiedziała z przekonaniem. – Nie jest zdolny do złych czynów.

Że zdobył się na coś takiego, to zapewne za czyjąś namową. Agnieszce chyba nic nie grozi.

– Obyś miała rację – westchnął Mikołaj. – A wszystko przez Osta!

Giermek przyjechał razem ze swoim panem, ale trzymał się na uboczu, posępny i małomówny, co było do niego zupełnie niepodobne. Było mu wstyd, że tak źle wypełnił zadanie, bo przecież to on upewnił wszystkich o tym, że nie ma żadnego niebezpieczeństwa ze strony Jana z Tymbarku.

Najbardziej zły był pan Jeno z Krasawy, który zwyzywał giermka od baranów i podał w wątpliwość to, na czym Ostowi najbardziej zależało, jego wierność i przywiązanie do rodziny.

– Zawiodłeś mnie – stwierdził pan Jeno. – Dałeś się podejść i oszukać jak dziecko. Póki nie odkupisz swojej winy, lepiej nie pokazuj mi się na oczy!

Oset cierpiał z powodu tego odrzucenia, a wstydził się przyznać do wszystkiego. Nikomu nie powiedział więc, jak naprawdę wyglądała jego wyprawa.

Giermek Oset po raz pierwszy nie wypełnił należycie nałożonego nań zadania. Dlaczego tak się stało, przyznał się dopiero dużo, dużo później.

Z rozkazu pana Jeno miał podążać za Janem z Tymbarku i dowiedzieć się, czy ten nie zamyśla jakich podstępnych planów. Kierował się ku Krakowowi, dokąd podobno ruszył niechciany narzeczony.

Oset był przekonany, że pan z Tymbarku został tak ośmieszony, że natychmiast opuści Dolinę i do końca życia będzie pilnie uważać, aby więcej tu nie trafić.

Wszystko też wskazywało na to, że ma rację. Zaraz drugiego dnia, w gospodzie Pod Jeleniem, położonej przy krakowskim trakcie, dowiedział się, że rycerz dopiero co tu był.

Przed dalszą drogą Oset postanowił rozpytać co nieco, spodziewał się przynajmniej dowiedzieć, w jakim kierunku ten wyjechał.

Gospoda była prawie pusta, dzień skwarny i Oset uznał, że to najlepsza chwila, aby odpocząć i trochę się pokrzepić. Szczególnie, że gospodyni okazała się pulchna i zalotna, a i zaciekawiona podróżnym.

– Czemu go szukacie? – zapytała, pospiesznie podając dzbanek z piwem i ostatecznie przekonując, by usiadł za stołem.

– A czemu pytacie?

– Bo dziwny to jakiś pan. Rzewnymi łzami płakał, jakby na pogrzeb rodzicieli jechał.

Oset zaśmiał się i ostrożnie pociągnął z dzbanka, próbując trunku, który od razu niezwykle przypadł mu do smaku.

– Jeszcze gorzej – zaśmiał się. – Chcecie, opowiem wam więcej, bo naprawdę niebywała to opowieść. Ale najpierw wy powiedzcie, co mówił ów pan i dokąd się wybierał, żebym wiedział, czy wypada mi za nim biegnąć, czy też mogę trochę odsapnąć.

Gospodyni była wdową, młodą jeszcze, i na widok pięknego wędrowca krew w niej zawrzała. Zakrzątnęła się po izbie, kazała służącej podać pieczeń, obiecywała placki z miodem.

– Prawda to, że ukochana, z którą się miał żenić, rzuciła go i to przed samym ołtarzem?

– Prawda – potwierdził Oset.

Gospodyni, której było na imię Wiesna, aż ręce załamała z przejęcia. A potem przysiadła przy stole.

– Prawdę mówicie? Przed samym ołtarzem?

– A jakże! – rzucił Oset zadowolony z jej zainteresowania, wbijając zęby w kawał pieczeni.

– Przed ołtarzem. Miała powiedzieć „tak", ale nie powiedziała.

– To już wiem, czemu był taki zasmucony. Dziwna to jakaś niewiasta, żeby uciec od ślubu z tak ładnym, a pewnie i możnym panem. Biedak! Jak on żałośnie płakał, powiadam wam.

Jak żałośnie!

– E, tam! – odparł Oset lekceważąco. – Mojego pana byście zobaczyli, Mikołaja z Krasawy!

Ten dopiero jest piękny, a zapewniam was, że nie mniej możny. To jemu owa niewiasta ślubowała najpierw.

– Och, nic z tego nie rozumiem, a tak chętnie wszystkiego bym wysłuchała – Wiesna otworzyła szeroko oczy. – Bardzo lubię takie życiowe historie.

– Opowiedziałbym chętnie. Ale wysłano mnie śladem owego pana, abym się zwiedział, dokąd jedzie, więc jak się tylko posilę, zaraz muszę jechać dalej, żeby mieć na wszystko baczenie.

Gospodyni zerwała się od stołu, chwyciła dzbanek i napełniła kubek Osta po same brzegi.

– To tylko dlatego za nim jedziecie? – zapytała.

– Co robić – westchnął Oset. – Pan każe, sługa musi. Więc nie wypada mi zostawać tu ani chwili dłużej. Pan Jeno powiedział: jedź, a póki się wszystkiego nie dowiesz, nie wracaj.

– Pan Jeno? – przymrużyła oczy Wiesna. – Jaki pan Jeno? Przecież dopiero co mówiliście, że Mikołaj.

– Mikołaj to syn pana Jeno. Jestem giermkiem młodszego pana.

– Oj, musicie mi wszystko wytłumaczyć.

– Żałuję, że zostać nie mogę, bo mi śpieszno za owym paniczem, co go nazywają Janem z Tymbarku.

Wiesna zakręciła się po izbie, podała giermkowi chleb, a uśmiechała się przy tym i mrugała oczami. O, jakże ochoczo Oset zostałby dłużej w tej gospodzie!

– Dowiedzieć się? – zapytała. – Powiedział, że macie się dowiedzieć, czy macie jechać za nim?

– Mam jechać tak długo, aż się dowiem. Uśmiechnęła się zadowolona.

– To mam dla was dobre wieści. Nie musicie nigdzie jechać, bo wszystko możecie usłyszeć ode mnie.

– Od was?

– A jakże. Wystarczy pięknie poprosić.

Oset rozejrzał się po gospodzie. Nie było nikogo. Sobota miała się ku końcowi i nie należało spodziewać się nowych gości, bo nikt przecież nie rusza na niedzielę, jeśli nie musi. Święty dzień trzeba święcić, a nie włóczyć się po gościńcach.

Niespiesznie podniósł kubek z piwem, upił połowę, głośno smakując trunek.

– Dobre – cmoknął. – A byłoby jeszcze lepsze, gdybym nie musiał na noc w drogę ruszać...

– Przecież mówię, że nie musicie – uśmiechnęła się zalotnie. – Taki był smutny ów pan, że zapytałam, co go trapi, to i wiem, dokąd pojechał.

– Tedy powiedzcie.

– Powiem. Ale wcześniej musicie mnie poprosić.

Wiesna najwyraźniej nie chciała zostawać sama na niedzielę i wyglądało, że właśnie Osta sobie upatrzyła do towarzystwa. Ale Oset udawał, że się opiera.

– Przyjdzie mi ruszać – powiedział. – Mój pan, choć miłosierny i dobry, bywa bardzo surowy i srogi. Pasy będzie ze mnie żywcem darł, jeśli zadania zleconego nie wykonam.

Przerwał, rozejrzał się znowu i znowu popatrzył w wesołe oczy gospodyni.

– Cokolwiek zmęczony jestem drogą i chętnie bym odpoczął w tak miłej gospodzie. Chyba więc was poproszę, byście zdradzili, dokąd pojechał pan Jan z Tymbarku, a ja wam chętnie dokładnie opowiem o wszystkim. Bo to jest naprawdę piękna i ciekawa opowieść.

Gdybym tylko wiedział, że się nie muszę spieszyć. Bo nie chwalący się, umiem opowiadać. Wiem, że niewiasty chętnie słuchają rozmaitych sercowych historii, a ta jest właśnie taka sercowa...

– Ja lubię wszystko poznać dokładnie – zwierzyła się Wiesna. – Są tacy, co to ledwo zaczną, a już by kończyli opowiadanie. A ja lubię historie długie, dokładne. Słuchać ich mogę choćby i całą noc. A że to sobota dzisiaj, więc i nie spieszę się wcale do odpoczynku, bo nikogo już pewnie droga nie przywiedzie do gospody...

– Więc jak będzie? – pytał Oset, niby mimochodem trącając rękę pani Wiesny, która podsuwała mu nową miskę z jedzeniem.

– Wyście też chyba jaki wielki pan...

– A pewnie. Jestem giermkiem pana Mikołaja z Krasawy, a to nie byle co. Służyć u niego to wielki honor, a i dobry pożytek, bo to pan zacny i hojny. Kiedy służbę zakończę, osiądę pewnie na własnym kawałku ziemi i wiódł będę dostatnie życie, jak jaki dziedzic...

Patrzył kątem oka na Wiesnę i czekał, aż w końcu zgodzi się uchylić rąbka tajemnicy.

Wiesna, niby to z gorąca, rozwiązała tasiemki od czepka, aż pokazały się jej kasztanowe włosy.

– Od razu wiedziałam, że musi to być jakaś piękna historia – westchnęła. – Owa niewiasta wielce musiała zajść za skórę temu człowiekowi. Płakał i powiadam wam, że nigdy jeszcze czegoś takiego nie widziałam. Pewnie musiał ją bardzo miłować, skoro tak żałował.

Mówił, że jedzie ku Krakowowi, a potem dalej, pono na królewski dwór węgierski.

Stamtąd zaś, powiadał, uda się do obcych ziem i krajów, bo tam tylko mógłby o owej niewieście zapomnieć... Tylko mi do krzyżowców przystać, tak właśnie powtarzał.

Oset uśmiechnął się zadowolony.

– O, to byłoby dobrze! – przytaknął. – Zacny to rycerz Jan z Tymbarku i gdyby pojechał gdzie do obcych krajów bronić chrześcijan przed wrogami, byłaby to wielka korzyść dla wszystkich. A jeśli tak, ja też spieszyć się za bardzo nie muszę...

Wiesna roześmiała się radośnie. Kazała służącej iść do siebie, ale wcześniej przynieść dzbanek świątecznego wina.

– Mam je tylko dla szczególnych gości. – To drogi trunek i mało kto może go zamówić. Od was nie będę żądała pieniędzy. Zapłacicie swoją opowieścią.

Potem poszła do drzwi i zamknęła je.

– Nikogo się już dziś nie spodziewam. I nikt nie będzie przeszkadzał waszej opowieści.

Oset pociągnął z dzbana, pochwalił wino, a potem odstawił naczynie. – Podejdźcie, abyście wszystko dobrze słyszeli – zaprosił.

Wiesna podbiegła prawie do gościa i stanęła tuż przy nim. Wtedy Oset wyciągnął rękę, a Wiesna pisnęła, gdy usadowił ją sobie na kolanach.

– O! – powiedziała ze śmiechem. – To chyba rzeczywiście będzie długa opowieść!

Słońce stało już wysoko, wpadając przez przymknięte okiennice tylko wąskim strumieniem. Pościel była miękka i przyjemnie ciepła.

Oset przeciągnął się, aż chrupnęły kości.

Cicho otworzyły się drzwi do komory i weszła przez nie Wiesna, tylko w płaszczu narzuconym na gołe ciało. – Obudził się już mój piękny rycerz? – zapytała. – Nie, nie wstawaj. Kazałam służbie zająć się wszystkim, gdyby trafił się jaki gość. My możemy zostać w łożu.

– W łożu? Przecież jest niedziela.

– To i lepiej. Nikt nam nie będzie przeszkadzał.

Pan Janosz z Potoka, dowiedziawszy się o strasznym czynie, jakiego dopuścił się Jan z Tymbarku, człowiek szlachetnego rodu i ktoś, kogo gościł pod swoim dachem, natychmiast powiadomił wszystkich sąsiadów i poprosił ich o pomoc w ściganiu bezbożnika.

Zanim jednak zbrojni zebrali się w Potoku, upłynął cały dzień, podczas którego pan Janosz nieco ochłonął. Rozpytawszy służbę, dowiedział się wszystkiego o zajeździe, własnym okiem sprawdził, że nic nie uległo zniszczeniu, niczego nie zrabowano, a nie licząc kilku siniaków, nie było szkody.

Brakowało tylko pani Agnieszki, najwyraźniej pojmanej przez pomyłkę. Jan z Tymbarku mógł nie wiedzieć, że akurat poprzedniego dnia Hedwiga pojechała do siostry.

Uświadomiwszy to sobie, pan Janosz kazał podziękować sąsiadom za pomoc i ich ludzi odesłał do siebie. Na poszukiwania zamierzał ruszyć tylko ze swoimi, biorąc do pomocy kilku pachołków z Krasawy. Nie spieszył się też z wyruszeniem, zakładając że porywacz szybko zauważy swoją pomyłkę, a wtedy uwolni panią Agnieszkę, może nawet odstawi ją do dworu.

Pan Jeno z Krasawy także nie zalecał pośpiechu.

– Poczekajmy jeszcze, może wasza żona wróci – powiedział. – Co zaś do Jana z Tymbarku, to myślę, że nie ma o co się mścić na nim. Obaj znamy panią Agnieszkę i wiemy, że ona sama może okazać się dla pana Jana największą karą.

Janosz z Potoka pogładził wąsy z zadowoleniem.

– Dobrze mówicie – ucieszył się. – Pewnie już dostał za swoje! A to miał minę, kiedy odkrył pomyłkę!

Dopiero dwa dni później kazał swoim ludziom siodłać konie i ruszył na poszukiwania.

Śladem Jana z Tymbarku prowadził ich giermek Mikołaja. Tym razem Oset bardzo starannie ominął gospodę Pod Jeleniem, choć nie zdradził, z jakiego powodu.

Rano Jan z Tymbarku osiodłał konia i przygotowany do drogi czekał, aż pani Agnieszka wstanie, bo sam nie miał śmiałości jej obudzić. Siedział więc w odległości kilku kroków od posłania, które wieczorem zrobił jej z gałązek, liści i igliwia. Był niewyspany i zmęczony całonocnym czuwaniem, w czasie którego zastanawiał się, co powinien uczynić.

Wreszcie posłyszał, jak branka wstaje. Zawinięta w jego płaszcz poszła nad rzekę i dość długo nie wracała. A gdy wróciła, była spokojna, umyta i przyczesana. Bez słowa usiadła przy ogniu i wzięła się do jedzenia ostatniego kawałka pieczeni, jaki został z poprzedniego dnia.

– Myślałem całą noc... – zaczął. – Zastanawiałem się, co należy czynić...

Nawet nie podniosła głowy. Jan z Tymbarku chrząknął.

– Nie proszę was o wybaczenie – powiedział niepewnie. – Bo nie spodziewam się, byście mi wybaczyli... Ale jesteście wolna.

Przecząco pokręciła głową.

– To nie jest takie proste.

– Co nie jest proste?

– Nie wystarczy powiedzieć, że jestem wolna. Nie z własnej woli znalazłam się tak daleko od domu. Niby co mam teraz zrobić? Wracać piechotą?

– Dam wam konia – zobowiązał się natychmiast.

– Nie potrzebuję, żebyście mi cokolwiek dawali – sprzeciwiła się.

Jan z Tymbarku rozłożył ręce.

– Co zatem mam robić?

– Mnie pytacie? Przecież najechaliście Potok, więc musieliście chyba myśleć co uczynicie po porwaniu.

– Nie was chciałem porwać.

– Ale musieliście myśleć, co stanie się potem. Prawo jest surowe dla porywaczy. Gdybym była dziewczyną, moglibyście liczyć na ożenek, ale to niemożliwe. Musicie zatem wymyślić co innego.

– Odwiozę was do Potoka – zaofiarował się Jan.

– Odwieźcie – zgodziła się. – Nie wiem tylko, czy zdajecie sobie sprawę z tego, czym to grozi. Mój mąż nie puści płazem waszego postępku. Bo co uczyniliście? Porwaliście mnie i przetrzymujecie w niewiadomym miejscu i w niewiadomym celu. Co powiecie, kiedy przyjedziemy do Potoka?

– Powiem, że to była pomyłka, że zamierzałem uprowadzić panią Hedwigę.

– i spodziewacie się, że mój mąż pozwoli wam wymienić mnie na nią?

– No, nie – speszył się pan z Tymbarku. – Ale przecież muszę z wami coś zrobić.

Pojedziemy do Potoka.

– Jedźmy – zgodziła się natychmiast. – Tylko, co ja tam powiem?

– Co chcecie. Że was puściłem, zobaczywszy pomyłkę. Albo... że uciekliście.

– Wolę powiedzieć, że uciekłam.

– Dobrze – zgodził się.

– Ale dacie mi swojego konia.

– Dam.

– I ubranie.

– Ubranie? – zdziwił się.

– Do Potoka stąd długa droga i nie będę wystawiała się na pośmiewisko, jadąc w samej koszuli.

– Dałem wam przecież płaszcz.

– To za mało.

– Za mało? – Jan z Tymbarku poruszył się niespokojnie. – Przecież nie dam wam swojego kaftana.

– Owszem, dacie. I tunikę.

Nie mógł uwierzyć w jej zamierzenia.

– Co takiego? Mam dać wam swoje ubranie, a sam iść pieszo i w dodatku w koszuli? Chyba zupełnie oszaleliście, niewiasto!

Pani Agnieszka roześmiała się swobodnie.

– Ani trochę – zauważyła spokojnie. – Mam was w ręku. Albo zgodzicie się na moje warunki, albo cały świat dowie się o wszystkim. O tym, jak wy, piękny, młody rycerz umiłowaliście pięćdziesięcioletnią niewiastę. Z rozdziawionymi gębami będą słuchać tych opowieści na wszystkich dworach! O tym, jak mnie porwaliście, jak więziliście w lesie. Wreszcie, jak z wielkiej namiętności podarliście na mnie koszulę. Jan z Tymbarku skoczył jak oparzony.

– Nie zrobicie tego!

Agnieszka wstrząśnięciem ramion odrzuciła płaszcz, a potem chwyciwszy palcami brzeg koszuli, tuż przy szyi, rozdarła ją jednym szarpnięciem.

– Boże! – zawołał Jan. – Jesteście szalona!

– Nie – odparła, przykrywając się płaszczem. – Ale wy jesteście całkowicie w mojej mocy.

Więc zrobicie dokładnie tak, jak powiem. Tylko spróbujcie się przeciwstawić.

Poprzysięgnę na krzyż że porwaliście, by mnie zniewolić, a wam głowę zdejmą. A już na pewno odbiorą majątek i skażą na banicję.

Jan usiadł na ziemi bezradnie. Miała rację. Porwanie zamężnej kobiety jest zbrodnią, spod której nie da się wykupić. Na pewno to jej uwierzy sąd starościński. Będzie więc sąd i wyrok. I będzie hańba.

Wstał i zaczął ściągać tunikę.

– Nie spodziewałem się tego po was, pani Agnieszko – powiedział z wyrzutem.

– A ja po was i owszem. Nie jesteście ani odrobinę lepsi od wszystkich innych mężczyzn.

Nie wątpiłam w to ani przez chwilę.

Powrót do Lipowej

Giermek Oset poprawił panu Mikołajowi biały płaszcz na ramionach i cmoknął: – Wyglądacie niczym książę – powiedział z uznaniem. – Ja sam, gdybym był młodą niewiastą, zaraz bym się w was rozmiłował.

Mikołaj z Krasawy stał poważny i skupiony.

– Nie gadaj głupstw – ofuknął giermka, a potem przeżegnał się uroczyście.

– Chyba możemy ruszać.

– Pewnie! Wasi rodziciele w gotowości czekają przed dworem od kilku pacierzy. A panienka Hedwiga pewnie całą noc nie spała. Biedactwo, bo przecież i tej nocy tak samo spać nie będzie.

– Oset! – warknął Mikołaj oburzony.

– Dobrze, dobrze – gderał giermek, przypasując panu miecz. – Tak tylko mówię, bo jestem nie mniej od was przejęty. A swoją drogą, jak to się dziwnie plecie w życiu. Drugi raz żenicie się z Hedwigą.

– Ten pierwszy był nieważny – przypomniał Mikołaj.

Odtrącił ręce Osta, który ciągle coś jeszcze poprawiał przy świątecznym stroju i ruszył do drzwi.

– Czas na nas. Bądź przy mnie, tylko nie gadaj za dużo – nakazał.

W kościele świętego Marcina zgromadziło się nie mniej ludzi niż wówczas, kiedy Hedwiga miała ślubować panu Janowi z Tymbarku. Zjechała szlachta z okolicy, przybiegli zaciekawieni kmiecie i parobki. Wśród krewnych i powinowatych, przybranych odświętnie rycerzy i niewiast, wyróżniała się wiśniową, obszerną suknią pani Brygida z Jastrzębie, dumnie tocząca wzrokiem po zebranych, jak gdyby chciała powiedzieć: oto jestem.

Hedwiga wprawdzie obawiała się, co powie pani Agnieszka na jej pomysł pożyczenia ubrań starej ciotce Wilka, ale obawy okazały się płonne.

– Suknie? – zapytała zdziwiona Agnieszka. – Miałabym pożyczyć swoje suknie? Tej okropnej babie?

– Naszej powinowatej – zawstydziła się Hedwiga. – Chciałam, żeby przyjechała na ślub moja siostra z mężem i dlatego zaprosiłam panią Brygidę. Ona nie ma odpowiedniej sukni, może moglibyście pożyczyć jaką swoją?

– Przecież ja jej nie znam! – broniła się Agnieszka, ale po chwili postanowiła niespodziewanie: – Oczywiście, że jej pożyczę.

Wróciła do Potoka dzień przed weselem pasierbicy i ledwie miała czas na doprowadzenie się do porządku. Oset i ludzie z majątku napotkali ją na drodze ku Potokowi, ledwo pół mili na południe, kiedy konno, ubrana w męski strój, jechała do domu. Mężowi niewiele opowiadała ze swojej przygody, ale oboje śmiali się z zawodu, jakiego doznał Jan z Tymbarku, gdy branka okazała się nie tą, na której mu zależało. Śmiali się z tego także wszyscy inni spośród mieszkańców Doliny, przewidując, że pan Jan z Tymbarku nigdy już więcej tu nie zawita.

Ślubu udzielał młodym ksiądz Konrad, ten sam, który wcześniej omal nie wydał Hedwigi za pana z Tymbarku, a przy ołtarzu był też i ojciec Ambroży, pochylony już nieco, ale silny jeszcze i tak przejęty wydarzeniem, że pod koniec uroczystości trzeba go było wynieść na powietrze i cucić, bo omdlał.

Mikołaj oczekiwał na Hedwigę dokładnie w tym samym miejscu, gdzie dopiero co czekał na nią Jan z Tymbarku.

Ksiądz Konrad niepokoił się, że coś znowu może pójść nie po jego woli i od północy modlił się, aby tym razem wszystko odbyło się jak należy.

– Tak – odpowiedziała Hedwiga na pytanie księdza Konrada, patrząc w oczy swojego ukochanego i śmiała się radośnie.

Kiedy zaś potem ksiądz Konrad związał im ręce stułą i zapowiedział, aby nikt nie ważył się rozłączać tego, co zostało złączone przez święty Kościół, Mikołaj porwał Hedwigę w ramiona i szybkim krokiem, biegnąc prawie, ruszył ku drzwiom. Obecni zamarli na chwilę, zaskoczeni tą gwałtownością i niecierpliwością, ale potem śmiali się tylko serdecznie.

Późnym wieczorem tego dnia, w alkowie rodziców Mikołaja, przystrojonej kwiatami i licznymi świecami, Hedwiga gorącym szeptem mówiła do męża:

– Czekałam całe życie.

– Miłuję cię całe życie – odpowiadał.

A rankiem dnia następnego, gdy goście siedzieli jeszcze albo już znowu przy weselnych stołach, Mikołaj stanął przed nimi ze zwiniętym prześcieradłem.

– Ja, Mikołaj z Krasawy, jestem żonaty – powiedział, rozwijając płótno i pokazując na nim świeżą plamę krwi.

A kiedy zakrzyczeli wesoło i z uznaniem, dodał:

– Nareszcie.

Jana z Tymbarku nigdy więcej nie widziano w Dolinie. Pojechał, gdzie oczy poniosą i wiele lat nie było o nim żadnych wiadomości. Wrócił dużo, dużo później, gdy mało kto już pamiętał, kim jest i jak wygląda. Wrócił zaś jako bohater rycerskich pieśni i prostych opowieści głoszonych przez lud. Śpiewano o jego odwadze, którą wykazał w licznych walkach i wyprawach przeciw niewiernym Turkom. Śpiewano, jak oblegał obozy nieprzyjaciół i ścinał głowy niewiernych. Śpiewano, jak wraz z tysiącami walecznych rycerzy stanął do wielkiej bitwy pod Nikopolis. Jan z Tymbarku poprowadził tam trzy chrześcijańskie chorągwie przeciw okrutnym janczarom i tam poległ bohatersko.

Śpiewano, że umierając wzywał głośno Najświętszą Pannę i szeptał imię nieznanej niewiasty.

Wśród wielu weselnych darów, jakie Hedwiga i Mikołaj otrzymali, dwa były zupełnie niespodziewane. Drugiego dnia po zaślubinach pan Jeno przywołał syna z żoną i siedząc za stołem w towarzystwie licznych sąsiadów i przyjaciół, powiadomił, że dobry król Jagiełło nadał im majątek Lipowa, pół roku wcześniej odebrany okrutnemu panu Ostaszowi.

Dwór i wszystko, co do niego należy, zwracał król panu Jeno i jego żonie Alenie, córce świętej pamięci Jakuba z Lipowej.

– Jednakże postanowiliśmy zostać z twoją matką w Krasawie – oznajmił synowi pan Jeno. – Tak zdecydowałem. Ty zatem z żoną zamieszkasz w domu dziadka, bo czas już, abyś poszedł na swoje.

Mikołaj nie krył przerażenia. Majątek w Lipowej był ogromny, a on nie miał żadnego doświadczenia. Dwór wielki, czeladzi i domowników pewnie z pół setki. Samych wsi sześć, płacących daninę w naturze i zobowiązanych do licznych prac, a ponadto dwa młyny i kuźnica. Dwór zadłużony, uwikłany w sporne sprawy dotyczące własności pół, łąk i lasów.

– Doświadczenie najlepiej nabywać w praktyce – powiedział pan Jeno. – Trzeba, abyś wziął rządcę, najlepiej starszego i bywałego. Mógłbym jakiego zgodzić dla ciebie...

– Bardzo wam dziękuję, mój ojcze – oszołomiony Mikołaj nie zapomniał jednak o należnym szacunku.

Bał się, że nie poradzi sobie z licznymi obowiązkami i obaw tych nie taił przed żoną. Ale Hedwiga była dobrej myśli.

– Z Bożą pomocą damy sobie radę – powiedziała uradowana, że nowe życie zaczną na własny rachunek, bo choć pani Alena odnosiła się do niej serdecznie, Hedwiga chciała być tylko z Mikołajem.

Obawiała się trochę, co powie o tym pani Agnieszka, niegdyś żona Jakuba z Lipowej i odetchnęła z ulgą, kiedy ta bardzo życzliwie odniosła się do nowin.

– Mieszkałam w Lipowej i, jak powiadają, byłam tam wielką panią. Ale działo się to przed piętnastu laty. Dziś ani mnie tam nie ciągnie, ani też i nie chciałabym zamieszkać.

– A gdybym poprosiła o pomoc – zapytała Hedwiga. – To wielki majątek i boję się, czy dam radę.

– Dasz, na pewno dasz – uśmiechnęła się pani Agnieszka. – Kiedy Jakub przywiózł mnie do swojego domu, także nie wiedziałam, co i jak. Ale nauczyłam się szybko, a wszystkiego trzeba było się uczyć. I ty sobie z tym poradzisz, moje dziecko. A jeśli nie odrzucisz rad starej kobiety, czasem ci pomogę, jak mnie pomagała Elżbieta, stryjna Jakuba. Zanim urodzisz dzieci, pomyśl o budowie nowego domu. Ostasz zgromadził wiele budulca, kamienia i drewna, byłoby szkoda, gdyby miało się to zmarnować. To wprawdzie robota na dłużej, ale planować należy z wyprzedzeniem, bo przecież jesteście młodzi i długie życie przed wami.

Mikołajowi nie wydawało się, aby trzeba było budować nowy dom, bo stary wydawał się wystarczająco obszerny, ale nie mógł też odmówić racji żonie.

– Wszystko, co tylko zechcesz – powtarzał, przytulając ją do piersi. – Co tylko sobie zamarzysz.

Pani Agnieszka odeszła zadowolona, a wieczorem opowiedziała mężowi o rozmowie z pasierbicą.

– Prosiła cię o pomoc? – zaciekawił się pan Janosz. – Czy aby tylko moja córka wie, żeby nie na wszystko ci pozwalać, bo inaczej natychmiast przejmiesz władanie całym majątkiem?

Pani Agnieszka uśmiechnęła się pogodnie.

– Mojego dosyć mam tutaj, w Potoku.

Drugi niespodziewany dar otrzymał Mikołaj od Natana syna Izaaka. Starszy gminy żydowskiej przyszedł któregoś dnia do Lipowej, gdzie kończyło się już rozpakowywanie wozów przybyłych z Krasawy.

Natan stanął przed progiem i czekał, aż służba powiadomi pana Mikołaja. Na plecach miał spory koszyk z łyka.

Mikołaj, szczęśliwy, radosny, gotów w te dni był cały świat przytulić do serca, zgodził się natychmiast przyjąć Żyda i wyszedł do niego przed dom.

Natan kłaniał się nisko, prawie do ziemi, kiedy Mikołaj usiadł na ławie pod ścianą dworu, a Żyd stanął naprzeciw.

– Oby Bóg dał wam, szlachetny panie, tylko wszystko, co najlepsze – mówił Natan śpiewnym głosem. – Oby rozmnożył wasze stada, oby dał wam liczne udane dzieci, oby napełnił wasze skrzynie zbożem i złotem.

– Z czym przychodzisz, Natanie synu Izaaka?

Natan pokłonił się raz jeszcze i kwieciście dziękował za wszystko, co Mikołaj i jego ojciec Jeno uczynili dla niego i jego ojca.

– Pan Ostasz, choć to wasz wuj, szlachetny panie, był złym człowiekiem i wiedzcie, że bardzo wam jesteśmy wdzięczni, żeście przyczynili się do ukarania...

Mikołaj zmarszczył brwi niezadowolony.

– Nie chcę tego słuchać – uciął sucho. – Zabiłem pana Ostasza. Jak powiedziałeś, był złym człowiekiem. Ale był też moim wujem. Zrobiłem to wcale nie po to, żebyś mi teraz dziękował. Popełniłem grzech, za który wyznaczono mi pokutę i nie ty będziesz oceniał, czy dobrze postąpiłem. Ostrzegam cię, abyś nigdy więcej w mojej obecności nie odważył się tak mówić.

Natan zrozumiał swój błąd i próbował naprawić go licznymi ukłonami.

– Wybaczcie, szlachetny panie, wybaczcie, bo nie chciałem was urazić. Wiecie, że mój ojciec szanował bardzo waszego ojca i was, a mnie stale przykazywał, abym postępował podobnie. Nie chciałem was urazić. Jak niewiele wiemy o sobie, choć przecież blisko siebie mieszkamy. Wybaczcie błąd nieuczonego i nieświadomego człowieka. Sądziłem bowiem, że chrześcijańscy rycerze lubią, kiedy sławić ich czyny, celne oko, silną rękę...

– Myliłeś się – przerwał Mikołaj. – Choć pewnie są i tacy, którym na tym zależy. Nie mnie jednak.

– Raz jeszcze proszę o wybaczenie mojego zachowania, szlachetny panie.

Wciąż się kłaniał, ale nie odchodził. Mikołaj zaś, choć przykro ukłuty wspomnieniem, do którego nie lubił wracać, był wspaniałomyślny, bo rozkoszował się pięknym, pogodnym dniem, a nade wszystko swoim nowym życiem.

– Cóż jeszcze? – zapytał.

Natan niepewnie popatrzył na Mikołaja.

– Jeśli zrobiłem źle, że tak pomyślałem, przegońcie mnie, ale się nie gniewajcie, wielmożny panie. Wierzcie, że uczynek ten podyktowało mi niegodne moje serce, a nie wyrachowanie, chęć zysku czy waszej łaski. Chciałem wam dać wyraz swojego uszanowania, więc proszę usilnie, byście przynajmniej zechcieli zastanowić się, czy przyjmiecie dar ten...

Mikołaj nie odchodził, więc Natan pospiesznie zdjął koszyk z ramion, choć jeszcze go nie otwierał.

– Dowiedziałem się, szlachetny panie Mikołaju, że ożeniliście się z córką wielmożnego pana z Potoka. Powiedziano mi też, że z okazji wesela wszyscy sąsiedzi przynosili wam dary i upominki, aby okazać szacunek... Może nie wiecie, ale także i u nas jest zwyczaj obdarowywania młodych ludzi, którzy ślubowali sobie przed Bogiem albo idą mieszkać do swojego pierwszego domu. Jeśli więc nie pogardzicie, przyniosłem upominek dla was, panie, waszej żony, szlachetnej pani Hedwigi...

Otworzył koszyk, wyjął z niego okrągły, dość płaski pakunek.

– Długo myślałem z moimi, co można by wam ofiarować, panie, by was nie urazić, a prezent był godny was i waszej małżonki...

Odwinął pakunek i Mikołaj zobaczył dużą srebrną misę, na dnie której widniał wyryty piękny rysunek, a po brzegach takież ozdoby z kwiatów. Obraz pośrodku przedstawiał jakieś wielkie miasto, z jego murami, wieżami i świątyniami. Widać było drogę wiodącą do miasta, a w nim wieże, domy i place, nad budynkami zaś, na tle nieba, umieszczono jakiś napis.

Przedstawiony widok był zaiste wspaniały i zachwycony Mikołaj wyciągnął rękę, aby przyjrzeć się podarunkowi dokładniej.

– No, nie wiem... – powiedział jednak niepewnie. – Nie wiem, czy wypada, żebym przyjmował coś w podarunku od Żyda...

– Zapewniam was, że podarunek jest z serca oraz uznania dla waszej szlachetności i prawości. Jeśli nie ma prawa albo obyczaju, które zabraniałyby wam przyjmować podarunku od synów Izraela, nie gardźcie...

Mikołaj milczał, nie do końca przekonany. Oglądał obrazek, wyryty na dnie misy i rozważał, czy podobałby się Hedwidze. Pomyślał też, że może nie musiałby zaraz wszystkim tłumaczyć, w jaki sposób misa znalazła się w jego posiadaniu... Mikołaj znalazł się w rozterce.

Natan zobaczył, że Mikołajowi upominek bardzo przypadł do gustu, ale się waha przed jego przyjęciem i próbował przekonać go do właściwej decyzji.

– Długo myślałem, czy jest coś, co ja, Żyd, mógłbym ofiarować wam, chrześcijańskiemu rycerzowi – wyjaśnił. – Aż wymyśliłem. Oto jest widok świętego Jeruszalaim albo jak wy nazywacie, Jeruzalem. Czy to nie piękne miasto? Weźcie, panie, ten dar. Przecież wy, choć młodzi, jesteście uczeni i wiecie, że to najwspanialsze miasto na całym świecie. Przyjmijcie dar z życzeniami od Żydów, by się wam szczęściło w całym waszym życiu i oby się szczęściło całemu waszemu pokoleniu.

– Przyjmuję – postanowił Mikołaj. – Zaprawdę piękny to dar. Dziękuję, Natanie, podziękujcie waszym współplemieńcom. Doceniam dar, ale nie szkoda wam pozbywać się tak pięknego widoku? Przecież i dla was Jerozolima jest świętym miastem.

Natan uśmiechnął się smętnie.

– Ja sam nigdy nie widziałem Jerozolimy – powiedział. – Nigdy nie widział świętego miasta i mój ojciec. Ale jego ojciec, a mój dziad, widział najświętsze nasze miasto, oddychał jego powietrzem, dotykał jego murów. To mój dziad zabrał niegdyś ową misę ze sobą, gdy udawał się w drogę, która doprowadziła go aż w granice tego królestwa. Z wielkiego uszanowania, nie używano jej nigdy w naszym domu, choćby i podczas największego święta. Zatem bez odrazy chyba możecie zabrać misę do siebie...

Zadumany Mikołaj przesunął końcami palców po rysunku murów i wież świętej Jerozolimy.

– A ten napis? – zapytał, wskazując nieznane pismo nad obrazkiem. – Czy nie jest niegodny tego, by znajdować się w chrześcijańskim domu?

– To psalm, szlachetny panie – Natan syn Izaaka, wodząc palcem po tekście, tłumaczył: – Niechaj mi ręka uschnie i niechaj język przyschnie mi do podniebienia, jeśli nie postawię ciebie ponad wszystko, jeśli kiedykolwiek zapomnę ciebie, Jeruszalaim...

Mikołaj zabrał misę do dworu i odtąd radowała tu oczy gospodarzy i gości. Nie każdy z odwiedzających dwór dowiadywał się, jak trafiła do Lipowej, ale każdy wiedział, co przedstawia i niejeden zamyślił się przy wizerunku świętego miasta, albo i pomodlił.

Pierwszego dnia jednak, kiedy Mikołaj pokazał żonie widok Jerozolimy i opisywał okoliczności, w jakich otrzymał misę, Hedwiga uśmiała się z jego naiwności. – To pewne, że Żyd Natan ma wobec ciebie dług wdzięczności – powiedziała. – Ale i pewne, że kryje się za tym darem jakaś inna sprawa. Może chce kupić co albo sprzedać. A może to mamy jaki dług względem niego.

Dopiero z końcem października Mikołaj z Hedwigą na dobre zamieszkali w Lipowej.

Kilka tygodni zabrało szykowanie dworu na przyjęcie młodej pary, zwożenie bagaży z Potoka i Krasawy, urządzanie izb. Wszystkim zawiadywał pan Jacek, do niedawna jeden z domowników pana Jeno, teraz wyznaczony na zarządcę dworu i prawą rękę Mikołaja.

Hedwiga bardzo chciała spędzić święta Bożego Narodzenia pod własnym dachem, goszcząc rodziców swoich i Mikołaja. Mikołaj zgodził się chętnie, choć wiedział, że nie przygotują się ze wszystkim odpowiednio wystawnie. Wypadał właśnie zwyczajowy czas najmowania służby, a także odnawiania umów dzierżawnych, w czym nie miał żadnego doświadczenia. Pan Jeno godził zatem na następny rok męską służbę dla Lipowej, a pani Agnieszka niewieścią.

Na wigilię podano potraw tylko dziewięć, wedle dawnego zwyczaju, a nie jedenaście, jak w największych dworach Doliny, Ale były to święta nad wyraz wesołe, bo podobnie jak poprzednio w Krasawie giermek Oset, któremu wybaczono już wszystkie przewinienia, wymyślał co i raz nowe zabawy, dziewki z czeladnej bawiły się wróżbami o zamążpójściu, a młodzi małżonkowie cieszyli się sobą i swoim domem, obdarowując radością innych.

Wszyscy weselili się szczęściem młodych, śmiechem i zadowoleniem Hedwigi. Mikołaj był bardziej poważny, zamknięty w sobie.

Przypisywano to jego charakterowi, bo nikt nie wiedział o spotkaniu, jakie Mikołaj miał w noc wigilijną.

Wieczorem ze snopów zboża przyniesionych do izby dla wróżby dobrych plonów pachołkowie uczynili powrósła i poszli z nimi do ogrodu, gdzie owiązywali drzewa owocowe, aby wyprosić urodzaj.

Na sadzie zależało Mikołajowi szczególnie, bo rosły w nim dorodne jabłonie, grusze i śliwy, w urodzajne lata dając wielką moc owoców. Niegdyś pani Agnieszka dbała o ten sad, ale za czasów Ostasza podniszczą! on i podupadł. Teraz więc Mikołaj osobiście, jako gospodarz Lipowej, wziął siekierę i wyszedł z nią z dworu.

Pachołkowie wykonali już swoją robotę i z zaczerwienionymi policzkami i nosami wrócili do ciepłej izby, a Mikołaj został sam w zaśnieżonym sadzie.

Gwiazdy świeciły mocno, śnieg skrzył się pod nogami, wokół było niezwykle jasno, niczym w dzień. Mikołaj chodził od drzewa do drzewa, przykładał ostrze siekiery do pni, za każdym razem zadając to samo pytanie:

– Będziesz rodzić, gruszo? Będziesz rodzić czy mam cię ściąć już dzisiaj? Będziesz rodzić, jabłoni?

Drzew było więcej jak trzydzieści, śnieg głęboki, a Mikołaj wyszedł ubrany lekko i bez nakrycia głowy. Zmarzł więc solidnie i ręce mu zgrabiały, zanim obszedł sad wzdłuż i wszerz.

Kończył już, kiedy ktoś zawołał go po imieniu.

Odwrócił się zdziwiony, bo nikogo się nie spodziewał, choć jak każdy był przygotowany, że tej jednej nocy w roku mogą się przydarzyć rozmaite dziwy.

– Mikołaju!

Na skraju sadu, od strony drogi, stała pani Judyta.

Miała na sobie biały płaszcz z kapturem i bardzo możliwe, że pośród śniegu stała już dość długo, a tylko Mikołaj jej nie zauważył.

Teraz pomyślał, że to zjawa lub przywidzenie, bo przecież wdowa po Ostaszu wyjechała w rodzinne strony już dawno, nie żegnając się z nikim i nikomu nie mówiąc, co zamierza robić ze swoim życiem.

– Czemu nie dochowałeś mi wiary, Mikołaju? Mikołaj postąpił krok do przodu, a że śnieg był tu wyjątkowo głęboki, zapadł się w zaspę. Pani Judyta nie poruszyła się, stała nadal w tym samym miejscu, o dwadzieścia kroków od niego.

– Przysięgałeś, że nie zapomnisz.

– Nie zapomniałem – odpowiedział Mikołaj. – Przecież byliście żoną mojego wuja.

Roześmiała się cicho.

– Przysięgałeś, że będziesz mnie miłował – przypomniała. – Póki życia. Czy nie tak mówiłeś? A ożeniłeś się i już nie pamiętasz.

Mikołaj nie bardzo wiedział, co ma odpowiedzieć, i nie bardzo wiedział, co ma zrobić z trzymaną w rękach siekierą.

– Z Hedwigą – wymamrotał w końcu. – Znam ją od dziecka i...

Pani Judyta podniosła rękę.

– Nie jestem jej ciekawa – żachnęła się. – Ale ty mnie zdradziłeś, Mikołaju. A zdrada domaga się odpłaty.

Poruszyła się, odsunęła nieco płaszcz i Mikołaj zobaczył, że wdowa po Ostaszu jest brzemienna.

– Pożałujesz swojej niewierności, Mikołaju – powiedziała. – Słyszysz? Pożałujesz! Noszę pod sercem prawowitego dziedzica Lipowej. Więc jeśli myślisz, że będziesz tu spokojnie siedział ze swoją smarkatą żoną, to się srodze zawiedziesz.

– Zabraniam wam tak mówić o Hedwidze! – oburzył się.

Pani Judyta roześmiała się półgłosem.

– Możesz sobie zabraniać – stwierdziła z wyższością. – Ale nie zaznasz spokoju. I nie będziesz znał dnia ani godziny, kiedy powrócę. Wtedy pożałujesz swojej niewierności i fałszywych obietnic.

Powiał wiatr, wydymając płaszcz kobiety. Mikołaj przełożył siekierę do lewej ręki i przeżegnał się.

– Zgiń, przepadnij, maro!

Wdowa po Ostaszu zaśmiała się z złowróżbnie.

– Myślisz, że jestem zjawą, głupcze? Za późno na żale. Nie trzeba było przysięgać.

Stał w miejscu, gdy śmiejąc się ciągle, odwróciła się i odeszła. Patrzył, jak odchodzi, a szła tak, jakby jej nie przeszkadzał głęboki śnieg.

Kiedy Mikołaj powrócił do izby, był przemoczony i okropnie zziębnięty. – Boże! – zawołała Hedwiga z przerażeniem w oczach, podbiegając do męża. – Co ty wyprawiasz, Mikołaju! Chcesz zginąć od mrozu?

I popychała go w stronę ognia, wołając do służby, by natychmiast podano grzane wino, a on szedł bezwolnie, niepewnie uśmiechnięty.

Pani Agnieszka pochyliła się w stronę pana Jeno, wskazując mu wzrokiem młodych małżonków.

– A nie mówiłam, że są dla siebie stworzeni?

– Mówiliście – potwierdził ojciec Mikołaja.

Ani Hedwiga, ani nikt inny nie dowiedział się o spotkaniu w sadzie. Mikołaj nikomu nie wspomniał o nim ani słowem.

Nadzieje i oczekiwania

Wiosna 1387

Widzisz, młody panie, jak wielkie rzesze ludzi przyjmują chrzest na chwałę naszego Boga?

– zapytał król Jagiełło. – Patrz, abyś z innymi świadczył, że wprowadzam w życie swoje obietnice. Łęgi nad Wilią były białe od ludzi ubranych w nowe szaty, bo każdemu, którego zanurzono w wodzie, kazał król dawać nową białą koszulę, na znak odrodzenia się w prawdziwej wierze.

Podchodzili grupami ze wszystkich stron, mieszczenie, biedota, ludność z pobliskich wsi i osad. Prowadzeni przez swoich naczelników ustawiali się w ogonkach, wchodzili do rzeki, gdzie kapłani, mamrocząc niezrozumiałe słowa, zanurzali ich w wodzie, grupowo nadając nowe, chrześcijańskie imiona.

Przychodzili nie z własnej woli, bo każdy był czyimś poddanym albo podlegał czyimś rozkazom i teraz musiał słuchać poleceń. Byli i tacy, którzy sprzeciwiali się chrystianizacji, ci uciekali głęboko w puszczę, gdzie pogańscy kapłani nadal sprawowali swoje obrzędy i ofiary. – Każę wyciąć i tamte święte gaje – obiecywał król, zwracając się do towarzyszących mu księży i zakonników. – Podobnie jak w Wilnie każę zagasić święte ognie i wybić święte węże.

Na razie jednak trwała wojna, bo Litwa i Żmudź zmagała się z Krzyżakami, a Skirgajło, umiłowany brat królewski, wyruszył także przeciw zbuntowanemu Połockowi.

Mikołaj z Krasawy, teraz piszący się z Lipowej, jak inni panowie polscy uczestniczył we wszystkich tych wydarzeniach, z zapałem nauczał zgromadzonych na polanach i nad brzegami jezior, podobnie jak mnisi mówiąc im o Bogu, Chrystusie i Matce Najświętszej.

Dawali się ochrzcić, odbierali białe szaty, słuchali pobożnych pouczeń, nie zadawali zbędnych pytań, wykonując polecenia i rozkazy. A gdy się odzywali, pytali Mikołaja o broń, oglądali jego pancerz, miętosili w palcach miękką tkaninę jego szat, z szacunkiem dotykali miecza, kiwając głowami nad jego ciężarem i ostrością.

Wiosenne dni były bardzo pracowite. Król szedł ciągle naprzód, fundował kościoły i kaplice. Oto wypełniają się czasy – mówili towarzyszący mu duchowni, pisząc do papieża o wielkim wysiłku prawdziwie chrześcijańskiego władcy. Każdego dnia napotykali nowe rzesze ludzi, których trzeba było nawrócić i pouczyć. I choć nie było mowy o powtórnym chrzcie tych wszystkich, co wyznawali prawosławie, zadanie wydawało się nie mieć końca.

– Zda się, jakbyśmy mieli do ochrzczenia cały świat – powiedział Mikołaj któregoś dnia.

– Trafna uwaga – odrzekł ojciec Andrzej, od kilku tygodni pierwszy wileński biskup. – Bo nie ma na całym świecie władcy, który przywiódłby do Chrystusa tak wielu ludzi.

Mikołaj zgodził się z biskupem, ale nie powiedział mu, że zupełnie co innego miał na myśli. Z każdym dniem i tygodniem było mu trudniej wytrzymać tutaj, bo mijał już czwarty miesiąc, odkąd opuścił Lipową i niepokoił się, czy w domu wszystko jest w porządku. Coraz częściej martwił się, czy zdąży powrócić na rozwiązanie Hedwigi.

Któregoś dnia z początkiem stycznia przyjechał do Krasawy posłaniec z pilną wiadomością z Litwy.

Pan Jeno zdziwił się niespodziewaną wizytą i od razu kazał przyprowadzić wysłannika.

Miał niedobre przeczucia.

Wszedł młody wojownik, który wydawał się rycerzowi znajomy, a zapytany o to, potwierdził z ukłonem. – Tak, panie. Widzieliście mnie przy kniaziu Skirgajle przed dwoma laty. Jestem Tarwill, a przyjechałem do waszego syna.

– Do Mikołaja? Nie ma go tutaj, bo niedawno się ożenił i objął dwór po swoim dziadku.

Czy wasze posłanie jest tylko dla niego, czy też możecie i mnie je przekazać?

– Nie ma w nim tajemnicy, panie. Szlachetny książę Skirgajło nakazał mi, abym powtórzył waszemu synowi jego słowa: nadszedł czas, abyś spełnił swoje chęci i chrzcił pogan.

Pan Jeno odetchnął z ulgą.

– Zapał mojego syna chyba nieco zelżał – zauważył. – Jak powiedziałem, ożenił się właśnie i raczej mu w głowie bardziej ziemskie sprawy...

Wysłannik nie odpowiedział uśmiechem.

– Mój pan powierzył mi także drugie posłanie. Gdyby pan Mikołaj nie chciał albo nie mógł odpowiedzieć na jego wezwanie, mam mu rzec te słowa: Czas abyś odsłużył okup, jaki za ciebie dałem Krzyżakom.

– Ile? – zapytał pan Jeno, choć wiedział, jaką sumę wyłożył kniaź ze swojej szkatuły.

– Sześć tysięcy florenów. Powiedział do posłańca:

– Zostańcie pod moim dachem i odpocznijcie. Rano sam was zaprowadzę do Lipowej i będę przy was, kiedy przekażecie posłanie. I zapewniam was, że syn mój nie odmówi kniaziowi, bo nie zapomniał on tego, co jest winny przyjaciołom.

O królewskiej wyprawie na Litwę mówiono już jesienią ubiegłego roku. Polski król, wbrew oszczerczym opiniom Krzyżaków, prawie natychmiast po objęciu władzy przystąpił do wypełniania podpisanych wcześniej zobowiązań.

W październiku ruszył na Wołyń, a potem pociągnął w ojczyste strony, zbierając po drodze hołdy od poddanych sobie książąt, miast i grodów. Na Środę Popielcową następnego roku naznaczony był wielki zjazd bojarów w Wilnie. Tu wielki książę litewski a król Polski przedstawił swoją wolę i natychmiast przystąpił do chrztu całego kraju.

Mikołaj wiedział o królewskich planach na długo przed wyruszeniem na Litwę. Wiedział też, że będzie musiał wziąć w tej wyprawie udział, ale słowem nie wspomniał o tym Hedwidze. Im zaś więcej czasu upływało, tym robiło się to coraz trudniejsze.

Chodził, myślał i zastanawiał się, jak to uczynić.

Bał się, że zrobi żonie przykrość i tę radość, jaka tryskała wprost z niej, przytłumi albo i zagasi. Najbardziej zaś obawiał się, że będzie płakać. Nic więc jej nie powiedział, ale z dnia na dzień oczekiwał wezwania.

Pani Alena była przerażona.

– Trzeba coś zrobić! Koniecznie trzeba coś zrobić! Mikołaj nie może znowu jechać na Litwę! A jeśli popadnie w niewolę? To nasz jedyny syn! Co będzie, jeśli polegnie?

Przecież na nim kończy się nasz ród!

Pan Jeno był zasępiony, ale stanowczy.

– Mikołaj musi pojechać. Honor rycerski nakazuje wykonywać złożone przysięgi. A on nie tylko przysięgał, że pojedzie chrzcić Litwinów. Przysięgał też księciu, że stawi się na każde jego wezwanie.

– Chcesz dać naszego syna na zatracenie?

Pani Alena do poprzedniego roku raczej nie żywiła obaw co do rycerskich wypraw syna, aż do czasu, gdy Mikołaj trafił do krzyżackiej żelaznej klatki, z której z trudem udało mu się wyswobodzić. Teraz martwiła się też o Hedwigę.

– Wszystko, co mogę zrobić, to dać mu silny poczet – odpowiedział po namyśle pan Jeno. – Sam bym pociągnął, ale inne sprawy trzymają mnie tutaj. Mikołaj będzie musiał sobie poradzić. I poradzi.

Następnego ranka do Lipowej pojechała więc również pani Alena, aby rozmówić się z Hedwigą i pocieszyć synową w nadchodzących trudnych chwilach. Bardzo dobrze pamiętała, jak sama cierpiała podczas każdego dnia nieobecności męża, jakie straszne myśli przychodziły jej do głowy, jak modliła się o boską nad nim opiekę.

Wysiadała właśnie z sań na dziedzińcu synowskiego dworu, kiedy natrafiła na biegnącego giermka. Oset pędził do dworu, niosąc na plecach jakiś wielki ładunek. – W piękną chwilę przyjechaliście, dostojna pani – powitał ją.

Tłumok, który niósł na plecach, okazał się sporządzoną z drewna kołyską.

– Kołyska? – zdumiała się pani Alena. – Chyba przedwcześnie ją zrobiłeś. Ale Oset niczego nie robił wcześniej, niż potrzeba. Tak było i tym razem.

– To nic nie wiecie? – zapytał zadowolony, że to on może przekazać radosną nowinę. – Niedługo będziemy mieli dziedzica Lipowej.

Pani Alena pobiegła do synowej.

Hedwiga bardzo zdziwiła się jej wizytą, gdyż widziały się ledwo przed tygodniem.

Zbladła, jakby przeczuwając niedobre wiadomości.

Pani Alena podeszła powitać synową, uścisnęła ją, wypytała, jak się czuje i czy jest prawdą, że kołyska będzie wkrótce potrzebna.

– Prawda – przyznała Hedwiga z zawstydzeniem. – Nic wam nie wspominałam, bo dopiero teraz jestem tego pewna. Ale czemu przyjechaliście tak pospiesznie? Czy stało się coś niedobrego?

W miarę jak pani Alena mówiła, Hedwiga bladła coraz bardziej. – Wiem, że to przykre i trudne dla ciebie – ciągnęła pani Alena. – Ale musisz być silna i wytrzymać. Nie ma innego wyjścia. Trzeba zostać w domu i czekać, bo taki to już nasz niewieści los.

Hedwiga była silna. Hedwiga była silniejsza nawet, niż się wydawało Alenie. Teraz wstała i spróbowała się uśmiechnąć.

– Nie martwcie się, świekro – powiedziała. – Nie martwcie się, bo dobrze wiem, że taki jest los niewieści. Można go przyjąć albo odrzucić. Ja przyjmuję, wiedząc, że tak będzie lepiej.

Nie martwcie się. Mikołaj pojedzie na Litwę i wkrótce wróci. Obie go miłujemy wystarczająco mocno, żeby mu się nic złego nie przydarzyło.

O tym, że spodziewa się dziecka, powiedziała mężowi dwa dni wcześniej.

– Już? – zdziwił się.

– A pewnie, że już – śmiała się Hedwiga. – Muszę się spieszyć, bo czy nie mówiłeś, że chcesz mieć siedmiu synów?

– Wiesz, że to będzie syn?

– Na pewno. Damy mu na imię Marcin, po dziadku pani Aleny, a twoim pradziadku. I po moim chrzestnym wuju.

– A jeśli córka? Może Krystyna, jak moja babka?

– Jeśli córka, nazwiemy ją Dobiesławą, jak twoja prababka – poprawiła Hedwiga. – Imię to też wróżba. Pani Dobiesława żyła długo i była szczęśliwa, a pani Krystyna ledwo parę lat była żoną dziadka Jakuba.

– To przesądy – zmarszczył brwi Mikołaj. – Imię nie ma nic do losu, bo los wyznacza Bóg.

Ale oczywiście zgodził się na Dobiesławę.

Kiedy Mikołaj wysłuchał posłania, jakie od kniazia Skirgajły przywiózł mu pan Tarwill, poszedł do Hedwigi z duszą na ramieniu. Obiecał sobie dawno, że nigdy nie przyczyni żonie cierpienia, więc nie wiedział, jak to jej teraz przedstawić.

– Nie mówiłem nic, bo obawiałem się, że przysporzę ci zgryzot – usprawiedliwiał się, jakby zupełnie nie zauważając obecności matki.

Hedwiga była już zupełnie spokojna.

– Spodziewałam się tego – odpowiedziała pogodnie. – Przecież od dawna wybierałeś się do pogan. Było to wprawdzie wtedy, gdy chciałeś zostać zakonnikiem, ale nic się chyba w sprawie twojej misji nie zmieniło. Jeśli więc nawet nie chcesz jechać, to teraz jechać musisz, skoro obiecałeś.

Mikołajowi kamień spadł z serca. Nie zważając na obecność służby, chwycił żonę na ręce, ale zawstydzony nagle, ostrożnie postawił ją na podłodze.

Dopiero potem przywitał się z matką.

W drogę ruszył trzy dni później, biorąc z sobą Osta i ośmiu ludzi, których pomógł uzbroić i wyekwipować pan Jeno, bo Mikołaj nie miał jeszcze żadnych dochodów z Lipowej i sam nie mógłby wystawić tak licznego pocztu.

Stał teraz nad litewskim jeziorem i po raz kolejny przeliczał czas, jaki pozostał do urodzin jego pierwszego potomka. Brakowało już tylko kilku tygodni.

– Wróć – powiedziała Hedwiga na pożegnanie. – Wróć, jak tylko wypełnisz swoje zadanie, bo gdy urodzi się syn, będzie potrzebował ojca.

Biały Książę

Dijon, Francja

W opactwie benedyktynów w Dijon, pewien starszy mnich modlił się żarliwie w swojej celi, klęcząc przed krucyfiksem, i aż podskoczył, kiedy niespodziewanie załomotano do drzwi. – List! List od Ojca Świętego, Klemensa Siódmego!

Zakonnik, który kiedyś był księciem Władysławem zwanym Białym, przeżegnał się szybko i natychmiast zerwał z klęczek. – Nareszcie!

Sługa otworzył drzwi, trzymając papier w wyciągniętej ręce, a dla wielkiego uszanowania, pocałował pismo, zanim je wręczył mnichowi.

Biały Książę niecierpliwie chwycił list, niecierpliwie rozrywał pieczęcie. Kiedy go wreszcie otworzył i rzucił spragnionym wzrokiem na tekst, już wiedział. Papież wyraził zgodę. Dał zgodę!

– Dzięki ci, Boże! – szepnął Biały Książę, a potem dopiero, już ochłonąwszy nieco, uważnie przeczytał list.

– Zgadzamy się – pisał papież Klemens. – Zgadzamy się, abyś, ukochany synu, udał się do Polski i tam dochodził swoich przyrodzonych praw. Zapewniamy także o naszych modlitwach w tej intencji i o naszym poparciu dla twoich zamysłów i udzielamy ci naszego, papieskiego błogosławieństwa...

Zakonnik wyprostował grzbiet. Nareszcie! Nareszcie może opuścić opactwo. Szkoda, że czekać musiał tak długo, aż tyle długich lat. Ale wreszcie doczekał się, ma list w ręku i nikt nie stanie mu na drodze.

– Pakuj mnie! – zawołał do służącego. – Pakuj mnie natychmiast. Wyjeżdżamy!

Sługa przeżegnał się niespiesznie. Już kilka razy pakował kufry i nigdy nie dochodziło do zapowiadanej wyprawy.

– Dokąd, panie?

– Jedziemy do Polski. Słyszysz? Do Polski! Ojciec Święty zezwolił i teraz nic już nie może mnie powstrzymać. Nic!

Sługa przeżegnał się po raz kolejny.

– Do Polski, dobry książę? A cóż my tam będziemy robić?

Biały Książę biegał po izbie, zbierając to wszystko, co mogłoby mu się przydać w drodze.

A że był zakonnikiem i niewiele miał, po chwili był gotowy. Zatrzymał się i popatrzył na służącego.

– Co będziemy robić w Polsce? – powtórzył pytanie. – Zostaniemy królem!

– Matko Boska! – wykrzyknął służący. – Królem? Przecież tam jest król...

– Ale to król nieprawdziwy, który nie ma prawa do tronu. Korona należy się komu innemu.

Korona mnie się należy. Pojedziemy ją odebrać. Pakuj rzeczy. Wyjeżdżamy natychmiast!

Wyprawa

Litwa

Wyprawa przeciągnęła się znacznie i Mikołaj ruszył w drogę powrotną do Lipowej dopiero na początku czerwca. Właśnie podbito zbuntowany przeciw wielkoksiążęcej władzy Połock, mimo zbrojnej pomocy, jakiej grodowi udzielili rycerze w białych płaszczach znaczonych krzyżem.

Mikołaj był świadkiem, jak przyprowadzono Andrzeja zwanego Garbatym, księcia połockiego, z więzami na rękach. Sponiewierany i brudny stanął przed majestatem, przy wejściu do czerwonego namiotu wielkiego księcia i króla. Ale nie schylił głowy, kiedy wyszedł do niego Jagiełło.

– Jakże to? – zapytał król, odwracając się do towarzyszących mu panów i bojarów. – To w więzach przyprowadzacie do mnie kogoś, kto jest z krwi mojego ojca?

Podbiegli, ktoś przeciął sznury na rękach jeńca.

Król spojrzał ku północy, skąd nadciągały już pierwsze wozy wyładowane wszelkim dobrem, jakie z królewskiego rozkazu zdobył na Połocku kniaź Skirgajło.

– Bracie – zwrócił się teraz do Andrzeja. – Czy zapomniałeś, co rozkazał wielki Olgierd, nasz ojciec? Zapomniałeś, komu dał kniaziowanie i władzę nad wszystkimi?

Kniaź Andrzej wstrząsnął ramionami, a potem zaczął rozcierać ręce, uwolnione od sznurów.

– Niczego nie zapomniałem – odrzekł dumnie. – I nie nazywaj mnie bratem, ty, który pochodzisz z innej matki, a który zagarnąłeś dziedzictwo naszego ojca, jakie przypaść winno wszystkim. Nie nazywaj mnie bratem, ty, który kazałeś ubić swojego stryja, choć ten był twoim doradcą, opiekunem, nauczycielem. Ty, który byłeś i jesteś poganinem, a fałszywie tylko powiadasz, żeś się nawrócił.

– O ludzkich losach rozstrzyga Bóg – napomniał król. – Bóg dał sprawiedliwość, wedle życzenia naszego ojca, który mnie wyznaczył, bym był nad wszystkimi kniaziami Litwy.

Nie tobie zmieniać jego wyroki.

Chwilę przyglądał się przyrodniemu bratu, podchodząc bliżej i stając przeciw niemu twarzą w twarz.

– Bóg dał nam wsiego mnogo – powiedział. – Dał, bo taka jego wola, a każdemu słuchać tej woli i wedle niej postępować. Tedy ja, wielki kniaź litewski, pytam ciebie, czy podporządkujesz się mojej woli, skoro wiesz, że idzie za nią wola boska?

– Napadłeś i złupiłeś Połock – wykrzywił się Andrzej. – Napadłeś, bo go obiecałeś Skirgajle, choć przecież to mój gród i moja ziemia.

– Napadłem, bo taka była moja wola. Jeśli tę wolę uznasz, dam ci, bo jestem hojny jak powiadają, dam ci inne kniaziowanie.

– Nie będziesz mi dawał z mojego!

– Będę, jeśli taka wola Boska. Albo więc uznasz mnie i ode mnie otrzymasz z podziękowaniem to, co ci wyznaczę, albo nie otrzymasz nic, a uznać będziesz i tak musiał.

Andrzej splunął z odrazą. – Nigdy! Jagiełło powiódł wzrokiem wokoło.

– Byłem gotów okazać ci łaskę przez pamięć naszego ojca, wielkiego Olgierda. Ale nie chcesz mojej łaski ani mojej braterskiej miłości. Tedy będziesz traktowany nie jak brat, tylko jak zbuntowany książę połocki, którego trzeba mi nagiąć do mojej woli.

Jagiełło sięgnął do pasa i wyjął zza niego nóż, niewielki choć mocny, z rękojeścią zdobioną kolorowymi drogocennymi kamieniami. Świadkowie tej sceny wstrzymali oddech, ale nikt nie odważył się odezwać ani poruszyć.

Jagiełło podniósł rękę z nożem, drugą uchwycił kraj szaty kniazia Andrzeja i ostrzem przejechał kilka razy po złoconej materii. Kniaź stał nieporuszony, choć nie rozumiał zachowania przyrodniego brata. Jagiełło powoli schował nóż, potem podniósł obie ręce i jednym szarpnięciem zrzucił z księcia okrywające go kosztowne ubranie, zostawiając Andrzeja tylko w koszuli i lnianych portkach.

– Odbieram ci połockie kniaziowanie – powiedział Jagiełło głośno.

Andrzej zacisnął zęby, stojąc sponiewierany przed królem, pokrzywiony, pokraczny. Spod koszuli widać było garb i może byli tacy, którym zrobiło się żal upokorzonego księcia.

Ten nie powiedział ani słowa.

Król zaś patrzył na brata w zamyśleniu, a potem nie odwracając się za siebie, zawołał:

– Panie Mikołaju!

Młody pan z Lipowej wystąpił z szeregu dostojników kilka kroków do przodu.

– Miłościwy panie?

– Wszak niedaleko od Chęcin do twojego dworu? Prosiłeś mnie, abym ci zezwolił powrócić na jakiś czas do domu. Oto jest okazja. Powiedziesz księcia Andrzeja pod moją osobistą opiekę. Tam, skąd prędko nie będzie mógł wyjść.

– Do Chęcin, wasza królewska mość?

– Niechaj go posadzą w wieży, gdzie będzie siedział, aż o nim zapomnę. Zwalniam cię ze służby przy mnie. Możesz wziąć z sobą wszystkich swoich ludzi. Jedź, panie Mikołaju. I kłaniaj się ode mnie pani Hedwidze.

Odina córka Ostasza

Kraków

Matka Flora chorowała ciężko i na nic zdały się starania uczonego doktora Aznabusa, przybyłego do klasztoru panien klarysek na osobiste polecenie królowej Jadwigi. Siwy doktor pracował rzetelnie, układał horoskopy, odmawiał modlitwy, stosował zamawiania, puszczał krew albo przystawiał pijawki. Większość czasu jednak spędzał nad swoimi uczonymi tablicami, targając siwą brodę.

– Nic nie rozumiem – powtarzał. – Horoskopy udane jak rzadko, a wcale nie ma poprawy.

Matka Flora chudła i szarzała na twarzy. Sił jej ubywało i prawie nie opuszczała łoża.

Jeszcze niedawno było jej wszędzie pełno i biada temu, kto nawinął się jej pod rękę, a był leniwy. Dotyczyło to w równym stopniu sióstr zakonnych, jak i licznych dziewek i niewiast służebnych, pracujących w klasztorze. Teraz matka Flora nie opuszczała swojej celi, a kiedy pewnego dnia nagle zażyczyła sobie wyjść na powietrze, zdziwili się wszyscy. Służba wyniosła posłanie na dziedziniec klasztoru, a potem na prowizorycznych noszach wyniesiono także przełożoną.

Oddychała z trudem, skręcając się z bólu, trzymającego ją od wielu miesięcy, prawie nie jadła i mało co piła.

Leżała teraz na posłaniu, położonym wprost na bruku i patrzyła w górę. Niebo nad Krakowem było błękitne i czyste.

– Czy życzycie sobie czegoś, pobożna matko? – pytała przyciszonym głosem dziewięcioletnia Odina, pochylając się nad posłaniem.

– Nie, moje dziecko – matka Flora mówiła z trudem. – Niczego mi nie trzeba. Potem tylko czegoś bym się napiła.

– Czy przygotować wam wody z sokiem z cytryny, pobożna matko?

– Tak, moje dziecko, Tylko zimnej.

Odina odeszła na bok, gdzie stał już przygotowany wielki kamienny dzban z zimną wodą i zanurzyła w nim cynkowy kubek. Z fartuszka, jaki miała na swojej szarej sukieneczce, wyjęła cytrynę, nacięła ją szpikulcem i wpuściła do kubka kilkanaście kropel owocowego soku.

– Już przygotowałam, pobożna matko. Delikatnie przytknęła naczynie do wysuszonych, poczerniałych warg zakonnicy.

– O, niechaj ci Bóg zapłaci za dobre serce – szepnęła matka Flora. – Ty zawsze wiesz, czego mi trzeba, i tylko twoje starania zmniejszają mój ból.

Odina dygnęła przed zakonnicą.

– Jestem wam wdzięczna za opiekę, pobożna matko – odpowiedziała, skromnie nie podnosząc głowy.

Matka Flora westchnęła.

– Czasem byłam dla ciebie surowa – przyznała. – To prawda. Ale nie ma lepszego sposobu wychowania. Sama to kiedyś przyznasz, moje dziecko. Początkowo buntowałaś się trochę, ale wiedziałam, że jeszcze będziesz mi wdzięczna. Pobożnością i pracą ludzie się bogacą.

– Tak, szlachetna matko.

Choroba matki Flory postępowała szybko. Ostatnie tygodnie była mało przytomna, cierpiała wielkie bóle, na które nie pomagały lekarstwa, wywary ani okłady. Przełożona zupełnie podupadła, zmarniała, stając się jednym kłębkiem bólu i cierpienia, bez sił ani ciekawości światem wokół. W rzadkich chwilach wolnych od bólu wydawała rozporządzenia dotyczące klasztoru, opierając się na matce Anicecie, która miała zostać jej następczynią.

– Pamiętaj o pobożności – przypominała matka Flora. – O zakonnej skromności i zakonnej karności. Nie pozwalaj na żadne odstępstwa od naszej świętej reguły i naszych wewnętrznych zasad. Inaczej nie zapanujesz nad wszystkim, bocznymi drzwiami wkradnie się do zgromadzenia lenistwo, a za nim zepsucie. Wtedy jednak będzie już za późno i stracimy wszystko, co z takim trudem przez tyle lat budowałyśmy.

Matka Aniceta, która w czas choroby przełożonej stopniowo przejmowała władzę w klasztorze, potakiwała głową, ale w duszy opracowywała już zmiany, jakie miała zaprowadzić po tym, jak Pan powoła matkę Florę do wieczności. Stara przełożona była bardzo dokładna, ale dawno już przestała panować nad wszystkim, a dokonane niedawno inwentaryzacje klasztoru wykazały braki i straty. Matce Florze tylko się wydawało, że wszystko idzie jak dawniej.

Matka Aniceta, siedząc u wezgłowia chorej, zastanawiała się bez przerwy, ile i jakie decyzje będzie musiała podjąć dla dobra klasztoru. Przytakiwała na uwagi i pouczenia, ale tylko część ich zamierzała zastosować. Te, które dotyczyły życia zakonnego i owszem, ale nie te, w których chodziło o gospodarstwo czy postępowanie z wychowankami.

Właśnie, wychowankę. Było ich w klasztorze kilkanaście i w większości przypadków klasztor pokrywał całość kosztów ich utrzymania, a dawały w zamian niewiele, bo były leniwe, miały lewe ręce do roboty, a i do modlitw nie garnęły się szczególnie. Może poza jedną Odiną...

Matka Aniceta uśmiechnęła się z życzliwością na myśl o Odinie córce Ostasza. Mała, drobna służąca, taka pracowita, taka oddana. Nie odstępowała na krok matki Flory podczas całej jej choroby. Biedne dziecko! Tak przywiązane do starej przełożonej, jak zniesie jej odejście. Trzeba koniecznie z nią o tym porozmawiać. Szkoda byłoby takiego udanego dziecka. Trzeba o nią zadbać, to dobry materiał na przyszłą zakonnicę. I uczy się chętnie, a że jest pojętna, kiedyś może nawet mogłaby dosłużyć się jakiej godności. Ale nie, to raczej nie wchodzi w rachubę. Jej ojciec, Ostasz, to głośny zbrodniarz i bezbożnik, a matka popełniła samobójstwo. Biedne dziecko! Ale tak czy inaczej, trzeba porozmawiać z dziewczynką. Na pewno znajdzie się jakiś sposób, aby jej pomóc.

Czas spiskowców

W swojej samotni, w arcybiskupim Gnieźnie, przy świetle dwóch kaganków, bo wzrok miał coraz słabszy, Jan z Czarnkowa pracowicie przesuwał piórem po pergaminie, zapisując to wszystko, co chciał przekazać przyszłym pokoleniom. „By pamięć przetrwała... "

Przerwał i wyjrzał na dziedziniec. Cisza, samotność, pustka. Sam to wybrał, gdy z możnowładcy, z którym liczyli się królowie, został zwykłym księdzem, bez władzy, znajomości, wpływów. Nawet odwiedzać go nikt się nie ośmielił, bojąc się, że może być wzięty za buntownika, a przynajmniej za kogoś, kto prawowitej władzy w kraju się przeciwstawia.

Wstał ze stołka i odszedł od pulpitu. Stęknął, prostując plecy, a potem chowając dłonie w szerokich rękawach habitu, zaczął chodzić po izbie.

Był kiedyś kimś. O, tak! Podkanclerzym królestwa i możnowładcą. Dziś jest tylko księdzem, któremu z łaski dali kąt do spania i miskę ze strawą. Kiedyś miał gród Lubusz, ziemię i wsie, a stać go było na wszystko, czego w ziemskim bytowaniu może zapragnąć człowiek. Dziś jest tylko kościelnym biedaczyną.

Wrócił do pulpitu, ujął pióro w palce i spojrzał na nie pod światło. Oczywiście, że mógłby napisać znacznie więcej, gdyby tylko chciał i miał pergaminu do woli, a tu ludzie arcybiskupa wydzielali mu karty jak ostatni skąpcy.

„By pamięć przetrwała... "

Kościelny sługa zapowiedział odwiedziny znajomego sprzed lat, a choć pora była późna i Jan niezadowolony, że mu przerywają pracę, ciekaw był też, z jakimi nowinami przychodzi ktoś, kto pamięta cokolwiek z dawnych dobrych czasów.

Gość był niewysoki, siwiejący, ale wyprostowany i pełen sił. Miał na sobie skromny strój podróżnego, a krzyż na zawieszonym na szyi łańcuszku wskazywał, że może być duchownego stanu.

Jan z Czarnkowa patrzył, jak gość wchodzi, rozgląda się, kłania, przystaje, ale gospodarz nie dostrzegł żadnego podobieństwa do kogoś, kogo pamiętał. A pamiętał przecież wszystkich. I tych, którym wydawał rozkazy, i tych, z którymi musiał się liczyć, i tych którzy przychodzili prosić go o łaskę. Szczególnie zaś pamiętał tych dwunastu, co któregoś dnia zasiedli przy jednym stole i pozbawiając go wszelkich godności, postanowili o jego marnym losie.

Przybyły stał w drzwiach, ukłonił się jeszcze raz, pozdrowił Boga, szybkim spojrzeniem obrzucając skromną izbę.

– Cóż za upadek! – powiedział ze smutkiem. – Jakże wielką zbrodnię popełnili ci, co podkanclerzego królestwa umieścili w tak niezasobnym otoczeniu.

Liczył widać, że pochlebi gospodarzowi, ale ten nie dawał się brać na tak proste sztuczki.

– Witajcie, choć w skromnych progach – odparł, nie spuszczając wzroku z gościa. – Podobno się już spotkaliśmy, ale wybaczcie, nie pomnę, gdzie to było i kiedy...

Gość pokręcił głową.

– Tak tylko kazałem powiedzieć, aby mnie do was zaprowadzono. Nie spotkaliśmy się, choć wy znacie mnie, a ja znam was. Pozwoliłem sobie was niepokoić, bo obaj służymy tej samej sprawie...

Ksiądz Jan wskazał ręką miejsce, gdzie przybyły mógł usiąść, a wolną kartką pergaminu zasłonił tę z niedokończonym tekstem.

– Wiem, że piszecie kronikę – powiedział gość, nie patrząc w oczy księdza. – Niby wszyscy to wiedzą, ale ja wiem, co i jak piszecie...

A potem dodał:

– Bo i ja piszę. Jestem Wigand.

Jan z Czarnkowa porwał się ze swojego miejsca.

– Wigand?... Wigand z Marburga! Ten przeniewierczy kronikarz krzyżacki?

– Kronikarz – zgodził się spokojnie gość, nie drgnąwszy nawet na swoim miejscu. – Przyjechałem właśnie po to, aby ustalić, który z nas pisze prawdę.

Nie zamierzał tracić czasu na próżne gadki i od razu przystąpił do sedna sprawy. A uderzył od razu obuchem. – Znam was, mistrzu Janie – rzekł. – Znam was jako tego, który okradł trumnę króla Kazimierza z insygniów i klejnotów...

Jan z Czarnkowa spurpurowiał.

– A wy co? – zapytał groźnie. – Obrażać mnie przyszliście pod moim dachem?

Gość podniósł ręce uspokajającym gestem.

– Mistrzu – powiedział. – Niepotrzebnie się unosicie. Jestem kronikarzem, jak wy, więc moim zadaniem jest poszukiwanie prawdy. Wysłuchajcie mnie do końca, zamiast od razu krzyczeć i zaprzeczać. Wysłuchajcie mnie, a powiem wam, co wiem, ja, kronikarz. Jeśli się w czym mylę, sprostujcie. Przyjechałem tu przecież po dobrej woli. Po co?

Bo szukam prawdy. I liczę, że wy zechcecie mi ją przybliżyć. Tedy z góry przepraszam, jeśli powiem co nie po waszej myśli. Bo powiedzieć mogę tylko to, co wiem, a gdybym wiedział wszystko, nie potrzebowałbym przyjeżdżać.

Gospodarz uspokoił się nieco, wrócił na swoje miejsce, ale nie spuszczał czujnego wzroku z gościa.

Wigand przyłożył dłonie do serca.

– Poprawcie mnie, jeśli się mylę, bo moja wiedza pochodzi od osób trzecich, a sami wiecie, jak często nie tylko świadkowie, ale i uczestnicy wydarzeń kłamią. Dla swojej korzyści, albo też zwyczajnie zmyślają, bo nie pamiętają wszystkiego, a chcą swoje czyny, często niskie, przedstawić jako ważne i godne pochwały...

– Prawda – zgodził się Jan. – Tylko my, kronikarze i historycy, możemy naprawdę ocenić, z jak niskich pobudek ludzie wykrzywiają wiedzę o naszych czasach...

– Tedy porozmawiajmy jak kronikarz z kronikarzem. Moja zaś wiedza jest taka. Wy, mistrzu, byliście podkanclerzym polskiego królestwa za świętej pamięci króla Kazimierza.

Zaprawdę wielki to był król i pewnie kiedyś nazwą go wielkim, nie tylko dlatego, że pobudował tyle miast i zamków, ale też, że był człowiekiem sprawiedliwym dla wszystkich swoich poddanych, choć sam nie był wolny od grzechu...

– Prawda – zgodził się Jan.

– Byliście zatem podkanclerzym i najlepiej wiecie, że ów sprawiedliwy król dbał o dobre stosunki z sąsiadami, a szczególnie z Zakonem Najświętszej Maryi Panny, co dziś pozostawia wiele do życzenia, kiedy na polskim tronie zasiada ów dziki mąż z Litwy...

Kronikarz przerwał, jak gdyby czekał, czy gospodarz zaprzeczy, czy potwierdzi jego opinię o nowym władcy Polski, który dopiero co był poganinem.

– Prawdę mówicie – potwierdził Jan. – To upadek wielkiego polskiego królestwa, skoro poganin zasiada na chrześcijańskim tronie.

– Powiadają, że zmarły król przeznaczył królestwo dla swojego wnuka, Kaźka, księcia na Słupsku.

– Nieprawnie – zaprzeczył Jan. – Byli inni, bardziej sposobni kandydaci.

– Myślicie o Białym Księciu? Owóż powiadają, że wedle prawa on winien zostać dziedzicem królestwa. Próbował nawet, ale musiał ulec przed siłą innych chętnych do korony.

– Prawda – zgodził się ksiądz Jan. – Jak do tej pory, samą prawdę słyszę.

– Mówią też świadkowie tych wydarzeń o waszej wielkiej roli. Ale chyba nie wiedzą wszystkiego dokładnie, bo powiadają, że ograbiliście skarbiec, zanim nadjechał spadkobierca zmarłego króla...

– To kłamstwo! – zerwał się ze swojego miejsca Jan. – Wierutne kłamstwo!

– Powtarzam tylko cudze słowa – przypomniał Wigand. – Prawdę chciałbym usłyszeć od was.

– Chciałem tylko, aby korona spoczęła na właściwych skroniach. Posłuchajcie prawdy i nie nastawiajcie uszu na fałszywe świadectwa i oskarżenia.

– Więc nie wyjęliście królewskich regaliów z grobowca? – podchwycił Wigand.

Jan wstał, schował ręce w rękawy i zaczął przechadzać się po izbie.

– Niełatwo jest odsiać ziarno od plew – zauważył. – Słusznie powiedzieliście, że my, kronikarze, najlepiej chyba o tym wiemy. Piszę prawdę w swojej kronice królestwa.

Prawdę. Powiem wam, jak było i spodziewam się, że napiszecie tak, jak powiem. Otóż, jest prawdą, że otworzyłem królewską trumnę. Ale przecież nie dla rabunku. Otworzyłem ją, wyjąłem koronę, berło i królewskie jabłko. Ale nic więcej. Nie wziąłem dla siebie żadnego świecidełka. Pamiętajcie, że byłem wtedy podkanclerzym i możnowładcą. Nie potrzebowałem złota ani pereł, a miałem prawo rozporządzać koroną. Wyjąłem ją tedy z królewskiej trumny, bo chciałem, aby spoczęła na głowie Białego Księcia. Uważałem, uważam i zawsze będę uważał, że to do niego należała spuścizna. Ale ludzie węgierskiego Ludwika opadli mnie, odebrali koronę i fałszywie oskarżyli. Ludwik koronował się szybko i uciekł, a Białemu Księciu brakło sił, by upominać się o swoje. Ubywało jego stronników, a wreszcie został sam w owej Złotoryi, gdzie go oblegano, zdobyto i rannego pojmano, a potem odesłano do Budy, do Ludwika. Tak się rzecz miała. Ludwik koronę wziął, choć nie jemu się należała i nie jego córkom po nim, a zupełnie komu innemu. Tedy nie dziwcie się mojemu poruszeniu, kiedy o tym wspominam, bo choć lat tyle upłynęło, nie mogę zapomnieć krzywoprzysięstwa, przeniewierstwa i zdrady. Kazał potem nowy król dwunastu rycerzom zrobić nade mną sąd, więc zrobili, wyzuwając mnie, wiernego sługę prawdy i sprawiedliwości, ze wszelkiego mienia oraz godności. Musiałem się ukrywać przed zbrodniarzami, jakbym sam był zbrodniarzem. Taka jest prawda, mój bracie, kronikarzu. Tak możesz napisać w swojej kronice, jeśli starczy ci odwagi postawić prawdę na pierwszym miejscu, przed przyjaźnią możnych i dostojnych.

Wigand słuchał uważnie, a kiedy przy ostatnich słowach Jan zatrzymał się, by podniesionym palcem podkreślić doniosłość swoich słów, zapytał:

– Więc taka jest prawda? Niewielkie ma zatem prawa do korony pani Jadwiga, a już zupełnie żadnych ów litewski książę?

– Tak właśnie. Słyszałem, że przed papieskim sądem został wytoczony proces kanoniczny o nieprawne małżeństwo pani Jadwigi z Jagiełłą, do którego zmusili ją przeniewierczy panowie polscy.

– Już się zaczął – potwierdził Wigand. – Ludzie sprawiedliwi a uczeni dowodzić będą przed owym sądem, że ślub jest nieważny, skoro pani Jadwiga ślubowała wcześniej austriackiemu księciu Wilhelmowi.

– Ma jednak Litwin dość złota, by opłacić wszystkich sędziów – prychnął Jan. – Daje na prawo i lewo majątki swoim stronnikom, i tych ma coraz więcej. Łatwo mu dawać nie ze swojego.

– Siła często idzie przed prawem – zgodził się Wigand. – Ale widzę, że wy nie spodziewacie się już niczego dobrego ani po papieskim sądzie, ani po ludziach sprawiedliwych, którzy, w waszym mniemaniu, albo nie istnieją, albo zapomnieli o potrzebie obrony prawdy...

Ksiądz Jan zerknął spod oka. Był zbyt wytrawnym graczem, żeby nie wiedzieć, że dopiero zbliżają się do sedna rozmowy i że dopiero za chwilę gość wyjawi prawdziwy powód swojego przybycia.

– Ludzie sprawiedliwi? – zapytał zaciekawiony. – Kogóż to macie na myśli?

Wigand chrząknął. – Nie brakuje zapewne takich w polskim królestwie, bo chyba jednak nie wszyscy poszli na służbę pogańskiego władcy. Nie tak dawne to przecież czasy, kiedy jedno słowo pretendenta do tronu gromadziło pod jego znakami wielu zwolenników. A jeśli tych nie starczy, poprosić jeszcze można przyjaciół choćby i za granicami...

Jan zmarszczył brwi.

– Przyjaciół za granicami? O kim to mówicie? Przecież chyba tylko o obcych.

– Czy jeden chrześcijanin może być obcy innemu, kiedy stanąć trzeba przeciw poganinom?

Czy Biały Książę nie stawał pod zakonnymi znakami w walce przeciw pogańskiej Litwie albo przeciw Saracenom w Ziemi Świętej? Stawał, i to wiele razy. Tedy, gdyby znowu chciał się o koronę polską upomnieć, może liczyć, że jego przyjaciele dopomogą mu ją odzyskać. Dla sprawy, dla chrześcijaństwa, dla prawdy.

Jan zesztywniał. Propozycja była niesłychana. Gdzie jest dzisiaj Biały Książę, który dawno porzucił marzenia o koronie, pociągnął do walki z niewiernymi i stał się błędnym rycerzem, goniącym za przygodą, by wreszcie, na starość, założyć mnisi habit?

– Ale przecież Ojciec Święty... – zaczął nieśmiało.

– Ojciec Święty do dziś nie uznał wyboru Jogajły na króla i daj Bóg, nie uzna tego nigdy. A jeśli tak, korona szybko spadnie z jego głowy i zostanie założona na inną. Czyżbyście nie chcieli już, aby była to głowa Białego Księcia? Bo to w jego imieniu mam was zapytać, mistrzu, czy udzielicie mu pomocy?

– W imieniu Białego Księcia? Przecież w klasztorze on, w dalekim Dijon siedzi.

– Siedział, mistrzu. Bo już nie siedzi, a pobożny papież Klemens Siódmy specjalnym aktem udzielił mu poparcia. Tylko więc patrzeć, jak zmienią się wszystkie sprawy w królestwie. Upadnie poganin Jagiełło, powróci świątobliwy i prawdziwie chrześcijański władca. Tedy was w jego imieniu pytam. Czy udzielicie wsparcia? Czy kiedy nadejdzie czas, wezwiecie pod jego sztandary zwolenników prawdziwego dziedzica królestwa?

– Nie wiem, czy ma jeszcze zwolenników, skoro wszyscy idą pod rozkazy Jagiełły, a inni wcześniej jeszcze złożyli hołd pani Jadwidze...

Wigand nie naciskał. Wigand pytał podchwytliwie i pozwalał Janowi zastanowić się i znaleźć stosowną odpowiedź.

– Ale przecież stronnicy Białego Księcia gdzieś są – zauważył teraz. – Nie wymarli przez tych kilka lat, nie wyginęli w powodziach i huraganach. Są. A kto lepiej od was wie, gdzie ich szukać? Kto lepiej od was będzie ich mógł przekonać i poprowadzić?

Ksiądz Jan uśmiechnął się smętnie. Czemuż ta propozycja nie przyszła wcześniej, kiedy był na to czas, kiedy miał jeszcze siły. Czemu nie wcześniej?

– Milczycie? – zapytał Wigand. – Milczycie czy odmawiacie?

Jan z Czarnkowa znowu zaczął chodzić po izbie.

– Nie odmawiam – odrzekł wreszcie. – Nie odmawiałem nigdy w służbie prawdy. Więc i teraz nie odmawiam. Tyle jednak rzeczy mi powiedzieliście, że trudno mi uwierzyć, aby były prawdziwe bardziej niż same spodziewania i marzenia. Bo czasem chciałoby się, żeby zwyciężyła prawda, ale nie zawsze ma ona dość sił. Czy jest coś, co świadczy o tym, że ta prawda będzie miała siłę?

Wigand wyjął z zanadrza jakiś dokument i podał go kronikarzowi.

– Kancelaria Klemensa Siódmego – powiedział ten, patrząc na pieczęcie. – Ale nie wszyscy uznają go za prawowitego papieża, skoro zostaje w Awinionie, a inny rezyduje w Rzymie.

– Prawdziwym papieżem jest ten, kogo popierają chrześcijańscy władcy i ludzie szczerze oddani Kościołowi. Jak wy.

Jan z Czarnkowa gładko przełknął pochlebstwo. Tak bardzo potrzebował uznania i chwały. Chętnie nakłonił ucha słowom gościa.

– Jego Świątobliwość Klemens Siódmy uznał prawa Białego Księcia do polskiego tronu.

Tak jest napisane w owym dokumencie. Czy zatem teraz mi wierzycie, mistrzu? Powiem wam jeszcze, że książę ruszył już do Polski, choć w przebraniu i czeka na znak od swoich wiernych stronników. A kiedy zbiorą się, zadrżą poganie i sługusy niegodnego władcy.

Czy możemy liczyć, że wy, mistrzu, zechcecie jak dawniej być przyjacielem Białego Księcia? Czy zechcecie dać znak i innym waszym przyjaciołom?

Ksiądz Jan przystanął. – Czy wy możecie na mnie liczyć, pytacie? A kim wy jesteście?

– Grupą przyjaciół miłujących prawdę. Prawymi chrześcijanami, którzy pomogą Białemu Księciu odzyskać tron.

– Ale kto jest między wami? Czy znam kogoś, kto godzien mego zaufania?

– Znacie, oczywiście, że znacie. To liczni książęta chrześcijańscy, którzy dopomogą swojemu krewnemu odzyskać należne prawa.

– Opolczyk może? I zapewne Krzyżacy?

– Także i oni. Jaka zatem będzie wasza odpowiedź? Czy doprowadzicie rzecz całą do końca? Czy dla pożytku królestwa i całego chrześcijaństwa zechcecie stanąć na czele tych wszystkich wiernych?

Jan z Czarnkowa westchnął.

– Wielkiej rzeczy wymagacie...

– Bo i sprawa jest wielka, na miarę wielkich ludzi. A Bóg wam pomoże.

– Będę się o to modlił, bo stary już jestem i nie mam dawnych sił.

– Ofiarujcie wiedzę i mądrość. Siłę da kto inny.

Gość księdza Jana opuścił jego mieszkanie przed wieczorem. Zaraz za drzwiami szczelnie owinął się płaszczem i założył na głowę kapelusz. Ruszył ku rynkowi, gdzie kupcy składali już swoje kramy. Tu odszukał stragan, wynajęty przez dwóch cudzoziemców, wystawiających na sprzedaż flamandzkie sukno. Słudzy właśnie ładowali bele materiału na wóz.

Jeden z kupców, wysoki i chudy, imieniem Hugon, spojrzał z zaciekawieniem na Wiganda.

– I co? – zapytał. – Po długim czasie waszej nieobecności miarkuję, że rozmowa była ciekawa.

– Bardzo pouczająca – potwierdził Wigand. Kupiec przyciszył głos.

– A dla naszej sprawy?

– A dla naszej sprawy korzystna.

– Dobrze! – ucieszył się chudy kupiec. – Ale nie rozmawiajmy o tym tutaj. Nie wiadomo, czy nie leżą tu jakie uszy.

Żart był ponury, bo ledwie przed godziną na rynku odbyła się egzekucja na złodzieju, któremu za karę ucięto oba uszy.

– Nie musiałem go nawet przekonywać – powiedział Wigand. – Zdawało się, że od dawna oczekiwał takiego posłania. Obiecałem mu przywództwo...

Hugon zatrzymał się, patrząc na Wiganda z niezadowoleniem. – Przywództwo? – wykrzywił usta. – Nie tak się umawialiśmy.

– Obiecałem, a co dalej będzie, zobaczymy. Jest dość czasu, aby o tym pomyśleć, kiedy nadejdzie odpowiednia pora. Na razie chodzi o to, aby Jan z Czarnkowa poparł nasze starania i skłonił ku nam jak największą liczbę panów i duchownych.

Długo palił się kaganek w izbie księdza Jana. Noc już zapadła, a ciągłe widać było światło w małym oknie. Nad ranem sługa zajrzał bez pytania do izby.

– Wybaczcie, że ośmielam się wam przeszkodzić – zmieszał się na widok księdza siedzącego nadal przy pulpicie. – Chciałem tylko sprawdzić, czy z wami wszystko w porządku.

– Tak? – głos księdza był nieobecny, jak gdyby myślał zupełnie o czym innym.

– Mówię, że chciałem tylko sprawdzić, czy z wami wszystko w porządku – tłumaczył się sługa.

Teraz dopiero Jan to zrozumiał. Służący Przybek od początku wydawał się mu nadmiernie opiekuńczy. Nastał tu niedawno, ledwo przed kilkoma miesiącami, a ksiądz podejrzewał, że jest opłacany z kieszeni arcybiskupa, który kazał śledzić jego poczynania i donosić sobie, kto odwiedza kronikarza. Może nawet podsłuchiwał pod drzwiami. Ksiądz wzdrygnął się na taką możliwość. To byłaby po prostu katastrofa!

– Co mówiłeś? – zapytał, niby obudzony z zamyślenia. – A, nie, nic złego się nie stało.

Siedzę, bo wiele jeszcze pracy przede mną, a czasu nie przybywa.

Sługa był młody i obce mu były tego typu rozważania, słuchał więc tylko w milczeniu.

Ksiądz Jan pomyślał, że pewnie arcybiskup wybrał go nie bez racji, bo chłopak nie wyglądał na głupiego. Nigdy wcześniej nie przyszło mu do głowy, ale nagle postanowił się o tym przekonać, już od razu, w tej chwili, bo ta wiadomość mogłaby się okazać.

– Widziałeś mojego gościa? – zapytał.

– Tak – potwierdził chłopak.

– Mógłbyś go odszukać? Poznasz go? Trzeba go przywołać albo chociaż odszukać i porozmawiać w moim imieniu. Kiedy tu był, zapomniałem powiedzieć mu o pewnej ważnej rzeczy...

Przerwał i patrzył na chłopaka spod oka. Służący oczywiście dał się złapać w prostą pułapkę.

– Rozpoznam go – zapewnił szybko. – Przypadkiem wiem nawet, gdzie niechybnie się zatrzymał...

– Ach, tak – ucieszył się ksiądz. – To bardzo dobrze. Pójdziesz zatem do niego i zaniesiesz ode mnie posłanie. Tylko musiałbyś pobiec zaraz, bo świt już niedaleko, a mówił, że z samego rana rusza stąd.

Służący nie zmartwił się czekającą go po ciemku drogą. – Możecie zdać się na mnie – zapewnił. – Wykonam dokładnie, co należy.

Jan podszedł do blatu i skreślił kilka słów na skrawku papieru, posypał inkaust piaskiem, strząsnął go, a potem podał list posłańcowi.

– Zaniesiesz i przeprosisz, że byłem taki nieuważny i nie pomyślałem o tym od razu. Włóż list w zanadrze i postaraj się, żeby cię nikt nie widział. Po co mają gadać, że odwiedzają mnie goście ze świata.

Służący schował papier i zaraz pobiegł wypełnić polecenie.

Służący Przybek dotarł do przyrynkowej gospody, gdzie zatrzymali się obcy kupcy, tam odszukał Wiganda, któremu wręczył list. Ten natychmiast wciągnął posłańca do izby i zamknął drzwi. Kupiec Hugon przeczytał list i roześmiał się półgłosem.

– Głupi klecha! – mruknął. – Posłuchajcie, co pisze. „Winniśmy być bardzo ostrożni.

Wysyłam wam mojego służącego, który jest na usługach arcybiskupa i ma zadanie mnie śledzić. Każcie mu powtórzyć dla mnie jakieś słowo i podziękujcie za wiadomość. W ten sposób chcę się upewnić co do swoich podejrzeń. "

Roześmiali się wszyscy, chudy kupiec, kronikarz Wigand i księży sługa.

– Nie wyprowadzajmy go z błędu – postanowił Hugon. – Niech myśli, że szpiegujesz na polecenie arcybiskupa.

– Dobrze – zgodził się służący. – Ale jego uwaga o ostrożności wydaje się na miejscu.

– Może i tak – odrzekł chudy kupiec. – Ale nie tobie o tym stanowić. Zrobisz to, co zostanie ci nakazane. Teraz chcę, abyś wrócił, powiedział, że spotkałeś pana Wiganda i dostarczyłeś mu wiadomość. On podziękował i przekazał hasło: użyć słonej wody.

– Użyć słonej wody – powtórzył posłaniec.

– Co o tym wszystkim myślicie, bracie? – zapytał Wigand.

– Teraz on nasz – powiedział Hugon z zadowoleniem. – Tylko nie można spuścić go z oka.

Kto wie, czy rzeczywiście wszystko mu odebrano, zanim poszedł na banicję. Brat Wigand twierdzi, że dał do zrozumienia, że jest w stanie wspomóc Białego Księcia niemałymi pieniędzmi. Zakon będzie nam wdzięczny za nasze starania, jeśli okaże się to prawdą.

– Tak zrozumiałem.

– Zatem coś ma, a tylko udaje biednego.

– Nie udaje, jest dość biedny. A jeśli ma co z dawnych czasów, to albo boi się odkryć, albo czeka na sposobność.

– Teraz mu damy taką sposobność.

Ksiądz Jan nie spał, kiedy służący powrócił.

– Wszystko wypełniłem, jak kazaliście – pokłonił się. – Pana Wiganda jeszcze zastałem i bardzo się ucieszył z waszego listu. Kazał podziękować. I powiedział jeszcze słowa, których nie rozumiem.

– Nie musisz rozumieć. Wystarczy, że powtórzysz.

– Powiedział tak: trzeba użyć słonej wody.

– Ach, tak powiedział. To dobrze, teraz wszystko jasne. Dobrze się sprawiłeś. Idź odpocząć, a ja się na trochę położę. To był długi i męczący dzień.

Ale nie poszedł spać od razu. Usiadł jeszcze do pulpitu i napisał kilka listów, które starannie zapieczętował woskiem.

Jeden z nich adresowany był do klasztoru benedyktynów we francuskim Dijon.

Zadania i misje

Ksiądz Jan z Czarnkowa zaraz rano, po niedługim wypoczynku, zawiadomił pisarza arcybiskupa, że pokornie prosi o posłuchanie w pilnej sprawie. Sekretarz kręcił nosem, bo był na dorobku i lubił dokuczać innym, a już szczególnie ludziom mniejszego znaczenia.

W końcu jednak zgodził się przedstawić jego sprawę i Bodzanta przyjął księdza jeszcze tego samego wieczora.

Arcybiskup siedział na podwyższeniu w swoim pałacu, w sali, gdzie zwykle przyjmował ważne osobistości, kiedy gościł w Gnieźnie.

Ksiądz Jan ukłonił się, pocałował pierścień.

– No? – zapytał Bodzanta. – Z czym przychodzicie? Pono to pilna sprawa, ale mówcie krótko, bo czekają mnie jeszcze dwa albo i trzy nudne posłuchania. Tylko dla was uczyniłem wyjątek.

– Dziękuję serdecznie, wasza eminencjo – ukłonił się Jan. – Chciałem was prosić, byście zezwolili mi się pomodlić...

Arcybiskup zmarszczył brwi.

– Żarty? – zapytał. – Ja miałbym wam udzielać zezwolenia na modlitwy? Czy to nie należy do waszych obowiązków?

– Chciałbym pomodlić się w specjalnym miejscu – wyjaśnił Jan. – Sami opowiadaliście o pewnej niezwykłej górze, gdzie znajduje się przedziwna, słynąca cudami Ikona.

Skończyłem właśnie kolejne rozdziały mojej kroniki i zanim wezmę się do następnych, chciałbym się ofiarować, by praca poszła raźno. Nie jestem już młody i czuję się nie najlepiej...

Arcybiskup Bodzanta rozpromienił się.

– Pochwalam! – powiedział zadowolony. – Z całego serca pochwalam. To zaiste cudowny obraz, a wam doda sił, jeśli czujecie się niezdrowy. Jedźcie, oczywiście, że jedźcie!

Trzeba, żebyście pojechali. Wprost musicie pojechać! O, to naprawdę bardzo dobry, cudowny pomysł. Z całego serca żałuję, że nie mogę wam towarzyszyć. Nie mogę, bo rozumiecie, obowiązki względem kościoła i królestwa. Ale wy jedźcie, jedźcie koniecznie!

– Ależ proponowaliście – poprawił ksiądz Jan. – Mówiliście wiele o Cudownej Ikonie. Przecież to od was się o niej dowiedziałem.

– A, tak, tak. Więc kiedy to chcecie ruszać?

– Nie chciałbym odkładać... Może najlepiej od razu... Jutro.

– Jutro? – zdziwił się arcybiskup. – Tak nagle?

– Bo nagle zapragnąłem ogrzać się w blasku owej Ikony – wyjaśnił Jan. – A skoro nagle zapragnąłem, kto wie, czy to nie sam Bóg podpowiedział mi, abym rzetelniej wziął się do swoich obowiązków. Prawdę mówiąc od dawna przemyśliwałem już o tym, ale zawsze szukałem wymówki, że nie mam czasu, że jestem zajęty, że to daleko...

– O, to mi się podoba! – ucieszył się arcybiskup. – Doskonale. Zatem jedźcie, choćby i jutro, jeśli takie pragnienie odczuwacie. Dam wam coś i ze swojej szkatuły, byście po drodze nie musieli cierpieć niewygody. Macie przecież swój wiek. Szkoda, doprawdy, wielka szkoda, że nie mogę jechać z wami...

– Pomodlę się i w imieniu waszej eminencji.

– O, będę wam wdzięczny! Tedy ustalone. Niechaj wam dadzą konia i pachołka do pomocy.

– Za konia serdecznie dziękuję. Ale pachołek chyba niepotrzebny.

– Niepotrzebny? Co też mówicie? Nie godzi się, aby ktoś tak jak wy dostojny jechał sam i sam zajmował się wszystkim. I gospodą, i koniem, i czym tam jeszcze. Czasu byście nie mieli ani na modlitwę, ani na pobożne rozmyślania. Pachołek jest potrzebny!

Ksiądz Jan westchnął. No, trudno, niech będzie pachołek, skoro arcybiskup nie chce go puścić bez opieki. Najlepiej niech będzie ten, który i tak śledzi go z rozkazu przełożonego.

Tylko chłopaka trzeba trzymać z dala od spraw ważnych.

– To może wezmę mojego służącego – zaproponował nieśmiało.

– Niech będzie – zgodził się arcybiskup. – Chodzi tylko o to, byście niewygód nie cierpieli po drodze. To jutro pojedziecie, tak? Tedy wstąpcie do mnie przed podróżą, dam wam listy do miłego mojemu sercu ojca przeora w klasztorze na Jasnej Górze.

– Oczywiście, wasza eminencjo – zapewnił ksiądz Jan.

Rano Bodzanta wręczył księdzu Janowi chudą sakiewkę. – Powinno wystarczyć – ocenił.

Puszył się zadowolony, kiedy ksiądz Jan dziękował z pokorą, bo istotnie zobaczyć pokornym człowieka, który był niegdyś podkanclerzym królestwa, mogło sprawiać zadowolenie. A ksiądz Jan, choć pozbawiony urzędów i odarty ze wszystkiego, praktycznie uwięziony, nieczęsto dawał po sobie znać, że pogodził się ze swoim losem.

Arcybiskup łatwo przystał i na inną prośbę księdza Jana. – Ten Radosław, kto taki? – zapytał tylko. – Rzeczywiście świątobliwy?

– Znałem ojca Radosława w młodości. Znałem i mogę zaświadczyć, że wtedy już w jego postępowaniu dały się zauważyć wyraźne znaki świętości. Uznałem, że powinienem o tym powiedzieć wszystkim, komu należy. Szczególnie, że znowu doniesiono o kolejnych cudach, dziejących się u jego grobu. Jestem już w wieku, kiedy trzeba mi rozmaite sprawy zakończyć i uporządkować. Jeśli zatem zezwolicie, pojadę też na miejsce jego pochówku, aby się tam pomodlić. Po powrocie złożę wam szczegółowe sprawozdanie, byście mogli podjąć stosowną decyzję.

Bodzanta był łaskawy i w dobrym nastroju. Nie mógł przypuszczać, że prośba księdza Jana może mieć też jakiś inny, ukryty sens.

– To bardzo dobry pomysł – zgodził się natychmiast. – Macie rację, mówiąc, że trzeba nam dzisiaj wzorów dobrego postępowania. Jedźcie zatem i do owego Klimontowa, zbierzcie dowody i zeznania, a potem przedstawcie mi do zatwierdzenia.

– Dziękuję, waszej miłości.

– To wszystko? Zatem, ruszajcie z Bogiem.

Mikołaj syn Jeno drugi już tydzień prowadził pochód na południe. On na czele, za nim ośmiu jego ludzi, kniaź Andrzej Garbaty, dalej kusznicy przydzieleni przez marszałka.

Król pozwolił nie nakładać kniaziowi więzów, ale przykazał strzec go pilnie i w żadnym wypadku nie dopuścić do ucieczki. Z tego powodu Mikołaj wybrał dla jeńca najgorszego wierzchowca, jakiego mógł znaleźć. Gdyby bowiem przyszło księciu do głowy uciekać, nie mógłby ujść daleko.

On sam, ponury i milczący, początkowo jechał z dumnie podniesioną głową i nie odzywał się wcale. Na postojach brał wydzielony chleb i suszone mięso, popijał wodą, nie dziękując nawet skinieniem.

Mikołaj, który nie tak dawno sam był jeńcem i dokładnie pamiętał o wszystkich drobnych uciążliwościach niewoli, starał się, aby księciu było możliwie najwygodniej, co oczywiście nie było łatwe.

– Mam was dostarczyć do zamku w Chęcinach – powiedział, zanim wyruszyli w drogę. – Żaden z moich ludzi nie uczyni wam despektu, póki będziecie stosować się do poleceń mojego i waszego króla. A z jego woli jedziecie tam, dokąd jedziecie. Król miłościwy mnie zostawił decyzję, czy macie jechać w więzach, czy też wolno. Jeśli zatem dacie słowo, kniaziu, że nie będziecie uciekać, nie będę was wiązał.

– Daję słowo – natychmiast zgodził się Andrzej Garbaty i dalej swobodnie powodował koniem.

Ale tylko przez pierwszy dzień podróży. Drugiego, ledwie wyruszyli, książę zapomniał o danym słowie i spróbował ucieczki. Byli nad rzeką, gdzie kniaź spodziewał się natrafić na swoich zwolenników. Wykorzystał chwilę, gdy czołowy oddział wysforował się znacznie do przodu, tylna zaś straż nie wyjechała jeszcze zza zakrętu ledwie widocznej leśnej dróżki. Cichcem skręcił w bok, wjeżdżając w las, a zanim eskorta zorientowała się, co się święci, był już o dwa pacierze od nich. Mikołaj sam tego nie widział, bo z jednym z żołnierzy pojechał daleko naprzód, zobaczyć czy droga przed nimi jest bezpieczna.

Zawrócił go krzyk strzelców, którzy natychmiast rzucili się w pościg. Dłuższą chwilę trwało zamieszanie, aż Mikołaj powrócił i ostrym głosem zaprowadził porządek. Kazał kilku ludziom z tylnej straży zostać na drodze i czekać, a reszcie ruszyć śladem uciekiniera i iść ławą, jak najszerzej, aby nie przegapić go ukrytego gdzieś w zaroślach czy krzakach, bo na ślady nie można było liczyć.

Dogonili go wkrótce, ponieważ uciekający natrafił na małe jeziorko i musiał się zatrzymać. Postanowił ruszyć w lewo, próbując objechać wodę, ale grunt był tu grząski, brzeg porośnięty trzciną i nigdzie żadnej drogi ani ścieżki.

Kiedy zobaczył, że zapędzili go pomiędzy zarośla, zatrzymał konia i czekał, aż dojadą i pojmają na nowo. A gdy Mikołaj nadjechał, zwrócił się do księcia z pretensją:

– Postąpiliście niegodnie, kniaziu. Przecież daliście słowo!

Andrzej Garbaty dumnie podniósł głowę.

– Tobie? – zapytał ze wzgardą. – Prawdziwe słowo mogę dać tylko komuś sobie równemu.

Mikołaj poczuł się niemile dotknięty. Dłuższą chwilę trwało, zanim zdobył się na odpowiedź. – Jak chcecie – rzucił w końcu. – Skoro nic dla was nie znaczy wasze słowo dane mnie, dla mnie nic nie znaczy wasze pochodzenie, widać wolicie być nie kniaziem, a tylko jeńcem.

I kazał założyć mu sznury na ręce.

Z Rusi Czerwonej nadchodziły dobre wieści. Wojenna wyprawa, prowadzona przez najdostojniejszą panią, królową Jadwigę, przyniosła oczekiwany skutek. Na nic zdały się knowania Opolczyka. Na widok zastępów, idących za królową Jadwigą w błyszczącej białej zbroi, cała ziemia, wszystkie miasta, grody i zamki po kolei uznawały zwierzchnictwo polskiej władczyni, składały hołd i przysięgę na wierność, a potem radośnie odbierały dowody jej szlachetności i szczodrości.

Stali ustawieni na rynku, cechami, wedle godności i starszeństwa, w bogatych płaszczach, w kołnierzach futrzanych, jedwabiach, sukniach zdobionych złotem i perłami, przy łańcuchach, w haftowanych czapkach, zawojach i kołpakach z rzadkimi piórami.

Przekazano już dary w srebrze, wosku, futrach, kosztownościach, drogich tkaninach i dywanach tkanych w Arabii.

Wytoczono już z piwnic beczki, z których miano napełnić winem wielkie kadzie wystawione na rynku, by wieczorem każdy mógł z nich czerpać do woli.

Zamówiono już śpiewane msze święte za pomyślność monarchini, odbyto modły w kościołach i cerkwiach, z których niósł się teraz dźwięk dzwonów.

Obwoływacze po raz kolejny ogłaszali wolę pani Jadwigi, by wiedzieli o niej najlichsi nawet poddani w najodleglejszych zakątkach królestwa.

– Wszystkim kupcom w mieście naszym Lwowie, dla których mamy wdzięczność i uszanowanie, dajemy niniejszym prawo wolnego handlu, tutaj i dokąd tylko zechcą pojechać ze swoimi towarami. A ponieważ wszyscy oni ponieśli dla naszego majestatu zasługi i ofiary, niechaj będzie wiadomo wszystkim, że ich miłujemy wszystkich równo i oni równi mają być wobec siebie, co do wszelkich praw i ciężarów. Przywilejami zaś tymi obdarzamy wszystkich, którzy skupieni w cechach kupieckich i gildiach, znajdują się w mieście naszym Lwowie, bez różnicy religii i wyznania, tak więc równi być mają wszyscy chrześcijanie, Ormianie, katolicy i Rusini, Żydzi, a takoż i Saraceni. A wszyscy, którzy w jakikolwiek sposób chcieliby przeszkadzać w ich zadaniach, podlegać będą sprawiedliwości naszych starostów, a jeśli zajdzie potrzeba, i przed nami odpowiadać będą. O czym zaświadczamy my, Jadwiga, królowa i dziedziczka Polski, wielka księżna Litwy, władczyni Krakowa, Sandomierza, Łęczycy i Sieradza, pani Rusi i Pomorza...

Stali gromadą i kłaniając się nisko królewskiemu majestatowi, dziękowali za jego przyzwolenie i łaskę. Kupcy z Polski i Śląska. Kupcy z Rusi, Czech i Niemiec. Ormianie, Grecy i Żydzi. I Saraceni.

I Saleh al-Mansur, tajny wysłannik tureckiego sułtana, jego oko i jego ucho.

Zostać wojewodą

Na Litwę, gdzie nadal przebywał król Jagiełło , docierały jednak także złe wieści. Panowie zakonni z wielką siłą prowadzili wojnę przeciw litewskiej Żmudzi, jakby zupełnie nie przejmując się nieodległą obecnością polskiego władcy, a szli szybko przed siebie, krwawo znacząc szlak wyprawy.

Potwierdziła się wiadomość, że Krzyżacy rozpoczęli starania u papieża Urbana VI, aby uznał za nieważny ślub wielkiego księcia Jogajły z królową Jadwigą, a przez to nieważny także wybór litewskiego kniazia na polskiego króla.

Powiadomiono, że do królestwa wybiera się z Francji Biały Książę, namaszczony przez papieża Klemensa VII z Awinionu, aby upomnieć się o prawa do korony. Jego zwolennicy już się zbierają po cichu i tylko patrzeć, jak rozniecą wojnę w państwie.

W dodatku panowie polscy sarkali, kiedy król naznaczył litewskim wielkorządcą swojego brata księcia Skirgajłę, zwanego przez nich Skirgiełłą.

– Raczcie zważyć, najjaśniejszy panie – mówili. – Burzą się nasi ludzie, żeście wyznaczyli swojego szlachetnego brata, aby rządził nami, boć chociaż to kniaź, to jednak człek prawosławnej wiary, wedle zatem naszego rozeznania schizmatyk! Jakże on rządzić ma nad katolikami?!

– Szlachetny książę Skirgajło rządzić ma tutaj w moim imieniu, panowie – odpowiedział król. – Ma siłę, moją wdzięczność i moją miłość. Jego słuchają poddani i on będzie tu rządził, póki będzie taka potrzeba. A któregoś dnia poślę go gdzie indziej i gdzie indziej dam mu kniaziowanie. Teraz zaś, póki sprawy nie zostaną uładzone, on tu będzie panem, a od was wymagam, byście udzielili mu pomocy tak wielkiej, jakiej będzie potrzebował, aby dalej prowadzić dzieło chrztu mojego kraju. Czy nie uzgodniliśmy, że wszyscy będą zrównani w Koronie i w księstwach moich litewskich? Prowadzimy wojny, te wojny trzeba nam najpierw wygrać, abyśmy w całym naszym królestwie mogli zaprowadzić chrześcijański ład. Potrzebny zatem wojownik i wódz. A takim jest mój brat Skirgajło. I tak będzie, póki swojej woli nie zmienię.

– Niedobre wieści, miłościwy panie – kanclerz Zaklika, zasapany, spocony, z trudem łapał powietrze, po krótkim biegu, do jakiego zmusił go król Jagiełło, szybko idąc przez wojskowy obóz. – Trzeba zwołać radę, usiąść i zastanowić się, co czynić.

– Mówcie od razu – zażądał król. – Niedobre wieści trzeba poznawać jak najszybciej.

Wtedy jest czas przeciwdziałać złym wydarzeniom.

– Klemens Siódmy udzielił poparcia Białemu Księciu. Będzie się on starał o złożenie was z tronu. Pomoże mu książę Opolczyk, to pewne, ale i innych wrogów wam nie brakuje.

– Klemens to przecież antypapież – zauważył Jagiełło, nie zatrzymując się. – Sami mnie zapewnialiście, że jego słowo z Awinionu nie ma takiej mocy jak słowo rzymskiego papieża Urbana.

– Ale niektórzy go słuchają, jeśli im to dogadza. Płacą mu Krzyżacy, widząc w tym interes, podobnie jak płacą i papieżowi rzymskiemu Urbanowi. Płaci Opolczyk, gdy trzeba, płacą Węgrzy niezadowoleni z sukcesów waszej dostojnej małżonki na Rusi. Zapłacił też niewątpliwie Biały Książę.

– Któż on? I czy może liczyć tutaj na stronników?

– Może, miłościwy panie. To wuj dostojnej królowej Jadwigi. Książę z Gniewkowa, krzyżowiec i bardzo sławny rycerz, a ostatnio mnich u benedyktynów w Dijon. Jeśli przyjedzie do Polski, uczyni tu mąt i pożogę.

– Kto mu udzieli schronienia i wsparcia?

– Poprze go książę Opolczyk, którego dostojna pani Jadwiga pozbawiła władzy nad Rusią.

Poprą go niektóre rody wielkopolskie, to pewne. A kiedy te się zjednoczą, zacznie przybywać i innych stronników.

– Cóż tedy radzisz?

– Nie wpuścić Białego Księcia do Polski. Trzeba, miłościwy panie, wszystkie siły skierować na to, aby trzymać go z dala od naszych ludzi i naszych ziem. Inaczej powstanie ferment, a zaraz potem bunt. Jeśli zaś tak się zdarzy, Krzyżacy pójdą mu w pomoc, a i Węgrzy upomną się o swoje. Panowie zakonni nagłaśniają proces przeciw wam, a gotowi pójść na każde fałszerstwo i kłamstwo. Im wszystko jedno, czy wasz tron zajmie Biały Książę czy może Wilhelm austriacki. Kogo posadzą, tym będą rządzić. Boję się, że może nam sił nie starczyć, by jednocześnie walczyć wszędzie i ze wszystkimi...

Król przyglądał się chwilę kanclerzowi, a Zaklika z Międzygórza nie miał uradowanej miny.

– Jaka jest wasza odpowiedź, miłościwy panie?

– Poproście obecnych panów na wieczór do mojego namiotu – zarządził Jagiełło, tocząc spojrzeniem po obozie, od namiotu do namiotu, od znaku do znaku. – Zaiste, potrzebujemy dobrej rady.

Skinął ręką kanclerzowi, że może odejść, a sam poszedł wolno dalej, przemierzając obóz samotnie, tylko w towarzystwie dwóch uzbrojonych żołnierzy. Chodził tak długo, aż doszedł na koniec obozowiska, gdzie znajdowali się pomniejsi rycerze ze świty albo ci, którzy dopiero starali się o królewską łaskę. Był to sam skraj obozu, zaraz potem zaczynał się już las.

Ostatni namiot był wielki, choć wyraźnie podniszczony. Na wywieszonej na zewnątrz tarczy herbowej widać było rysunek tura o rozłożonych rogach. Pod tarczą siedział pachołek i kościaną igłą naprawiał odzież, trzymaną na kolanach.

Król przystanął. – Człowieku – zwrócił się do siedzącego. – Zapytaj swojego pana, czy zechce wyjść na małą przechadzkę.

Sługa podniósł głowę, nie rozpoznał gościa i odmówił. – Mój pan odpoczywa – powiedział.

– Zabronił budzić.

Wstał, trzymając w jednej ręce łatany kaftan a w drugiej igłę, gotów bronić dostępu do namiotu. Ale w tej samej chwili wyjrzał z niego starszy rycerz, niski, siwy. Zdziwił się bardzo, widząc gościa.

– Witajcie, panie Bartoszu – zagadnął król. – Poczekam, aż się nieco ogarniecie.

Pan Bartosz cofnął się do wnętrza, półgłosem rugając sługę za gapowatość, a po chwili wyszedł ubrany już w kaftan nabijany żelaznymi płytkami.

– Wasza królewska mość?

Jagiełło skinieniem ręki pokazał kierunek.

– Przejdźmy się nieco, panie Bartoszu.

I wolnym krokiem ruszył brzegiem obozowiska, a pan z Odolanowa kroczył obok z zasępioną miną. Pana Bartosza, niegdyś wielkiego wojownika, starostę kujawskiego, przyjaciela książąt, od dawna omijała królewska łaska, więc i teraz nie liczył na odmianę swego położenia.

– Panie Bartoszu – zaczął król. – Widzę was w moim obozie, więc wnioskuję, że zdecydowaliście być wierni polskiej koronie?

Pan z Odolanowa chrząknął.

– Złożyłem hołd, najjaśniejszy panie.

W przeszłości wielokrotnie dzięki swojej odwadze zdobywał prawie wszystko, ale z powodu pochopności wielokrotnie wszystko tracił. Mówiono, że działał, zanim pomyślał.

Teraz wolał być ostrożny.

– Pamiętam wasze przysięgi – potwierdził Jagiełło. – Ale chciałem was zapytać, czy jesteście jak dawniej przede wszystkim spragnionym przygód rycerzem? Czy dziś inaczej widzicie swoją rolę w królestwie, czy może nadal jesteście, jak to u was mówią, warchołem?

Bartosz z Odolanowa zacisnął wargi. Zatrzymali się właśnie przy zagrodzie, jaką urządzono przy jednym z namiotów, i król z uwagą oglądał uwiązane tam konie. Był odwrócony plecami.

Bartosz przełknął ślinę, z trudem powstrzymując się przed wybuchem. – Hołd złożyłem z serca – odpowiedział. – A wy, miłościwy panie, nie macie powodu wątpić w szczerość moich intencji.

– Nie chciałem was urazić, panie Bartoszu – uśmiechnął się król, odwracając do rycerza. – To tylko pytanie. Powiadają wszędzie, jak wybitnym jesteście rycerzem. Bitnym i sławnym, a chytrym, a przemyślnym, sam nie wiem, jakim jeszcze. Kimś, komu nie dorównuje w Polsce nikt, a i w obcych krajach mało kto.

Pan z Odolanowa także się uśmiechnął, mile połechtany. Dziś miał prawie sześćdziesiąt lat, ale kiedyś, całkiem jeszcze niedawno...

– Byłem taki – przyznał. – Mam nadzieję, że nadal taki jestem.

Ruszyli znowu do przodu, Jagiełło, a obok niego pan Bartosz, królewska eskorta kilka kroków z tyłu.

– Pamiętam, jak to urządziliście zasadzkę na francuskich rycerzy, co to jechali na służbę do Krzyżaków – przypomniał król. – Pieśni śpiewają o tej wyprawie.

Bartosz z Odolanowa uśmiechnął się do swoich wspomnień. – Prawda, że lubiłem przygodę – przyznał się niespodziewanie. – Ale tak bywało, teraz, zapewniam, jestem starszy i chyba spokojniejszy.

Przeczuwał, że rozmowa ta może być dla niego ważna i chciał w niej wypaść jak najlepiej.

– Ech, nie doceniacie siebie, panie Bartoszu, nie doceniacie – odpowiedział Jagiełło.

Znowu zatrzymał się przy jakimś namiocie, oglądał uprzęż, smukłymi palcami miętosił wywieszone na kołkach skórzane kaftany, nogawice i czepce. Odezwał się dopiero, gdy odeszli znowu dalej, ku lasowi, gdzie nie mogły ich słyszeć niepowołane uszy.

– Z panami waszego pokroju bywa kłopotliwie – zauważył. – Bo to wiecie, królem być dla maluczkich, łatwa sprawa. Ale jak tu być królem dla wielkich, co to swojego mają dosyć, bo co niby miałbym im ofiarować w podzięce? Weźmy choćby was. Samych grodów macie kilka, a z nich i innych majętności tyle dochodu, że mało kto w całym państwie mógłby wam dorównać...

Bartosz z Odolanowa jeszcze nie był pewny, czy król kpi z niego, czy tylko wystawia na próbę. Wolał, kiedy wszystko było zrozumiałe i proste.

– Miłościwy panie – odezwał się cicho. – Znacie mnie, a ja, wybaczcie, znam was. Więc jeśli wola, mówcie bez ogródek, prosto. Po co kołować.

Król niespodziewanie ujął rycerza pod rękę i poprowadził dalej, jeszcze bliżej lasu.

– Od razu? – zapytał zadowolony. – Niech będzie od razu. Zatem, panie Bartoszu, może chcielibyście wyświadczyć mi przysługę?

Trzymał rękę Bartosza, jakby nie zamierzał go puścić przed uzyskaniem odpowiedzi.

Pan z Odolanowa wiedział, że nie powinien uwalniać się z uścisku. – Przybyłem tu, aby wam służyć, miłościwy panie – przypomniał.

– Hasaliście po kraju dla okupu i dla przygody, a myślę, że choć jesteście nieco starszy, teraz wam trochę tego brakuje. Nie pohasalibyście znowu?

Bartosz z Odolanowa nastawił uszu.

– Teraz może bym i pohasał, jak mówicie, bo chyba i po to też przybyłem na Litwę. Ale spokojnie przecież i za bardzo sposobności nie ma. Sami mówiliście, że nie możemy mieszać się do wojny Krzyżaków ze Żmudzią.

– A jeśli dam wam okazję? Może wzięlibyście jaki zamek na pograniczu i na własną rękę powojowali trochę z Krzyżakami? Niby mamy pokój, a oni co i raz bezkarnie szarpią nasze włości. Sam papież upomina mnie, żebym nie wszczynał wojny z Krzyżakami. Zatem, ja nie mogę. Ale może wy bylibyście chętni na jedną czy drugą wyprawę? Nie lubicie przecież, aby wam miecz rdzewiał w pochwie.

– Nie lubię – przyznał Bartosz.

– Więc nie odmówilibyście takiej przysługi?

– Nie odmówiłbym – porywczo odparł pan z Odolanowa.

Król zatrzymał się i zajrzał rozmówcy w oczy.

– A jeśli was zrobię wojewodą? – zapytał.

Pan Bartosz drgnął zaskoczony. Aż takiej łaski się nie spodziewał. – Rozkazujcie, miłościwy panie – ukłonił się z powagą.

Król uśmiechnął się zadowolony, ponownie ujął Bartosza pod rękę i poszli dalej.

– Książę gniewkowski przypomniał sobie, że pochodzi z królewskiego rodu – powiedział. – A przypomniawszy, postanowił uczynić u nas mąt. Donoszą mi, że ruszył właśnie do Polski ze swojego klasztoru w Dijon, a będzie tu szukał sojuszników. Popierają go Krzyżacy, popiera antypapież Klemens Siódmy, znajdzie poparcie u księcia Opolczyka, a może i u was?

Pan Bartosz pokręcił głową.

– Biały Książę jest już stary – zauważył. – Dawno go nie widziano i niełatwo znajdzie tu popleczników.

– Powiadają, że tylko go patrzeć w Wielkopolsce.

– Ach! – domyślił się nagle pan z Odolanowa. – Więc chcecie mnie wypróbować, najjaśniejszy panie?

– Czemu nie, panie Bartoszu? Chcecie być poznańskim wojewodą? Tedy mi schwytajcie Białego Księcia, jak niegdyś schwytaliście francuskich rycerzy, co to jechali na służbę do Krzyżaków. Niemało przecież macie w całym kraju krewnych i przyjaciół. Schwytajcie go i dostawcie do mnie, abym mu wytłumaczył, że nie ma tu czego szukać. Albo sami to mu wytłumaczcie. Zadbajcie tylko, by nikt przedwcześnie nie dowiedział się o naszych planach.

Bartosz z Odolanowa przyłożył rękę do piersi.

– Macie moje słowo, miłościwy panie – zapewnił. – Znam ja ścieżki w Wielkopolsce i za waszym pozwoleniem ustawię odpowiednich ludzi wszędzie gdzie potrzeba, aby upilnowali nawet mysz.

– Zgoda, panie Bartoszu, zgoda – szybko przytaknął król. – Zróbcie, co uznacie za stosowne. Pamiętajcie jednakże, że mamy do czynienia z księciem. Potomkiem królewskiego rodu.

Bartosz z Odolanowa wykrzywił wargi.

– Może i on z królewskiego rodu, ale kto prawdziwie królewskiej krwi sprzedawałby swoją ojcowiznę? A Biały Książę sprzedał księstwo gniewkowskie, czyli swoją ojcowiznę. I to nawet dwa razy. Tedy nie bardzo ma on dokąd wracać.

– Ależ ma dokąd – podpowiedział król z uśmiechem. – Oczywiście, że ma. Niechaj powróci do klasztoru w Dijon. Z takiego rozwiązania byłbym najbardziej zadowolony.

Wieczorem w królewskim namiocie zgromadzili się najdostojniejsi panowie królestwa, świeccy i duchowni, jacy byli przy królu. Usiedli gromadą, wedle godności, z kanclerzem Zakliką i wileńskim biskupem Andrzejem na przedzie. Wezwani na radę, gotowi byli wysilić umysły nad znalezieniem sposobu ratowania zagrożonego królestwa.

– Ciemne chmury wiszą nad nami – powiedział Jagiełło. – Radźcie.

Nie wspomniał o swojej rozmowie z Bartoszem z Odolanowa. Tego zresztą nie było już w obozie. Odjechał natychmiast po spotkaniu z królem.

Kościół w Klimontowie

Ksiądz Jan z Czarnkowa ruszył na wozie, powożonym przez swojego służącego Przybka, wiodąc też konia pod wierzch. Trzeciego dnia dotarli w okolice Klimontowa, gdzie ksiądz planował nieco się zatrzymać. Pachołka z koniem posłał przodem, wyznaczając mu spotkanie w Mstowie, sam pojechał na grób ojca Radosława.

Klimontowo było malutką osadą, zbudowaną niegdyś wokół kościoła, dziś prawie nie istniejącą. Stał tu tylko drewniany kościół, a właściwie kościółek, niski i pochylony ze starości, mający obok mały cmentarzyk, zarośnięty, opuszczony. Po prawej stronie, za błotnistymi płytkimi stawami, widniały trzy zrujnowane chałupy, między nimi zaś a brzozowym zagajnikiem dom księdza, na podmurówce z kamienia, zaniedbany, porośnięty mchem i zielskiem.

Ksiądz Tymoteusz, niewysoki, o pucołowatej, dziecięcej twarzy i wesołych oczach, przygładził długie, zmierzwione włosy i podał gościowi niewielkie drewniane pudełko.

Był przejęty niespodziewaną wizytą, przestraszony nawet, w znoszonej sutannie wyglądał jakby oderwany od jakichś gospodarskich czynności.

– Tyle po nim zostało.

Jan z Czarnkowa z zaciekawieniem wziął skrzynkę do ręki. Nie była zamknięta na klucz.

Kiedy podniósł wieczko, zobaczył wewnątrz dwie złożone kartki, niewielki nożyk, drewniany różaniec i kilka innych drobnych przedmiotów, jakich używał ojciec Radosław.

A także zasuszony bukiecik konwalii.

– Nie jestem specjalnie uczony – przyznał się nieśmiało ksiądz Tymoteusz. – Prawdę mówiąc, nie wiem nawet, w jakim to języku zostało napisane – Po grecku – powiedział Jan.

– To pobożne rozmyślania ojca Radosława, zapisane po grecku.

Wziął delikatnie w palce zasuszony bukiecik.

– A to? – zapytał.

– Zebrałem je z grobu ojca Radosława – wyjaśnił ksiądz Tymoteusz jakby zawstydzony. – Zebrałem, bo nagle zakwitły, a przecież konwalie nie kwitną, kiedy jest zima i śnieg...

– Jak to śnieg? – zdziwił się Jan.

– Zwyczajnie śnieg. Bo to przecież był luty. Trzeciego dnia onego miesiąca, pamiętam, w święto Błażeja. Zobaczyłem te kwiatki na grobie ojca Radosława. Wielu ludzi widziało to dziwne zjawisko i wszyscy mówili, że to ważny znak. Kiedy więc zwiędły, zebrałem kwiatki, ususzyłem i schowałem tutaj.

– Bardzo dobrze zrobiliście – pochwalił Jan. – Bardzo dobrze, bo to dowód świętości ojca Radosława.

Ksiądz Tymoteusz towarzyszył gościowi cały czas, zaprowadził go do mogiły, chętnie udzielał wyjaśnień, ale odetchnął z ulgą, kiedy Jan poprosił, aby mógł zostać przy grobie i pomodlić się w skupieniu.

– Zaprosiłbym was później na skromny posiłek – wydukał niepewnie. – Biednie tu u nas, ale czym chata bogata. Może przynajmniej wasza dostojność nie odmówi choć kwaśnego mleka, bo gorąco dziś takie...

– Chętnie skorzystam – zgodził się Jan z Czarnkowa. – Upał rzeczywiście dokuczliwy.

Ksiądz pokraśniał z zadowolenia.

– To polecę przygotować wszystko – zapowiedział i pobiegł, nie czekając na pozwolenie.

Ksiądz Jan ukląkł przy mogile, z trudem zginając kolana. Wziął z grobu garść ziemi i rozkruszył ją w palcach.

– I mnie pokryjesz niedługo – mruknął półgłosem. – Ale daj, dobry Panie, żebym wcześniej zdążył spełnić to wszystko, co sobie zamierzyłem.

Klęczał nad mogiłą dość długo i ksiądz Tymoteusz wyglądał go już, wychodząc przed dom i przysłaniając oczy dłonią. Ale wreszcie gość skończył modlitwy i przyszedł na plebanię.

Była to zwykła wiejska chata, przytulona jedną ścianą do starego, porośniętego mchem muru, o dwóch tylko izbach, zaniedbana i prawie pusta: tylko skrzynia z boku, stół i ława oraz klęcznik w kącie pod prostym krzyżem na ścianie. Druga izba widać pełniła rolę sypialni, bo zobaczyć w niej można było posłanie przykryte narzutą w czerwone i niebieskie pasy.

Dwa małe okna dawały niewiele światła.

Ksiądz Tymoteusz, widząc spojrzenie gościa, od razu zaczął się usprawiedliwiać. – Biednie tu u nas, wasza dostojność. Ksiądz proboszcz rzadko zagląda, więc sam muszę się troszczyć o wszystko. Od czasu, kiedy spalił się duży kościół, ten za stawami, i parafię przeniesiono do Dobrowody, wiernych też ubyło i bywa, że nikogo nie ma na mszy świętej.

– Usiądźmy na powietrzu – zaproponował Jan, któremu nie uśmiechało się zostawać w ciemności. – Napijemy się mleka, a potem was poproszę o pomoc.

– O pomoc? – przestraszył się wikary. – Ale nie wiem, czy...

– Chodzi o pobożną sprawę, a wy mi wyglądacie na odpowiedzialnego człowieka, choć postawiono was w trudnym położeniu. Ale trzeba znosić los, jaki Pan nam naznacza.

Chodźmy na powietrze.

Pod drzewami było chłodniej i muchy tak nie dokuczały. Ksiądz Tymoteusz przyniósł dzban mleka, wychłodzony w studni i podał bochen chleba. Pieczywo pochodziło sprzed kilku dni, ale raczyli się nim, popijając mlekiem, jakby to były niezwykłe specjały.

– Macie tu ciężką służbę – zaczął Jan, nawiązując do wcześniejszych usprawiedliwień księdza. – Widzi mi się, że wszyscy o was całkiem zapomnieli.

Tymoteusz zaczerwienił się i niepewnie pogładził po rozkudłanej głowie.

– Po prawdzie, dawno nikogo tu nie było... – przyznał się ostrożnie. – Owszem, swoje obowiązki wykonuję jak najlepiej, z największym staraniem, ale chciałoby się czasem porozmawiać z kim, poradzić...

Gość spojrzał porozumiewawczo. – Do wizytacji tęsknicie? Biednie tu macie, ale spokojnie.

– No, tak – zgodził się ksiądz Tymoteusz. – Co do spokoju, to jest go aż nadto. Żeby nie tych kilka osób, co czasem zaglądają do kościoła...

Jan odwrócił się, patrząc w kierunku ruin kościółka. Wokoło budynku, nawet na ścieżce wiodącej wprost do wejścia, rosło wysokie zielsko.

– Ale chyba zaglądają dość rzadko. Kiedy był kto ostatnio?

– Niedawno – zaprzeczył ksiądz Tymoteusz.

– Tak? To kiedy?

– No, niedawno.

– A dokładnie?

– No... właściwie to już dłuższy czas nie było nikogo... Dla Bożych stworzeń odprawiam msze święte.

Miał na myśli kury i króliki, łażące po całym obejściu. Właśnie jeden z nich przysunął się do nóg księdza Jana, wspiął się na jego lewą stopę i tam się ułożył. Jan nie poruszył się, pozwalając zwierzątku zostać w miejscu, które sobie wybrało.

– A niewiasta? – zapytał po chwili. Wikary zakrztusił się kawałkiem chleba.

– Nie... niewiasta? – zapytał, nie patrząc na gościa.

– Jaka niewiasta?

– Niewiasta – powtórzył Jan. – Macie chyba jaką gospodynię. Czy przynajmniej chodzi do kościoła?

– A, ta niewiasta! – ucieszył się ksiądz Tymoteusz.

– Ta niewiasta bardzo solennie uczestniczy w nabożeństwach. Tak, bardzo solennie.

Czuł się nieswojo pod uważnym spojrzeniem gościa, a nie miał gdzie uciec ani się schronić.

– Po prawdzie od jakiegoś czasu tylko ona jedna – przyznał. – Nieraz przemyśliwałem już, jakby tu ściągnąć do świętego przybytku jakich ludzi, ale skąd ich wziąć, wasza dostojność? Po tej strasznej zarazie okolica mało tu ludna, a w kościele dziura na dziurze, deszcz leje nawet przez ten ostatni cały kawałek dachu, to i nie przychodzą. Wolą dalej jeździć, do Dobrowody, gdzie kościół godny, księży dwóch wielce uczonych, a wierni zasobni, którzy nie żałują ani na nowy ornat, ani na grube świece. A u nas tak biednie, że i właściwie wstyd, aby pobożni chrześcijanie...

– Bóg – uciął surowo Jan. – Bóg jest wszędzie. Chyba nie myśleliście, że tylko w bogatych, błyszczących od ozdób kościołach? Zapomnieliście już, że Chrystus Pan urodził się w betlejemskiej stajence?

– O, właśnie! – podchwycił ksiądz Tymoteusz. – Zawsze tak myślałem, że Bóg jest wszędzie. I w naszym biednym kościółku też. To dlatego przecież ciągle tu siedzę i robię, co tylko możliwe. I modlitwy odprawiam solennie każdego dnia. Ojcze Nasz i Zdrowaś Maryjo powtarzam najmniej ze sześć razy, a jeszcze Credo...

Przerwał, bo zawstydził się nagle pod uważnym spojrzeniem gościa. Potem zerwał się z ławy i padł na kolana.

– Darujcie, wasza szlachetna dostojność! Darujcie! Wiem, że nie wszystko jest tak, jak się spodziewaliście. Staram się, naprawdę się staram, ale samego mnie tu zostawili, bez żadnej pomocy, i czasem aż wyć się chce w samotności, kiedy nie wiadomo jak postąpić, a poradzić nie ma kogo. Prawda, nie bardzo szła mi nauka w szkołach i preceptorzy nie żałowali rózeg. Z wielkiej łaski zrobiono mnie wikarym. Wiem to dobrze, że z łaski i bardzo jestem wdzięczny wielmożnemu biskupowi. Zazdrościłem innym, jak łatwo idzie im nauka, jak im wchodzi do głowy, jak językiem w gębie obracają niczym koło we młynie. A ja syn prostego kmiecia, tyle się napracowałem, nim udało się szkoły skończyć.

Patrzycie tak, jakby to był jaki grzech. Skoro tak mówicie, to pewnie jest. I pewnie w dodatku wielki grzech. Ale zrozumcie, panie, to nie moja wina, bo ja największe mam o wszystko staranie. I Ojcze Nasz i Zdrowaś Maryjo i Credo... Prawda, innych modlitw jakoś nie zapamiętałem, może uczyłem się za mało, może potem nie miał kto tego sprawdzać i podpowiadać. Tak i zapomniałem. Ale te, co pamiętam, rzetelnie odmawiam, w kościele, na plebanii, i jeszcze na polu czy też gdzie indziej.

– Umiecie czytać?

Ksiądz Tymoteusz załkał. – Umiem – odpowiedział szybko, ale zaraz się poprawił: – To jest, właściwie, umiałem, trochę... Ale tu nie bardzo mam co do czytania, więc chyba część zapomniałem...

– Tak też i myślałem – westchnął Jan z Czarnkowa, patrząc surowo na klęczącego. – Jesteście zwykłym niedoukiem, który przynosi wstyd naszemu świętemu Kościołowi.

Rozumiem teraz, czemu ciągle jesteście tylko biednym wikarym, który nigdy nie zostanie prawdziwym księdzem.

Ksiądz Tymoteusz rozpłakał się na dobre, głośno, żałośnie i rozpaczliwie, jak skrzywdzone dziecko.

Wtedy zza drzew nagle wybiegła kobieta i rzuciła się do nóg gościa. Widocznie była w pobliżu cały czas i wszystko słyszała. Bo padła na kolana przed Janem i przyłączyła się do błagań księdza Tymoteusza.

Była to postawna, obszerna niewiasta, o rumianych policzkach i ciemnych włosach zaplecionych na czubku głowy, przykrytej teraz rąbkiem starego szala, jaki miała na ramionach. Nosiła prostą i biedną suknię, niegdyś chyba brązową, a podobnie jak ksiądz Tymoteusz miała też bose stopy.

– Nie gubcie go, dobry panie! – wołała. – To taki dobry człowiek! Muchy nie ukrzywdzi i swoją służbę wykonuje jak się należy. Może nie zna tych wszystkich mądrości, co znają ludzie z wielkiego świata, ale bardzo dobrze umie Ojcze Nasz, Zdrowaś Maryjo. I jeszcze odmawia Credo. Nie wierzycie? Naprawdę bardzo dobrze. W nocy można go obudzić i odpytać.

– Cicho – próbował uspokoić kobietę ksiądz Tymoteusz, bo ta nie zdawała sobie zupełnie sprawy z tego, że robi mu niedźwiedzią przysługę. – Zamilcz, kobieto. Co ty wygadujesz, Gosławo?

– Wiem dobrze, co mówię! – odcięła się. – Wielki panie, błagam, byście okazali miłosierdzie dla tego biedaka. Czy deszcz, czy śnieg, idzie do kościoła. Każdej niedzieli, a bywa, że i częściej, kiedy wypadają jakie święta. Idzie i modli się tam, jak Pan Bóg przykazał. Za co go karać? Chyba nie za to, że wypełnia nałożone obowiązki. Może są bardziej od niego posłuszni i bardziej sumienni, ale na pewno nie w tej okolicy.

Ksiądz Tymoteusz nie zaprzestał prób uspokojenia kobiety, ale jego gesty, aby nie wtrącała się do nie swoich spraw, pozostawały niezauważone. – Nie przerywaj, Tymoteuszu, nie przerywaj, niechaj to wreszcie powiem.

Ksiądz zamilkł, przyzwyczajony widać do posłuchu, a i Jan z Czarnkowa nie przeszkadzał temu potokowi słów.

– Popatrzcie tylko na niego, dostojny panie! – mówiła szybko, poszczególne słowa podkreślając ruchami pulchnych dłoni. – Co za mizerota! Tylko popatrzcie! Inny już by się utuczył na cudzej krzywdzie, poszedł gdzie indziej, gdzie jadają częściej i tłuściej, a ten siedzi tutaj, bo tu mu siedzieć kazali. Będzie tego ze dwanaście roków, jak tu siedzi sam jak palec, bo tak mu przykazali.

– Jedenaście – poprawił nieśmiało Tymoteusz. – Tylko jedenaście.

– Wszystko jedno! Wielka mi różnica Siedzi tu i modli się na Bożą chwałę, jak jaki świątobliwy pustelnik. A co z tego ma? Co najwyżej małą zasługę przed Bogiem, że nie odstąpił jego kościoła, choć to przecie ruina, jakiej świat nie widział...

– Może coś go tutaj trzyma poza obowiązkiem – zauważył Jan z Czarnkowa. – Wy na przykład.

Niewiasta jednak nie stropiła się wcale.

– A pewnie – odpowiedziała odważnie. – Pewnie, że ja! Inaczej zmarniałby już do szczętu, biedaczek. Kto by mu co ugotował, kto połatał suknię? I kto to widział, żeby tak zdrowy chłop sam siedział na odludziu, jak jaki zbrodzień? Toż to przeciw naturze! Nie po to Pan Bóg stworzył mężczyznę i kobietę, żeby żyli obok siebie, ale żeby żyli ze sobą.

– Nie gadaj! – szepnął przerażony ksiądz Tymoteusz. – Nie gadaj już, kobieto. Czy ty nie widzisz, że mówisz głupstwa?

– Sam jesteś głupi! – odcięła się. – Może się i na tym wszystkim nie znam. Ale oczy mam.

Ma gospodynię proboszcz z Dobrowody, ma proboszcz z Jawornika, może mieć i wikary z Klimontowa.

– Gospodynię – zauważył cierpko Jan z Czarnkowa. – Gospodynię, ale chyba nie miłośnicę.

Kobieta wstała już z klęczek, żeby jej było wygodniej rozmawiać. Po uwadze gościa ujęła się pod boki.

– A jakże! Pewno, że nie miłośnicę, ino gospodynię. Dobrą gospodynię! Gospodyni z Dobrowody ma dwadzieścia lat, jest w talii cienka jak osa, usta ma różowe i pięknie pachnie. Wiadomo, że gospodynię. Boć to przecież nie do miłośnicy, tylko do gospodyni proboszcz mówi: kochanie ty moje, a co i raz kupuje jej świecidełka!

– Co też mówicie! – oburzył się Jan z Czarnkowa.

– Nie może być!

– Pewnie, że nie może – odpowiedziała Gosława.

– Proboszcz z Jawornika też ma gospodynię. Jeszcze piętnastu lat nie ma, a już drugi raz rodziła. Zgadnijcie, z kim ma te dzieci.

Jan z Czarnkowa zamilkł przerażony. Więc tak daleko posunęło się zepsucie? Więc aż tak daleko zaszły złe rzeczy?

– Odejdźcie – poprosił. – Mamy tu jeszcze sprawy kościelne do omówienia.

Niespiesznie otrzepała fartuch.

– Dobrze, pójdę – zgodziła się. – Ale może to i wcale nieźle, że prawdę powiedziałam waszej dostojności. Zostańcie w zdrowiu.

– Idźcie z Bogiem – Jan z Czarnkowa z ulgą pożegnał kobietę, a potem skinął na księdza Tymoteusza, bo ten stał obok ze smętną miną.

– Dolejcie jeszcze mleka.

Tymoteusz pospieszył wykonać polecenie. Martwił się, co z nim będzie dalej, ale wpojona dawno dyscyplina kazała mu przede wszystkim zadbać o wygodę gościa i dać rzetelne sprawozdanie ze swojej działalności. Trzęsły mu się ręce z przejęcia i dzbanek stukał o brzeg kubka.

– Takie to sprawy tutaj... – powiedział cicho. – Na pewno nie jestem taki porządny, jak księża gdzie indziej, taki pobożny, ani taki uczony. Bo chyba bieda nie jest wystarczającym wytłumaczeniem, prawda, wasza wysokość? Chciałbym się choć trochę poprawić... Chciałbym jakoś swoje życie przemienić na lepsze i jakoś takie bardziej podobające się Bogu...

Jan z Czarnkowa siedział pochylony, patrzył przed siebie, na kępę śliw przed domem i myślał o dawnych, bardzo dawnych czasach. Ten tu wikary zielonego pojęcia nie ma o prawdziwych wyzwaniach, jakie Bóg stawia przed człowiekiem. Jakie może postawić.

Pojęcia nie ma o odpowiedzialności, pojęcia nie ma o tym, co uchodzi człowiekowi w duchownej sukience, a czego powinien się wystrzegać.

W ogóle o niczym nie ma pojęcia.

Wzrok Jana spoczął na leżącej na stole szkatułce ojca Radosława. A jednak ten ksiądz...

Przechował pamiątki, nie zgubił nic, nie wyrzucił, nie wypróżnił skrzynki, żeby ją przeznaczyć na jakieś swoje potrzeby.

– Tak... – powiedział z westchnieniem. – Wracajmy jednak do naszych spraw, dla których tu także przyjechałem. Bo nie przyjechałem was wizytować, choć nie mogę udawać, że tego wszystkiego tutaj nie widziałem i nie słyszałem...

– Biednie tutaj... – powtórzył ksiądz Tymoteusz. – i tak trudno samotnemu...

– Wiem, że trudno – zgodził się Jan z Czarnkowa. – Ale moglibyście czasem pomyśleć, że nie tylko wy jeden jesteście sami. Pomyśleć o owych świątobliwych pustelnikach, którzy ofiarowali się Bogu ze wszystkim, co posiadali, aż do ostatecznego końca.

– Co mi tedy robić? – zapytał Tymoteusz, a w jego głosie była szczera rozpacz. – Co robić?

– Wszystko, cokolwiek robimy, nie robimy dla siebie, a jedynie dla większej chwały bożej.

Ad maiorem Dei gloriam. Oto jest pierwsze i najważniejsze wskazanie. Wystarczy, byście to zapamiętali, a sami będziecie umieli poprawić swoje postępowanie.

– Tak właśnie uczynię – zapewnił Tymoteusz.

– Cieszy mnie wasza gotowość. Na początek moglibyście pomyśleć o tej niewieście.

– O niej? Co miałbym myśleć o niej? – zapytał wikary niepewnie.

– Jak ją odprawić.

– Ale...

Ksiądz Tymoteusz zawahał się. – Prawda – zaczął po chwili zafrasowany. – Tylko, kto będzie słuchał wtedy moich modlitw? To znaczy, chciałem powiedzieć, że muszę poważnie wziąć się do Bożej służby i poszukać dla siebie wiernych, dla których miałbym być duchownym przewodnikiem. Czy nie tak?

– Tak właśnie.

– Muszę o tym pomyśleć, skąd wziąć parafian. To nie będzie łatwe, ale może coś jednak uda mi się zrobić. Co do odprawienia owej niewiasty... Kiedy miałbym to zrobić, wasza dostojność?

– Najlepiej od razu.

– Od razu? – zaniepokoił się Tymoteusz. – Jak to od razu? To nie będzie takie łatwe. Bo przecież muszę ją zapytać, a ona na pewno też będzie miała coś do powiedzenia... Chyba raczej muszę się nad tym zastanowić, jakoś to przygotować...

Jan z Czarnkowa westchnął.

– Zostawmy to na razie – zaproponował. – Od czegoś trzeba, byście swoją przemianę zaczęli. Ale równie dobrze możecie zacząć od czego innego...

– O, tak bym wolał – ucieszył się Tymoteusz. – Najpierw inne zadanie, a potem dopiero, kiedy już znajdę jaki sposób...

Jan z Czarnkowa sam nalał sobie mleka do kubka.

– Wrócimy jeszcze do tej sprawy. Teraz chciałbym pomówić o czym innym. Nie wiem tylko, czy można wam ufać wystarczająco. Pamiętajcie, że ślubowaliście posłuszeństwo, a i zdrowy rozum podpowiada, że czasem lepiej trzymać język za zębami. Nie wiem jednak, czy mogę na was liczyć w tym zakresie...

– Możecie, dostojny panie – zapewnił szybko ksiądz Tymoteusz, który bardzo chciał wykazać się czymś dobrym, przydatnym i potrzebnym. – Możecie liczyć na mnie, wasza dostojność, że słowa nikomu nie powiem z tego, co zechcecie mi rzec.

Jan z Czarnkowa był tego nawet pewny. Nie tylko dlatego, że wikary bardzo chciał się zasłużyć, ale i dlatego, że też nie bardzo miał komu powtórzyć.

– To właściwie rodzaj kościelnej tajemnicy. Lepiej, żeby o tym nie wiedziały osoby niepowołane – zaczął ostrożnie. – Otóż przyjechałem tu z pewną pobożną misją. Mówię wam o tym, ale liczę, że na razie nikomu nic nie powiecie, gdyby tu kto zaczął was wypytywać...

– To może przyjechać? – zaniepokoił się ksiądz.

– Raczej nie przyjedzie. Ale gdyby przyjechał – tłumaczył cierpliwie Jan z Czarnkowa.

– Tak, rozumiem – potwierdził wikary. – Nikomu nie mówić.

– Otóż, księże Tymoteuszu...

Ten pokraśniał nagle. Gość, mimo wszystkich dotychczasowych uwag i zaleceń, mówił do niego z szacunkiem, zatem nie wszystko jeszcze było stracone.

– Otóż, księże Tymoteuszu... Wszczęty będzie proces beatyfikacyjny ojca Radosława.

Mam więc pewne związane z tym zadania. Wszystkiego wam powiedzieć oczywiście nie mogę, ale chciałem was zapytać, czy mi w ich wypełnieniu pomożecie?

Ksiądz Tymoteusz przeżegnał się z namaszczeniem. – Rozkazujcie, wasza dostojność.

– Czy macie łopatę?

Świątobliwe szczątki

Ksiądz Tymoteusz napracował się solidnie, najpierw odsuwając kamienną płytę, a potem rozkopując grób ojca Radosława. Spocił się, zasapał, ale na szczęście Jan z Czarnkowa, który nim kierował, odesłał wreszcie kopacza na odpoczynek, a sam wziął łopatę. Ksiądz Tymoteusz z wdzięcznością rzucił się na trawę pod brzózkami. Był niepocieszony w związku z poleceniem odesłania Gosławy i cały czas myślał tylko o tym. Jak powiedzieć, jak przedstawić sprawę, jak ją potem przeprowadzić.

Na tym myśleniu i martwieniu się zeszło mu niemało czasu i widać zasnął, bo kiedy się obudził, Jan z Czarnkowa stał nad nim.

– Zebrałem szczątki pobożnego ojca – powiadomił. – Jeśli już nieco odpoczęliście, zasypcie grób.

Ksiądz Tymoteusz zerwał się zawstydzony, zrobił sobie długi odpoczynek, bo zbierało się już na wieczór. Ochoczo chwycił za łopatę. Potem poprosił tylko gościa, aby pomógł mu przesunąć kamienną płytę na poprzednie miejsce.

Szczątki ojca Radosława tymczasem, zawinięte w płótna i włożone do specjalnej skrzyni, leżały na wozie. Ksiądz Tymoteusz miał wielką ochotę je zobaczyć, dotknąć, a najlepiej zachować dla siebie część relikwii, ale obawiał się prosić o pozwolenie.

Poszli się umyć u studni, a ksiądz Jan pochwalił wysiłek gospodarza. – Bardzo wam dziękuję za pomoc, księże Tymoteuszu – powiedział. – Bez was nie dałbym pewnie rady, bo mam przecież swoje lata.

– Tak mi i było trochę dziwno, że nie macie nikogo do pomocy – przyznał się ksiądz Tymoteusz, machając rękami, aby szybciej wyschły.

– Nic w tym dziwnego – wyjaśnił gość. – To kościelna, poufna sprawa. Póki co, lepiej, żeby wiedziało o niej jak najmniej osób. Mało to było wypadków kradzieży albo i bezczeszczenia świętych relikwii? Kiedy szczątki ojca Radosława zostaną poddane badaniom, kiedy uczeni mężowie wypowiedzą się co do nich, kiedy zapadnie decyzja Ojca Świętego, wtedy to co innego. Wtedy opowiemy o tym wszystkim na całym świecie.

Wtedy i wasze zasługi zostaną przypomniane.

– Moje zasługi? – zdziwił się wikary. – Jakże to, moje zasługi?

– A tak – Jan z Czarnkowa był zupełnie poważny. – To przecież wy dbaliście o ten grób, to wy zebraliście owe kwiatki...

– Prawda! – zachwycił się tym odkryciem ksiądz Tymoteusz. – To ja zebrałem owe kwiatki, co zakwitły na początku lutego, choć śniegi były wokoło. Czy mówiłem, że było to na początku lutego, na świętego Błażeja, że śnieg...

– Mówiliście. Kiedyś pewnie przyjdzie wam złożyć stosowne zeznanie i wtedy będziecie mogli opowiedzieć szczegółowo.

Ksiądz Tymoteusz nie był jednak zachwycony tym pomysłem, więc Jan z Czarnkowa pospieszył z pocieszeniem.

– Na razie opowiem o tym komu trzeba w waszym imieniu. To powinno wystarczyć, aby i was wpisano na listę świadków. Dokument zostanie sporządzony i będzie czekał, aż kongregacja, albo i sam Ojciec Święty, zechce zapytać o szczegóły, rozpoczynając proces beatyfikacyjny.

– Ojciec Święty?

– A jakże. Przecież to on wynosi na ołtarze. Miejmy nadzieję, że i ojca Radosława spotka ten zaszczyt.

Potem Jan z Czarnkowa udał się na odpoczynek. Wikary wymościł wóz słomą, kładąc ją starannie obok skrzyni ze świętymi szczątkami, bo gość nie chciał skorzystać z łoża w izbie.

– Teraz wziąłem na siebie odpowiedzialność za święte szczątki ojca Radosława – wyjaśnił.

– Nie wypada mi zostawiać ich bez opieki, choćby i na chwilę.

Ksiądz Tymoteusz zrozumiał tę argumentację, więc przyniósł z izby prześcieradła, żeby dostojny gość nie musiał spać wprost na słomie.

Wczesnym rankiem, kiedy koguty zbudziły wikarego i wyszedł przed dom, wóz był już gotowy do drogi, a Jan z Czarnkowa klęczał obok i modlił się o pomyślność w podróży.

Ksiądz Tymoteusz dołączył do modłów, a potem serdecznie żegnał gościa, kłaniając się wielokrotnie.

– Pamiętajcie – powtórzył jeszcze Jan z Czarnkowa, podziękowawszy za przyjęcie i pomoc.

– Pamiętajcie, by nie gadać o tym, w czym braliście udział i czego byliście świadkiem. To dla waszego spokoju, a może i dla waszego bezpieczeństwa.

Ksiądz skinął głową na zgodę. Potem schylił się nagle i pocałował gościa w rękę.

– To ja dziękuję waszej dostojności. Za całą tę łaskę, żeście mnie odwiedzili i zechcieli udzielić ważnych rad. Możecie liczyć na moje milczenie. Może i biednie u nas tutaj, ale na pewno staramy się, żeby wszystko było jak najlepiej...

Jan z Czarnkowa sięgnął w zanadrze, wydobył stamtąd coś, co trzymał teraz w zaciśniętej pięści. Zrobił gest w kierunku księdza, ale ten nieprzywykły do takich zachowań, nie wiedział nawet, że powinien nastawić dłonie. – Cóż to za prawdziwie skromny człowiek – pomyślał Jan z Czarnkowa.

Powtórzył gest, a wtedy ksiądz Tymoteusz nieśmiało wyciągnął dłoń, na której znalazły się zaraz trzy grube złote monety.

– To na kościół – wyjaśnił Jan z Czarnkowa. – Kupcie świece z wosku, bo nie godzi się, żeby w wielkie święta wcale nie oświetlać kościoła, choćby w nim nie było parafian, jest jeszcze Bóg. I kupcie sobie nowe szaty, bo wstyd to że wy, kapłan, chodzicie w takich łachmanach przy Pańskim stole...

Ksiądz Tymoteusz patrzył na złoto na swojej ręce, nie mogąc uwierzyć w to, co widzi.

– Chyba się pomyliliście, wasza wysokość – powiedział nieśmiało. – Przecież to o wiele za dużo.

Jan z Czarnkowa nie zamierzał jednak niczego odbierać. – Zatrzymajcie – powiedział. – I obróćcie na co pożytecznego.

– Ale to tak wiele – dziwował się ksiądz Tymoteusz. – Nie wiem nawet, czy będę umiał tyle wydać...

– Poradźcie się zatem kogoś – podpowiedział Jan z Czarnkowa. – Najlepiej owej Gosławy, niewiasta na pewno będzie wiedziała, jak wydać to rozsądnie. I wiecie co, jej też powinniście coś kupić. Może nową suknię. Kobiety więcej wagi przywiązują do stroju...

Ksiądz Tymoteusz uśmiechnął się z ulgą.

– O, wasza dostojność! To dopiero prawdę powiedzieliście! Samą prawdę. Tedy mogę kupić...

– Kupcie, póki jest za co. Potem różnie może być. No, czas mi w drogę. Zostańcie z Bogiem.

Kupiec Eberhard prowadził wiele wozów, na których były wyroby żelazne, sukno, a także liczne towary dla niewiast. Miał glejty i przywileje przy sobie, bo wiedział, jak dokuczliwi bywają strażnicy poszczególnych książąt, biskupów, miast. Nieraz kazali mu zatrzymać się tam, gdzie miasto miało prawo składu, i zmuszali go, aby towar wystawiał na sprzedaż właśnie u nich, a nie tam, gdzie on by sobie życzył. W ciągu lat opracował zatem wygodne dla siebie szlaki i ścieżki, omijając większe miasta, bo jego celem był stołeczny Kraków, nie zaś sprzedażą wszystkiego po drodze, choćby i nie po najgorszej cenie.

Towarzyszyło mu kilku zbrojnych oraz gromada pachołków, mających staranie o konie, a i jego wygody. Sam był starszy, gruby, męczył się szybko i już poprzedniego roku obiecywał sobie, że samodzielnie nie wypuści się więcej na kupiecki szlak. Ale nie było wyjścia. Syn, który miał przejąć interesy, umarł, a zięć był dopiero przyszłym zięciem i kupiec Eberhard musiał wędrować sam.

Podróż jak dotąd przebiegała spokojnie. Miał dość czasu, aby dobrze ją przygotować i nie bał się żadnej niespodzianki. Jeszcze dwa, trzy dni i powinien stanąć w Lelowie, a stąd blisko już do Krakowa.

Ten odcinek drogi napawał go największym niepokojem. W okolicy znowu pojawili się rozbójnicy, nierzadko w rycerskich pasach, napadający i rabujący podróżnych.

Tego roku dziwne rzeczy działy się na drogach. Dwa razy jacyś zbrojni, powołując się na ważne rozkazy, bardzo dokładnie przepatrzyli wszystkie wozy, nie biorąc, jak to się zdarzało wcześniej, opłat.

– Coś poważnego wisi w powietrzu – pomyślał Eberhard, kiedy i za drugim razem zbrojni nie dali się skusić okupem, a dokładnie obejrzeli ładunek, a potem po kolei przyglądali się jego ludziom.

– Kogoś szukają – szepnął do swojego pomocnika. – I to chyba kogoś ważnego, bo zdaje się, że bardzo im na nim zależy.

Eberhard, mocno zaciekawiony, zaproponował dowódcy zbrojnych kwartę piwa, a kiedy tamten przyjął z wahaniem poczęstunek, zapytał go, co ich tak zajmuje. – Kogo to szukacie?

Dowódca nie odmówił, w jego interesie leżało, aby o sprawie wiedzieli wszyscy dookoła, wtedy może ktoś zauważyłby poszukiwanego i powiadomił.

– Kogoś bardzo groźnego – wyjaśnił, niepewnie zerkając na dzbanek, bo przecież pan Bartosz surowo zabronił używania mocnych trunków. Ale mijał już piąty dzień jak byli w drodze, a tyle czasu nikt przecież nie wytrzyma o suchym gardle.

– Zbrodzień to jaki? – pytał Eberhard, który jako człowiek doświadczony dobrze znał tutejsze zwyczaje i mowę. – No, nie bójcie się powiedzieć. Nie ma go z nami, ale może spotkaliśmy kogoś takiego po drodze, albo spotkamy za dzień czy dwa.

Dowódca wziął dzbanek i pociągnął tęgo. Piwo było chłodne, bo przewożono je pod słomą na wozie. Otarł wąsy z piany.

– Człowiek to bardzo niebezpieczny – powiedział niezbyt głośno. – Starszy już, pewnie będzie miał z lat pięćdziesiąt albo więcej. Wzrostu średniego, krzepki, włosów ma mało jak jaki ksiądz czy mnich, a włosy te białe prawie, więc go i tak wołają: Biały. Może być przebrany za jakowegoś pana, rycerza albo zgoła i osobę duchowną.

– Duchowną? – zaciekawił się Eberhard. – To może i ma wygoloną głowę?

– Może mieć – odparł z zastanowieniem żołnierz. – Pono był niegdyś mnichem, więc pewnie głowę ma wygoloną.

– Któż to taki? – pytał dalej Eberhard, robiąc zachęcający gest, aby nie zostawiać piwa w dzbanku.

– To straszny zbrodzień. Powiadają, że zabójca, podpalacz, skrytobójca i co tam jeszcze chcecie. Jeśli powiem, że jest wielka nagroda nie tylko za jego głowę, ale za samą o nim wiadomość, zrozumiecie, że musi to być ktoś naprawdę groźny.

Eberhard z niepokojem obejrzał się na swoje wyładowane wozy.

– Pewnie ma wielu ludzi z sobą? – zapytał, chwytając żołnierza za rękę, bo ten zrobił gest, jak gdyby chciał odejść. – Poczekajcie, panie, poczekajcie. Może moglibyście pojechać trochę z nami? Ma się rozumieć, że nie za darmo. Mam wprawdzie własnych zbrojnych, ale skoro ów Biały jest taki groźny...

Dowódca zawahał się. Ganiaj tu po drogach, szukając wiatru w polu, a pewnie zupełnie kto inny znajdzie ślad po poszukiwanym, kto inny dostanie nagrodę. Przecież, gdyby Biały był akurat koło nich, na pewno nie mogliby go przeoczyć i na pewno by go zatrzymali. Skoro go tu nie ma, znaczy, że jest gdzie indziej. A skoro gdzie indziej, to i nagroda pójdzie gdzie indziej. W ten zaś sposób nikt nie zapłaci ani jemu, ani jego ludziom, za dnie i noce spędzone w siodle. Gdyby więc pojechali z kupcem, to raz, że dostaną zapłatę, a dwa, że może jeszcze się czegoś dowiedzą. Co zaś do posłuszeństwa, czy pan Bartosz zakazał iść razem z kupcami i wypytywać po drodze? Nie zakazał. Mogą zatem pojechać drogą, a nie przedzierać się lasami. Biały też lasami nie będzie szedł, bo puszcza to puszcza i tam nie ma wygodnych ścieżek.

Trzaska odstawił dzbanek i popatrzył na swoich ludzi. Byli zmęczeni. Pierwsze dni grzała ich jeszcze obietnica nagrody, ale teraz pod nosem gadali głównie o chęci powrotu do domu, do swoich kobiet i dzieciaków.

– No – zaczął niepewnie. – Nie wiem, dokąd się udajecie, więc i nie wiem, czy droga nam wypada w tę samą stronę.

Eberhard natychmiast zrozumiał, że nie powinien przepuścić takiej okazji.

– Jak droga poprowadzi – odpowiedział z uśmiechem. – Jedziemy ku Krakowowi, więc gdybyście mogli jaki kawałek z nami... Tyle mówi się ostatnio o rozmaitych rozbójnikach...

– Dobrze – zgodził się Trzaska. – Pojedziemy z wami, ale tylko kawałek. Kazano nam przepatrywać drogi i to jest naszym zadaniem, z wami pojechać możemy tylko przy okazji.

– Oczywiście, że tylko przy okazji! – potakiwał kupiec. – Nie śmiałbym przecież odwodzić was od waszego zadania.

– Pociągniemy za wami – wyjaśnił dowódca. – Macie rację, że mogą się tu jacy zbóje trafić, a ci lubią skoczyć na kupiecką karawanę znienacka, od tyłu. Będziemy więc jakby waszą tylną strażą.

– Bardzo wam dziękuję, panie! – cieszył się Eberhard. – Wielkie miałem szczęście, że was spotkałem!

Wielkie szczęście miał też tego dnia Biały Książę, który w ostatniej chwili zatrzymał się, i choć szedł tuż za niemieckimi kupcami, nie wpadł w ręce Trzaski i jego ludzi.

A teraz modlił się z wdzięcznością, że nie posłuchał myśli, która podpowiadała mu wygodniejszą podróż i jednak nie dogonił kupieckich wozów.

Niespodzianka

Na powitanie Mikołaja wyszli wszyscy chyba mieszkańcy Lipowej i czekali ustawieni wedle rangi i porządku. Zarządca dworu na przedzie, za nim dworska czeladź, dziewki służebne, kilkoro biednych bardzo dalekich krewnych, co to jedli lipowski chleb, świadcząc swoją pracą i służbą wojenną dla dworu, ogrodnik, kowal, łowczy, łaziebny, panny pokojowe i kuchenne, koniuszy, nawet psiarczykowie.

Mikołaj z niepokojem przyglądał się temu orszakowi, stojącemu w kilku szeregach pod lipami i czekającemu, aż podjedzie bliżej, aż zatrzyma się.

Kiedy to się stało, rządca Jacek bez słowa przytrzymał końskie wodze. Mikołaj zeskoczył i patrzył po twarzach, suchych, wąsatych, rumianych, poważnych i pucołowatych, szukając w nich wiadomości, co takiego wielkiego stało się, co złego wydarzyło się we dworze, że wszyscy wylegli nagle przed dom, porzucając swoją robotę i wszyscy stali tutaj, czekając na niego. Ale w żadnej twarzy nie dojrzał smutku, w żadnych oczach nie zobaczył łez i ciągle jeszcze nie rozumiał, jaka okazja mogła zgromadzić ich tutaj.

– Hedwiga – pomyślał Mikołaj z przerażeniem. – Hedwiga!

Ale nie zdążył zapytać. Pan Jacek rzucił już wodze pańskiego konia pachołkowi, a sam roześmiał się głośno, radośnie, szeroko.

– Syn! – wołał. – Syn jak dębczak! Dziedzic! Mikołaj, który jeszcze nie spodziewał się takiej wiadomości, aż stanął w miejscu.

– Już? – zapytał zdumiony. – Przecież miało być tydzień po świętym Janie.

– A jest tydzień przed świętym Janem – cieszył się pan Jacek. – Akuszerka mówiła, że termin może wypaść raczej wcześniej niż później.

– A Hedwiga? – zapytał Mikołaj. – Czemu nie mówisz nic o pani Hedwidze? Czy z nią wszystko w porządku? Czy aby zdrowa?

– Zdrowa – uspokajał rządca, prowadząc młodego pana do wnętrza domu, a po drodze odbierając od niego miecz i rękawice. – Zdrowa jak najbardziej. Poród był krótki i nawet nietrudny. Kto by pomyślał. Pani taka drobna... A tu proszę, trzask prask i już. I to dwoje dzieci naraz!

Mikołaj stanął jak wryty.

– Dwoje? – zapytał wytrzeszczając oczy. – Jak to dwoje?

– A to nie powiedziałem? – udawał zdziwienie Jacek. – Pani Hedwiga urodziła wam dwóch synów.

– Dwóch?

– No, tak – potwierdził Jacek. – Akuszerka też była zdziwiona, bo nawet ona tego nie przypuszczała. Cośmy się tu strachu najedli wszyscy! Ale powiadam wam, panie, wszystko skończyło się dobrze.

– Kiedy? – zapytał Mikołaj. – Kiedy był poród? I gdzie jest mój syn? Gdzie są moi synowie?

– Wczoraj z wieczora, panie.

Mikołaj zadziwił się jeszcze bardziej. Poprzedniego dnia miał ochotę pospieszyć pochód i przyjechać do domu szybciej, ale chciał się nieco przygotować na spotkanie. Wieczorem kazał Ostowi włosy przyciąć, ubranie oczyścić. Gdyby się pospieszył, gdyby nie opóźniał, trafiłby akurat na rozwiązanie! Ale przecież nie mógł przewidzieć, że to akurat tego wieczora, dobre dwa tygodnie przed spodziewanym terminem.

Przy drzwiach komnaty, w której leżała Hedwiga, służebna przejęła pieczę nad Mikołajem i poprowadziła go dalej, tak był oszołomiony.

Ukłoniła się na powitanie, ale zaraz potem położyła palec na ustach.

– Pani śpi – powiedziała. – Jest wyczerpana, trzeba jej dać odpocząć.

Mikołaj skinął głową i cicho stawiając stopy, szedł za niewiastą do alkowy.

Hedwiga spała, blada, z włosami poskręcanymi na poduszce, z dłońmi zaciśniętymi na pościeli.

Mikołaj stał i patrzał na jej twarz, na piegi na nosie, na powieki poszarzałe i zmęczone. I ogarnęła go tak wielka czułość, że miał ochotę pochylić się nad żoną, przytulić ją, całować te piegi, te powieki, te dłonie zaciśnięte na kraju pościeli.

Ale nie zrobił tego, bojąc się przerwać żonie sen.

Służąca dotknęła jego ramienia i wzrokiem pokazała kołyskę, którą przed miesiącami jeszcze zrobił Oset. Na białym płótnie, owinięty tak, że ledwie widać mu było twarzyczkę, leżał w kołysce mały człowieczek. Tak niewielki, że chyba mógłby zmieścić się na dłoni Mikołaja.

– Marcin – szepnęła służąca.

Mikołaj patrzył na maleńką twarzyczkę, w której właśnie na chwilę otworzyły się oczy, błyskając niebieskawo.

– Marcin – powtórzył szeptem Mikołaj. – Mój syn. Marcin.

Wtedy przypomniał sobie słowa rządcy i rozejrzał się po izbie, szukając drugiej kołyski.

Ale drugiej nie było, bo nikt nie przewidział, że będzie potrzebna.

Drugi syn Mikołaja leżał w wiklinowym koszyku, wymoszczonym sianem, na które nałożono płótno. Mikołaj podszedł i spojrzał. Dziecko wydawało się jeszcze mniejsze.

– Jest słabowity – wyjaśniła cicho służąca. – Drugi się urodził. Ojciec Ambroży mówił, żeby się modlić...

Spod płótna wysuwały się ciemne włoski, dziecko miało podkrążone oczka, a jego skóra wydawała się ciemniejsza, jakby sina. – Mateusz – wyszeptała służąca. – Pani powiedziała, że Mateusz.

Mikołaj nadal zaskoczony, oszołomiony, sam nie bardzo wiedząc co robi, na palcach wycofał się z izby, a zaraz potem wyszedł do podsieni, aby zaczerpnąć powietrza. Tu bez siły osunął się na ławę.

– To ci niespodzianka! – paplał rządca. – Ledwo pani zawołała, że będzie rodzić, a już porodziła. Was, panie, też nie spodziewaliśmy się tak wcześnie. Posłałem po waszą matkę.

Pani Aleny tylko patrzeć.

Mikołaj siedział nadal w milczeniu, zadziwiony, co pan Jacek zrozumiał po swojemu.

– Nie martwcie się, panie – mówił pocieszająco. – Chłopak zdrowy i cały. Będzie z niego dziedzic jak się patrzy. Ten drugi... No, ten drugi wprawdzie słabszy, ale tak to przecie bywa w takich okolicznościach...

– Co? – zapytał Mikołaj, nie dosłyszawszy. – Co mówicie, Jacku?

– Mówię, że cieszyć się wam wypada z urodzin dziedzica – odpowiedział tamten. – Co zaś do drugiego syna, no, to przecie będzie, jak Bóg da...

Mikołaj pokiwał głową.

– Będzie, jak Bóg da – powtórzył. – Jestem trochę zaskoczony. Bo raz, że się nie spodziewałem jeszcze, że to już. I dwa, że nie oczekiwałem się takiej niespodzianki, żeby tak dwóch... Posiedzę trochę tutaj, pomyślę... Jacku, co mówiła owa akuszerka, powiadaliście? Że zdrowi obaj, tak?

Rządca zastanowił się nad odpowiedzią.

– Mówiła, że chłopak zdrowy i silny – odparł po chwili. – Drugi, powiada, jak to bywa, jest drugi. Lepiej ochrzcić go zawczasu, bo z drugimi to nigdy nie wiadomo. Drugi słabowity zwykle i często bywa, że sił mu zbraknie do życia...

Mikołaj dotknął dłonią czoła.

– Coś dziwnie słaby jestem – powiedział bardziej do siebie i dodał: – Trzeba posłać po ojca Ambrożego.

– Posłałem.

– I po mojego ojca, bo może on mógłby...

– Posłałem – powtórzył Jacek. – A wy, panie, cieszcie się i radujcie, że wszystko przebiegło tak sprawnie i szybko. Pani wcale prawie nie krzyczała, jak mówią, i poród miała lekki. A wy macie dziedzica!

– Mam – zawtórował Mikołaj. – Mam dziedzica. Ale chciałbym, żeby i ten drugi...

– Będzie jak Bóg da, panie. Trzeba modlić się, trzeba prosić Boga, bo w jego ręku jest wszystko.

Mikołaj osunął się na kolana.

– Pomódlmy się od razu, Jacku. Najlepiej od razu. Ojcze Nasz...

Pan Jeno z Krasawy długo przyglądał się wnukom. Kazał rozwinąć dzieci do naga, a potem dotykając dłońmi malutkich ciałek, uważnie sprawdzał ich budowę, przesuwał palcami po kręgosłupach i główkach, badał kości i stawy.

Domownicy, ilu ich tylko zmieściło się w izbie, stali ciasno obok siebie i w milczeniu czekali na wynik badania.

Mikołaj siedział na skraju posłania żony i trzymał ją za rękę, a Hedwiga przyglądała się wszystkiemu bez słowa, zaciskając wargi.

– Są prawidłowi – orzekł wreszcie pan Jeno. – Są prawidłowi, choć jednemu Bóg dał więcej mocy.

Hedwiga rozpłakała się bezgłośnie.

– Bałam się – szeptała do Mikołaja. – Bałam się, czy wszystko pójdzie, jak należy. Bałam się, czy nie przyczynię ci rozczarowania i zmartwień.

– Miłuję cię – odpowiedział Mikołaj szeptem. – Nie mniej niż dawniej, a więcej. I nie płacz.

Nie płacz, boś nie dziecko, ale żona.

Pan Jeno dał znak i Mikołaj delikatnie wyswobodził się z objęć Hedwigi. Wstał, ostrożnie i trochę nieporadnie wziął dziecko na ręce i podniósł je do góry, wysoko, aż dotknęło drewnianej powały. To samo uczynił następnie z drugim dzieckiem.

– Zobaczcie wszyscy – oznajmił. – Oto są moi prawi synowie. Marcin syn Mikołaja. I Mateusz syn Mikołaja. Oby rośli na zdrowie!

A następnego dnia od rana do nocy w całym dworze zaplatano to wszystko, co wcześniej, aby pomóc młodej pani w rozwiązaniu, zostało rozsupłane i rozplecione. Wśród śmiechu i radości zawiązywano uprzęż, pętelki przy kaftanach i sznury na wiadrach u studni, a niewiasty na nowo zaplatały warkocze.

Wielka radość zapanowała w Lipowej.

Noc świętojańska

Jan z Czarnkowa siedział na wozie, obok skrzyni, w której były doczesne szczątki świątobliwego ojca Radosława. Czasem kiwał zwisającymi nogami, czasem modlił się półgłosem, często zwracał się do powożącego, aby pogonił konie. Woźnica machał batem, ale niewiele mógł wskórać, bo konie były niewielkie, a wóz ciężki.

Przydzielony przez arcybiskupa sługa był milczący, dokładnie wypełniał polecenia, choć nie opuszczał pana na krok i o każdej porze dnia i nocy Jan z Czarnkowa czuł jego obecność.

Wóz toczył się jednak do przodu i z każdym dniem byli coraz bliżej celu. Bystre oczy Jana widziały kilkakrotnie tajemniczych jeźdźców, zdążających jakby w tym samym co oni kierunku, ale ani on o to pytał, ani jego pytano.

Dopiero nad śląską granicą zostali zatrzymani przez żołnierzy, którzy powołując się na rozkazy wojewody, zadawali pytania. Jan oburzał się, że zatrzymali jego orszak, choć wyjaśnił im, kim jest, ale niewiele sobie robili z jego duchownej godności.

– Milczcie lepiej – nakazał jeden. – Mamy rozkaz i zamierzamy go wypełnić, choć byście krzyczeli.

– Ale to gwałt! – wołał Jan. – Będziecie tłumaczyć się przed swoim przełożonym!

– Będziemy tłumaczyć się, jeśli was poniechamy – powiedzieli i dokładnie przeszukali wóz, wypytując ludzi, kim są, skąd i dokąd idą.

Chcieli zajrzeć także do skrzyni, ale ostatecznie odstąpili, bo Jan z Czarnkowa zagroził im ekskomuniką, jeśli odważą się sprofanować święte szczątki. Sprawdzili, czy skrzynia nie kryje jakiego żywego człowieka, a nie znalazłszy otworów, którymi mógłby oddychać, pozwolili jechać dalej.

Zmierzchało już, kiedy nagle na nierówności drogi wóz podskoczył, przechylił się na lewą stronę i zarył w piasku. Z pojazdu spadły worki i tłumoki. Całe szczęście, że Jan z Czarnkowa nieco wcześniej zszedł na ziemię, by wyprostować kości, gdyż mogłoby się to skończyć poważnymi obrażeniami.

Sługa, który także wędrował piechotą, stanął teraz bezradnie.

– Czego stoisz? – złościł się Jan z Czarnkowa. – Podnieś to i ruszajmy dalej.

Ale Przybek nie kwapił się do roboty.

– Koło pękło już na dobre, panie – powiedział wyjaśniająco. – Rozpadło się całkiem i wierzcie, że nic już z niego nie będzie. A sam tego nie naprawię.

Jan z Czarnkowa skrzyczał pachołka, że nie przejrzał wozu przed wyjazdem, ale i zaniepokoił się poważnie. Droga przed nim była daleka, opóźnienie większe, niż się spodziewał, a tu jeszcze zanosiło się na to, że trzeba będzie czekać na naprawę wozu. I gdzie tu szukać pomocy, skoro okolica wydawała się bezludna i nigdzie w pobliżu nie widać ludzkiej osady ani choćby dymu na horyzoncie.

– Co za lenie – burczał pod nosem, oglądając uszkodzenie.

Rzeczywiście, nie wyglądało to dobrze. Pachołek może i mógłby sporządzić nowe koło, ale na pewno nie tutaj, gdzie nie mieli żadnych narzędzi. Co robić? Gdzie szukać kołodzieja w takiej pustyni?

– Powinna być wieś przed nami, albo gospoda – podpowiedział Przybek. – Długo przecież idziemy, nie spotkawszy nikogo. Tylko jak wóz dociągnąć?

Jan z Czarnkowa, którego myśli zaprzątało pragnienie, aby jak najszybciej znaleźć się u celu, podjął szybką decyzję.

– Zostaniesz tutaj i doprowadzisz wóz do porządku – polecił słudze. – Ja pojadę przodem i poszukam gospody. Może przyślę kogo do pomocy.

Pachołek protestował, ale nie było wyjścia. Jan z Czarnkowa chciał jechać, a ktoś przecież musi zostać przy wozie.

Ksiądz kazał Przybkowi odstąpić, kiedy otworzył skrzynię i wydobył z niej worek, który zamierzał zabrać ze sobą. Wtaszczył go na siodło i pojechał przed siebie. Nawet o pomoc w dźwiganiu nie poprosił, sam zrobił wszystko, choć sługa wyjątkowo był chętny do pomagania.

Przybek został na drodze sam, niezadowolony, bo zanosiło się na deszcz, więc groziło mu przemoknięcie do nitki, a do tego nie było wiadomo, kiedy będzie mógł spożyć ciepły posiłek. Bał się też jakiego napadu, więc całą noc trzymał straż przy wozie, nie wypuszczając oszczepu z ręki.

Dopiero nad ranem, gdy nieco się rozwidniło, przestał powtarzać modlitwy, mające go osłonić przed atakiem złych mocy albo złych ludzi. Było jeszcze szaro po nocnym deszczu, niewiele mógł zobaczyć, ale w wilgotnym powietrzu usłyszał odgłos koili i rozmowę. Wysunął się przed wóz i po chwili zobaczył kilku zbliżających się jeźdźców.

– Chwała Bogu! – zawołał, rozpoznając ich i wybiegając. – Bałem się, że mnie nie znajdziecie.

Zeskoczyli z koni, odrzucili kaptury z głów. Prowadził ich Wigand z Marburga, mieniący się kronikarzem Zakonu Krzyżackiego, ale ani on, ani trzej pozostali nie mieli na sobie nic, co by przypominało, że są w jakikolwiek sposób związani z Zakonem Najświętszej Maryi Panny.

– Dopytaliśmy w klasztorze w Mstowie, że pojechaliście drogą do Lelowa – powiedział jeden, który w Gnieźnie był kupcem Hugonem. – Miałeś zostawić wiadomość.

– Nie mogłem – usprawiedliwiał się Przybek. – Czekałem na niego nad rzeką, jak było umówione. Ale kiedy tylko przyjechał, ani chwili nie odpoczywał, a od razu kazał ruszać dalej.

Wigand zmarszczył brwi.

– Czy był jeszcze gdzie indziej? Rozmawiał z kim?

– Tylko w owym Klimontowie. Powiedział, że zabrał stamtąd szczątki świętobliwego Radosława, które wiezie do Krakowa. Podobno sam arcybiskup Bodzanta o to prosił.

Były w tej skrzyni na wozie. Ale kiedy wóz się zepsuł, wziął ze skrzyni worek i pojechał przodem, ku gospodzie. Nie w smak mu było nocować pod gołym niebem, jak mnie przypadło. Przemarzłem, a i wesoło mi nie było, bo tu wszędzie las naokoło i bałem się, żeby mnie jaki niedźwiedź nie porwał, albo zgoła zły duch.

– Nic ci nie będzie – zaśmiał się któryś. – A gospoda rzeczywiście jest niedaleko. Nazywa się Pod Białym Bocianem. Zeszłego roku z pewnymi kupcami nieźle tam się zabawiliśmy...

Wigand z Marburga zmarszczył brwi.

– Teraz nie czas na zabawy – przypomniał surowo. – Wciąż nie wiemy, co Jan z Czarnkowa planuje. Trzeba zatem dalej jechać za nim krok w krok i pilnie baczyć, co zrobi. Nasi przyjaciele lada dzień powinni być na miejscu spotkania. Nie ma za wiele czasu, trzeba pospieszać. Jeśli przyjedziemy za późno, będzie niedobrze. Kręci się bardzo wielu żołnierzy na drogach, w gospodach, w osadach. Ani chybi szukają Białego Księcia. Jeżeli ich nie uprzedzimy, gotowi wpaść w królewskie ręce, a wtedy koniec nadziei.

– Co zatem zrobimy? – zapytał Przybek. – Nas też zatrzymali jacyś zbrojni. Chcieli zajrzeć do skrzyni, ale ksiądz nie pozwolił. Szukają żywego człowieka, on ma w niej worek z kośćmi, który zabrał ze sobą. Nie chciał, żebym mu pomagał przy załadunku, ale widać było coś okrągłego, zupełnie jak czaszka.

Wigand z Marburga przeżegnał się pobożnie.

– Mówiłem, że jest bardzo sprytny. Wiezie szczątki świętego, za zezwoleniem swojego arcybiskupa, a nie ma chyba lepszego tłumaczenia.

– Cóż więc zrobimy? – powtórzył pytanie Przybek, jakby nie był zwykłym pachołkiem i sługą, ale co najmniej równym panu z Marburga.

– To, co do tej pory – odpowiedział Hugon. – Ty pojedziesz za księdzem i będziesz go pilnował, a my będziemy szli za wami. Uważaj, żeby stary nie uciekł po drodze albo się nie rozmyślił. Jeśli jego zabraknie na spotkaniu, trudno nam będzie przekonać niektórych, że mamy poparcie. I że mamy pieniądze, co jest chyba jeszcze ważniejsze. Ksiądz obłowił się, rabując przed laty królewski skarbiec. Później nie znaleziono prawie nic, więc ma to schowane i przez całe lata czekał na sposobność, aby skarb wydobyć. Myślę, że kiedy spotkanie z naszymi przyjaciółmi pójdzie dobrze, kiedy się spotkają z Białym Księciem, ksiądz Jan powie, gdzie szukać skarbu. Trzeba zatem ostrożności i takiego postępowania, by się z nami podzielił.

– Najlepiej pięty przypiec – poradził jeden. – Jeśli to gdzieś schował, zaraz powie, gdzie.

– Głupiś – fuknął Wigand. – Nie tacy jak, ty go pytali. Słowem nie zdradził kryjówki. Jak by to było takie proste, jak się tobie wydaje, mądrzejsi od ciebie, co próbowali, dawno położyliby na tym rękę. Ksiądz Jan ma skarb, to pewne. Ale powie o nim wtedy, gdy zechce. Inaczej zabierze tajemnicę do grobu.

Jan z Czarnkowa ponaglił konia i popędził drogą. Początkowo chciał zawrócić do klasztoru w Mstowie, gdzie znalazłby godny odpoczynek, ale zrezygnował, bo szybko obliczył, że dotarłby tam pewnie nad ranem, a w ten sposób straciłby jeszcze jeden cały dzień podróży, na co nie mógł sobie pozwolić.

Liczył, że wkrótce trafi na jakieś domostwo. Droga nie była przyjemna. Deszcz siąpił, wiatr dął paskudnie, skamlał, wył i jęczał. Ze dwa razy coś przebiegło tuż przed koniem i jeździec omal nie krzyknął ze strachu. Ale nie było wyjścia, musiał jechać dalej, modląc się, aby w końcu trafić na jaki dom czy gospodę.

Dojechał do rozstajów i zatrzymał się niepewnie. Droga dzieliła się na dwie odnogi.

Ksiądz Jan zupełnie nie pamiętał takiego miejsca i bezradnie rozglądał się w ciemnościach, zastanawiając się, którą wybrać.

Chłód dokuczał, drogi otwierały się na nieznane i ksiądz Jan wiele czasu stracił na obliczanie kierunków świata i strony, w jaką winien się udać. Miał słaby wzrok, więc choć go wytężał, nie mógł dostrzec w mroku żadnych znaków i trzeba było zdać się na los.

Kiedy wreszcie postanowił wybrać odnogę południową, musiał jeszcze zostawić znak Przybkowi, żeby sługa trafił za nim z wozem, bo przecież i on nie miał czasu na błądzenie.

Ziemia rozmiękła po deszczu, więc ślady dało się uczynić łatwo. Ksiądz Jan kilkakrotnie jeździł tam i z powrotem, by koński trop wyraźnie wskazał Przybkowi, który kierunek drogi został wybrany.

– Boże, prowadź! – zawołał i ruszył przed siebie, przemoczony do cna, z rękami zgrabiałymi od chłodu.

I nie przeliczył się, bo ledwie minęły dwa pacierze, a zobaczył migające w ciemności światełko i nie dalej jak o ćwierć mili trafił na gospodę.

Gospoda zdawała się wyrastać wprost ze skały i stanowiła jej przedłużenie. Niska, pękata, zbudowana z wielkich kamieni, ledwo spojonych zaprawą, porośnięta powojami i mchem na dachu, spośród których ledwo widać było wylot komina. Tuż obok stała szopa dla koni, a przy niej stóg z sianem.

Gospoda miała jedno małe okienko, w którym paliło się światło i Jan z Czarnkowa pomyślał, że to jego blask dojrzał z drogi. Gdyby nie światło, minąłby to miejsce, nie zatrzymując się.

Kiedy wreszcie, przeziębnięty do kości, dotarł do drzwi, te, bardzo solidne, okute żelaznymi listwami, okazały się zamknięte. Nad nimi wisiała na łańcuchu deska z wymalowaną nazwą gospody.

Deszcz znowu się nasilił, wiatr targał połami płaszcza i rzucał szyldem o ścianę, ale czekający na otwarcie drzwi Jan z Czarnkowa zdołał jednak zobaczyć niezgrabny rysunek na desce, jakby kobietę w długim ciemnym płaszczu, i przeczytać nazwę: Czarna Wdowa.

Na głos kołatania, drzwi w końcu uchyliły się i pokazał się za nimi mały, pękaty gospodarz z kagankiem.

– Wyście człowiek? – zapytał unosząc światło.

– A kogo się spodziewaliście? – warknął Jan, rozzłoszczony czekaniem. – Co to za zwyczaje, żeby podróżnych trzymać na słocie? Otwieraj wreszcie!

Człowiek odetchnął z widoczną ulgą.

– Już otwieram – zapewniał, szczękając łańcuchami. – Witajcie z drogi.

Drzwi rozwarły się i gość mógł wejść do środka, a gospodarz od razu zaczął się tłumaczyć.

– Wybaczcie, panie, że nie otwierałem od razu. Ale ostatnio po zmroku lepiej trzymać tu drzwi dobrze zamknięte.

Zapalił kaganek na stole i w izbie zrobiło się jaśniej, kiedy postawił obok światło trzymane dotąd w ręku. Podszedł do paleniska i zaczął w nim grzebać.

– Ogień jeszcze nie wygasł – zapewnił. – Bardzo jesteśmy wam radzi. Choć prawdę powiedziawszy, niewiele co mamy do jedzenia, ale może cosik i znajdę. Sami jedziecie?

– Na razie sam – mruknął Jan.

Ściągał przemoczony płaszcz, z przyjemnością myśląc o tym, że za chwilę ogrzeje się przy ogniu.

– I nie boicie się? Tylu tu ostatnio dziwnych podróżnych! Włóczęgi jakieś, łotry spod ciemnej gwiazdy i kto tam wie, kto jeszcze! Naprawdę mieliście szczęście, że dotarliście tutaj bezpiecznie. Nie dalej jak w zeszłym tygodniu jacyś zbóje napadli na wieś niedaleko i wybili wszystkich. A dwór cały spalili. Siadajcie, siadajcie.

Przetarł stół i postawił na nim dzbanek.

– Pokrzepcie się – zaprosił. – Zaraz coś przygotuję na ząb.

Jan z Czarnkowa powiesił na kołku przy ogniu swój płaszcz i wyciągnął dłonie do płomienia. Gospodarz aż usta otworzył ze zdumienia, kiedy zobaczył na piersi księdza krzyż wysadzany drogimi kamieniami.

– Naprawdę, bardzo jesteście odważni – powiedział, wzrokiem obrzucając klejnot. – Toż to majątek, na który w dzisiejszych czasach niejeden gotów się połakomić.

Ksiądz natychmiast schował krzyż pod suknię, a potem usiadł przy stole i spróbował napoju.

– Zimne – skrzywił się, wstrząsając ramionami. Gospodarz uderzył się dłonią w czoło.

Sprawiał wrażenie, jakby nie spodziewał się gości i teraz naprędce musi coś zaradzić. Jego małe, czarne oczka dokładnie już obejrzały gościa, a wąskie usta ułożyły się w usłużnym uśmiechu.

– Głupiec ze mnie! Pewnie wolicie grzane piwo, dostojny panie, skoro idziecie z deszczu.

Zaraz zagrzeję, a potem pójdę zająć się waszym koniem.

– Zgłodniałem – wyjaśnił gość, rozcierając ręce. – Dajcie cokolwiek, byle szybko.

– Jestem waszym sługą, dostojny panie – zapewnił gospodarz. – Co prawda, to mało mamy w gospodzie jedzenia, bo to teraz takie czasy nastały, że strach jechać choćby i do wsi, a gospodę samą zostawić. Chyba tylko jajek mamy dosyć. Mogę wam usmażyć choćby i cały tuzin.

– Wystarczy cztery albo sześć – odparł Jan. – Bo chleb chyba macie?

– O, chleba nie brakuje! – zapewnił tamten. – Zaraz podam wam wszystko wedle życzenia.

Pochylił się i chwycił róg worka, jaki Jan z Czarnkowa przyniósł ze sobą i trzymał teraz u nóg. Ksiądz zerwał się z ławy, zagradzając drogę do tłumoka.

– Zostawcie to! Chcę mieć mój worek przy sobie. Przestraszony gwałtownością księdza, gospodarz szybko się wycofał, a na jego twarz wrócił poprzedni wyraz przymilności.

– Wybaczcie, dostojny panie – tłumaczył się. – Chciałem go tylko wysuszyć.

– Nie trzeba suszyć, nie ma w nim nic ważnego. Podróżny rozglądał się tymczasem po gospodzie.

Składała się z jednej tylko obszernej izby, a trzecią jej część zajmował wielki komin, przy którym właśnie stanął gospodarz.

Wolną przestrzeń wypełniały dwa stoły z ławami do siedzenia, nieco dalej beczki z zapasami. Jeszcze dalej dostrzegł małe drzwi do kolejnego pomieszczenia.

Tymczasem już skwierczały jaja na tłuszczu, rozbite na wielkiej patelni nad ogniem, a chwilę potem patelnię przyniesiono do stołu, gdzie jajecznicę zrzucono na drewnianą miskę.

– Niech wam pójdzie na zdrowie – skłonił się gospodarz, podając płaski bochenek chleba.

– Bóg wam zapłać – odpowiedział pospiesznie Jan z Czarnkowa, zabierając się do jedzenia.

Był tak zgłodniały i zziębnięty, że omal nie zapomniał przeżegnać się przed posiłkiem.

Kończył już, kiedy gospodarz wrócił z dworu, gdzie zajmował się koniem gościa, wprowadzając go do stajni urządzonej w szopie.

– Usiądźcie, gospodarzu – zaprosił Jan z Czarnkowa. – Chciałem porozmawiać z wami i może się czego dowiedzieć. Jakże to was wołają?

– A usiądę, jasny panie – gospodarz chętnie skorzystał z zaproszenia. – Mówcie mi Leszcz.

– Leszcz? – zdziwił się ksiądz Jan. – To chyba raczej przezwisko, bo nie słyszałem, żeby było takie chrześcijańskie imię.

– Nie chrześcijańskie? – gospodarz był jakby zdumiony. – Może i niechrześcijańskie, ale to przezwisko, dostojny panie.

– Niech będzie przezwisko.

Jan wytarł usta dłonią i sięgnął po dzbanek z piwem, które już zdążyło się zagrzać.

– Korzeni dodałem – powiedział Leszcz. – Dla zdrowia.

– Bardzo dobre – pochwalił Jan, próbując. Przez chwilę pomyślał o swoim służącym, który został na deszczu, ale zupełnie mu nie współczuł. Szpieg arcybiskupa? Niech odczuje na własnej skórze, jak smakuje taka służba!

Zadowolony z tej myśli, z uśmiechem zwrócił się do gospodarza.

– Gospoda wydaje się bardzo stara – zaczął. – Tylko mi dziwno, że choć wędrowałem już kiedyś tą drogą, zupełnie jej nie pamiętam. Jakoś widzi mi się ukryta, nie jak to zwykle bywa, widoczna z daleka...

– Oj, stara i to jeszcze jak stara! – zgodził się Leszcz. – Ale czy ukryta? Przecież widzieliście światło, więc nie bardzo ukryta.

Ksiądz zmarszczył brwi.

– Nie mówiłem, że widziałem światło – zauważył.

– Nie mówiliście? – Leszcz wydawał się spłoszony. – Może i nie mówiliście. Ale jakże byście trafili, skoro niby gospoda ukryta?

– Prawda – przyznał ksiądz. – Widziałem światło, ale mi dziwna nazwa gospody. Czarna Wdowa. Przysiąc mógłbym, że takiej nigdy nie słyszałem, a przecież wędrowałem wiele razy, także po tej drodze.

– Nazwa jak nazwa – machnął ręką Leszcz. – Kiedy tu nastałem, tak się nazywała, to i nie zmieniałem.

– Mówicie, że mało tu ostatnio gości?

– Oj, mało, panie, mało. Przez dwa ostatnie dni nie było nikogo, kto chciałby się zatrzymać na noc. A i w dzień nie było lepiej. Dziwne rzeczy dzieją się w naszej okolicy i podróżni omijają gospodę.

– A cóż takiego? – zainteresował się Jan z Czarnkowa, któremu ciepły posiłek przyjemnie wypełniał żołądek. – Przecież to królewska droga, więc powinna być bezpieczna.

– Powinna – westchnął Leszcz. – Pewnie, że powinna. Ale co zrobić, kiedy nie jest. Znowu, panie, zamieszanie wszędzie i powiadają, że wojny tylko patrzeć. Co mądrzejsi uciekają w inne strony. Sam myślę odejść, bo po ostatnich wydarzeniach nawet dla nas, zasiedziałych, nie ma tu chyba miejsca...

Miał najwyraźniej ochotę opowiedzieć o wszystkim i przy okazji poużalać się nad swoim losem, a gość nie zamierzał jeszcze iść spać i skory był do słuchania.

– Z daleka chyba idziecie, dostojny panie – mówił Leszcz. – Na pewno z daleka, bo inaczej coś przecież słyszelibyście o tych dziwnych i strasznych wydarzeniach... Przyniósł z komina drugi dzbanek piwa i postawił przed gościem. Sam, mimo zachęcającego gestu, nie spróbował trunku.

– Straszne to sprawy – ciągnął przyciszonym głosem. – Powiadam wam, panie, że nie wiadomo już, do jakich uciekać się sposobów. Oto zdarzają się napady i porwania, płoną domy i stogi, jakieś tajemnicze istoty przebiegają po lasach i polach. Zaprawdę nie wiadomo, czy zbóje to tylko, czy może jakie złe duchy. Co i raz w bagno kogoś zaprowadzą, a tam pomieszają ścieżki... I po człowieku. Jeśli i kto wyjdzie z takiej zasadzki, nigdy już nie będzie zdrowy na głowę. Mówią ludzie, że wielka musi być zbliżająca się kara na wszystkich, skoro takie sprawy się dzieją. Nikt nie może być pewien dnia ani godziny, bo przed atakiem nie uchroni ani kij, ani dom, co najwyżej może jaki zamek kamienny na wzgórzu. Mówiłem wam, że wieś spalili, ludzi wybili, podróżnych napadają, rabują do cna i mało kogo oszczędzają...

Jan z Czarnkowa, choć mróz mu przeszedł po plecach, nie przestraszył się, siedząc bezpiecznie za mocnymi drzwiami gospody. – Ale chyba nie tutaj – wtrącił. – To przecież gospoda przy drodze.

– Niby przy drodze – zgodził się Leszcz. – Ale drogą mało kto chodzi, więc dziwno mi, że sami wędrujecie. Kiedy zastukaliście, marudziłem z otwieraniem, bom zestrachał się, że może wy... no, że wyście może jaki rozbójnik czy zgoła czart...

Ksiądz Jan roześmiał się niepewnie i niby mimochodem dotknął szaty na piersiach.

– Czart nie chodziłby z krzyżem na wierzchu – zauważył. – I nie jestem sam, bo jedzie za mną wóz, a przy nim służba uzbrojona.

– W tyle zostali? – domyślił się Leszcz, a jego mina wyrażała wielkie zafrasowanie. – To się zdarza, ale nie powiecie chyba, że zostali, bo koło zepsuło się i nie dało rady iść dalej...

Jan z Czarnkowa poczuł lekki niepokój.

– A skąd to wiecie, gospodarzu?

Odstawił dzbanek i uważniej spojrzał na Leszcza, ale ten uciekał ze wzrokiem.

Tylko rozłożył ręce. Jego dłonie były blade od spodu i ciemne po wierzchu, z ostrymi cienkimi paznokciami. Księdzu coś takie ręce przypominały, ale w tej chwili nie pamiętał, co. Ponownie dotknął krzyża na piersiach.

– Próbujecie mnie przestraszyć – powiedział z ulgą, domyślając się żartów ze strony gospodarza. – Prawie się wam udało, bo to noc ponura, deszcz, wicher, a ja do gospody sam jeden przyjechałem.

Leszcz siedział po drugiej stronie stołu i nie odpowiedział uśmiechem na ulgę, jaka pokazała się na twarzy gościa. Patrzył tylko przed siebie, jakby starając się przypomnieć dokładnie wszystko, co chciał opowiedzieć.

– Dokładnie tak samo jak poprzednim razem – zauważył cicho. – Będzie z dziesięć dni, kiedy zawitał tu pewien możny pan. Nie taki dostojny, jak wy, ale widać szlachetnie urodzony i na pewno dość bogaty. Przybiegł pod wieczór i powiada, że koło zepsuło się w wozie, więc zostawił przy nim służbę, a sam ruszył do przodu. Zjadł coś i pomknął dalej.

Ostrzegałem, żeby raczej został i doczekał do świtu, ale uparł się, że pojedzie, bo noc księżycowa, a bardzo się spieszył. I co powiecie? Znaleźli go potem jego ludzie o jakie pół mili od gospody.

– Co się stało? – zapytał ksiądz Jan ze wzrastającym przestrachem.

– Nie wiem, dostojny panie. Tego nikt nie wie. Wcześniej mówił, że słudzy zostali przy wozie. Może to i oni popędzili za nim i zabili dla zysku, bo w dzisiejszych czasach i takich czynów można się spodziewać. Ale nikt nie widział owych sług od tamtej nocy. Zaginął gdzieś bez śladu nawet wóz. Pewnie bym w to wszystko nie uwierzył, gdybym nie rozmawiał z owym panem, jak z wami teraz mówię. Tu, na waszym miejscu siedział i dokładnie pamiętam, jak mówił o tym kole, wozie i sługach. A nikt nie widział później ani sług, ani wozu. Sami jednakże pomyślcie. Gdyby to oni zamordowali swojego pana, to gdzie podział się ów wóz? Jakże mógłby po drodze jechać przez nikogo nie widziany?

Jan z Czarnkowa odsunął talerz, na którym zastygł tłuszcz, nie wybrany resztkami chleba.

– Co chcieliście powiedzieć? – zapytał. – Co to znaczy, że było tak samo?

Leszcz małym palcem lewej ręki podrapał się po czubku głowy.

– Że onemu panu, podobnie jak i wam, wóz się zepsuł niedaleko tej gospody. Koło pękło, a słudzy zostali, żeby na pomoc czekać. A potem nagle zniknęli wszyscy. I oni, i pan. Na szczęście, panie, widzę, że wam ani w głowie ruszać w drogę po ciemku.

– Ani mi w głowie – zgodził się szybko Jan z Czarnkowa.

– To dobrze, że macie więcej rozsądku. Bo wiecie, ostrzegałem, przestrzegałem i prosiłem.

Żeby został i do rana przeczekał. Przecież każdy wie, że noc podróży nie służy. A jeszcze tutaj, kiedy bagna blisko, a na bagnach, wiadomo, złe lubi siedzieć, światełkami mamić, ze ścieżki sprowadzić. Wcale mnie jednak nie słuchał. Uparł się i pojechał, na swoją zgubę.

– Wiecie, kto to był, skąd pochodził?

– Jakiś wielki pan – odpowiedział Leszcz i podrapał się po brodzie. – Imienia chyba nie pamiętam... Był bardzo grzeczny i bardzo hojny, choć ledwie chwilę zabawił... A tak, teraz sobie przypominam. To był chyba ksiądz. Tak, ksiądz, co to jechał do Krakowa z ważnym poleceniem od swojego biskupa.

– Ksiądz? – drgnął przerażony Jan.

– A tak. Nazywał się... Wiercisław, Mieczysław albo może Miłosław...

– Miłosław? – podchwycił Jan. – Znałem pewnego księdza Miłosława. Wysoki, czarnowłosy, lat około czterdziestu. Lewą rękę miał czerwoną od oparzenia wrzątkiem w młodych latach.

– O, to on! – zawołał Leszcz. – Opisaliście go bardzo dokładnie. To na pewno ten sam człowiek. Początkowo wcale nie wiedziałem, że to duchowna osoba, dopiero jak sam mi powiedział.

– To Miłosław zabity? – zdziwił się ksiądz Jan, a wiadomość ta była bardzo przykra i mogła stanowić zapowiedź jego własnych kłopotów.

– Tak, panie. Na drodze, całkiem niedaleko gospody. Co to za straszne czasy, że nawet sukienka duchowna nie chroni przed takim losem. Chyba... chyba, że jest prawdą, co ostatnio ludzie powiadają, że to nie człowiek tu grasuje, tylko jaki przeklętnik i zły duch...

– Zły duch?

– A kto inny odważyłby się na takie straszne rzeczy, dostojny panie? Był tu pewien człowiek od pana starosty i słyszałem, jak o tym mówił. Tyle było dziwnych wydarzeń w okolicy, że pono nie obędzie się bez różnych obrzędów i modłów. Miał posłać do pana biskupa, żeby odprawiono święte egzorcyzmy, bo inaczej nie będzie można żyć w tej okolicy...

Jan z Czarnkowa poczuł nagle chłód i strach. Był sam, nie miał przy sobie broni i nagle zrozumiał, że wszystko może się wydarzyć. – Ale w gospodzie chyba jesteśmy bezpieczni?

– zapytał.

– O, tak! – zapewnił Leszcz. – Tu możecie czuć się całkiem bezpiecznie. Drzwi mam solidne i nikt tu nie wejdzie bez mojej zgody. Powiadają wprawdzie, że złe może wejść, którędy zechce, choćby i przez komin, ale wy, panie, znacie pewnie jakie mocne czary...

Jan z Czarnkowa wstał. – Żadne czary, gospodarzu – napomniał surowo. – Znam odpowiednie modlitwy i upewniam was, że srodze musiałby się jakikolwiek duch napracować, żeby im sprostać.

Sięgnął pod suknię i wydobył na wierzch swój kosztowny krzyż. – Złego się nie obawiam – dodał. – Lękałbym się raczej złych ludzi.

– Co racja, to racja – przyznał Leszcz.

Saga rodu z Lipowej 10

Cień Czarnej Wdowy

Kołatka trędowatych

Eryk, zwany Chmiel, wstał z kamienia. Na nadwarciańskich łąkach, od góry Chrapoń aż po samą rzekę, widać było wielkie stada owiec. U stóp zaś Eryka leżały dwie inne owce, zakrwawione, obdarte ze skór. Cztery kroki dalej widać było ślad po niedawnym ogniu, a wokoło niego resztki oprawionych zwierząt. Naprzeciw Eryka, strażnika klasztornych majętności, siedzieli w kucki Tomek i Mieszek, związani, sponiewierani, z twarzami pełnymi sińców, bo Eryk Chmiel miał ciężką rękę, a swoje obowiązki wykonywał rzetelnie i bez ociągania. – Wstawać! – rozkazał teraz. Sam wsiadł na konia, a im nakazał iść przed sobą. Podnieśli się, starszy pomagając młodszemu, choć Mieszek był większy i silniejszy od brata. Poszli obok siebie, blisko, tak blisko, że stale się o siebie obijali. Eryk miał w długą witkę, którą czasem przecinał powietrze, żeby popędzić ich do szybszego kroku.

Po jakimś czasie Tomek zatrzymał się jednak, odwrócił i raz jeszcze spróbował się wytłumaczyć:

– My przecież wcale niewinni, panie – mówił prosząco. – Zbiliście nas, a myśmy niewinni.

I jeszcze więcej chcecie nas karać.

Eryk machnął trzymaną w ręku witką.

– Nie gadać! – rozkazał groźnie. – Dość powiedzieliście. A o waszej winie rozstrzygnie ten, kto do tego jest upoważniony. Moja sprawa doprowadzić was gdzie trzeba i nawet nie proście, bo nic nie odwiedzie mnie od moich obowiązków. Nie trzeba było na cudze ręki podnosić.

– Kiedy my niewinni – powtórzył Tomek.

Eryk podjechał i wyjąwszy niespodziewanie nogę ze strzemienia, kopnął kmiecia w bok.

– Milcz! – krzyknął. – Dość już powiedziałeś!

Szli więc dalej, nie odzywając się, a tylko bezradnie popatrując czasem jeden na drugiego.

Na polach widać było jakichś ludzi, oglądających ten pochód i usiłujących zgadnąć, co się stało. Ale nikt nie zapytał i nikt nie użalił się nad ich losem.

W Mstowie, pod murem otaczającym klasztor, a przy udziale brata administratora, Eryk Chmiel od razu urządził sąd nad kmieciami.

– To przecież wilki zagryzły owce – bronili się.

– Wilki? – wykrzywił usta Eryk. – Skąd tu wilki?

– Widać z boru przyszły.

– A wy nic, tak?

– My tylko znaleźliśmy te owce. Z bratem odstraszyliśmy wilki, bo gdyby nie my, one zagryzłyby więcej owiec. Pasterza nie było, więc wilki szalały pomiędzy zwierzętami i może zagryzłyby całe stado. A tak dwie tylko padły...

– Choćby i dwie, ale przecież nie wasze. Kto pozwolił wam skóry zdejmować i mięso piec?

Tomek rozejrzał się niespokojnie.

– Myśleliśmy, szkody nie będzie wielkiej... Potem zaś wyjaśnił wszystko.

– Jest nas dwóch braci na ojcowiźnie, a ojciec pomarł zeszłego lata. Teraz jedyna krowa nam padła, a tu dziesięcina do zapłacenia pobożnym ojcom kanonikom i inne ciężary bardzo dokuczliwe. Głodowaliśmy. Kiedy przyszedł poborca, sam poradził, byśmy braci prosili o przesunięcie spłaty. I tak się stało. Pobożni bracia okazali łaskawość i ugodziliśmy się, że zamiast czynszów, robocizną będziemy płacić. Ale kiedy wracaliśmy z Mstowa, głodni byliśmy i gdyśmy zobaczyli owe wilki i owce...

– Chcieliście sobie podjeść z cudzego, tak? Myśleliście, że nikt tego nie zobaczy, tak? I jeszcze planowaliście schować dla siebie mięso i skóry, tak?

Tomek przyznał się do winy.

– Prawda – przytaknął. – Obaj byliśmy głodni, a w chałupie nic już nie zostało. Ja jeszcze czasem jakoś mogę przetrzymać, ale brat mój nie umie, bo jakiś jest od urodzenia ciężki i jeść musi...

– Ale nie z cudzego – upomniał surowo Eryk. – Nie z cudzego. Mnie tu naznaczyli ojcowie, abym porządku pilnował i karał, kiedy trzeba.

Pomówił chwilę z zakonnikiem, a potem orzekł:

– Trzeba byście nagrodzili szkodę. Wiem, że nie macie krowy ani żadnych zwierząt, chyba tylko jakie liche kury. Pójdziecie zatem na robotę, żeby pracą odpłacić stratę. A za czyn szkaradny i bezbożny będziecie zamknięci w lochu na sześć niedziel. Wcześniej jeszcze posiedzicie w dybach, żeby każdy widział, jak karze się takie niegodne postępowanie.

Zaraz też przybiegli słudzy i na nogi obu braci założyli grube kłody, zamykane na łańcuch.

Drzewa były ciężkie i bracia musieli siedzieć na miejscu, bo nie dało się w dybach chodzić.

Siedzieli zatem i płakali, wystawieni na widok wszystkich, którzy w jakichkolwiek sprawach szli do klasztoru.

Rozpoznał ich także pan Jeno z Krasawy. Najpierw obrzucił tylko obojętnym spojrzeniem, ale po chwili wrócił, jakby sobie coś przypomniał.

– A wy kto? – zapytał. – Czy nie synowie Maciecha?

– Tak, szlachetny panie – odpowiedział Tomek. – To my. Ojciec pomarł zeszłego roku, a nam się przytrafiła taka zła przygoda. Sześć niedziel siedzieć będziemy w ciemnicy, bośmy, będąc głodnymi, owce zagryzione przez wilki podnieśli i, prawdę mówiąc, trochę napoczęli...

– To stary Maciech nie żyje? – zdziwił się Jeno. – Nic nie wiedziałem.

– Boście, panie, byli długo poza Doliną, zajęci pewnie jakimi ważnymi sprawami. Nasz ojciec radził, byśmy po jego śmierci szli do was prosić o łaskę, ale prawdę mówiąc, bali my się.

– Trzeba było przyjść. Mówiłem kiedyś waszemu ojcu, a zacny był człowiek, że wziąłbym go do swojej wsi. Miał pomyśleć i dać odpowiedź.

– Myślał, panie. Chętny nawet był, ale jakoś tak i zeszło. Bo trzeba było płacić klasztorowi, ani czasu nie było na co innego. Żałujemy bardzo, że nie poszliśmy do was, teraz tylko nam płakać.

– Może i mam dla was lekarstwo – zastanawiał się pan Jeno. – Mój syn wrócił do dworu swojego dziada, do Lipowej. Potrzeba ludzi w jego wsiach. Nawet mnie prosił, żebym mu wynalazł jakich. A nie byłoby wam źle. Dałbym za wasz kawałek ziemi większą działkę, dałbym i sprzężaj, i ziarna na siew, a tylko za połowę plonów. Uczciwie, wedle prawa.

– Straszna bieda nas dopadła, szlachetny panie – biadolił Tomek. – Bardzo jesteśmy wdzięczni wam za wasze słowa. Ja i brat mój, Mieszek.

– To może porzucicie ojcowiznę? – zapytał pan Jeno. – Pójdźcie do mojego syna, Mikołaja.

Da wam na skraju swoich włości solidny kawałek gruntu, a pola będziecie mieć tyle, ile tylko wykarczujecie. Da wołu do roboty, da ziarna na siew, jak powiedziałem. I krowę będziecie mogli sobie wybrać.

– Krowę? – Tomek aż otworzył usta ze zdumienia. – Nie żartujecie, szlachetny panie?

– Przyjdźcie do jego rządcy. Uprzedzę go, co się wam należy.

Tomek szturchnął brata w bok.

– Kłaniaj się! – rozkazał. – Kłaniaj się i dziękuj szlachetnemu panu, bo słowa jego to dla nas wybawienie.

A kiedy brat bił pokłony, na ile pozwalały mu dyby na nogach, Tomek uśmiechnął się smutno.

– Poszlibyśmy i zaraz, szlachetny panie, ale trzeba nam iść do ciemnicy.

– Trzeba, skoro zawiniliście – przyznał Jeno. – Kiedy jednak wyjdziecie z lochu, od razu idźcie do Lipowej. Ty podobno dobryś drwal, a nawet i cieśla.

– Prawda – przyznał Tomek. – Ręce mam zdatne do ciesielskiej roboty, a mój brat Mieszek, choć powolny może, też bardzo jest przydatny, bo jest silny i za wołu przy robocie stanie.

– Zatem przyjdźcie obaj.

– Poszlibyśmy – powtórzył Tomek. – Ale jest przecież ojcowizna... Sprzedać jej nie możemy, bo tylko w małej części do nas należy.

– Zatem do kogo?

– Pobożni bracia z Mstowa władają większą częścią naszej ziemi.

– Tedy im sprzedajcie resztę. A długi wasze wezmę na siebie. Pójdziecie do Bukowej, do wsi mojego Mikołaja. Potrzebują tam drwali, bo jest szmat lasu do wykarczowania.

Chałupa za to dość jeszcze znośna, a traficie na dobry dzień, coś jeszcze dorzucę od serca, a przez pamięć waszego ojca.

Tomek rozpłakał się prawie.

– Niechaj Bóg wam we wszystkim błogosławi, miłosierny panie – podziękował. – Was, rodzinę waszą, waszych domowników, służbę, bydło wasze i plony na waszych polach.

Obyście żyli w zdrowiu i oby szczęście nigdy was nie opuszczało...

Kupiec Eberhard zobaczył trędowatych, kiedy akurat schodzili ze wzniesienia, zupełnie niedaleko za jego wozami i skrzyczał swoich ludzi, że wcześniej nie spostrzegli niebezpieczeństwa.

Było ich sześciu, obdartych, pokrzywionych, sczepionych sznurkiem jeden za drugim, idących skrajem drogi. Prowadził ich wysoki człowiek, zakapturzony jak i oni wszyscy, ze szmatami obwijającymi ręce i nogi, z bandażami na szyjach, głowach i twarzach, ale może ten pierwszy był najzdrowszy i najsilniejszy, skoro szedł na przedzie. Ich pochód można było zobaczyć z daleka, a każdy kto by nie widział, mógł usłyszeć, jak klekocą kołatkami, uprzedzając innych, aby usunęli się z drogi.

Eberhard popędził swoich, by ruszyli szybciej. Ale dzień miał się ku końcowi, ludzie i zwierzęta byli zmęczeni i wyglądało na to, że wędrowcy wkrótce ich dogonią. Zobaczyli oni zresztą karawanę i jakby przyspieszyli kroku, licząc pewnie, że kupcy ofiarują im coś do jedzenia.

– Chroń nas wszystkich, panie Boże – przeżegnał się Eberhard.

Był niezadowolony, że rano odprawił ochronę. Chyba przedwcześnie jednak podziękował ludziom Trzaski, bo teraz bardzo by się przydali, żeby przegonić niepożądane towarzystwo. Kto to widział, by trędowaci chodzili po drogach dla uczciwych ludzi.

Eberhard wezwał jednego ze swoich pomocników, kazał mu szybko wyszukać trochę żywności, zawinąć ją w jakie stare płótno i zostawić wprost na drodze.

– Niech się posilą – polecił. – Ale im powiedz, żeby zostali na miejscu, póki nie odjedziemy.

Tak też uczyniono. Karawana poszła naprzód, węzełek z żywnością pozostawiono na drodze, a przy nim czekał sługa, aż trędowaci nieco podejdą.

Szli szeregiem, jeden za drugim, połączeni sznurkiem, bo wyglądało na to, że straszliwa choroba poraziła im nie tylko członki, ale także i oczy, więc musieli być prowadzeni przez swoich zdrowszych towarzyszy.

O świcie Jan z Czarnkowa znajdował się już daleko od gospody Czarna Wdowa. Wymknął się nad ranem, po nocy niespokojnej i nieprzespanej, kiedy leżał z otwartymi oczami i nasłuchiwał wszystkich stukań, szmerów i szelestów. Aż nagle wstał, odsunął rygle i wybiegł, nie żegnając się wcale z gospodarzem.

Leszcz widział tę ucieczkę, ale nie powiedział słowa, leżąc na swoim posłaniu z otwartymi oczami.

Kiedy Jan z Czarnkowa dopadł swojego konia, wdrapał się na siodło, moszcząc wcześniej swój worek, Leszcz wstał i stojąc za półotwartymi drzwiami gospody, ani myślał zatrzymywać gościa.

– Jedźcie – mruknął z uśmiechem. – Jeszcze zobaczymy, co warte są wasz spryt i odwaga.

Trędowaci zatrzymali się, prowadzący powiedział coś głośno, zostawił ich, a sam podszedł do zawiniątka na drodze. Zabrał je i przyniósł do towarzyszy.

– Jedzenie. Kupcy nam zostawili.

– Bóg im zapłać – odpowiedział któryś, a reszta roześmiała się niespodziewanie.

– Boją się nas i nie chcieli, byśmy szli ich śladem.

– Zejdźmy z drogi – zaproponował przewodnik. – Trzeba nam odpocząć.

Nie zachowywali się jak ludzie trawieni śmiertelną chorobą, śmiali się i żartowali.

Prowadzący chwycił koniec sznurka, do którego byli przywiązani i ruszył między sosny, dość daleko od drogi. Tam usiedli wśród drzew na trawie w koło, kładąc przed sobą zawiniątko z drogi, a także kawałki chleba i innego pożywienia, jakie wyjęli z niesionych przez siebie toreb i worków.

Odrzucili kaptury, pokazując krwawe bandaże na głowach, szyjach, rękach i wzięli się do posiłku.

Ledwo go jednak rozpoczęli, kiedy od strony drogi nadjechało galopem kilku zbrojnych.

Od razu weszli w las, rozglądając się uważnie, jak gdyby czegoś lub kogoś szukali. A szukali trędowatych, bo gdy ich zobaczyli, pospieszyli konie i zaraz ich dogonili.

Trędowaci jednak nie okazali najmniejszego strachu. Siedzieli na swoim miejscu, a kiedy jeźdźcy zbliżyli się, jeden z nich podniósł się z ziemi i wyszedł im naprzeciw. Nie miał ze sobą kołatki, dźwiękiem której powinien ostrzegać wszystkich zdrowych przed zbliżaniem się do zarażonego.

Stał i czekał, aż podjadą, jakby wiedział, że nie przestraszy ich zakrwawiony opatrunek pokrywający jego nos, jedno oko i oboje uszu.

– Nareszcie – powiedział. – Każecie nam czekać. Najbliższy jeździec zeskoczył z konia i szybko idąc do grupy chorych, tłumaczył się z opóźnienia.

– To przez zbrojnych pana Bartosza z Odolanowa – wyjaśnił. – Dwa razy nas zatrzymywali.

Za drugim razem jakoś nie bardzo chcieli wierzyć w nasze tłumaczenia. Więc nie zostaniemy tu dłużej, bo może być, że zechcą nas śledzić. Większość naszych idzie dalej, a my odłączyliśmy się od nich na krótki czas.

Podeszli do ognia, gdzie żołnierz powitał zebranych ukłonem. – To już niedaleko – wyjaśnił. – Jeśli ruszycie z samego rana, przed południem dojdziecie do wzgórza Łysica.

Poniżej jest wieś Kusięta i tam zaczekacie w ukryciu. Spotkamy się dopiero, gdy sprawdzimy, czy nie przygotowano jakiej zasadzki. Tyle mi kazano powtórzyć.

Prowadzący pochód trędowatych skinął głową.

– Dobrze – rozpogodził się. – Będziemy tam czekać. Czy są wieści od innych?

– Niewiele, panie. Ale powinniśmy ich spotkać.

– Obyś miał rację – powiedział trędowaty i gestem odprawił żołnierza. – Wracaj, żeby szpiedzy króla cię nie zobaczyli.

Kiedy zaś ten odszedł pospiesznie, przewodnik zwrócił się do kompanów: – Został nam ostatni kawałek drogi. W południe będą czekać nas nasi ludzie.

Zaszumieli z zadowoleniem, ktoś zaklaskał.

– Pójdźmy teraz spać – zarządził przewodnik. – Trzeba nam ruszyć wcześnie i musimy mieć dużo siły na cały jutrzejszy dzień. I nie zdejmować opatrunków, bo nie będzie czasu, by je rano założyć.

Bez słowa sprzeciwu rozłożyli się wokół ognia. Wtedy można było zobaczyć, że każdy ma miecz ukryty pod płaszczem, który teraz, dla wygody, ułożył obok siebie.

Trzaska ze swoimi żołnierzami porzucił kupca Eberharda i skierował się do gospody. Raz, że potrzebowali odpoczynku, a dwa, że mieli przy sobie nieco grosza i w skwarny dzień zamierzali przepuścić go na chłodne trunki.

Trzaska siedział właśnie przy dzbanku, gdy nadszedł jeden z jego ludzi, którego zadaniem było sprawdzić, czy zadbano odpowiednio o ich konie. Żołnierz z wdzięcznością opadł na lawę, sięgając po dzbanek. Jego towarzysze raczyli się już od jakiegoś czasu, więc czuł się poszkodowany, że musiał czekać tak długo.

– Nie narzekaj – pocieszył Trzaska. – Możesz teraz posiedzieć i odpocząć. Dzięki kupcowi Eberhardowi możemy w spokoju przeczekać upał.

– Faktycznie, grzeje strasznie – odpowiedział żołnierz. – Trzeba być chyba trędowatym, żeby tego nie odczuwać.

Trzaska splunął z odrazą.

– Zamknij dziób! – warknął do żołnierza. – Jeszcze wykraczesz jakie nieszczęście!

Żołnierz wzruszył ramionami i sięgnął po dzbanek. W izbie nie było wielu gości, ale usłyszawszy o trądzie, patrzyli teraz na Trzaskę i jego ludzi z podejrzliwością.

Trzaska niezadowolony ofuknął żołnierza.

– A ty co, zdumiałeś? Gdzieś ty widział trędowatych? – zapytał rozeźlony.

– No przecież na drodze.

– Ale to było trzy dni temu. Po co to wspominać? Żołnierz wzruszył ramionami.

– Widziałem i dziś. To ci sami.

Trzaska wykrzywił wargi. Widzieli przed kilkoma dniami grupę trędowatych. Słyszeli ich kołatki i starannie ominęli rząd chorych, idących za przewodnikiem. To było dobre pięć mil od gospody. W głowie trzaski zaświtało nagle podejrzenie. Nachylił się do żołnierza, starając się, by głos zabrzmiał spokojnie.

– Na pewno widziałeś ich dzisiaj? – zapytał.

– No przecież mówię. Całkiem niedaleko. Ale nie bój się, do gospody nie zajdą.

– Skąd wiesz, że to są ci sami, co ich spotkaliśmy przedwczoraj?

– A kto inny? Sześciu ich idzie na sznurku.

– Gdzie są?

– Idą skrajem drogi. Chyba już minęli gospodę. Trzaska wstał, odebrał dzbanek żołnierzowi.

– Siodłaj konie – polecił zaciskając wargi. Żołnierz próbował dokończyć piwo, ale dowódca na to nie pozwolił. Rzucił zapłatę na stół i głośno kazał swoim wychodzić. Wyszli sarkając, dopytując się, co się stało i dlaczego tak szybko muszą kończyć odpoczynek. Ale nic nie tłumaczył, popychając ich tylko i przekleństwami zmuszając do pośpiechu.

– Poszukamy tych trędowatych – zapowiedział, kiedy byli już w siodłach.

– Rany boskie! – przestraszyli się. – Trędowatych?

– A jakże – potwierdził Trzaska. – Dziwni to jacyś trędowaci. Widziałeś kiedy, żeby szli tak szybko? Pomyśl tylko, my konno, oni pieszo i idziemy łeb w łeb. Przecie to niemożliwe, żeby byli szybsi od nas!

Żołnierze zrozumieli natychmiast.

– Nagroda! – zawołał któryś. – Myślisz, że to nasza nagroda?

– A jakże! Że też wcześniej na to nie wpadłem! Bo jak byś chciał się dobrze ukryć, to gdzie byś się krył, co? Na kupieckim wozie czy raczej pod fałszywymi bandażami? Ruszajcie się! To na pewno są nasze ptaszki. No żwawiej, wy woły! Przypomnijcie sobie o nagrodzie!

Ale nie trzeba im było tego przypominać, bo od razu ruszyli w skok, od gospody ku drodze.

Trędowaci podążali tymczasem szybko przed siebie, przez nikogo nie niepokojeni. Dwa razy tego dnia otarli się prawie o innych wędrowców, ale ci unikali spotkania i pryskali na boki. Bo trędowaci zachowywali się nieco inaczej, niż było to przyjęte i inaczej, niż na to zezwalało prawo. Nie wybierali bocznych ścieżek, nie omijali siedzib ludzkich. Szli drogami, nie kryjąc się prawie i niewiele sobie robiąc z tego, że inni nie chcą widzieć ich w pobliżu.

Cień Czarnej Wdowy

Andrasz Kalina schodził po stoku Lisicy. Dzień miał się ku końcowi, Andrasz czuł prawie zapach polewki, jaką żona obiecała zrobić na wieczerzę. Czuł też w nogach dwie mile drogi, jakie miał za sobą, ale był zadowolony. Zgodził czterech pachołków do gospodarstwa, mieli przyjść za tydzień, wypłacił zaliczkę, wypił z nimi cokolwiek w gospodzie na dobry początek i teraz spieszył się, żeby przed zmrokiem znaleźć się w swoim domu. Przystanął, przykucnął, usiadł wreszcie. Piwo szumiało mu w głowie, usta z trudem łapały powietrze.

W dole widział klasztorną wieś Kusięta, a nieco w lewo swoje gospodarstwo. Solidny dom, obora, stodoła, szopa, wszystko to jedno obok drugiego i nawet studnię z żurawiem na podwórzu widział stąd bardzo dobrze. Mimo swoich ponad sześćdziesięciu lat miał dobry wzrok i z daleka mógł dojrzeć to, czego nie zauważali znacznie młodsi.

Zobaczył studnię, a wokół niej gromadę ludzi, więc zerwał się zaraz i popędził ku domowi, nie dając sobie więcej odpoczynku. Goście gośćmi, ale lepiej, żeby gospodarz był w domu, kiedy przychodzą.

Im był bliżej, tym bardziej niepokoił się tym, co miał przed oczyma. Goście nie wyglądali najlepiej. Byli szarzy, w łachmanach i jakoś dziwnie opatuleni. Dopiero kiedy znalazł się całkiem blisko, zrozumiał, co go zaniepokoiło i przestraszył się nie na żarty.

Trędowaci!

I częstowali się z jego studni, jakby nigdy nic!

Zatrują wodę, zatrują całą wieś, wszyscy tutejsi mieszkańcy padną w straszliwych męczarniach, wcześniej zaś odpadną im nosy, uszy, wargi.

Przeżegnał się i pobiegł.

Gdzie żona? Gdzie Kachna? Gdzie ona jest? Czy już ją zdążyli zarazić, czy była na tyle przezorna, żeby się schować, nie wychodzić, żeby w ogóle nie zbliżać się do chorych, nie dotykać, nie jeść jednego jadła, nawet nie oddychać tym samym powietrzem?

Wyciągnęli wiadro z wodą, a potem pili z niego kolejno, podając sobie naczynie z rąk do rąk.

Andrasz urwał po drodze długą rózgę, w biegu ogołocił ją z liści, i zaraz wbiegł na podwórze, wymachując witką, krzycząc z oburzenia i przestrachu.

– Odejdźcie stąd! – wrzeszczał. – Natychmiast!

Wpadł pomiędzy nich i machając rózgą, próbował przestraszyć. Ale nie okazali lęku.

Odwrócili się tylko w jego stronę i zerkali spod opuszczonych kapturów, jak gdyby nie rozumieli, o co mu chodzi.

– Uciekać mi stąd! – krzyczał. – Uciekać!

Zamachnął się witką na najbliższego, ale trędowaty nie odskoczył, nie skulił się przed ciosem. Przeciwnie. Wyprostował się nawet, chwycił wzniesioną rękę i ścisnął, a miał tak wielką siłę, że Andrasz jęknął i rózga wyleciała mu z rąk.

– Milcz! – powiedział gość groźnie.

Popchnął Andrasza w kierunku swoich towarzyszy, a ci bez ceregieli wymierzyli mu kilka ciosów rękami i nogami. Andrasz nie czuł bólu, bo myślał tylko o tym, że dotykają go, więc na pewno zaraz zostanie zarażony, chciał tylko uciec spomiędzy nich, odszukać żonę i schować się w bezpiecznym miejscu.

Ale nie pozwolili się oddalić. Ktoś walnął go mocniej i Andrasz padł na kolana. Wtedy jeden z trędowatych chwycił go za siwe włosy i przybliżył swoją twarz, zabandażowaną, zakrwawioną do jego twarzy.

– Ty co? – zapytał. – Śmierci szukasz?

Spoza bandaży patrzyły oczy ciemne, chmurne i groźne.

– Andrasz Kalina – bąknął niepewnie. – To... to moja zagroda.

Trędowaty natychmiast zwolnił uścisk.

– Ach, to twoja zagroda? Dobrze, odejdź na bok i czekaj!

– Ale...

– Milcz! – rzucił tamten i odepchnął gospodarza w bok, aż ten poturlał się pod ścianę obory.

Goście tymczasem skończyli pić i rozeszli się po obejściu, szukając czegoś do zjedzenia.

Znaleźli polewkę przygotowaną na wieczerzę, schwytali kilka kur, wypatrzyli w komorze szynki i kiełbasy, przygotowane na lepsze okazje. Rozsiedli się na podwórzu i zaczęli pałaszować.

Andrasz biegał po obejściu, szukając żony, ale nie znalazł po niej śladu i przyszło mu do głowy, że w porę zdążyła umknąć do sąsiadów we wsi. Może nawet powiadomiła innych i tylko patrzeć, jak chłopi chwycą kosy i widły i przybiegną na pomoc.

Tak też się i stało. Nie minęło wiele czasu, kiedy na polach od strony wsi zobaczyli kilkanaście sylwetek, z pałkami i widłami, biegnących wprost do obejścia Kaliny z zamiarem przepędzenia intruzów.

Ale gdy tylko podeszli na pięćdziesiąt może kroków, goście zerwali się z miejsca, odrzucili płaszcze, pod którymi mieli kolczugi lub pancerze. Na widok broni i pańskiej postawy chłopi stanęli jak wryci. Rozdziawili gęby, a zaraz potem zawrócili pędem do swoich spraw, złorzecząc w duchu, że dali się podprowadzić tak nieostrożnie, bo przecież wiadomo, że chłopom nie wolno się stawiać uzbrojonym panom, że nigdy z nimi nie wygrali i nie wygrają.

Tymczasem siedzący pod ścianą obory Andrasz Kalina widział, jak ku jego chacie nadciągają grupkami nieznajomi ludzie. Nadciągali drogą, szli ścieżkami i miedzami przez pola, schodzili ze stoku Łysicy. A wszyscy byli uzbrojeni.

Do wieczora zajęli całą wieś, chałupy, stodoły i szopy. Wyjadali zapasy, rozebrali stogi z paszą dla koni. Chłopi w milczeniu załamywali ręce, widząc przed sobą biedę i głód, ale nikt nie odważył się zaprotestować choćby słowem.

Andrasz Kalina siedział z innymi w krzakach, ramieniem otaczał odnalezioną żonę, jak wszyscy inni, którym udało się uchronić swoje niewiasty przed zainteresowaniem obcych żołnierzy. Tylko w jego obejściu wystawili wielki czerwony namiot i nakazali, aby się nie pokazywał w pobliżu.

Chłopi nawet się trochę dziwowali, że najeźdźcy zachowują się inaczej, niż to zwykle bywa. Nie podpalają chat dla zabawy, nie niszczą niczego, nie uganiają się za dziewkami.

Jakby przed wszystkimi stało wielkie oczekiwanie. Jakby czekali na sygnał, na znak.

Minął dzień, a sygnał nie nadchodził.

Ludzie Trzaski szli śladem trędowatych aż do wsi Kusięta, gdzie od chłopów schowanych po rowach i chaszczach dowiedzieli się wszystkiego. A dowiedziawszy się, wycofali się natychmiast w bezpieczne miejsce. Trzaska wysłał zaraz gońca, który miał przekazać umówiony znak panu Bartoszowi z Odolanowa.

Jego ludzie cieszyli się spodziewaną nagrodą, ale on sam nie był tak zadowolony.

– Nie wiemy, co to za ludzie, po co tu przybyli i nie wiemy, czy jest między nimi ów Biały.

A gdyby nawet był, to niby jak mamy go pojmać?

Jan z Czarnkowa ostro poganiał pachołka, bo poważnie bał się spóźnić na umówione spotkanie. Przybek przyjął to bez szemrania, bo i on chciał zakończyć swoje zadanie i zaznać odpoczynku.

Ksiądz znowu siedział na wozie i nie spuszczał wzroku ze skrzyni, w której na powrót znalazł się jego worek, ta zaś została zamknięta, a klucz do niej miał zawieszony na rzemieniu i schowany pod suknią.

Spotkali się niedawno. Ksiądz Jan nadjechał, kiedy kołodziej kończył już swoją robotę i zbierał narzędzia na wózek, a Przybek szykował się do drogi.

Kołodziej zaprzeczył, jakoby widział w gospodzie księdza Jana i to on wezwał pomoc.

Przybek przeraził się, że jego pan zagubił się po nocy i odetchnął z ulgą, kiedy jednak zobaczył księdza w dobrym zdrowiu.

Jan z Czarnkowa był milczący i ponury, skrzyczał pachołka, że tak długo marudził z naprawą. Pachołek też był zły, bo głodny, a nieprzespana noc mocno dała mu się we znaki.

– Gdzie to byliście w nocy, panie? – wypytywał, starając się jednak nie być zbyt natarczywym. – Trochę się bałem, czy was jaki dziki zwierz nie porwał. Albo, że jakie złe moce zwiodły was na manowce.

Ksiądz Jan wyzwał go od leniów i niedojdów.

– Kazałem ci się pospieszyć, a nie mądrzyć się. Gdybyś nie zepsuł wozu, nocowałbyś ze mną w gospodzie.

– Jakże w gospodzie? – zdziwił się Przybek. – Chyba, że jest tu jeszcze jaka inna, bo kołodziej powiadał, że was wcale nie widział. I że to nie wy przysłaliście go z pomocą.

– Nie było tam żadnego kołodzieja – zgodził się ksiądz Jan. – A gospoda okazała się paskudna. Czarna Wdowa.

– Wdowa? To byliście u jakiejś wdowy? – zdziwił się Przybek.

– Zgłupiałeś? – wykrzywił usta ksiądz. – Gospoda tak się nazywa. Czarna Wdowa.

Teraz zdziwił się pachołek.

– Czarna Wdowa? Tu nie ma takiej gospody.

– Może nie było, ale jest. Czarna Wdowa. Stara gospoda, zaraz przy drodze, a człowiek, który tam siedzi, nazywa się Leszcz.

Przybek zdziwił się jeszcze bardziej.

– Naśmiewacie się ze mnie – powiedział. – Jest tu z dawna gospoda, co się nazywa Pod Białym Bocianem. I od dawna w niej siedzi człowiek imieniem Karp. Wiem to dobrze, bo byłem tu zeszłego roku. Na pewno nie ma gospody zwanej Czarna Wdowa i nie ma gospodarza imieniem Leszcz. Spędziliście noc gdzie indziej, a teraz żartujecie sobie ze mnie.

– Co ty gadasz, głupcze? – zezłościł się ksiądz Jan. – Jaki Karp, jaki Bocian? Przecież ci mówię, że Czarna Wdowa i Leszcz. Opowiadał, jak to w okolicy rabują podróżnych, więc miałem nawet dobrego stracha i tego miałbym nie pamiętać?

Przybek uderzył się w piersi.

– Przysięgam, panie, że mówię prawdę. Możecie zresztą spytać, kogo chcecie, a ludzie tutejsi wam powiedzą. Może przysnęliście trochę, kiedy czekaliście na mnie i wszystko to wam się przyśniło... A co do gospodarza, to niechaj wam powie choćby i kołodziej.

Ksiądz Jan nie był pewny, czy sługa nie kpi z niego, więc zagadnął kołodzieja. Ten zbierał właśnie resztki zepsutego koła i ładował na wózek.

– Czarna Wdowa? – powtórzył cicho. – A pewnie, że słyszałem o takim miejscu.

Wyprostował się i zerknął na księdza z ciekawością. – Musicie być kimś ważnym – pokiwał głową z uznaniem. – Bardzo ważnym, skoro byliście w tej gospodzie, a wyszliście z niej cało. Nie dalej jak dwie niedziele temu zabito tam księdza.

– Wiem – powiedział Jan z Czarnkowa. – Księdza Miłosława. Ów Leszcz opowiadał mi, że go zabili słudzy dla rabunku. A ten głupek Przybek mówi, że wcale nie ma takiej gospody.

Kołodziej popatrzył na pachołka, a potem znowu na księdza. W jego szarych oczach pod krzaczastymi brwiami widać było zastanowienie.

– To prawda i nieprawda – wyjaśnił ostrożnie. – Sam nigdy tej gospody nie widziałem, ale sporo o niej słyszałem. Każdy z tutejszych słyszał. Czarna Wdowa. To by się zgadzało, panie.

– Co by się niby zgadzało?

– Żeście byli w diabelskiej gospodzie. Zaprawdę, cud to prawdziwy, żeście cali.

– Co ty pleciesz, człowieku? Diabelska gospoda?

Kołodziej załadował wózek, stanął naprzeciw księdza, dłonie założył za szeroki skórzany pas. Kołysząc się na piętach, wpatrywał się w osobę Jana, jakby chciał zapamiętać, jak ten wygląda.

– A jakże – potwierdził spokojnie. – Każde dziecko wie, że diabli tu grasują w ciemne noce i zwodzą podróżnych. Podobno mamią ich i zapraszają do gospody, co jest uczyniona ze skały. Kto zaś tam trafi, już przepadł, on i jego dusza. Wam, widzę, nic się zupełnie nie stało. Naprawdę musicie być wielkim człowiekiem, panie, może jakim sławnym egzorcystą. To zupełnie niepodobne, żeby ktoś, kto bawił w tej gospodzie, wyszedł stamtąd żywy.

Janowi z Czarnkowa włosy stanęły dęba i mróz przeszedł po krzyżu. Opowieść kołodzieja pasowała do jego przygód jak ulał.

– Krzyż – powiedział. – Krzyż mnie uratował. Może to i diabeł był, nie człowiek, ten Leszcz, bo zaraz w drzwiach chciał, żebym krzyż schował, niby dla bezpieczeństwa przed rozbójnikami. Ale na szczęście zaraz potem znowu go wyjąłem. To krzyż mnie uratował.

– I szczątki świątobliwego ojca Radosława – dodał Przybek, wskazując worek. – Bo mieliście je cały czas przy sobie?

Jan z Czarnkowa odetchnął z ulgą.

– A jakże. Teraz sobie przypominam, że i worek chciał mi odebrać, dla wysuszenia. Ale nie dałem.

– Chwała Bogu – westchnął Przybek. – Mieliście wielkie szczęście, panie. Chwała Bogu, że szczęśliwie się wszystko skończyło.

Kołodziej pokręcił głową.

– Rozmaicie o tym mówią – zauważył. – Że jeśli już trafiłeś do Czarnej Wdowy, nie wyjdziesz z niej taki sam, jak wszedłeś.

– Brednie! – Jan z Czarnkowa splunął od uroku. – Nie czuję w sobie najmniejszej odmiany.

Ludzi pana Bartosza z Odolanowa w tych dniach można było spotkać wszędzie.

Na drogach, przy brodach, leśnych przejściach, zamkach, miejskich bramach, na jarmarkach i targach widać było żołnierzy, konnych i pieszych, strażników wypytujących wszystkich, zaglądających do kupieckich wozów i do chłopskich wózków. Każdy podróżny był narażony na pytania.

W pierwszym tygodniu więcej jak dwunastu ludzi zatrzymano do wyjaśnienia, bo odpowiadali opisowi, a nie umieli wytłumaczyć się, kim są, skąd i dokąd zmierzają. W każdym przypadku zatrzymywano takiego i zamykano w dobrze strzeżonym miejscu, a posłańcy jechali powiadomić pana Bartosza. Żołnierz zawiadamiał swojego dowódcę, ten swojego przełożonego, a tamten znowu swoich zwierzchników.

Z niektórymi pan Bartosz rozmawiał osobiście, ale żaden z nich nie okazał się Białym Księciem. Pan Bartosz, pieklił się więc, krzyczał na swoich ludzi i wyzywał ich od niedojdów. Wszyscy zapewniali, że się starają i dawali do zrozumienia, że tajemniczy przybysz wybrał widać inną drogę, aby dostać się do kraju, skoro nie natrafili nawet na jego ślad.

Aż wreszcie nadeszła wiadomość od Trzaski o grupie dziwnych trędowatych...

Bartosz z Odolanowa uważnie wysłuchał wysłannika. – Trędowaci? – zdziwił się. – O tym nie pomyślałem. A to chytry podstęp! Ten nasz Trzaska to łebski człowiek!

Żołnierz ukłonił się.

– Pomagaliśmy mu – przypomniał. Stary wojownik roześmiał się głośno.

– Nie martw się – powiedział. – Żadnego z was nie minie nagroda. Odpocznij, przed wieczorem ruszymy pomiędzy wasze pagórki.

Wysłał zaraz posłańca do króla Jagiełły, by powiadomić o gromadzeniu się zbrojnych ludzi, sam kazał zebrać się swoim i wyznaczył im na rano miejsce zbiórki o pół mili na południe od swojego obozu.

Radek z Pawłowic miał wątpliwości.

– To ziemia księcia Opolczyka – zauważył. – Czy zamierzacie wejść w jego dziedzinę?

Bartosz wzruszył ramionami.

– Chodziłem po różnych ziemiach, więc mogę też iść do Opolczyka.

– Ale z tego może wyniknąć wojna. Pan z Odolanowa zacisnął zęby.

– Chętnie wezmę w niej udział – warknął. – Jeśli ją zaczną na południu, pojadę na południe.

Jedno jest pewne. Nie po to się tam gromadzą, żeby się zabawiać. Szykują się do wyprawy.

A wyprawa może być tylko na królewskie dziedziny. Zamierzam w tym przeszkodzić wszystkimi siłami. I każdy, kto mi pomoże, będzie miał z tego korzyść.

Radek z Pawłowic uśmiechnął się niepewnie.

– Bywało, że zawiodłem się na waszej przemyślności – zauważył. – Ale gotów jestem spróbować.

Wkrótce wieści te zdawały się potwierdzać. Szpiedzy donosili co i raz o tym, że buntownicy gromadzą się gdzieś na południu. Pan Bartosz domyślał się, że czekają na Białego Księcia, który ich poprowadzi. Może już się spotkali i ruszyli.

A on nie miał sił, żeby im się przeciwstawić. Prawie wszędzie, gdzie się pojawił, w grodach, zamkach i dworach, patrzono na niego nieufnie, a nawet wrogo. Bo pan Bartosz wpadał jak burza, żądał ludzi, koni i obroku, a nie był chętny odpowiadać, kto go do takiego postępowania upoważnił. Kiedy zaś powołał się na królewski rozkaz, wyśmiali go.

Pan z Odolanowa był dziś przecież tylko rycerzem, takim samym jak inni i nie miał prawa nikomu rozkazywać. Wielu nie wiedziało, że znowu został wojewodą, a wypominało mu dawne sprawki, a nawet i jego starzy zwolennicy podchodzili teraz do jego planów nieufnie.

W Wielkopolsce mógł znaleźć sprzymierzeńców, a nie brakowało i zabijaków, gotowych pójść za każdym, kto zapłaci. Ale tutaj, daleko na południu, był zdany głównie na siebie.

Na szczęście przypomniał sobie o Lipowej. Niegdyś pan Jakub z Lipowej i jego syn Ostasz udzielili mu wydatnej pomocy. Mieli oni wielu bitnych sąsiadów, a sami byli coś winni panu z Odolanowa. Zamierzał ich teraz prosić by spłacili dług.

Pędził więc ku Holsztynowi, mając przy sobie tylko dziesiątek ludzi, klnąc i modląc się na przemian. Modlił się o posiłki i szczęśliwy traf.

Na prostym chłopskim posłaniu, wstawionym do namiotu i tylko przykrytym kolorową kapą, Biały Książę spał, odsypiając długą i ciężką drogę, jaka była jego udziałem przez ostatnie tygodnie.

Spał, odziany tylko w lnianą koszulę i portki. Obok łoża leżały łachmany, podarte, postrzępione, z zakrwawionymi bandażami, jakich używał, udając trędowatego.

Zmęczona, starcza twarz poruszała się w mimowolnym skurczu mięśni.

– Korona – szepnął Biały Książę przez sen. – Korona...

Na progu namiotu stanął kupiec Hugon.

– Zbudźcie się, książę – powiedział półgłosem. – Dobre wieści.

A kiedy stary człowiek otworzył oczy, wyjaśnił z zadowolonym uśmiechem: – Ksiądz Jan będzie tu lada chwila. Przybył też pan Gniewosz z Dalewic. Powiada, że książę Opolczyk gromadzi ludzi i czeka tylko na znak od was. Słyszycie, książę? Tylko na znak.

Ze stoku Łysicy widać było wielkie koliste obozowisko, od zagrody Andrasza Kaliny idące przez całą wieś Kusięta i jeszcze dalej.

– Teraz mi wierzycie? – zapytał pan Bartosz. Pan Jeno przyłożył rękę do piersi.

– Wybaczcie, że wam nie od razu dałem wiarę.

Bartosz z Odolanowa zdziwił się, nie zastając w Lipowej tych, na których liczył. Nie było dzielnego pana Jakuba, nie było jego porywczego syna Ostasza. Na spotkanie panu Bartoszowi wyszedł nieznany młody rycerz Mikołaj, którego ojciec, pan Jeno, należał niegdyś do innego obozu i teraz pan z Odolanowa musiał prosić, aby go w ogóle wysłuchali.

Pan Jeno, który akurat gościł u syna, przywitał się z panem Bartoszem bardzo chłodno.

– Teraz w Lipowej panem jest Mikołaj – oznajmił. – Wnuk Jakuba. Ale on nie będzie szedł śladem swojego dziada i nie pójdzie z wami, bo niechybnie zaplączecie go w jaką awanturę.

Gdyby był to inny czas, pan z Odolanowa nie puściłby płazem zaczepki i pewnie doszłoby do bitki. Ale tego dnia Jeno myślał tylko o swoim zadaniu.

– A jakże – powiedział. – Myślę o awanturze. A że awantura to nielicha, was, szlachetny panie Jeno, proszę pokornie, byście wzięli w niej udział.

– Ja? – zaperzył się Jeno. – Na mnie nie liczcie. Bartosz z Odolanowa rozejrzał się, jakby sprawdzał, czy nie słyszy ich nikt niepowołany i zapytał:

– A jeśli was poproszę w imieniu króla?

– Wy? – zdziwił się Jeno. – W imieniu króla? Którego króla? Przecież chyba nie pana naszego Jagiełły. Wątpię, aby król zechciał...

Bartosz prychnął rozdrażniony.

– Panie! – syknął. – Nie obrażajcie mnie, jeśli łaska. Powiadam wam, że to król Jagiełło mnie tu wysłał, a wy, zanim zadacie mi kłam, sprawdźcie to.

– Niby jak?

– Wystarczy, byście pojechali ze mną i na własne oczy zobaczyli, co ja widziałem. A widziałem, że pod bokiem starosty holsztyńskiego gromadzą się ludzie królowi nieżyczliwi.

– Jak to pod moim bokiem? – zdziwił się pan Jeno. – Chcecie powiedzieć...

– Szkoda słów – przerwał Bartosz surowo. – Jeśli sami nie możecie jechać, dajcie mi ludzi, abym zatrzymał spiskowców, bo swoich mam za mało.

– Ludzi nie mam – odparł pan Jeno. – Bo wszystkich potrzebuję na zamku.

– To już niedługo – warknął Bartosz. – Lada chwila spiskowców będzie tylu, że i na zamek się poważą.

Pan Jeno nie wierzył w słowa Bartosza, ale tylko do chwili, kiedy dotarli do Łysicy i spojrzeli ze stoku na obozowisko, jakie tu wyrosło w kilka dni.

– Czekają – zastanawiał się pan Jeno. – Na co? Bartosz z Odolanowa zacisnął wargi.

– On tu już jest – powiedział z przekonaniem. – Na pewno jest. Poznaję ten namiot.

Pan Jeno podniósł głowę i raz jeszcze obrzucił wzrokiem obozowisko. – Siła ich – zauważył zmartwiony. – A chyba nie zjechali się jeszcze wszyscy.

Bartosz wydął wargi.

– Siła? – zapytał pogardliwie. – To tylko tak wygląda. Przecież w większości to zbieranina.

Tupniesz mocniej, rozbiegną się.

– Można by zaryzykować wypad – wahał się pan Jeno. – Skoro mówicie, że to zbieranina, skoczyć w sam środek. Wystawili ten namiot, jakby nas zapraszali. Jeśli Biały Książę tu jest, to właśnie w tym namiocie. A gdyby jego pojmać, reszta straciłaby ochotę do walki.

– Skoczyć? Niby z kim? – Bartosz złościł się, zaciskał pięści. – Mamy wszystkiego dwudziestu pewnych ludzi, a potrzebowalibyśmy co najmniej jeszcze tylu. I to sprawdzonych w boju. Bo tam stoją najwyraźniej zaciężni, po których nie przelecisz jak po zagonie zboża. Ich nie wystraszymy krzykiem.

Dał znać i cofnęli się ze stoku, żeby nie być widocznymi od strony wsi. Poniżej czekali na nich zbrojni pana Bartosza i kilku z Lipowej.

– Mało nas – martwił się pan z Odolanowa. – Za mało, żeby nawet myśleć o próbowaniu.

Moi dojdą najwcześniej za dwa dni.

– Za dwa dni może być po wszystkim – zauważył pan Jeno. – A ci jeśli się już ruszą, nie będzie można ich łatwo zatrzymać. Jedyna szansa to skoczyć teraz, kiedy obozują.

– Skoczyłbym, jak mi Bóg na niebie miły! – pan z Odolanowa zacisnął pięści. – Dajcie mi ze czterdziestu dobrych ludzi, a rozgonię to zbiegowisko!

W tej chwili wysunięty w lewo patrol dał znać, że ktoś się zbliża.

– W tył! – zakomenderował Bartosz. – Chyżo!

Cofnęli się natychmiast w zarośla, składnie, szybko i cicho. Cały dzień krążyli wokół obozowiska, starając się nie robić śladów i nie pozwolić, aby ktokolwiek, kto się zbliży, zobaczył ich i odgadł ich zamiary. Przepuszczali pojedyncze poczty. Niedawno schwytali dwóch najemnych Czechów i od nich dowiedzieli się tego, czego im było trzeba. Że jadą do obozu, że zaraz ruszą, że stawili się na rozkaz Białego Księcia, który obiecał sutą zapłatę.

Więc teraz cofnęli się, aby nadjeżdżający ich nie zobaczyli i nie dali znać zbrojnym zebranym na dole.

– Może nie powinniśmy ich przepuszczać – zastanawiał się pan Bartosz. – Może powinniśmy wyłapywać ich pojedynczo...

– Ale wtedy mogliby się domyślić, że ich wyłapujemy. Może być przecież tak, że zaczną się niepokoić, bo nie przybyli ci, na których czekają.

Pan Bartosz przyznał rację i odtąd przepuszczali wszystkich. Teraz był to tylko niewielki wóz zaprzężony w dwójkę małych koni, a na wozie jechał jeden człowiek, drugi wierzchem podążał obok. Wyglądali na pachołków.

Przejechali o pięćdziesiąt kroków od ukrytych w wykrocie żołnierzy, wolno i spokojnie, niczego nie dostrzegając. Nawet zatrzymali się na chwilę, ale widać tylko po to, żeby ze stoku popatrzeć na obozowisko.

Czekali cicho, aż goście się oddalą. Panu Jeno wydawało się, że człowiek na wozie jest mu znajomy, ale był za daleko, żeby się w tym upewnić.

Pan Bartosz zagryzał wąsa.

– Gdybym tak miał dość ludzi!

Pan Jeno zatrzymał się nagle. – Ludzie są – powiedział. – Trzydziestu, może czterdziestu...

– I teraz mi mówicie? – zakrzyknął pan Bartosz. – Wołajcie ich.

– To nie są moi ludzie – wyjaśnił pan Jeno. – Ale gdyby obiecać im dobrą zapłatę, może zgodzą się wyświadczyć tę przysługę.

– Do kogo należą?

Pan Jeno pokręcił głową.

– Nie należą do nikogo. – wyjaśnił. – To zabijaki spod ciemnej gwiazdy. Najlepsi do takiego wypadu. Ale niewiele bym dał za ich wierność.

– Nie potrzebuję ich na wierność, tylko do tego jednego skoku. Cóż to za jedni?

– Zbóje.

– Zbóje? Bardzo dobrze! Takich mi właśnie trzeba.

– I będziecie musieli ich poprosić.

– Co takiego? Będę ich musiał prosić, żeby napadali? Osobliwi to zbóje!

Jan z Czarnkowa pierwszych buntowników zobaczył ze stoku góry Łysieć. Zaraz potem opadło ich kilku zbrojnych, surowo wypytując, kim są i dokąd idą. Byli to zaciężni Czesi, zwerbowani za obietnicę wysokiego żołdu, mocni, doświadczeni w boju, nie obawiający się niczego. Stali tu na wysuniętym posterunku i przepuszczali dalej tylko tych, którzy umieli podać umówione hasło.

– Biały – powiedział Jan z Czarnkowa. Zjeżdżając ze stoku, widzieli wieś przed sobą, a wokoło niej mnogość zbrojnych ludzi. Widzieli namioty, szałasy, posłania wprost na ziemi. Kwatery urządzono też niewątpliwie w niektórych chałupach, przed tymi wystawiono stoły i ławy, aby najdostojniejsi mogli wygodnie czekać na przybycie swoich ludzi. A tych było naprawdę wielu. Rycerze z pocztami, grupy zaciężnych, wielka ilość rozmaitych pojedynczych zbrojnych, poszukiwaczy przygód i złota, zwabionych służbą, która miała zaowocować dobrym wynagrodzeniem, zaszczytami i honorami.

– Nareszcie – powiedział Jan z Czarnkowa, patrząc z góry na owo wielkie zgromadzenie. – Nareszcie.

Kiedy dojechali do strumienia, pan Jeno zatrzymał konia. – Moja władza dotąd – powiedział. – Ten las po drugiej stronie to już dziedzina Jaksy.

Bartosz z Odolanowa rozglądał się ciekawie. Strumień był płytki, za nim rozciągała się zarośnięta łąka, upstrzona odłamkami białych skał, a dalej był las bukowy, wysoki i ciemny.

– Nikogo nie widzę – stwierdził pan z Odolanowa.

– Ale oni was widzą – odparł pan Jeno. – Wystarczy przejechać na drugą stronę, żeby się przekonać. Macie dość odwagi?

Bartosz bez słowa natychmiast ruszył ku wodzie. Ledwie do niej wjechał, kiedy z niewiadomego kierunku świsnęła strzała i wpadła w wodę tuż przed nim. Zadarł konia do góry, jakby chciał się wycofać, kiedy padł następny strzał i ktoś zawołał ostrzegawczo:

– Stój w miejscu, bo zaraz łeb stracisz! Wystraszony koń tańczył jednak w płytkiej wodzie aż do chwili, gdy nagle nie wiadomo skąd pojawiło się kilka postaci odzianych w skóry lub ledwo okrytych starymi szmatami. Ktoś chwycił wodze, ktoś inny wycelował długą piką w pierś Bartosza. Ten, pomny wcześniejszych pouczeń pana Jeno, nie ruszył się z miejsca i nie sięgnął po broń.

Chwilę później po drugiej stronie pojawił się wysoki, chudy człowiek w wypłowiałej czapce ze skór wiewiórczych na czubku głowy. Był blady, miał jasne brwi i jasne oczy.

Spotkany w ciemniejszą porę z pewnością zostałby wzięty za ducha.

– Wy kto? – zapytał. – Bartosz z Odolanowa. Szukam człowieka imieniem Jaksa.

– Znaleźliście. I co dalej?

– Mam dla niego walkę i łupy.

– Tak? A kto wam pokazał to miejsce?

– Starosta Jeno.

– I nie powiedział, że was na śmierć wysyła?

– Jestem za stary, żebyście mnie straszyli. Nie takich zbójów widziałem! Pójdziecie ze mną? – Może i pójdziemy.

– To chodźmy, bo czas nagli.

– Chcecie nam rozkazywać?

– A tak. Musi być jedna głowa do rozkazu jak jedna ręka do ciosu.

– Co dacie w zamian?

– Bogate łupy.

– Bogate? To znaczy ile?

– Ile zdobędziecie.

– Nieźle. A jak nic nie zdobędziemy?

– To nic nie dostaniecie.

Przywódca popatrzył na swoich kamratów.

– To niezgorszy układ. A wy będziecie z nami?

– Tak. I pan Jeno będzie ze swoimi, ale nie musicie się go obawiać, choć jest starostą.

– Nie boimy się nikogo – odparł Jaksa spokojnie. Odwrócił się do swoich i zamachał rękami.

– Zróbcie przejście naszym gościom. Przywieźli nam niespodziankę.

Noc spiskowców

W czerwonym namiocie zgromadzili się wszyscy, którzy wędrowali niedawno w przebraniu trędowatych, kilku jeszcze co znaczniejszych rycerzy, wśród nich sławny pan Gniewosz z Dalewic.

Drugi już dzień trwały targi, dokąd pójść, co zdobywać, kto co dostanie. Rycerze przywdziali zbroje i kolorowe szaty, gotowe czekały pióropusze na hełmy i proporce na włóczniach. Wszystko zależało od rozkazu jednego człowieka.

Siedział pośrodku koliska, niewielki, zmęczony, jakby cierpiący. Miał na sobie zwykły strój, bardzo przypominający habit i trudno byłoby zobaczyć w nim Białego Księcia, który za kilka tygodni spodziewał się zostać królem.

Siedział teraz w milczeniu, przysłuchiwał się targom o ziemie i zamki, ale częściej robił wrażenie człowieka zupełnie nieobecnego duchem.

Najgłośniej gardłował pan Gniewosz z Dalewic.

– Mój pan chce powrotu Rusi Czerwonej pod swoje panowanie – mówił teraz. – Całej, jak całą mu podstępnie odebrano.

– A co ofiaruje w zamian? – zapytał ktoś. – Ledwie kilku ludzi przywiedliście.

– Ale wszystkie załogi staną po stronie Białego Księcia, kiedy tylko dostaną taki sygnał.

Zamilkli, bo Biały Książę podniósł wzrok i odezwał się cichym, spokojnym głosem. – Miałem dziś sen – powiedział. – Śniłem, że choć się spotkaliśmy wszyscy, niedźwiedź wpadł w nasze obozowisko, czyniąc straszne szkody. Czy Jagiełło nie okaże się owym niedźwiedziem? Kłócimy się, spieramy, a on dopadnie i przegoni nas. Tak śniłem. Ale chciałem rzec...

Nie skończył mówić, bo do namiotu wbiegł sługa i szepnął coś do ucha panu Wigandowi.

Ten zaś zerwał się z miejsca, nie zważając, że przerywa księciu.

– Jest! – zawołał. – Jest. Nasz sojusznik. Ktoś naprawdę znaczny, kogo słowo może poderwać wielu.

Kazał prosić gościa i wszczął się radosny tumult, kiedy do namiotu wszedł Jan z Czarnkowa. Biały Książę rozpoznał go natychmiast, poderwał się ze swojego miejsca i chwycił księdza w ramiona.

– Witaj! Witaj! Prawie że straciliśmy nadzieję. Jan z Czarnkowa oddał uścisk, a potem pokłonił się nisko, jak samemu majestatowi.

– Wybaczcie spóźnienie – powiedział. – Długo by opowiadać, jakie przygody przeżyłem po drodze, ale Bóg strzegł i jakoś udało mi się dojechać. Stary już jestem, książę, lecz wasze wezwanie to jakby ostroga dana koniowi. Prawie że młodość mi wróciła.

Zawołał głośno w kierunku wejścia, a tam pojawił się Przybek. Służący wniósł do namiotu wielki worek, którym Jan z Czarnkowa tak troskliwie opiekował się całą drogę. Teraz gestem odprawił sługę, a sam przysiadł, ale nie na miejscu, jakie mu przygotowano, ale wprost na tym właśnie worku.

Pan Wigand wymienił porozumiewawcze spojrzenie z innymi rycerzami. Więc chyba jednak nabrał ich ten stary klecha. Pewnie skarb miał cały czas ze sobą, na wozie, w tym wielkim worku. Żadne tam świątobliwe szczątki, tylko skarb.

No, niech tam! Przechytrzył ich. Ale najważniejsze, że dotarł i przywiózł to, na co liczyli.

– Wierzyłem w was – powiedział teraz pan Wigand. – Wierzyłem, że dotrzecie, a czasem nawet sprawowałem nad waszym pochodem dyskretną opiekę...

Jan z Czarnkowa uśmiechnął się.

– Nie była ona aż tak dyskretna, jak się wam zdaje – powiedział, przymrużając oko. – Wprawdzie nie od razu się wszystkiego domyśliłem, ale się domyśliłem. Kiedy odkryłem, że mój służący pilnuje mnie nie z polecenia arcybiskupa, jak sądziłem, ale zupełnie kogo innego, reszta zagadki była już łatwa.

Śmiali się wszyscy, poklepywali po plecach, jakby wstąpiła w nich nowa energia, nowa siła i nowa wiara.

– Teraz nikt nas nie zatrzyma!

– Teraz zdobędziemy wszystko!

Wieczorem, gdy zostali tylko we dwóch w namiocie, Biały Książę długo przyglądał się księdzu Janowi.

– Postarzałeś się – westchnął.

– Wy też nie odmłodnieliście.

Książę roześmiał się cicho, a jego śmiech przeszedł zaraz w kaszel. – No, widzisz – powiedział po chwili. – Obaj nie czujemy się najlepiej. Ile to już lat?

– Od czego? – zapytał Jan. – Od czasu, kiedy was pojmano w Złotoryi i pod strażą wywieziono z kraju, będzie dziesięć.

– Aż tyle? – zdumiał się Biały Książę, choć przecież sam to dokładnie wiedział. – A ile od czasu, kiedy wykradłeś dla mnie koronę królewską?

– Blisko siedemnaście.

Biały Książę uśmiechnął się ze smutkiem.

– To wielki szmat czasu. I szkoda, że wszystko się wtedy wydało, a Ludwik zabrał koronę dla siebie i swoich córek. Ale nic to, znowu będziemy górą.

Poklepał księdza po ręce. Ręce obu były żylaste, o powykręcanych palcach, pokryte plamami starości.

– Naprawdę okradłeś wtedy skarbiec królewski? Jan z Czarnkowa wykrzywił się.

– To niby nie wiecie? Pewnie, że okradłem, bo skoro wziąłem dla was koronę, wziąłem też i kosztowności, żebyście mieli na wojnę, na opłacenie ludzi. Wolę jednak, byście uważali, że nie okradłem skarbca, ale wziąłem z niego część, jaką i tak byście mi dali, gdybym został kanclerzem królestwa, a wy królem.

– Niemało kosztowała tamta próba – zgodził się Biały Książę i zapytał z niepokojem: – Ale całą resztę przechowałeś przez te lata?

– Przechowałem – potwierdził Jan.

– A nie korciło cię, żeby coś z tego uszczknąć?

– Korciło. Ale najpierw przez lata pozostawałem na banicji, a do skarbu nie miałem dostępu. A kiedy miałem już możliwość, nie było okazji, żeby go użyć. Aż do tej wiosny.

Biały Książę uśmiechnął się.

– Na cmentarzu w Klimontowie – powiedział. Jan z Czarnkowa drgnął zaskoczony, ale próbował udawać, że nie wie, o co chodzi.

– Co na cmentarzu w Kii... jak to nazwaliście? Biały Książę roześmiał się głośno.

– Nic się nie zmieniłeś – zauważył rozbawiony. – Taki sam gracz i chytrus, jak kiedyś, gdy byliśmy młodzi. To niby ja mam nie wiedzieć, że ukryłeś skarb na cmentarzu w Klimontowie? Innym możesz opowiadać, że pojechałeś tam po szczątki świętego.

Jan z Czarnkowa rozłożył ręce gestem mogącym wyrażać uznanie.

– Przejrzeliście mnie – przyznał. – Schowałem tam część skarbu, głównie w kamieniach i złocie.

– A teraz go przywiozłeś?

– A teraz go przywiozłem.

Biały Książę znowu poklepał księdza po ręku.

– Dziękuję Bogu, że ci się udała ta sztuczka. Że przez te lata przechowałeś skarb, a teraz przewiozłeś go przez tyle niebezpieczeństw. Bardzo potrzebuję pieniędzy. Ci wszyscy wokoło liczą na łupy i nadania. Bez obietnic i bez brzęczącej monety niewiele osiągną.

Zaciężni już się burzą, że obiecano im pierwszą zapłatę za samo stawienie się na wezwanie. A inni podzielili już ziemie, zamki, godności i dochody. Żeby ich ruszyć z miejsca, muszę płacić i to sowicie. Poza wyjątkami, nie ma przyjaciół w długiej drodze do królewskiej korony. Są tylko słudzy, których trzeba opłacać, aby byli wierni i pilnować, by nie zdradzili. Ty należysz do wyjątków.

– Ja już wszystko mam za sobą – powiedział Jan. Biały Książę pokręcił głową. – Nawet tak nie mów, stary przyjacielu. Każdy czegoś potrzebuje, a na pewno istnieje coś, co sprawiłoby mu zadowolenie i radość. Znajdziemy coś także dla ciebie.

Jan z Czarnkowa został w namiocie Białego Księcia. Siedzieli w nim długo w noc, popijając wino i wspominając dawne czasy. Wcześniej pan Wigand z Marburga proponował wystawienie dodatkowej straży, osobliwie przy cennym worku, ale Jan odmówił.

– Do rana sam popilnuję, a rano trzeba będzie część rozdzielić. Cóż zresztą może mi grozić w tym namiocie?

Pan Wigand przyznał mu rację i wycofał się.

Zostali więc obaj, stary Jan z Czarnkowa i stary Biały Książę, a czas upływał im na wspominaniu czasów, kiedy byli możni, sławni i bogaci. Jan z Czarnkowa zażywał dostojeństwa i władzy, jaką dawała godność podkanclerzego królestwa, Biały Książę walczył o tron królewski i był od niego o krok.

Marzyli, że to, co nie udało się wtedy, może się udać teraz. Zasnęli dopiero nad ranem.

Wtedy uderzył Bartosz z Odolanowa.

Obóz Białego Księcia spał w najlepsze, kiedy z trzech stron podeszli pod niego pan Bartosz, pan Jeno z Krasawy i zbój Jaksa.

Nie był to obóz wojenny, rządzący się swoimi surowymi prawami, ale obóz ludzi, którzy zebrali się przypadkowo. Panowie rycerze stali oddzielnie, daleko od zaciężnych żołnierzy, bo ci wywodzili się z plebsu. Konie trzymano pomiędzy namiotami i szałasami, bo rycerze chcieli mieć swój dobytek na oku. Czesi nie chcieli stać obok Małopolan, a Wielkopolanom nie w smak było sąsiedztwo Ślązaków.

Wszędzie panował nieład i nieporządek. Wieczorem poszła plotka, że rano będą płacić żołd i karni dotąd zaciężni Czesi i Madziarzy tęgo sobie popili. Jak tęgo, przekonał się rano Bartosz z Odolanowa. Oddział strzelców, którego zadaniem było odgrodzić zaciężnych od reszty obozu, mało miał do roboty.

Ludzie pana Bartosza jednym silnym uderzeniem wtargnęli od razu w sam środek obozu, gdzie pobrzękiwaniem oręża i dzikimi wrzaskami wywołali panikę. Ci, którzy powinni bronić czerwonego namiotu, uciekli pierwsi. Małą grupkę obrońców ze szlacheckich rodów rozniesiono w pył.

Bartosz, uderzający od południa, i pan Jeno od północy dotarli do czerwonego namiotu w tym samym czasie i omal nie zderzyli się u jego wejścia.

Towarzyszący im ludzie byli pouczeni, jak mają postępować, więc od razu rzucili się na łoże Białego Księcia i zaczęli krępować starca, aby go zabrać z sobą.

Ten, obudzony, chwycił nawet miecz, ale pan Jeno wyrwał mu go z ręki jednym szarpnięciem. Biały Książę rozpoznał natychmiast Bartosza z Odolanowa.

– Znowu ty? To przecież niemożliwe! To nie Złotoryja, żebyś na mnie czekał, aby pohańbić. Precz, maro piekielna!

Pan Bartosz zarechotał. Przed dziesięciu laty to właśnie on pochwycił Białego Księcia i odwiózł go aż na Węgry pod osobistą strażą.

Teraz śmiał się, zadowolony, że jego plan powiódł się tak łatwo i prawie bez oporu mieli w garści najważniejszego zakładnika.

Ale Biały Książę nie zamierzał poddać się natychmiast. – Czekaj! – krzyczał do Bartosza. – Czekaj, na Boga! Skarb! Mam przecież skarb!

Pan Bartosz roześmiał się znowu. Zupełnie jak przed dziesięciu laty! Wtedy też Biały Książę obiecywał mu skarby. Zaprawdę, nie mógł król Jagiełło sprawić panu z Odolanowa większej przyjemności niż to zadanie! Jakby mu wrócił młodość!

Kazał wyprowadzić jeńca. Ale zanim to się stało, rozkazowi sprzeciwił się rozbójnik Jaksa, który nie wiadomo jakim sposobem znalazł się tuż obok.

– Chcę tego posłuchać – powiedział.

– Nie ma czasu – odmówił Bartosz. – Musimy uciekać, nie odgadną, jak jest nas niewielu.

Jaksa podniósł trzymany w ręce miecz i wymierzył nim w pana Bartosza.

– Wszystko jedno. Chcę się dowiedzieć. Biały Książę natychmiast zrozumiał okazję.

– Mam skarb! – zapewnił. – Poniechaj mnie, panie Bartoszu. Albo jeszcze lepiej, przystań do nas. Mam tu skarb, o jakim ci się nawet nie śniło.

Odepchnął strażników i pobiegł w kąt namiotu, gdzie był złożony worek Jana z Czarnkowa. On sam stał obok z opuszczonymi rękami, jak ktoś nie tylko zaskoczony, ale i pozbawiony ostatecznej nadziei. Ta postawa przypomniała panu Jeno, kogo widział na wózku poprzedniego dnia.

– Jan z Czarnkowa! – zawołał zdumiony. Bartosz odwrócił się. – Co takiego? I ten tutaj?

Ksiądz Jan dumnie podniósł głowę. – Ja – odrzekł.

– A wy zaraz zostaniecie schwytani.

– Wiązać i jego! – polecił Bartosz.

– Przystańcie do nas – mówił tymczasem Biały Książę, własnymi rękami wyciągając worek z kąta. – Po co mamy się bić między sobą? I wam przecież nie w smak ów pogański król. Ja zostanę prawdziwym królem, a wtedy i wy znowu będziecie wielkim Bartoszem z Odolanowa.

I wywlekał wór na środek namiotu.

Głosy na zewnątrz były coraz bliższe, widać ludzie w obozie stawiali jednak opór. Do namiotu wpadł jakiś żołnierz z zakrwawioną twarzą i krzyczał, że trzeba uchodzić, bo zaciężni idą ławą, a tych nie da się powstrzymać w pięćdziesięciu ludzi.

– W pię.. pięćdziesięciu? – zdumiał się Biały Książę. – Jest was tylko tylu? A nas będzie tu z siedem setek i my zaraz was...

Chciał się wycofać, odepchnął worek nogą z powrotem, ale było już za późno. Jaksa podskoczył, brutalnie odtrącił księcia, ciął mieczem po worku.

Wszyscy zatrzymali się w pół gestu.

Z worka sypnęły się trociny.

– Gdzie złoto? – warknął Jaksa groźnie, przyskakując do księcia.

Biały Książę zanurzył ręce w worku, przebierając szybkimi ruchami. Ale wygarniał tylko coraz więcej drewnianych wiórów. Patrzyli w milczeniu, nic nie rozumiejąc.

Biały Książę zerwał się z ziemi i z podniesionymi pięściami przyskoczył do Jana z Czarnkowa.

– Zdrajco! Oszukałeś mnie! Obyś zginął!

A Jan z Czarnkowa stał jak skamieniały i zbaraniałym wzrokiem patrzył na leżące na ziemi wióry.

– Szatan – powiedział, z trudem dobywając głos. – To szatan.

– Sam jesteś szatanem, zdrajco! – krzyknął Biały Książę i rozpłakał się.

Jaksa biegał po namiocie, szukając kosztowności. Bartosz stał z panem Jeno naprzeciw księdza Jana, a ten sprawiał wrażenie szalonego, machał rękami, bełkotał coś, śmiał się.

– Czarna Wdowa – powtarzał. – Czarna Wdowa. Pan Jeno trącił łokciem Bartosza.

– Uchodźmy, za chwilę będzie za późno.

Jan z Czarnkowa nie zwracał uwagi na to, co dzieje się wokół. Chodził po namiocie i machał rękami, jak gdyby odganiał muchy czy komary.

– Nie pomyślałem – bełkotał, śmiejąc się. – Przecież to noc świętojańska. To żadna gospoda. To diabeł.

– Zwariował – powiedział pan Jeno.

Bartosz z Odolanowa schylił się, chwytając pod ramiona Białego Księcia i skinął na pana Jeno: – Bierzemy go i w drogę.

A do Jaksy powiedział: – Wychodzimy! Co zdobędziesz po drodze, to twoje!

Więcej jak połowa rozbójników poległa podczas przedzierania się przez obóz, ale reszta wyszła prawie bez szwanku. Łupy, choć przypadkowe, okazały się na tyle bogate, aby zadowolić Jaksę.

Pan z Oddanowa zabrał swoich ludzi, umieścił między nimi Białego Księcia i szybko odjechali, bo istniało niebezpieczeństwo pościgu.

Ale nic takiego się nie stało. Jak przypuszczał pan Jeno, ludzie z obozowiska w Kusiętach rozpierzchli się, nie doczekawszy zapłaty i nie mając przywódcy. Pan Gniewosz z Dalewic próbował ich jeszcze przytrzymać, lecz na nic się to zdało. Sam też umknął bez śladu.

Na drugi dzień Kusięta i okolica pozostały puste. Mieszkańcy wsi obdarli trupy z tego, co przy nich zostało, i jeszcze w wiele lat później znaleźć można było w chłopskiej chacie starannie ukryty miecz czy szyszak.

Na Jana z Czarnkowa trafił kilka dni później Andrasz Kalina. Ksiądz Jan biegał w rozwianej szacie po lesie, śmiał się lub coś krzyczał. Z tych słów udało się zrozumieć jedynie dwa: – Czarna Wdowa.

Nie wiadomo, czy zagubił się w lesie, zginął, odszedł czy umarł. Nigdy go więcej nie widziano.

Kilka tygodni później, kiedy po obozowisku nie pozostał już nawet najmniejszy ślad, Andrasz Kalina znalazł w miejscu, gdzie niedawno stał czerwony namiot Białego Księcia, małą złotą monetę, ale nikomu o tym nie powiedział. Na holsztyńskim jarmarku kupił za nią swojej Kaśce czerwoną chustkę, solidne trzewiki i wiele sznurów korali.

Cudowne woły pani Mariny

Hedwiga, żona Mikołaja, była szczęśliwa, wszystkim i wszędzie pokazując swoją zadowoloną twarz. I śmiała się, kiedy Mikołaj okazywał się dbały o nią, jak uważała, nadmiernie, strofował ją, że biega za szybko albo rzuca się do prac domowych, kiedy powinna odpoczywać.

– Przecież już urodziłam dzieci, a ty traktujesz mnie, jakbym nadal była w ciąży.

– Ale to bardzo niebezpieczny okres – upierał się Mikołaj. – Ojciec mówi, że właśnie te pierwsze tygodnie są najtrudniejsze, bo najłatwiej niewiasty zapadają na choroby, na które nie ma lekarstwa.

– Boisz się, że umrę? – śmiała się Hedwiga. – Nie bądź niemądry, Mikołaju. Chyba nie po to Bóg nas połączył po tylu przygodach, żeby miał teraz rozdzielać.

Wydawało się jej, że Mikołaj będzie obok niej zawsze, miłując tak mocno, tak czule, tak bezkreśnie.

– Gdyby ci się coś stało... – mówił czasem. – Gdyby ci się coś stało, chyba i moje życie zaraz by się skończyło.

– Wypluj to natychmiast! – była zagniewana.

– Znalazłem ciebie, jakbym odkrył jaskinię, w której rozbójnik Marama ukrył swój wielki skarb. Chodziłem obok ciebie i nawet nie podejrzewałem, że taki będę szczęśliwy. Jakbym chodził, nie wiedząc, że jaskinia ze skarbem jest na wyciągnięcie ręki.

Pani Agnieszka z Potoka powtarzała wszystkim wokoło: – A nie mówiłam, że są dla siebie stworzeni?

Któregoś dnia powiadomiono pana Mikołaja, że jacyś biedni kmiecie proszą o posłuchanie, bo kazano im stawić się we dworze.

Na podwórzu czekali na niego bracia Tomek i Mieszek, synowie Maciecha, wychudzeni, poczerniali, trzymając w rękach pilśniowe kapelusze.

– Przyszliśmy wedle obietnicy jaśnie pana Jeno – zaczął Tomek.

– Pamiętam – potwierdził Mikołaj. – Liczyłem, że przyjdziecie, bo potrzebuję dobrych, zaufanych ludzi w mojej wsi. Karę, widzę, już odbyliście.

Kazał wezwać rządcę i oznajmił:

– Daję tym tutaj chłopom... Jak się zwiecie?

– Tomek. I Mieszek.

– Tym tutaj chłopom, Tomkowi i Mieszkowi, synom Maciecha, ów półłanek ziemi we wsi Bukowa, co jest od wielkiego kamienia do łąki. Daję też pozwolenie na karczunek lasu, aż do pierwszej przecinki. Ile wykarczują, tyle mogą obsiać. Wydzielisz im odpowiednią ilość zboża na siew, dasz pług i wołu. Czy może coś jeszcze wam obiecał mój ojciec?

– Krowę, szlachetny panie – przypomniał Tomek.

– Krowę? – prychnął rządca. – Może co więcej jeszcze? Ale Mikołaj nie zamierzał podważać ojcowskiego słowa.

– Słusznie – powiedział. – Krowę im obiecano. Pozwolisz im wybrać. Pojedziesz do klasztoru kanoników w Mstowie, zapytasz, co są winni braciom i zapłacisz długi. Potem poprosisz pisarza, żeby przygotował dokument. Jeśli za sześć lat odpracują dług, jaki u mnie zaciągają, dając połowę plonów, zwolnię ich z dalszego czynszu. Pod warunkiem jednak, że Tomek stawi się na każde wezwanie, jeśli będę potrzebował cieśli i będzie pracował u dworu wedle potrzeb.

Rządca nie był zadowolony ze wspaniałomyślności pana. – Zwolnić z czynszu? – dziwił się. – Na jaki czas, panie?

– To jeszcze zobaczymy, mój rządco.

Tomek popchnął brata i obaj upadli panu do nóg, dziękując za łaskę. – Wystarczy – powiedział Mikołaj.

– Bierzcie się do pracy, ludzie. I pamiętajcie, że jestem jak mój ojciec. Dobry dla dobrych, a srogi dla leniwych.

W dzień świętej Anny, w kościele pod wezwaniem świętego Marcina, ojciec Ambroży ochrzcił obu synów swojego wychowanka, Mikołaja z Lipowej. Starszego nazwano Marcinem, młodszego Mateuszem.

Tak też ich nazywano i później: starszy i młodszy syn pana Mikołaja z Lipowej. Byli wprawdzie bliźniakami, co przyszli na świat jednego dnia i jednej godziny, ale bardzo się od siebie różnili.

Przez pierwsze tygodnie życie Mateusza wisiało na włosku i nikt nie miał wielkiej nadziei, że przeżyje. Mateusz był mniejszy, chudy, sinawy. W niczym nie przypominał Marcina, rumianego, pełnego, o zdrowej różowej skórze.

Ale przeżyli obaj i w końcu sierpnia pan Jeno orzekł, że nawet młodszy ma szansę.

Różnice między chłopcami miały się zaznaczyć później jeszcze bardziej. Hedwiga karmiła sama, z czego zawsze więcej korzystał Marcin, dostawiany do piersi pierwszy, bo zawsze był głodny i zawsze łakomy. Mateusz nie był taki wymagający. Ssał od niechcenia, niewiele, był chudziutki, spał niespokojnie, nabierał ciała znacznie wolniej od brata.

Jesienią pomiędzy Marcinem i Mateuszem była spora różnica w wadze.

Było więc w Lipowej dwóch dziedziców pana Mikołaja, ale tak naprawdę liczono tylko na jednego, bo co do Mateusza ciągle nie było wiadomo, jak długo pożyje. Chyba tylko stary Jura uważał inaczej, bo spędził w Lipowej całe lato i najchętniej siadywał w ogrodzie, opiekując się prawnukami. Opieka polegała na tym, że chłopców kładziono obok siebie do wielkiego koszyka, a ten wystawiano do ogrodu. Kowal siedział przy nich, gałązką odpędzał muchy i mówił coś całymi godzinami.

Stary Jura w ogóle najchętniej spędzał czas w ogrodzie, wystawiając ciało na słoneczne ciepło, w czym towarzyszył mu często ojciec Ambroży, równie stary i też stale skarżący się na chłód lub wilgoć. W październiku obaj wrócili do Krasawy, by się grzać przy wielkim piecu, jaki specjalnie dla nich kazał wybudować pan Jeno.

Późną jesienią przyjechała w odwiedziny Marina, siostra Hedwigi, która z trudem wyrwała się na kilka dni z Jastrzębie.

Hedwiga bardzo ucieszyła się z odwiedzin siostry, a ta jak przysiadła na stołku pomiędzy kołyskami, tak i oderwać się od dzieci nie mogła. – Jakie piękne – mówiła. – Jakie rozkoszne. I ty, jaka jesteś szczęśliwa, Hedwigo, że Bóg cię obdarzył tak szczodrze.

Były w alkowie same, więc po zachwytach nad siostrzeńcami, Marina mogła dać upust swojemu żalowi i rozczarowaniu własnym życiem, z czym zawsze przybiegała do młodszej siostry. Teraz pochlipywała, skarżąc się na postępowanie męża, który zupełnie się nią nie interesował, i biadoliła nad swoim nieudanym życiem.

– Jak to jest? – mówiła. – Jak to jest, że jeden ma tyle szczęścia i łaski Bożej, a drugi nie ma jej wcale? Dlaczego Bóg tak nierówno rozdzielił szczęście? Dlaczego ty masz dobrego męża i dzieci, a ja mam niedobrego męża i nie mam dzieci, choć zawsze bardzo chciałam je mieć. Jak to jest, że tobie urodziło się dwoje dzieci za jednym razem, choć wcale tego nie chciałaś, a mnie, choć bardzo chciałam, nie urodziło się żadne?

Hedwiga pocieszała siostrę jak mogła, ale mogła niewiele, bo jakich by słów i argumentów nie używała, Marina cierpiała, zazdrosna o powodzenie innych.

Siostrzeńcy tak bardzie spodobali się Marinie, że przez dwa dni, kiedy była w Lipowej, wcale nie opuszczała alkierza.

– Hedwigo – powiedziała do siostry. – Może chciałabyś się podzielić swoim szczęściem z kim innym? Ze mną. Ja przecież nie mam dzieci. Ty masz już dwoje, a mówisz, że będziesz miała wiele innych.

Może mogłabyś mi dać jednego ze swoich synów? Wiesz, wezmę choćby tego gorszego, tego mniejszego. Wezmę Mateusza i wychowam jak swoje. Będę go kochała całym sercem.

Hedwiga, radując się z odwiedzin siostry, była jednak już zmęczona jej ustawicznym narzekaniem.

– A mnie nie przeszkadza, że jest młodszy i mniejszy – odpowiedziała. – To jest mój syn.

Drżałam o niego, kiedy urodził się słaby i kiedy wszyscy mówili, że nie przeżyje kilku dni.

Przeżył i teraz mam nadzieję z boską pomocą wychować go jak i tego drugiego. Jeśli Bóg da, będę miała i inne dzieci. Synów, córki, wszystko jedno, bo wezmę, czym Bóg obdarzy.

Wezmę, co da i smutno mi, że tobie się nie trafiło, ale zrozum, że nie mogę oddać ci swojego synka, bo to przecież Boży dar, nie rzecz. Kocham ich obu jednakowo, żadnego nie wyróżniam, żadnego nie chcę się pozbyć.

– To znaczy, że nie chcesz mi pomóc – płakała w odpowiedzi Marina.

– To nie ma nic wspólnego z pomocą – usiłowała zachować spokój Hedwiga. – To moje dzieci, ty może będziesz miała jeszcze własne.

– Własne? W jaki sposób? Z kim?

– Nie wiem – odrzekła Hedwiga wykrętnie. – Trzeba mieć nadzieję. Gdybym nie miała nadziei, nie miałabym Mikołaja, a inne sprawy też nie ułożyłyby mi się najlepiej.

– Ale pomyślisz, czy nie mogę wziąć młodszego.

– Już ci powiedziałam, że nie chcę pozbywać się żadnego – powtórzyła Hedwiga znużonym głosem. – Musisz to zrozumieć, siostro.

– Jakże mi rozumieć tak wielką niesprawiedliwość – płakała Marina. Z Lipowej wyjechała rozżalona, pełna pretensji i urazy.

Grudzień 1387

Święta Bożego Narodzenia zapowiadały się w Jastrzębicach jak co roku, samotne i tak oszczędne, że aż biedne. – Po co wydawać pieniądze na zbytki? – burczała stara Brygida. – Inni niech sobie jeżdżą po sąsiadach, niech się upijają albo wyczyniają co gorszego. Nam, ludziom skromnym i wychowanym prawdziwie po chrześcijańsku, nawet myśleć się nie godzi o takim nieprzystojnym zachowaniu.

Marina córka Janosza planowała spędzić Gody u siostry w Lipowej, ale wszystko przebiegało dokładnie tak samo, jak w poprzednich latach. Pan Wilek nie myślał wybierać się gdziekolwiek, choć zaczęła upraszać go z dużym wyprzedzeniem.

– Wypada pojechać, to przecież moja siostra.

– Dopiero co byliśmy w odwiedzinach.

– Nie tam – poprawiła. – Byliśmy na ślubie Hedwigi i Mikołaja, jeszcze w Potoku. Teraz mieszkają w Lipowej i podobno Mikołaj dwór będzie przebudowywał. Hedwiga opowiadała mi, jakie wielkie mają plany i bardzo chciałabym zobaczyć, jak tam to wszystko teraz wygląda. Chłopcy pewnie bardzo urośli. Pojęcia nie macie, jakie to wdzięczne dzieciaki...

– A pewnie – wtrąciła się Brygida. – Pewnie, że ona wielka pani, skoro ojciec dał jej więcej niż tobie. Jak byście nie były córkami jednego ojca. Bo cóż dał ci za posag pan Janosz? Na palcach można to wszystko policzyć...

Narzekanie było jedyną sprawą, w której Brygida okazywała biegłość i do której lubiła powracać przy każdej okazji. Marina złościła się, bo po części Brygida miała rację. Pan Janosz dał Hedwidze jakby więcej. A przecież Hedwiga znalazła sobie bogatego męża, jej takiego szczęścia brakło. Ojciec lepiej mógł wydać starszą córkę za mąż. Najpierw czekał za długo, potem okazał się skąpy.

Ale Marina nie lubiła, żeby Brygida wciąż wytykała jej braki i stale się o to kłóciły.

– Wiem, ile dał mój ojciec posagu – mówiła córka Janosza. – Gdyby mój mąż umiał tym zarządzać, nie musielibyśmy biedy klepać.

– My jesteśmy skromni i oszczędni – odpowiadała Brygida. – Byłam przecież w Potoku i na własne oczy widziałam, jak marnuje się tam wszystkie dobro, co mogłoby służyć całym pokoleniom, te stroje, ten stół. Grzech wielki przed Bogiem taka rozrzutność. Grzech prawdziwy. Nie sztuka wydać wszystko od razu, a potem choćby zęby w ścianę wbij.

Sztuka tak gospodarzyć, żeby starczyło na wszystko i na długo.

– Na wszystko? – złościła się Marina. – Na jakie wszystko? Co my mamy w domu? Nic!

Chodzimy w byle jakich szatach. A i jemy byle co.

Brygida poczuła się urażona.

– Byle co? – zapytała, czerwieniejąc na twarzy. – Codzienny chleb nazywasz byle czym?

Mimo licznych zabiegów, próśb i zaklęć, pan Wilek nie zgodził się, aby pojechali na święta do Lipowej. Buczała w pościeli, chodziła gniewna i wszystko, co jej się udało uzyskać to obietnica męża, że będzie mogła pojechać w odwiedziny po świętach.

– Po świętach? Jakże po świętach? To przecież teraz zjadą się wszyscy krewni i sąsiedzi.

– A pewnie – odpowiedział pan Wilek. – Przyjadą, żeby się pokazać, jaki to jeden z drugim bogaty, dostojny i ważny. Nie pojedziesz, bo potem miesiącami będziesz mi głowę suszyć, że niby nie masz a to płaszcza, a to trzewików, a to sukni.

– Bo nie mam.

– No właśnie. A ja sobie nie życzę takiego gadania. Jak tak bardzo chcesz pojechać do siostry, jedź. Ale nie na święta jedź, kiedy będzie sama.

Marina buczała, a w końcu wymyśliła sobie, że pojedzie przed świętami, ale i na to nie uzyskała zgody.

– Przed świętami? Ani mowy. Chcesz teraz jechać, bo może myślisz tam zostać na Gody?

Nie będzie tak, moja żono. Dość było tego przy okazji ślubu twojej siostry. Dość napatrzyliśmy się wszystkiego i chroń nas, Panie Boże, przed czymś takim i gdzie indziej.

Twoje miejsce przy mężu i w domu. Skromnie, bo skromnie, ale przecież wypada świętować Boże Narodzenie i w Jastrzębicach. Trzeba to przygotować.

Tak więc Marina została w domu i rzuciła się do przedświątecznych porządków. Sprzątała, czyściła, przygotowywała, ale liczyła czas nie do świąt wcale, a do Wielkiego Postu, bo wtedy wybrać się miała do siostry. Post to post, wypada być ubranym skromniej, wypada mniej jeść, mniej tłusto i wystawnie. I wypada się pomodlić, przyjąć sakramenty. Co do tego pan Wilek nie stawiał przeszkód.

– Razem pojedziemy się wyspowiadać i pomodlić – obiecywał. – No i zostaniemy kilka dni u twojej siostry, jeśli tak bardzo się naparłaś. No co, nie powiesz chyba, że masz niedobrego męża?

I tak Marina nie pojechała do Lipowej na Gody.

Zima była śnieżna, ale dość łagodna, a świąteczny nastrój udzielał się wszystkim, więc do wieczerzy wigilijnej zasiedli w dobrych nastrojach.

Pan Wilek z panią Mariną, pani Brygida, obie dziewki służebne i pachołkowie na służbie pana Wilka. Ci stale byli niedojedzeni i rzucili się na jadło, aż ich musiała Brygida osadzić na miejscu.

Stół nakryto obrusem, co robiono tylko raz do roku, a obrus pono pamiętał jeszcze panieńskie czasy starej ciotki. Na stole znalazł się świeży chleb i ciasto wypieczone przez Marinę, ryby wędzone w oddzielnej misie, polewka i ziarno z makiem, osłodzone miodem, słodkie placki, grzyby.

Zaraz po wieczerzy Marina narzuciła fartuch na swoją skromną świąteczną suknię, przykryła się płaszczem, a potem wziąwszy bochen chleba i garść soli, poszła do obory.

Wichura była solidna, ostro zawiewało śniegiem i Marina musiała iść z nisko pochyloną głową, trzymając się pachołka, kroczącego przodem i niosącego światło.

W oborze obdzielała krowy chlebem i podsuwała sól wprost do pyska.

– Na zdrowie – mówiła. – Byście dawały dużo pożywnego mleka, byśmy nie cierpieli głodu w całym roku. Na zdrowie.

Potem uczyniła tak samo z wołami, stojącymi po prawej stronie obory, w oddzielnej zagrodzie.

Woły były dwa, siwe, starszawe już, jak to woły powolne, ale nadal silne i zdrowe.

Patrzyły na Marinę wielkimi oczami, leniwie biorąc z jej ręki kawałki chleba, posypane solą.

– Na zdrowie – mówiła Marina, przechylając się przez ogrodzenie i delikatnie klepiąc zwierzęta po szyjach. – Na zdrowie, kochane woły. Byście miały siły do pracy przy karczunku i na polach.

Pachołek odszedł na bok, zostawiając kaganek, bo krowy zaryczały, i chciał zobaczyć, czy nie trzeba im podać wody do picia.

Woły leżały przed Mariną, patrząc na nią wielkimi smutnymi oczami.

– Na zdrowie – powtórzyła Marina.

A potem dodała: – Wiem, wiem dobrze, jak ciężkie jest wasze życie. Ale nie myślcie, że moje tak bardzo różni się od waszego.

Wtedy jeden z wołów, leżący po lewej stronie, na którego wołano Siwy, w odróżnieniu od Mniejszego, nie zgodził się z jej zdaniem.

– Oj, różni się, różni – powiedział. – I to jak się różni. My będziemy ciężko pracować aż do ostatniego dnia żywota, a ty wkrótce zostaniesz wielką panią i sama nic nie będziesz musiała robić.

Marina drgnęła, ale taki cudowny, jarzący się, podniosły był ten dzień, że nie zdziwiła się nawet, że oto zwierzę odzywa się do niej ludzkim głosem.

– Prawda – potwierdził drugi wół, którego nazywano Mniejszym. – Dobra ta nasza pani i szkoda, że zanim stanie się, co ma stać, będzie musiała pocierpieć.

– Nie ma radości bez cierpienia – odpowiedział pierwszy. – i my trafimy do naszego raju dopiero, gdy odcierpimy swoje.

Marina zaczęła wypytywać, co mają na myśli, co się ma stać i dlaczego, kiedy i w jaki sposób, ale więcej już nie usłyszała żadnych głosów. Karmiła zwierzęta chlebem, karmiła solą, podsypała siana, obiecała różności, ale nie chciały powiedzieć nic więcej. Znowu zapadły w drętwotę i leżały tylko na swoich miejscach.

– Powiedzcie – błagała Marina. – Powiedzcie, jak mam rozumieć wasze słowa.

Ale nie powiedziały nic więcej.

Pobiegła zaraz do domu, gdzie pan Wilek ze starą ciotką i dziewkami służebnymi siedzieli jeszcze przy stole. – Zwierzęta przemówiły! – zawołała od progu. – Nasze woły ludzkim głosem przemówiły!

Pan Wilek zaciekawił się, ale stara Brygida tylko wzruszyła ramionami.

– Zwykła rzecz – powiedziała. – Każdy to wie, że w wigilię zwierzęta odzywają się, ale kto by tam zrozumiał, co powiadają.

– Kiedy mówiły bardzo wyraźnie – upierała się Marina. – Bardzo wyraźnie mówiły do mnie i wszystko zrozumiałam!

– I cóż powiadały? – dopytywał się pan Wilek. Powiedziały, że dobra ze mnie gospodyni i że wkrótce zostanę wielką panią.

Brygida prychnęła głośnym śmiechem, dziewki zachichotały, pachołkowie pochylili głowy, bo i ich rozbawiła przepowiednia.

– Wielką panią? – zapytał pan Wilek. – Przecież jesteś panią w Jastrzębicach.

– Na pewno co innego miały na myśli! – gorączkowała się Marina. – Na pewno co innego.

Powiedziały, że nic nie będę musiała robić, tyle będę miała własnej służby.

Śmiali się teraz wszyscy, bo choć wszyscy wiedzieli, że w wigilię Bożego Narodzenia zwierzęta odzywają się ludzkim głosem, nikt nigdy tego nie słyszał, nawet pachołkowie, co to przy zwierzętach byli stale i niejeden raz urządzali zasadzki, żeby cokolwiek usłyszeć ze zwierzęcej mowy.

– Tak powiedział Siwy – upierała się Marina. – A Mniejszy powiedział, że przedtem będę musiała trochę pocierpieć, bo nie ma słodyczy bez cierpienia.

– Mądre – podchwyciła rozbawiona Brygida. – Tak ci powiedziały?

– Właśnie tak.

– To ci dopiero – śmiała się stara ciotka. – Że też do mnie nie powiedziały nigdy słowa, choć to u mnie służyły najpierw długie lata.

– Widać sobie nie zasłużyliście – odpaliła Marina, czym stara Brygida powinna poczuć się obrażona, ale była tak rozbawiona przygodą młodej gospodyni, że nawet się nie skrzywiła na przytyk.

– To ci dopiero! – śmiała się. – i co ci jeszcze obiecały?

– Nic więcej – odpowiedziała Marina. – Ale to chyba niemało.

W duchu myślała, że przepowiednia nie została wypowiedziana na próżno. Spełni się i to nawet niedługo. Przecież cierpiała w tym domu, zatem etap cierpienia miała już za sobą.

Wkrótce więc zdarzy się to, czego pragnęła przez całe swoje życie i o czym tak naprawdę nie zapomniała nigdy. Że jest jej przeznaczony dużo lepszy los.

– Żeby jak najszybciej – powtarzała sobie, kiedy wszyscy już poszli spać, a ona, marząc o przyszłości, leżała z otwartymi oczami do rana. – Żeby stało się to jak najszybciej. Już jutro. A najpóźniej w przyszłym tygodniu.

Piękny pan Henryk

Kraków, luty 1388

Matka Aniceta spojrzała srogo na swoje stadko. – Zaraz tu będzie nasz dostojny gość.

Proszę, byśmy wszyscy mieli o niego staranie, a będzie to z wielkim pożytkiem dla naszego zgromadzenia.

– Któż to taki? – odważyła się zapytać jedna z sióstr. – Przecież to tylko zwykły ksiądz.

Siostra pochodziła z możnego domu i nie uważała, aby każdego gościa, a ci przybywali licznie, należało traktować ze wszystkimi szykanami.

– To nie jest zwykły ksiądz – odpowiedziała przełożona z naciskiem. – Sama prosiłam, by zechciał gościć u nas, a nie gdzie indziej. Szczęśliwie, w czas najazdu licznych gości, niełatwo w Krakowie o kwaterę odpowiednią dla jego godności i zgodził się zamieszkać pod naszym dachem. Ksiądz Henryk jest synem świętej pamięci starego księcia mazowieckiego Ziemowita i bratem obu książąt Mazowsza, młodszego Ziemowita i Janusza. Jest młody i ma przed sobą wielką przyszłość. Wszystkiego wam powiedzieć nie mogę, ale wierzajcie mi, że tylko głupiec nie wyciągnąłby z tej wizyty korzyści dla siebie. Tedy bądźcie posłuszne i ani słyszeć nie chcę jakichkolwiek skarg i narzekań. Przyjdzie dziś na wieczerzę, a ta ma być przygotowana tak, jakby sama pani królowa Jadwiga miała nas odwiedzić. Wszystko ma być w najlepszym gatunku. I służbę przybrać w czyste szaty, żeby nam wstydu nie przynosiła. Ja i cztery wyznaczone siostry będziemy czyniły honory przy stole, a pod okiem pozostałych sióstr będą usługiwały dziewczęta służebne.

W gościnnej izbie nakryto zaraz stół różowym jedwabnym obrusem, stawiając na nim półmiski, a matka Aniceta osobiście pilnowała, żeby w kuchni przygotowano wszystko starannie, nie żałując przypraw. Wezwała z kuchni Odinę, już ubraną w nową szarą suknię i biały czepek.

– Masz tu klucz do kredensu – poleciła. – Zanieś siostrze Salomei, niech wyda świąteczne nakrycia.

Odina była przejęta, jak i wszystkie inne niewiasty w klasztorze, choć może nie tyle zapowiedzianą wizytą, bo te przecież się zdarzały, ale okolicznościami, w jakich matka przełożona zamierzała przyjmować tajemniczego księdza Henryka.

Chodząc, Odina z przyjemnością nastawiała ucha, jak cicho i delikatnie skrzypi jej nakrochmalony fartuszek. Ale najbardziej była zachwycona trzewikami. Matka Aniceta kazała założyć sandały bądź ciżmy wszystkim, kto miał usługiwać przy stole, a dziewczynka nie wiedziała dotąd, jak wielką przyjemność może sprawić chodzenie w butach po zimnych, nie wszędzie równych posadzkach i podłogach.

Przejęta nowym ubraniem i świątecznym nastrojem oczekiwania, jakiego nie odczuwała wcześniej, jak nigdy była posłuszna, uważna i chętna do pracy.

Nie udało się jej jednak zobaczyć gościa, kiedy przyjechał, bo akurat posłano ją z jakąś sprawą, i nie mogła widzieć, jak ksiądz Henryk wjechał na dziedziniec klasztoru na pysznie przystrojonym koniu. Matka Aniceta osobiście wyszła go powitać i prowadziła do gościnnej izby. Odina ustawiła się w miejscu, skąd mogłaby ich dostrzec, ale akurat siostra Salomeą znowu zawołała ją do kredensu. I choć dziewczynka spieszyła się, nie zobaczyła nic poza plecami gościa wchodzącego już do komnaty.

W przygotowanej sali ksiądz Henryk ukłonił się czekającym tu zakonnicom i zajął miejsce u szczytu stołu. Patrzyły na niego z nieskrywaną ciekawością, a on przeżegnał się i odmówił modlitwę, a matka Aniceta dała znak, aby podawać potrawy.

– Cóż to za cudny młodzieniec! – szepnęła jedna siostra do drugiej. – Od razu widać, że książęca krew – odpowiedziała druga. Nawet siostra Barbara, starsza już i nie mająca tyle wyrozumiałości dla młodych, która zgromiła obie piorunującym wzrokiem, nie mogła powstrzymać się od uwagi: – Jaki piękny będzie z niego biskup!

Ksiądz Henryk rozsiadł się tymczasem wygodnie i potoczył wesołym wzrokiem wokoło.

– Widzę, że przygotowaliście tu prawdziwą ucztę, szlachetna matko.

– Nie żałujemy niczego, żeby godnie przyjąć dostojnego gościa.

Ksiądz Henryk miał na sobie lekką białą szatę z jedwabiu, bogato przetykaną złotą nicią i takiż kapelusz, teraz leżący obok na ławie. Przy cienkim, złotem błyskającym pasie wisiał sztylet w ozdobnej pochwie i wyszywana w fantazyjne wzory jałmużniczka. Na cienkim łańcuszku na szyi kołysał się mały krzyżyk ze złota, jedyny znak jego kościelnej godności.

Ale uwagę zwracał przede wszystkim sam Henryk. Młody, wysoki, kształtny. Twarz z orlim nosem, usta pełne, wydatne, mocny podbródek, oczy bardzo niebieskie, włosy obfite i jasne. Zaprawdę, ksiądz Henryk mógł się podobać kobietom.

Siedział teraz za stołem, sięgał do misy, wesoło rozmawiając z matką przełożoną, a ta uważnie patrzyła, czy siostry stosują się dokładnie do jej wskazówek. Odina po raz drugi pobiegła do kredensu, marząc, żeby zobaczyć tak niecodziennego gościa. Siostra Salomeą dała jej tacę, a na niej kilka wysokich szklanic, prawie przeźroczystych, wykonanych ze szkła w Italii, a dobywanych spod klucza tylko w szczególnie uroczystych okolicznościach.

Odina niosła szklanice na tacy, z wielkim przejęciem, ale była w nowym stroju i w nowych trzewiczkach, więc myślała o wszystkim, a już najmniej o tym, co powiedziała jej siostra Salomeą.

Weszła do gościnnej izby, dygnęła jeszcze w drzwiach, lecz nie podeszła do stołu. Siostra Salomeą kazała jej nie podnosić wzroku, zachować się skromnie, ale ona była tak bardzo ciekawa owego gościa! I pierwszy raz występowała w takiej roli, więc czuła się upoważniona, żeby jednak podnieść głowę i spojrzeć na księdza Henryka.

A kiedy spojrzała, serce w niej zamarło. Taki był piękny i wspaniały. Nie miał w sobie nic z owych szarych i smutnych mnichów czy duchownych, jakich widywała w swoim klasztorze albo gdzie indziej. Ksiądz Henryk był piękny jak bohater z bajki albo jak anioł.

Właśnie pochylał się ku matce przełożonej, trzymając w jednej ręce pieczonego kapłona, a w drugiej wielki kawał białego chleba. Na obu dłoniach błyskały bogate pierścienie.

Odina zrobiła krok do przodu.

I wtedy właśnie... potknęła się o próg.

Szklanice zsunęły się z tacy i z głośnym brzękiem spadały kolejno, na posadzce roztrzaskując się w drobny pył.

Odina też wywróciła się na progu, ale podniosła natychmiast i stanęła bezradnie, nie wiedząc, co i jak powinna zrobić. Łzy rzuciły się jej do oczu, a żal, rozpacz prawie, ścisnęły jej serce.

W izbie zapadła nagle cisza, tak głośna i tak dokuczliwa, że dziewczynce wydawało się, iż kłuje ją boleśnie w uszy. Trwało to tylko chwilę, bo już wszystkie siostry zerwały się zza stołu, a siedząca najbliżej podbiegła do dziewczynki i wymierzyła jej kilka uderzeń po rękach.

– Co robisz, głupia?!

Odina nie czuła uderzeń, przejęta do bólu tym wszystkim, co się stało. Płakała, ale nie dlatego, że upuściła tacę. Płakała, gdyż wiedziała, że matka przełożona przepędzi ją zaraz z sali, a ona nie zobaczy już więcej owego pięknego, wspaniałego księdza Henryka.

Stało się jednak inaczej. I to bardzo inaczej, bo ksiądz Henryk okazał się wspanialszy, niż można to było sobie wyobrazić. Ksiądz Henryk podniósł swoje błękitne oczy i popatrzył wprost na nią. A potem zrobił coś jeszcze, co Odina miała pamiętać przez całe życie. Nie zważając na karcące spojrzenie zakonnic, na nic nie zważając, bo książę na nic zważać nie musi, przechylił się przez stół w kierunku służącej.

– Dajcie pokój – powiedział łagodnie do matki Anicety. – To tylko szklanice.

– Ale jakie drogie! Dostałyśmy je... – matka przełożona zawstydziła się nagle swojej oszczędności.

– Dajcie pokój – powtórzył ksiądz Henryk. – To taka miła i chyba bardzo posłuszna dziewczynka. Na pewno nie chciała uczynić szkody.

Patrzył nadal wprost na Odinę, oglądając ją uważnie, a ta była już w siódmym niebie i marzyła, żeby ta chwila nigdy się nie skończyła.

– Jesteś posłuszna, prawda?

Odina nie mogła wydusić z siebie słowa, więc tylko kiwnęła głową. Ksiądz Henryk zaś sięgnął do jałmużniczki, wydobył z niej parę złotych monet i położył je na stole.

– Już nie gniewajcie się, matko przełożona, na to miłe dziecko – poprosił. – Pozwólcie, że zapłacę za szkodę w jej imieniu. Co do mnie, wypiję w rogu czy kubku, choćby i drewnianym.

– Ależ nie godzi się, żeby...

– Różnie już bywało – powiedział ksiądz spokojnie. – Tedy nie róbmy zbytnich ceregieli. Zostanę u was w gościnie, jeśli zechcecie pamiętać, aby nie karać więcej tego dzieciaka. Dość się najadła strachu.

Matka Aniceta skwapliwie wyraziła zgodę, gratulując sobie w duchu gościa. To był naprawdę wielki i hojny pan, po którym można było się wiele spodziewać.

– Jak sobie życzycie, szlachetny książę – powtarzała, zapraszając księdza na powrót do uczty.

Matka Aniceta siedziała w swojej celi i robiła rachunki. Była zadowolona z wizyty, choć martwiła się ostatnimi wydatkami.

– Przecież zakazałyście oszczędzać, nawet gdyby zażądał gwiazdki z nieba – broniła się siostra Salomeą.

– Nie wytykam ci niegospodarności. Mówię tylko, że pańskie fochy są kosztowne.

– To może nie powinnyśmy go tak fetować? Matka Aniceta pokiwała głową.

– Powinnyśmy – powiedziała. – Jesteś w klasztorze od niedawna, więc może nie słyszałaś tej opowieści. Miał stary książę mazowiecki, Ziemowit, dwóch synów z pierwszej żony, Ziemowita i Janusza. A potem ożenił się drugi raz, z piękną Ludmiłą, córką księcia ziębickiego. Mówiono, że zdradziła męża, więc ją uwięził, ciężarną, na zamku w Rawie, a kiedy porodziła, kazał udusić. Dziecko, chłopca, oddano do biednej rodziny na wychowanie. Kiedy zaś miał kilka lat, jego przyrodnia siostra, a żona słupskiego Kazka, zabrała go na swój dwór. Tam ujrzał go ojciec i zobaczył, jak chłopak bardzo jest do niego podobny. Zabrał go zatem do siebie, przywrócił mu miłość ojcowską i chciał dać wszystko, co najlepsze. Za swój grzech, że to zabić kazał niewinną Ludmiłę, przeznaczył najmłodszego syna do duchownego stanu, starając się dla niego o bogate urzędy w Kościele, czyniąc chłopaka prepozytem a to płockim, a to łęczyckim i jakim to jeszcze. Kiedy zaś stary książę umierał, kazał poprzysiąc starszym synom, aby dali przyrodniemu dział z majątku, gdyby Henryk zrzucił duchowną sukienkę. Rozumiesz zatem, czemu nakazałam przyjmować go okazale i uprzejmie.

– Rozumiem – potwierdziła siostra Salomeą. – Lada chwila ksiądz Henryk zostanie albo księciem, albo też biskupem.

– Tak właśnie – zgodziła się przełożona. – W każdym przypadku lepiej i korzystniej mieć nam w nim przyjaciela niż wroga. Szczególnie, że ostatnio jeszcze...

Matka Aniceta nie dokończyła. Na szczęście w ostatniej chwili ugryzła się w język. Dzięki ci, Boże, że się jednak nie wygadałam, pomyślała.

– Mam jeszcze i inne powody, aby odpowiednio traktować księdza Henryka – powiedziała tylko. – Powiem ci o tym, kiedy nadejdzie czas. Na razie wystarczy, żebyś starannie wypełniała moje polecenia.

– Będzie, jak sobie życzycie, szlachetna matko – zapewniła siostra Salomeą, ale już w duchu zastanawiała się, jak podejść siostrę Barbarę, która poprzestawała blisko z przełożoną i na pewno miałaby wiele do powiedzenia w tej sprawie.

– A co z Odiną? – zapytała. – Dziewczyna siedzi w kozie już drugi dzień i może czas byłoby ją zwolnić?

– Niech jeszcze posiedzi – orzekła matka Aniceta. – Niech zastanowi się nad swoim postępowaniem.

W izbie panował przenikliwy chłód, a słabe zimowe słońce nie docierało tutaj wcale i Odina, znowu w swoim codziennym ubraniu, marzła.

Ale nie pamiętała bólu uderzeń, jakie zarządziła za karę matka Aniceta, ani przykrego jej zachowania. Odina odczuwała jedynie przyjemność z niespodziewanego spotkania z tak pięknym i dostojnym, a tak wspaniałomyślnym panem. W świecie być może jest ich więcej, ale chyba za rzadko odwiedzają klasztor.

Drugiego dnia, kiedy Odina zaczęła odczuwać głód, szukała pociechy w marzeniach i wspomnieniach o pięknych, błyszczących oczach pana Henryka.

Tydzień w kozie zleciał bardzo szybko.

Niewiasty pana Filipa

Marzec 1388

W ostatnich dniach lutego umarł pan Janosz z Potoka, niegdyś piszący się z Orkeny, w królestwie węgierskim. Któregoś dnia wracał konno z odwiedzin u swojej córki, gdzie zaglądał dość często, ciesząc oczy powodzeniem Hedwigi i jej męża Mikołaja. Nie pojechał jednak prosto do domu, ale wstąpił do gospody, jak to mu się zdarzało ostatnio dość często. Kiedy z niej wychodził, zwykle pachołek musiał mu pomagać wsiąść na konia. Tak było i tym razem. Pan Janosz, gdy tylko usadowił się jako tako na siodle, zakrzyknął coś po swojemu i popędził przed siebie jak szalony.

W drodze, liczącej ledwie milę, towarzyszył mu pachołek i on to przyniósł wiadomość o tym, co się stało ledwo o pół tysiąca kroków od domu. Pani Agnieszka pobiegła zaraz na miejsce.

Pan Janosz, niby biblijny Absalom, leżał pod dębem z zakrwawionym czołem. W pijanym widzie nie zobaczył przed sobą wielkiego konaru, uderzył w niego głową i spadł bez życia na ziemię.

Agnieszka kazała pachołkom zrobić nosze i przenieść pana na Potoku do dworu, tam oddać niewiastom służebnym, aby go obmyły i przygotowały do pochówku. Pachołkowi, który towarzyszył panu ostatniego wieczora, zabroniła mówić o okolicznościach, jakie doprowadziły do śmierci rycerza. Zamówiła liczne msze za duszę męża, grube woskowe świece posłała w tej intencji do kościoła na Jasnej Górze.

Zmarłego w ostatnią drogę wyprawił dwa dni później ojciec Ambroży, powiernik i przyjaciel całej okolicy. W ceremoniach towarzyszyło mu aż sześciu kapłanów, bo pan Janosz był gorliwym chrześcijaninem i cieszył się w Dolinie dużym uznaniem.

Gospodarz Potoka nie zostawił po sobie męskiego potomka, więc przed jego trumną, wystawioną w kościele, pan Jeno z Krasawy roztrzaskał herbową tarczę o posadzkę na znak, że ród Orkeny wymarł.

Pani Agnieszka nie płakała i nie rozpaczała, choć była milcząca i poszarzała na twarzy, a najchętniej siedziała w kącie, ubrana w czarne żałobne szaty.

– Wtóry raz jesteście wdową – powiedziała Hedwiga do macochy. – Ale Bóg was pocieszy.

Pani Agnieszka uśmiechnęła się smętnie.

– Ja liczę... – westchnęła. – Liczę, że po raz trzeci.

Pani Agnieszka patrzyła bowiem na swoje życie w taki sposób. Najpierw była ślubną żoną Jakuba z Lipowej. Potem, kiedy ten wygnał ją, bo miała dziecko z innym, przez długi czas, choć mieszkała sama, uważała się w duchu za żonę Filipa ze Słowika. Filip umarł zdradziecko zabity, lecz póki żył jego syn, Jakubek, Agnieszka czasem wspominała kochanka. Ale po śmierci Jakubka zapomniała o nim tak dokładnie, że nigdy o Filipie nie pomyślała, nie odmówiła nawet za niego modlitwy. Potem wyszła za mąż za pana Janosza i była mu dobrą, starającą się żoną. Czasem mówiła sobie, że gdyby kiedyś, dawno temu, miała dzisiejszy rozum, wielu rzeczy nigdy by nie zrobiła, a Bóg może dałby spokojne i dłuższe życie u boku tego dobrego, starającego się o nią człowieka, nawet jeśli się złościł czasami, a ona nie rozumiała ni słowa z jego dziwacznej węgierskiej mowy. On sam nie nauczył się za dobrze po polsku i często śmiała się, kiedy przekręcał wyrazy. Ale Bóg szybko zabrał jej pana Janosza, bo miała na sumieniu zbyt wiele grzechów, żeby prowadzić życie spokojne i dostatnie. Za to wszystko trzeba było zapłacić. A płaciła stratą i przyzwyczaiła się nawet, że traci, choć było to uczucie bardzo bolesne. Nie myślała więc o swoim życiu inaczej, jak tylko, co jest teraz i, najwyżej, co będzie jutro. Zapomniała o przeszłości, bo nie potrzebowała pamiętać o sprawach bolesnych. O części swoich win też zapomniała, inne wynagrodziła jak mogła – swojej pierwszej pasierbicy Alenie, potem drugiej, Hedwidze.

Nie spodziewała się, że wszystko dalej będzie proste i jasne, że schyłek życia nadejdzie spokojny, pogodny i dostatni. Ale tyle razy w rozmaity sposób doświadczona, nie bała się ciosów.

Po śmierci męża pobożność pani Agnieszki bardzo wzrosła. Może i na co dzień nie pamiętała szczegółowo swoich dawniejszych przewin, ale pamiętała, że ma za co przepraszać Pana Boga. Każdej więc niedzieli uczestniczyła w nabożeństwach, często też jeździła do kościoła na Jasnej Górze, aby tam, przed obliczem Matki Bożej, prosić o przebaczenie.

Tego dnia od świtu klęczała przed Cudownym Obrazem, pomiędzy licznymi pielgrzymami, a byli tam ludzie wszelkiego stanu, przybyli nawet z odległych okolic, bo wypadało akurat święto Zwiastowania.

Modły skończyły się wieczorem i było za późno na drogę do domu, więc pani Agnieszka zatrzymała się w zajeździe blisko kościoła świętego Zygmunta, już na terenie miasta Częstochowa, gdzie miała na takie okazje wynajętą izbę.

Zajazd pełen był podróżnych, zdążających na południe, ku stolicy, ale nie brakowało i takich, co jechali w stronę przeciwną. Sąsiednią izbę zajmowała niejaka pani Katarzyna, podróżująca wygodnym, wymoszczonym skórami i poduszkami wozem, w otoczeniu licznej służby. Słyszała ona, jak pani Agnieszka krzyczy na pachołka, który nie zadbał należycie o konia i uniemożliwił jej wyjazd do domu następnego ranka. Posłała też zaraz do sąsiadki swojego służącego z wiadomością, że jedzie ku Wieluniowi i zaofiarowała się zabrać ze sobą panią Agnieszkę, powodowana chrześcijańską powinnością spełniania dobrych uczynków.

Agnieszka przelotnie widziała tę damę. Była to ładna, czarnowłosa niewiasta, lat około trzydziestu, ubrana tak i wystawnie, jak gdyby była samą królową.

– Któż jest owa pani Katarzyna? – zapytała pachołka Agnieszka, kiedy ten przyszedł w imieniu swojej pani zaprosić ją do odbycia wspólnej podróży.

– Wdowa – powiedział pachołek. – Bogata wdowa. Pani Agnieszka natychmiast zgodziła się na wspólną podróż, bo to nie tylko rozwiązywało jej kłopot, ale i stanowiło dobrą zachętę.

– Wdowa? To akurat towarzystwo dla mnie.

Wóz był rzeczywiście wygodny, w połowie zakryty dachem, zaprzężony w parę mocnych koni i podróż przebiegała bardzo przyjemnie. Pani Katarzyna okazała się osobą bardzo otwartą, choć nieco smutną, co odpowiadało pani Agnieszce, smętnej i zadumanej tak po niedawnym pogrzebie męża, jak i po wizycie w jasnogórskim kościele.

– Dawno jesteście wdową? – zapytała gościnną nieznajomą. – Ja właśnie nią zostałam. Po raz trzeci, to jest właściwie drugi...

– Trzeci albo drugi? – zaciekawiła się Katarzyna.

– Drugi przed ludźmi, trzeci przed Bogiem – wyjaśniła pani Agnieszka, nie zaskoczona wcale, że ma ochotę szczerze rozmawiać z kimś, kogo nigdy wcześniej nie spotkała.

. – O, to ciekawe – uśmiechnęła się pani Katarzyna. – Chętnie o tym posłucham, jeśli zechcecie opowiedzieć. W zamian opowiem o swoim życiu. Ja zostałam wdową, a zaraz potem sierotą. Nawet nie po ślubie, prawdę mówiąc, ledwo po zrękowinach, ale miłowałam go nad życie i przysięgłam, że nigdy więcej nie pokocham kogokolwiek. Będzie już lat piętnaście, jak noszę żałobę.

Agnieszka odczuła do pani Katarzyny dużą sympatię i rodzaj współczucia. Jak to? To już piętnaście lat nosi żałobę? Zaręczyła się tak młodo, a potem cały czas nosiła żałobne szaty?

Żałoba wprawdzie była okraszona wyraźnymi srebrnymi ozdobami, ale była przecież żałobą.

– A nie próbowaliście jednak wyjść za mąż? – zapytała z ciekawością. – Pono jesteście majętna, mogliście zatem wybierać i przebierać, szczególnie, że urodziwa z was niewiasta i na pewno niejeden...

Pani Katarzyna roześmiała się głośno i tylko z niewielkim skrępowaniem.

– Prawda – przytaknęła. – Szczera prawda. Jeszcze narzeczony nie ostygł w mogile, a już zbiegli się wszyscy z całej okolicy, a zaraz potem dojechali i inni, z dalekich nawet ziem i krain. Ledwo pogrzebałam obu, narzeczonego, a i mojego ojca, gdy dom zapełnił się zalotnikami. Nie wiem, czy wypada to mówić, choć wam, nieznajomej, chyba mogę to zdradzić... Przegnałam ich wszystkich. Ale wracali. Tego tygodnia, tego roku.

Nagle zachichotała wesoło.

– Do dziś przyjeżdżają.

Pani Agnieszka patrzyła na Katarzynę z rodzajem zazdrości, ale i podziwu. – Tak bardzo miłowaliście!

– Miłowałam. Ale potem chyba zasmakowałam w samotnym życiu. I tak już zostało.

– I nigdy was nie korciło, żeby jednak związać się z kimś?

Pani Katarzyna zawahała się.

– No, dobrze, powiem.

A na zachęcający gest pani Agnieszki, wyjaśniła:

– Był wśród owych zalotników ktoś, kto, myślałam, mógłby może zamieszkać pod moim dachem. Był to sąsiad prawie, piękny i możny pan, a bardzo wytrwały. Lata mijały, a on przyjeżdżał i prosił o moje względy...

Śmiała się, bawiła, aż pani Agnieszka dziwiła się, że wdowa Katarzyna taka jest swobodna i ze wszystkiego rada.

– Nikt was nie przymuszał do zamążpójścia?

– A niby kto? Ojciec umarł, a krewni byli tylko dalecy, którzy bali się, żeby czego nie stracić, a chcieli cokolwiek zyskać. Sama nie wiem, jak to się stało, ale okazało się, że umiem swojego bronić i nikomu niczego darmo nie dałam. Z czasem przywykli, że to ja jestem panią, a oni muszą słuchać.

Agnieszka podziwiała tę kobietę, tak stanowczą i tak pewną siebie, a tak zadowoloną z losu.

– Nie zawsze byłam taka – wyznała pani Katarzyna, jak gdyby odgadując jej myśli. – Nie zawsze. Początkowo płakałam całymi dniami, myślałam, że nie ma już dla mnie życia i nie będzie już żadnej przyszłości. Ale z wolna doszłam do siebie. Nie wiem, nie pamiętam, ile czasu upłynęło, nim zrozumiałam, że inaczej już nie będzie, że się nie cofnie czasu, że nigdy i nic nie zwróci mojego Filipa, więc się pogodziłam z losem...

– Filipa? – Agnieszka uczuła bolesne ukłucie, bo to imię i jej przypomniało kogoś bliskiego.

– Tak się zwał ów mój ukochany. Miłowałam go, to nie był ślub z wyrachowania, ale z miłości. Jednakże Bóg postanowił inaczej i musiałam się pogodzić z jego wyrokami.

– Co się stało?

– Umarł – w oczach pani Katarzyny na krótką chwilę pokazał się smutny wyraz, ale szybko ustąpił.

Pani Agnieszka pokiwała głową ze współczuciem.

– Wiem, jak to jest – powiedziała. – Kiedyś, dawno, bardzo dawno temu i ja straciłam ukochanego w podobny sposób. Nawet imię nosił to samo.

Ani ona, ani tym bardziej pani Katarzyna nie wiedziały, że mówią o tym samym człowieku. Nazywał się Filip ze Słowika.

Pani Agnieszka nie tylko serdecznie podziękowała pani Katarzynie za odwiezienie do Potoka, ale zaprosiła nową znajomą do siebie na nocleg. Pani Katarzyna została więc we dworze, a pobyt ten znacznie się wydłużył.

– Wyjechałam, bo muszę podjąć bardzo ważną decyzję – zwierzyła się pani Katarzyna. – Po tylu latach wdowieństwa i swobody, jaką daje majątek, muszę postanowić, czy pójść za mąż. Muszę powiedzieć „tak" albo „nie" i powinnam to zrobić jak najszybciej, bo inaczej trudno będzie mi odzyskać dawny spokój.

A jest to tym trudniejsze, że tak naprawdę, cokolwiek bym wybrała, będę żałować. Będę żałować, jeśli odrzucę człowieka, który mnie miłuje, i będę żałować, kiedy zapomnę o swojej niezależności i zgodzę się go poślubić...

– Zostańcie jeszcze w Potoku, aby się nad tym zastanowić – zaproponowała Agnieszka, bardzo zadowolona z odwiedzin. – I mnie będzie weselej w moim smutku.

Pani Katarzyna została. Najpierw przez dzień, potem przez trzy, przez tydzień, miesiąc wreszcie. Później nie wyglądało, aby w ogóle miała ochotę wyjeżdżać.

Biały proszek

Wiosna 1388

Ksiądz spowiednik, sprawujący opiekę nad Krakowskimi klaryskami, nazywał się Werner.

Nieduży, chudy, o surowej twarzy i poważnych, taksujących oczach siedział teraz skulony w konfesjonale i przerażony zaciskał wąskie wargi.

Klęcząca przy konfesjonale matka Aniceta, przełożona klasztoru, płakała.

W kościele nie było nikogo więcej.

– Co ty mówisz, córko? – zapytał Werner. – Jak mogło wydarzyć się coś takiego pod twoim okiem?

– Nie wiem – płakała matka Aniceta. – Nie wiem, ale to tylko moja wina. To ja kazałam tej dziewczynie podawać napoje matce Florze. A potem okazało się, że flakon jest prawie pusty...

Ksiądz przeżegnał się szybko i nerwowo wstał ze swojego miejsca.

– Chodźmy – polecił. – Musimy porozmawiać, a lepiej, żeby nikt, nawet przypadkiem, nie słyszał rzeczy tak strasznych.

Wyszedł z kościoła i skierował się do pomieszczeń klasztornych, nie patrząc wcale, że matka Aniceta ledwie za nim nadąża, a to ona przecież musiała zaprowadzić go do gościnnej izby. Tam usiedli w kącie, daleko od drzwi, wcześniej dokładnie zamkniętych.

– Mów – nakazał. – Mów niczego nie ukrywając.

– Będę na wieki potępiona – szlochała matka Aniceta, osuwając się na kolana. – Zasłużyłam na wielką karę i nie mogę sprawować jakiejkolwiek godności, niegodna jestem nawet mojej duchownej sukienki. Co robić? Co robić? Jak przebłagać Boga?

Ksiądz tarł czoło otwartą dłonią.

– Poczekaj, córko – powiedział cicho. – Daj pomyśleć, daj się zastanowić. Nie możemy postępować pochopnie. To straszna rzecz, jaka się stała, i na nas obojgu spoczywa teraz obowiązek wyjaśnienia, i rozwiązania tej sprawy...

– Nie na nas – zaprzeczyła. – Na mnie. Tylko na mnie. To ja kazałam Odinie obsługiwać matkę Florę. To krnąbrna dziewczyna i myślałam, że taka służba nauczy ją pokory...

– Poczekaj, córko – przerwał ksiądz. – Niechaj jakoś pozbieram myśli. Mówię o naszej odpowiedzialności, bo teraz, kiedy wiem o wszystkim, oboje odpowiadamy przed Bogiem, ale i przed świętym kościołem. Nie możesz przecież pójść i powiedzieć o tym komukolwiek. Więcej, zabraniam ci mówić. Słyszysz? Zabraniam! Ani jednym słowem.

– Ależ...

– Ani słowem! Chodzi o dobro całego Kościoła! To coś daleko ważniejsze niż twoje wątpliwości albo i nawet cała twoja dusza. O dobro całego Kościoła! Czy nie pojmujesz, jaką krzywdę wyrządziłaby taka wieść Kościołowi, gdyby wszyscy się o tym dowiedzieli? Nie, w żadnym wypadku nie możemy do tego dopuścić. Dlatego posiedzimy tutaj, zastanowimy się, A kiedy znajdziemy jakieś rozwiązanie, wtedy dopiero pomyślimy o sobie. Nie straciłem nadziei, że nasze dusze są jeszcze do uratowania.

Przygładził dłońmi skąpe włosy na głowie.

– Zacznijmy od początku – powiedział. – Na pewno jest jakieś wytłumaczenie tej strasznej pomyłki. Bo że była to pomyłka, jest chyba oczywiste i nie dopuszczam nawet myśli, że mogło stać się inaczej.

Uczynił znak krzyża nad klęczącą.

– Słucham, moja córko. I nie zapominaj, że mówimy tu nadal pod ścisłą tajemnicą spowiedzi.

– Nie od razu o tym pomyślałam – przyznała się matka Aniceta. – Dopiero wczoraj ułożyłam sobie w głowie wszystko i kiedy to zobaczyłam, przestraszyłam się, co to może znaczyć. Odina to jeszcze dziecko, choć dość rozgarnięte. Miała polecenie opiekować się matką Florą podczas jej choroby. Przydzieliłam jej to zadanie, bo chciałam nauczyć ją pokory, a także z uwagi na pewne dawne wydarzenie. Dawno temu, gdy tylko trafiła na służbę do klasztoru, była daleko bardziej rozpuszczona i krnąbrna. Któregoś dnia poszła po lekarstwo do apteki i przyniosła maść. Nie powiedziała jednak, jak należy używać tej maści i matka Flora dostała brzydkich, bolesnych liszajów. Ale potem pracowałyśmy wszystkie w klasztorze nad tą dziewczyną, co nie było łatwe. Wy tego nie pamiętacie, ale wasz poprzednik, powiedział, że to nieszczęśliwe dziecko, że trzeba zadbać, aby nie poszło na zatracenie. Jej ojciec zginął marnie, kiedy król skazał go na banicję, matka wcześniej dopuściła się grzechu samobójstwa. Starałyśmy się ze wszystkich sił i udało się nam wyplenić w niej złe przyzwyczajenia. W końcu okazała się pojętna i chętna do pracy. Matka Flora wiele razy chwaliła jej postępy, a sami wiecie, że nigdy nie była skoro do pochwał.

– Co prawda, to prawda – przyznał spowiednik.

Przełożona klasztoru znana była z ciężkiej ręki i kiedy przed kilkoma miesiącami umarła po długiej chorobie, odetchnęły nie tylko służebne.

– Kazałam Odinie usługiwać matce Florze i pobożna matka była z tych posług zadowolona.

Dziewczyna robiła wszystko, co jej polecono, prawie nie opuszczając naszej przełożonej.

Matka Flora czuła się jednak coraz gorzej, chorowała coraz ciężej, aż wreszcie odeszła do Pana. I nic by w tym nie zwróciło mojej uwagi, gdybym któregoś dnia nie zaszła przypadkowo do naszego kredensu, gdzie przechowujemy też pewne specjalne artykuły.

Był tam słój z lekarstwem, które przyjmowała matka Flora. Proszek, jaki kazał medyk dodawać naszej pobożnej przełożonej do każdego posiłku. A obok był drugi słój, a w nim zupełnie co innego, środek którego inna posługaczka używała do czyszczenia klasztoru ze szczurów i myszy. Gdybym przez nieuwagę nie potrąciła słoja, a ten nie wypadł i nie potłukł się na posadzce, niczego bym się nie dowiedziała.

– Myślicie, że Odina pomyliła się? Że dała matce Florze truciznę zamiast lekarstwa?

Matka Aniceta pokręciła głową.

– Myślę, że nie przywiązywała do tego należytej wagi, może nawet nie wiedziała, co robi.

Tak czy inaczej podawała matce Florze do jej posiłków truciznę i musiało to stać się co najmniej kilka razy. W ten sposób zamiast leczyć chorą, pogłębiała jej chorobę i przyczyniała cierpienia.

Spowiednik pokręcił głową.

– Nie zapominajcie, że to tylko dziecko – powiedział. – To wy ponosicie odpowiedzialność za jej pomyłki. Kazano jej dodawać proszek do jedzenia, to dodawała. Pewnie było jej wszystko jedno który, a wy tego nie sprawdziłyście.

– Wiem, że to moja wina – biła się w piersi matka Aniceta. – Moje niedopatrzenie i moja wielka wina, bo przyspieszyłam zgon matki Flory w straszliwych mękach. Przez ten proszek ostatnimi czasy nie mogła już nic jeść i piła tylko wodę. Boże, wybacz tak straszne niedopatrzenie! Nie mogę pełnić żadnej godności w klasztorze, bo nie rządzić mi ani przewodzić innym, skoro powinnam pokutować.

Spowiednik popatrzył na zakonnicę ze zmarszczonymi brwiami.

– Kto jeszcze wie o tym wszystkim?

– Tylko wy, ja i owa dziewka. Może jeszcze domyśla się czegoś posługaczka, ale to prosta dziewczyna.

– Dobrze – mruknął ksiądz. – Zatem nikt nie wie. I niechaj nikt się nie dowie. Jeśli była tu jakowaś wina, choćby i nieumyślna, niechaj to oceni Pan nasz i niechaj On wymierzy sprawiedliwość. Naszym zaś pierwszym obowiązkiem jest zadbać o dobre imię klasztoru, a przez to i całego kościoła. Trzeba by wysłać gdzie ową dziewczynkę...

– Myślałam o tym – przyznała się matka Aniceta. – Wypytałam ją o wszystko, ale tak prowadziłam rozmowę, że Odina nie domyśla się niczego.

Spowiednik chrząknął.

– Chyba, że zrobiła to rozmyślnie – zauważył. Matka Aniceta aż załamała ręce ze sprzeciwu.

– Nie – powiedziała stanowczo. – To w żadnym wypadku niepodobne! Wszyscy wiedzą, jak opiekowała się matką Florą. Jaka była serdeczna, jak przy niej siedziała nawet w nocy, choć nie brakowało jej innych rozmaitych obowiązków. To zupełnie wykluczone.

– Sama to wiesz najlepiej, moja córko – zgodził się spowiednik. – Trzeba nam zatem uczynić tak. Nikt nie może dowiedzieć się, co się naprawdę wydarzyło. Matka Flora zasnęła w Panu, jak kiedyś i my w nim zaśniemy, a Bóg może policzy jej i owe ziemskie cierpienia. Skoro wszyscy wiedzą, że do ostatnich chwil opiekowała się nią Odina, niechaj tak zostanie. Ale trzeba się pozbyć z klasztoru tej dziewczyny. Teraz może nie wie, nie myśli, ale kiedy trochę podrośnie, może zacząć się zastanawiać... Trzeba zatem wysłać ją jak najdalej. Nikt was o to nie będzie pytał, a wkrótce wszyscy zapomną o jej istnieniu, jak wy musicie zapomnieć. Wyprawcie ją daleko i zapomnijcie.

– Może na Mazowsze? – zastanawiała się głośno matka Aniceta. – Mam tam pewną możliwość. Książę Henryk mazowiecki prosił nas o dziewczyny przyuczone do klasztornej służby, więc i nikogo nie zdziwi, kiedy wyślę tam Odinę.

– Bardzo dobry pomysł – zgodził się spowiednik. – Niech idzie na Mazowsze. Ale dla niepoznaki poślijcie z nią jeszcze jaką dziewczynę. Trzeba wszystko zrobić, żeby nikt, ale to nikt, nie nabrał najmniejszych podejrzeń.

– Poślę Toszkę – zapaliła się do pomysłu matka Aniceta. – Jest nieposłuszna i słabą ma głowę do nauki.

– Dobrze. A co z ową posługaczką? Myślę, że i ona powinna pojechać gdzie indziej.

Matka Aniceta zmarszczyła brwi.

– Tu może być gorzej. To prosta niewiasta, ale jest w klasztorze od dziecka. Będzie to dla niej przykre.

– Trudno – stwierdził ksiądz Werner. – Trudno, ale ważniejsze sprawy mamy tu przed sobą niż przykrość jakiejś niewiasty, co nie jest nawet zakonnicą. Poślijcie ją z listem do innego domu i poproście, żeby ją tam zatrzymali. Wy zaś zapomnijcie o naszej rozmowie, a owe słoje każcie dokładnie umyć.

Matka Aniceta ukłoniła się pokornie.

– Bardzo wam dziękuję za wasze dobre rady. Postąpię dokładnie wedle nich.

– Spodziewam się, że nie postąpisz inaczej, moja córko – westchnął spowiednik. – Trzeba nam bronić dobrego imienia Kościoła. Jakaż to wielka byłaby szkoda dla nas wszystkich, gdyby zaczęto mówić o truciźnie w klasztorze. Przecież nikt nie pytałby, czy truciznę podano przez nieuwagę czy też umyślnie. Ile to byłoby gadania i plotek. Za wszelką cenę trzeba takim domysłom przeciwdziałać. Ale myślę, że już postanowiliśmy, co w tej sprawie będzie najlepsze dla wszystkich. Teraz módlmy się tylko, żeby wszystko dobrze się nam udało. Za pokutę zadaję ci rzetelne i dyskretne załatwienie tej sprawy. Wrócimy do niej jeszcze, gdy przemyślę wszystko i poszukam rady w modlitwie. Pamiętaj, wielka odpowiedzialność spoczęła na tobie, moja córko. Ogromna!

Matka Aniceta wezwała siostrę Salomeę i kazała jej spakować rzeczy Odiny. – A ją samą każ przystojnie odziać. Skromnie, ale przystojnie.

Siostra Salomeą nie mogła ukryć zdziwienia.

– Przygotować Odinę? – zapytała. – Wyprawiacie ją poza klasztor?

– Tak – odpowiedziała przełożona, udając, że zajęta jest właśnie dokumentem na stole. – Zbyt długo tu już jest i czas, aby poszła gdzie indziej.

– Kiedy to taka posłuszna... – stanęła w obronie dziewczynki siostra Salomeą.

– Posłuszna, i owszem, czasami. Gdy sama ma na to ochotę albo widzi w tym swój interes.

Matka Flora zanadto jej pobłażała, a naszym zadaniem jest wskazać jej odpowiednie miejsce. Tedy pojedzie na Mazowsze.

Siostra Salomeą natychmiast odgadła wszystko.

– Na Mazowsze? Czy aby nie chcecie jej posłać do pana Henryka?

Matka Aniceta zmarszczyła brwi.

– Do księdza Henryka – poprawiła z naciskiem. – Prosił, abym mu wyszukała ze dwie młode służące do nowego domu. Pracowite, ale młode i jeszcze niezepsute. Tak powiedział.

Będą tam się uczyły pod okiem starszych służących odpowiedniego zachowania. Ubędą nam dwie gęby do karmienia, bo postanowiłam posłać i tę czarną Toszkę. Dość nam jeszcze dziewek służebnych zostanie.

Siostra Salomeą nie bardzo wiedziała, czy powinna dyskutować z przełożoną.

Przyzwyczaiła się do dziewczynek, a zawsze to przykro rozstawać się z kimś, kogo się zna od dawna. Ale też nie wolno przywiązywać się do spraw ziemskich i doczesnych. Myśli trzeba kierować ku Bogu, bo wszystko co robimy, robimy na większą chwałę Boga, a nie na nasze spodziewania, wygody czy nadzieje.

– Rozumiem, matko przełożona – powiedziała siostra Salomeą opanowanym głosem. – Mam obie dziewczyny ubrać świątecznie.

– Dasz im po drugiej sukni zapasowej, po czepku i jednej parze sandałów. Niech się ogarną, przebiorą i czekają w kościele. Przyjdę tam, kiedy tutaj wszystko uładzę. A naszemu woźnicy powiedz, żeby przygotował wózek. Nie wiem jeszcze, czy będzie potrzebny, ale niech czeka.

– Rozumiem, matko przełożona.

– Postanowiłam też, że sama je odprowadzisz. Chciałabym, żeby na pewno trafiły w oznaczone miejsce i nie zagubiły się po drodze.

Siostra Salomeą nie była zadowolona, ale tylko pokornie pochyliła głowę.

– Jak każecie, matko przełożona.

– Jesteś odpowiedzialna za należyte wypełnienie tego zadania. Dam list do księdza Henryka, który oddasz tylko jemu samemu, a kiedy ci zezwoli, powrócisz tu, do nas. Nie wcześniej.

– Rozumiem, matko przełożona. Kiedy mamy być gotowe do drogi?

– Jeszcze dzisiaj. O świcie chciałabym, abyś była już w podróży.

Pan na Lipowej

Lato 1388

Ostatni rok Mikołaj syn Jeno spędził w Lipowej zajęty gospodarstwem, porządkując sprawy majątkowe, pilnując stawiania nowej stodoły, układając się z dzierżawcami i wolnymi kmieciami, zarządzając chłopami. Pod czujnym okiem rządcy Jacka zdobywał w tym coraz większą biegłość, choć według ojca był zbyt pobłażliwy dla wszystkich, wśród których nie brakło i takich, co to wykorzystywali.

Prawdziwą gospodynią dworu, od której zależało wszystko, była oczywiście pani Hedwiga, bystra, wesoła, zawsze zadowolona. Jej ręce umiały czynić cuda, bo do czegokolwiek by się wzięła, wszystko prawie szło jej jak z płatka.

– A nie mówiłam, że są dla siebie stworzeni? – pytała pani Agnieszka z Potoka, rada z gospodarności swojej pasierbicy.

– Mówiliście – przyznawano zgodnie, bo rzadko spotkać można było tak udane i miłujące się stadło. Chyba, że pani Aleny i pana Jeno z Krasawy, rodzicieli gospodarza.

Giermek Oset puszył się z dumy i głośno cieszył się z powodzenia swoich państwa, a najwięcej czasu spędzał z ich dziećmi. Bywał zabawką, koniem, psem, potworem, a nadto opiekunką i niańką. Nie odstępował bliźniaków na krok, choć na razie musiały być wychowywane w babińcu, a on miał zajmować się innymi sprawami. Pan Mikołaj i pani Hedwiga patrzyli na to przez palce, bo Oset był przedziwnie zakochany w chłopcach, zaczynał dzień od witania się Z nimi, a kończył, układając malców do snu.

Ledwie umieli siedzieć, już ich woził na swoim grzbiecie, bawił się z nimi, strugał zabawki z drewna lub je wyrabiał ze wszystkiego, co się nawinęło, z szyszek, kory, gałązek, robił czapki z liści, wieńce z kwiatów, lepił koniki z gliny, strugał piszczałki.

Hedwiga przeganiała go czasem do innej roboty, bo kto to widział, żeby dorosły mężczyzna i giermek zachowywał się w taki sposób.

Czas płynął, dzieci rosły. Śmiały się do rodziców i innych domowników, ale przede wszystkim poznawały Osta, zanim jeszcze się zbliżył. Giermek spędzał z nimi każdą wolną chwilę, gadając, śpiewając piosenki, plotąc niestworzone gadki.

Służba żartowała, że lubi zostawać w domu, bo zawsze może tu liczyć na kawałek słoniny czy ciasta, ale była to drwina życzliwa, gdyż wszyscy lubili Osta dla jego wesołości i serdeczności, z jaką odnosił się do dzieciaków.

Z przeszłości, sprzed dziesięciu lat, kiedy podczas rozpalonej przez Litwinów wojennej pożogi przygarnął go pan Jeno, Oset zachował obraz malutkiego braciszka, którego zabito w czasie napadu. I teraz jakby chciał wynagrodzić synom Mikołaja to wszystko, co winien był swojemu małemu braciszkowi.

Bawił się więc z nimi bez przerwy i gdy trzeba było wziąć go do innego zadania, Mikołaj czynił to niechętnie, bo Oset był wówczas strasznie nieszczęśliwy i nawet próbował udawać chorego.

On też, jak mówiono, uratował od śmierci małego Mateusza.

Z Mateuszem było wielkie utrapienie i przez pierwsze tygodnie mało kto wierzył, że przeżyje, a i potem były z nim przede wszystkim kłopoty.

Jak Marcin chował się dobrze, tak Mateusz źle. Marcin rósł, był spokojny, zadowolony, uśmiechnięty. Spał dobrze, nie sprawiał kłopotów ani mamce, ani Hedwidze. Mateusz sprawiał same trudności i przyczyniał utrapień. Stale popłakiwał albo leżał w łóżeczku posępny, jakby cierpiący, nie chciał jeść, był chudy i mały, twarz miał nadal ziemistego koloru, bez rumieńców. W nocy spał źle, budził wszystkich i w ogóle rozwijał się wolniej.

Kiedy latem tego roku Marcin zrobił pierwszy rok, a zaraz potem zaczął chodzić, Mateuszowi wiele do tego brakowało. Był drobny, a ponadto lękliwy i próżno Oset zachęcał go do postawienia stopy na ziemi. Mateusz umiał tylko czołgać się i posuwać na brzuchu i nadal wolał korzystać z tego sposobu poruszania się.

– Są tacy różni – dziwili się wszyscy. – Jakby od innych rodziców pochodzili i urodzili się w innym czasie. A przecież byli bliźniakami.

Marcin wcześnie zaczął mówić. Najpierw gaworzył wesoło w swojej kołysce, potem zaczął wymawiać poszczególne słowa i ani się obejrzeli, jak zagadywał do wszystkich. Był to dziecinny jeszcze język, w którym nazywał ludzi, zwierzęta i świat wokoło swoimi nazwami, ale było to już mówienie.

Mateusz natomiast nie gaworzył prawie wcale, nie chciał powtarzać dźwięków i uczył się mowy z opóźnieniem. Kiedy brat znał już sto czy więcej słów, Mateusz mówił tylko „ma" do matki i „nia" na nianię.

– Nauczy się – pocieszała pani Alena, która dość często odwiedzała synową. – Przecież Elżbietka też zaczęła mówić dopiero gdy miała dwa lata. A i Mikołaj niewiele był lepszy.

Ale Hedwiga nie była o tym przekonana i czasem zastanawiała się, czy rzeczywiście syn zdoła nauczyć się tego wszystkiego. Wspomniana Elżbietka, siostra Mikołaja, miała już cztery lata i była bardzo rezolutna, chętnie wdawała się w rozmowy z dorosłymi. Mateusz bał się nieznajomych, godząc się co najwyżej na obecność tylko osób dobrze mu znanych.

Zupełnie inaczej niż brat. Marcin właził na kolana równie chętnie służącemu, Ostowi, ojcu, czy dziadkowi.

Wiosną, zanim skończył rok, Mateusz omal nie umarł.

Hedwiga odpoczywała pod lipami, mając oboje dzieci przy sobie, dzień był ciepły i przyjemny. Siedziała w cieniu, a obok na trawie rozłożono płótna, gdzie bawiły się dzieci.

To znaczy Mateusz leżał, z rzadka się ruszając, Marcin kręcił się wokoło.

Wszystko zdarzyło się, kiedy Hedwiga na krótką chwilę musiała się oddalić.

Poprzedniego roku przyszedł do dworu nowy koniuszy. Chłopak był bardzo pożyteczny w Lipowej, ale też wkrótce liczba kłopotów, jakie sprawiał, zaczęła przeważać nad jego użytecznością. Był to bowiem wyjątkowo piękny chłopak, za którym szalały wszystkie dziewczyny, a w czeladnej albo na podwórzu często dochodziło do kłótni. Tego dnia Hedwiga musiała wstać ze swojego miejsca i osobiście pogodzić dwie dziewczyny, które bardzo poważnie poczubiły się o urodziwego chłopaka. Jedna podbiła drugiej oko i wyrwała garść włosów, druga tej pierwszej przebiła nożycami policzek.

Hedwiga szybko przywróciła porządek, używając rózgi, bo umiała być stanowcza i wiedziała, jak postępować ze służbą. Ale chwilę to potrwało, a kiedy powróciła, serce jej zastygło z przerażenia.

Rój pszczół upodobał sobie na odpoczynek skrawek ziemi i konar lipy, pod którym akurat leżał Mateusz. Konar okazał się za mały dla całego roju i jego spora część spadła niżej, wprost na dziecko.

Mateusz niewiele się poruszał i wcale nie bronił, nawet nie krzyczał. Po prostu leżał, przykryty prawie całkowicie czarną, poruszającą się gromadą owadów.

Hedwiga krzyknęła wniebogłosy. Zza staj en wybiegł Oset, który od razu zorientował się, co się dzieje, choć Hedwiga słowa nie mogła wykrztusić.

Oset podbiegł do drzewa i chwycił Mateusza na ręce, potrząsnął nim, ale niezbyt gwałtownie, zrzucając pszczoły, rękami zgarnął je jeszcze z ciałka chłopca i tratował pszczoły stopami, nie bacząc na to, że popełnia rzecz niewybaczalną i grzech.

Trzymając dziecko przytulone do piersi, biegł w kierunku domu, kąsany przez rozwścieczony rój, i głośno wołał o ocet. W bezpiecznej odległości od roju padł na ziemię, zerwał ubranie z Mateusza i zaczął nacierać go octem, całe ciało smarując grubo i mocno, nie słuchając biadolenia ani Hedwigi, ani zebranych dziewek.

Potem kazał zawinąć dziecko w płótno i zanieść pod dach. Marcina także zabrano natychmiast do domu, ale jemu nic, ale to nic, się nie stało. Ledwo jedna jedyna pszczoła użądliła go w policzek i wystarczyło lekko posmarować miodem, aby nie wystąpiła opuchlizna.

Tak to Mateusz został uratowany. Miał wprawdzie niewielkie odparzenia od octu, ale te z czasem znikły.

Zupełnie inaczej rzecz się miała z samym Ostem. Spuchły mu dłonie, ramiona, piersi, spuchły policzki, czoło, uszy. Był strasznie pokąsany i z trudem dawał się rozpoznać.

Później stało się to powodem do żartów, ale wówczas nikomu nie było do śmiechu.

Gdy dzieci znalazły się w bezpiecznym miejscu, a służba, okadzając rój dymem i polewając wodą, zebrała go do worka i wyniosła do barci za ogrodem, Oset padł bez czucia na ziemię, a następnie chorował przez wiele dni. Smarowanie octem lekko pomagało i jemu, ale że było wykonane z dużym opóźnieniem, nie dało się uniknąć opuchlizny i bólu.

Mikołaj nagrodził Osta srebrnym łańcuchem i dał na własność konia, którego użyczał giermkowi na czas wypraw. – Uratowałeś mi dziecko – mówił.

A Oset, którego Mikołaj był wychowankiem i który – kiedy byli sami – pozwalał sobie czasem na poufałość, poprosił, aby mu wybaczono, że przez jakiś czas będzie milczący, bo opuchnięte usta nie pozwalają mu mówić. – To raczej dobra nowina – uśmiechnął się Mikołaj.

– Ale ja cierpię – tłumaczył giermek z trudem. – Chcę mówić, a nie mogę. Może przynajmniej dziewki by mi pośpiewały trochę, bo jakże mam tak leżeć w milczeniu.

Przecież tego nie znieśliby nawet święci.

Mikołaj potraktował prośbę giermka bardzo poważnie i nakazał trzem wybranym dziewczynom służebnym, aby przez cztery dni każdego wieczora śpiewały Ostowi. I nawet im się to spodobało. Czwartego dnia pani Hedwiga jednak przerwała te metody lecznicze, bo na wieczorne śpiewanie do izby Osta schodziło się coraz więcej służby i gdyby pozwoliła na to, nikt w Lipowej nie brałby się do wieczornego obrządku.

Kiedy Oset wydobrzał trochę, sam poprosił Mikołaja, by pojechali z małym Mateuszem na Jasną Górę, gdzie złożyli czołobitne podziękowanie Najświętszej Panience za to cudowne ocalenie.

Pożegnanie z Potokiem

Wiadomość o tym, że pani Agnieszka zamierza wyprowadzić się z Potoka i nigdy do niego nie wrócić, Hedwiga przyjęła z wielkim niedowierzaniem.

– Agnieszka miałaby zostawić majątek? To niemożliwe. Musiałeś się przesłyszeć.

Ale Oset potwierdził.

– To szczera prawda, pani. Sam się zdziwiłem. Bo nakazała tak: jedź do mojej córki, Hedwigi. Jedź do niej i poproś, żeby mnie czym prędzej odwiedziła, bo chcę się z nią pożegnać. Idę do klasztoru, mówiła. Niechaj więc Hedwiga nie zwleka.

– Agnieszka do klasztoru? – dziwowała się Hedwiga. – Nigdy bym się tego nie spodziewała.

Nie chcę przez to powiedzieć, że nie jest godna Bożej służby, skądże! – zastrzegła się szybko. – Ale jakoś nie mogę jej tam zobaczyć. Wprawdzie od dawna dużo czasu poświęca na modlitwy, a jednak to zaskoczenie.

– Ludzie powiadają, że ma się z czego spowiadać – zauważył Mikołaj, któremu żona zaraz przekazała nowinę.

– Nie powinieneś tak mówić – upomniała go surowo Hedwiga. – Czy nie była życzliwa dla ciebie i dla mnie? My oboje chyba nie możemy na nią narzekać.

– Prawda – zgodził się Mikołaj. – Powiedziałem tylko, że ludzie ciągle gadają o pani Agnieszce różności, bo pamiętają ją z czasów, kiedy była młoda. Teraz prosi cię o rozmowę, nie wypada w tej sytuacji odmawiać i trzeba, żebyś jechała od razu.

– Pojadę jutro – postanowiła Hedwiga. – Niania zajmie się chłopcami, ja przecież nie wybieram się na długo. Jeśli rano pojadę, może jeszcze tego samego dnia wrócę. A najpóźniej pojutrze.

Wybierała się konno, ale ponieważ pogoda była zmienna, towarzyszył jej Oset, który nikomu nie chciał oddać przywileju opiekowania się młodą panią.

Pani Agnieszka oczekiwała na pasierbicę niecierpliwie i kiedy tylko ta zajechała przed dwór w Potoku, wybiegła i wzięła Hedwigę w ramiona.

– Witaj, witaj, córko – wołała. – Jak dobrze, że przyjechałaś od razu. Podjęłam ważną decyzję i chciałabym szybko wprowadzić ją w życie, na nic więcej nie czekając.

W gościnnej izbie, do której zaprowadziła Hedwigę, również pani Katarzyna z Markowie oczekiwała niecierpliwie na gościa, a obie kobiety wydały się Hedwidze jakoś uroczyste, a wszystko co mówiły, podniosłe i piękne.

– Postanowiłyśmy przystąpić do klarysek – powiedziała pani Agnieszka. – Obie tak umyśliłyśmy, a nasza decyzja jest nieodwołalna. Już się umówiłyśmy z matką Anicetą co do warunków i najpóźniej za kilka dni chciałybyśmy jechać. Mamy więc niewiele czasu, aby rozporządzić wszystkim jak należy i załatwić wszystkie sprawy, żeby nie zostało po nas na ziemskim świecie nic zapomnianego czy nieskończonego.

Hedwiga nie kryła swojego zdumienia.

– Nic nie wiedziałam – kiwała głową. – Nic nie wiedziałam, co obie knujecie, bo musiałyście zmawiać się od dawna, skoro jesteście już gotowe, macie wszystko omówione i przyszykowane.

– Myślimy o tym od tygodni – wyjaśniła pani Katarzyna. – Ale ostatecznie zdecydowałyśmy się niedawno. Już posłałyśmy umyślnego do Krakowa, aby oznajmił o naszym postanowieniu matce przełożonej.

– Nie chciałyśmy cię niepokoić – dodała pani Agnieszka. – Miałaś dość swoich spraw, abyś się musiała martwić jeszcze o mnie i Katarzynę. Siadaj tu, wygodnie, siadaj i wysłuchaj nas, a kiedy wysłuchasz, na pewno podzielisz nasze zdanie i udzielisz poparcia naszym planom.

– Pobożne to plany – przyznała Hedwiga. – Nie zamierzam was od nich odwodzić, a wy sama najlepiej wiecie, jak trudno było odwieść od podobnych mojego Mikołaja.

– Liczymy na to, że nas zrozumiesz i udzielisz pomocy w załatwieniu wszelkich spraw doczesnych – powiedziała pani Katarzyna.

– Zrobię, co w mojej mocy – obiecała Hedwiga.

Hedwiga córka Janosza była bardzo przejęta tym wszystkim, co usłyszała od swojej macochy, Agnieszki, i od pani Katarzyny z Markowie, która niedawno zamieszkała w Potoku. A usłyszała opowieść o tym, jak obie postanowiły porzucić dotychczasowe życie, resztę jego poświęcając Bogu.

Pani Agnieszka z panią Katarzyną poznały się, wracając razem z sanktuarium na Jasnej Górze. Razem odbywały powrotną drogę, a wdowa Katarzyna przyjęła gościnę w Potoku u wdowy Agnieszki. Planowany na dzień tylko pobyt znacznie się przedłużył. Trzeciej niedzieli dotarł do majątku człowiek posłany do pani Katarzyny z rodzinnych Markowie, a wieści, jakie przyniósł, kazały się jej poważnie zastanowić nad swoim dalszym życiem.

Pani Katarzyna zatrzymała się w Potoku, bo, jak wyznała Agnieszce, musi podjąć ważną dla siebie decyzję. Zalotnicy starający się o jej rękę nachodzili ją od dawna, a ona któregoś dnia pomyślała sobie, że może jednak powinna wyjść za mąż i ze wszystkich starających się wybrała w końcu jednego, możnego pana z niedalekiego sąsiedztwa. Pojechała na Jasną Górę, aby się modlić, szukać tu rady i podpowiedzi, jak ma ostatecznie postąpić, czy odrzucić zaloty pana, czy może się na nie zgodzić. Kiedy jechała do Potoka, nie była jeszcze całkiem do tego usposobiona.

Posłaniec z Markowie przyniósł niedobre wiadomości.

Odnalazł ją po dwóch tygodniach podróży, rozpytując po drodze, aż dotarł i do Potoka, a gdy przedstawił jej nowiny, w pierwszej chwili pani Katarzyna poczuła nawet ulgę, że to sam Bóg rozstrzygnął wszystko za nią.

Posłaniec, młody, rezolutny chłopak, opowiedział szczegółowo, co i jak się wydarzyło.

Pewnego dnia ów prawie już wybrany zalotnik pani Katarzyny, jadąc w niedzielę z kościoła, natrafił na wodną przeszkodę. Z okolicznych mieszkańców mało kto ruszał dalej w drogę, wobec wielkiego wylania rzek. Ale on nie słuchał rad, pojechał rano do kościoła, a wracał stałą swoją drogą, przez znany bród u rzeki. Rzeka jednak od poprzedniego dnia bardzo przybrała, prąd był silny, woda niosła ze sobą połamane drzewa, gałęzie i kamienie z pola. Zalotnik miał nieco w czubie, bo po mszy, kiedy spotkał się z krewniakami i znajomymi, wypili nieco piwa. W głowie mu szumiało bardziej niż rzeka. Koń wzdragał się przed wzburzoną wodą, pan nie rozumiał zwierzęcego oporu, zmusił je do wejścia w wodę, a potem nurt ich porwał i pociągnął za sobą. Nie wiadomo, jak i kiedy utonęli i nie wiadomo, czy pan w ogóle wiedział, co i jak się stało. Ciało rycerza następnego dnia rzeka wyrzuciła na brzeg dobrą milę dalej.

– Szczęśliwie się stało, że akurat był po spowiedzi i komunii świętej – powiedział posłaniec, przekazując w ten sposób wszystkie te komentarze, jakie powiadano po śmierci rycerza. – Ostatniego namaszczenia nie miał, ale sakramenty otrzymał, a to jakby został namaszczony i może liczyć, że przyjmą go od razu do Królestwa Niebieskiego.

Pani Katarzyna najpierw odczuła ulgę, że nie musi już podejmować decyzji co do swojego zamążpójścia, a zaraz potem użaliła się nad losem swojego wybranka, który tak niespodziewanie stracił życie.

Potem pomyślała, że to wszystko może stanowić jakiś ważny Boży znak i poczęła zastanawiać się, co miał znaczyć. Z opowieści posłańca wynikało, że pan utopił się tej właśnie niedzieli, kiedy modliła się o radę na Jasnej Górze.

– Boży to znak – zgodziła się z przyjaciółką pani Agnieszka. – Smutne, że ów człowiek, może i dobry, życie postradał, ale wy zostaliście zwolnieni od myślenia, jak macie dalej postępować. Bóg widać nie chciał, abyście się za onego wydawali.

Pani Katarzynie było przykro i smutno potem, gdy uświadomiła sobie, że zalotnik został już pogrzebany i że nigdy go więcej nie zobaczy. A przecież to tylko jego brała pod uwagę, kiedy myślała o zmianie swojego życia i o swojej przyszłości.

Tej nocy spała bardzo niespokojnie, budziła się wielokrotnie i krzyczała przez sen. Rano zaś pokazała się zapłakana, z opuchniętą twarzą.

– Jestem chyba przeklęta – powiedziała. – Nie dane mi było wyjść za mąż dawniej, nie dane i teraz. To chyba rzeczywiście wola Boża, że tak się mój los układa. Nie wiem tylko, czemu tak ciężko doświadcza mnie Bóg i co takiego uczyniłam ja lub kto inny, że muszę taką srogą znosić karę.

Pani Agnieszka próbowała pocieszać swojego gościa, ale Katarzyna widać miała dużo czasu na myślenie, bo wydawało się, że na wszystko ma już gotową odpowiedź.

– Mam trzydzieści pięć lat – mówiła pani Katarzyna. – Trzydzieści pięć. Miałam siedemnaście, kiedy zaręczyłam się z Filipem. Potem dwa razy jeszcze byłam zaręczona i w obu przypadkach moi wybrankowie zginęli okropną śmiercią bezpośrednio przed ślubem. Trzeci raz byłam prawie zaręczona. I trzeci raz Pan Bóg nie dopuścił do ślubu. Czy to nie znaczy, że nie jest mi pisany żaden mężczyzna? A zatem, czy nie jest mi pisany inny los? Czy to nie znak, że Bóg nie chce, abym komukolwiek oddała swoją rękę i swoją majętność. Czy to nie znaczy, że rękę i majętność winnam zupełnie komu innemu?

– Nikt nie zna swojego losu – zgodziła się pani Agnieszka. – Tylko jeden Bóg.

– Właśnie o nim myślałam – odpowiedziała pani Katarzyna, z twarzą nagle rozjaśnioną. – O Bogu. To wyraźny znak, że powinnam oddać się właśnie jemu.

Pani Agnieszka nie zrozumiała od razu.

– O czym mówicie?

– O czym? – uśmiechnęła się Katarzyna. – Oczywiście, że mówię o klasztorze. Tam jest dla mnie miejsce i tam moja przyszłość.

Podjąwszy decyzję, pani Katarzyna odetchnęła z ulgą. Uśmiechała się, wydawała się zadowolona i radosna. – Lekko mi na duszy – powiedziała. – Lekko i tak przyjemnie.

– Ale jakże wy odnajdziecie się w klasztorze? – pytała Agnieszka. – Tam przecież życie zgoła inne od tego, do jakiego przywykliście. Dyscyplina, modlitwy, pokora i ubóstwo...

– Miałam w życiu niemało radości i wesela – odrzekła pani Katarzyna lekko. – Czas mi zająć się jaką pożyteczną pracą, a tę na pewno wyszukają mi w klasztorze. Myślałam, że może poszłabym do klarysek. Takie twarzowe mają tam habity i welony...

– Ale majątek! – ubolewała Agnieszka. – Tyle lat pracy ma iść na zmarnowanie albo w obce ręce?

– Dlaczego w obce? Niech idzie na klasztor.

– Na klasztor? Ale przecież...

Agnieszka przerwała wstrząśnięta, a pani Katarzyna miała na wszystko odpowiedź i była to odpowiedź właściwa.

– Oczywiście, że nie wszystko – wyjaśniła spokojnie. – Mam dość krewnych, żeby się kłócili o majątek. Niech się kłócą, procesują i biją nawet. Ale to co moje, zapiszę klasztorowi. Mam swoje lata i nie mogę przecież zaczynać wszystkiego od początku.

Ubóstwo ubóstwem, ale już się postaram, żeby majątek pozwolił mi od razu zająć w klasztorze jaką taką pozycję.

Zaraz następnego dnia pani Katarzyna zaczęła gotować się do wprowadzenia w czyn swoich zamysłów.

Do tej pory odwlekała wyjazd, odkładała go, szukała sposobów i wymówek, żeby przedłużyć pobyt w Potoku, a nagle bardzo zaczęło się jej spieszyć. Kazała pakować kufry i była gotować jechać już zaraz, ubolewając, że przygotowania zajmą co najmniej dwa tygodnie, a chciałaby być już na miejscu, natychmiast.

– Zaraz, spokojnie – próbowała powstrzymać ją Agnieszka. – Po co działać tak pochopnie?

Trzeba się zastanowić, rozpatrzeć, pomyśleć, policzyć.

– Nie ma się co zastanawiać, wszystko już postanowione – uśmiechała się pani Katarzyna. – To moje postanowienie ostateczne i nieodwołalne.

– Tak z dnia na dzień chcecie mnie opuścić? – Agnieszka wydawała się szczerze zmartwiona. – Polubiłam was i dobrze nam było tutaj razem. Liczyłam, że zostaniecie dłużej. Tak przyjemnie pogwarzyć z kimś, kogo losy przypominają moje własne i kto tak szybko rozumie rozmaite sprawy.

– Tedy jedźcie ze mną – roześmiała się Katarzyna.

– Będziemy miały dość czasu na rozmowy.

– Jechać do Markowie? – zastanawiała się głośno Agnieszka. – No, nie wiem... Właściwie, chyba mogłabym nawet. Nic mnie przecież nie trzyma tutaj.

– Nie do Markowie – poprawiła pani Katarzyna.

– Nie do Markowie. Jedźcie ze mną do klasztoru. Dość chyba napracowaliście się tutaj, a wcześniej w Lipowej i Dębowcu. Czy nie czas odpocząć i spokojnie przygotować się na przejście do lepszego świata? A że majątku macie dosyć, nie będzie to, jak się spodziewam, czekanie szczególnie uciążliwe.

– Do klasztoru? – Agnieszka była bardzo zdziwiona. – Ja do klasztoru?

– A czemu nie? Mało to tam spotkamy wdów takich jak my, a nawet dostojniejszych, z królewskich i książęcych rodów? Na szczęście stać nas na to, byśmy nawet pomiędzy nimi liczyły się nie za ostatnie.

Pani Agnieszka cały dzień chodziła po polach, samotna i milcząca, zastanawiając się nad tym, co usłyszała od Katarzyny z Markowie. Miałaby pójść do klasztoru? Zostawić to wszystko? Zapomnieć, nie oglądać, odsunąć się?

Ale co zostawić? Miejsca, domy, te pola, te drzewa, te wody, te skały. Istniały, zanim się urodziła, będą istniały jeszcze długo po jej śmierci. A to wszystko, co miała w sercu – Jakubka, Filipa, Jakuba z Lipowej nawet, pana Janosza, to wszystko co miała w sercu, to wszystko zabierze przecież ze sobą, nie zostawi nigdzie, bo nigdzie zostawić tego nie można.

– Nie mam dzieci – mówiła do siebie półgłosem. – Nie mam dzieci, nie mam męża.

Hedwiga jest dorosła i sama sobie doskonale poradzi. Jest gospodarna jak ja, umie dbać i rządzić, a ludzie jej słuchają. Nie jestem potrzebna.

Mogę odejść w każdej chwili. Przecież nikt nie zapłacze, bo nikogo tu nie zostawiam, więc nikomu nie zrobię krzywdy, jeśli odejdę. Czy moja ulubiona klacz zapłacze? Albo owce na łąkach nad Wiercicą? Służba się nawet ucieszy.

Mam dość własnych środków, zapracowanych ciężko i w spadku po mężach, abym mogła żyć w klasztorze wygodnie i spokojnie. Czas już chyba pomodlić się za tych wszystkich, których po drodze swojego życia odtrąciłam, skrzywdziłam nawet, zapomniałam. Będę miała możliwość zadośćuczynienia. Będę mogła wreszcie zastanowić się nad swoim losem, nad swoim życiem.

Do klasztoru? Do klarysek w Krakowie, gdzie będę sobie siedziała spokojnie, pomodlę się za wszystkich, przeproszę za wszystkie swoje grzechy, za wszystkie swoje sprawy.

Pomodlę się też za innych, a może i ktoś pomodli się za mnie.

Do klasztoru?

Do klasztoru!

Hedwiga wracała z Potoka poruszona. Bardzo podziałał na nią przykład macochy i pani Katarzyny, nawet im trochę zazdrościła tej pewności i tej radości, jaką widać było w każdym ich słowie i geście. Wszystko już prawie zostało domówione i lada dzień miały obie jechać do Krakowa, pozostawało tylko rozporządzić majątkiem. Pani Katarzyna nie pojechała do Markowie, wysyłając tam jedynie swojego pełnomocnika, zaprzysięgłego na tę okoliczność, rządcę pana Jeno z Krasawy, statecznego człowieka, doświadczonego w sprawach majątkowych.

Pani Agnieszka sprawy Potoka długo omawiała w Krasawie, a obie miały ruszyć do Krakowa, jak tylko wszystkie formalności zostaną dopełnione.

A tych było niemało. Przekazywania, zapisy, dokumenty, akta zajęły wiele czasu i dopiero po sześciu tygodniach Agnieszka z Katarzyną mogły udać się ku swojemu przeznaczeniu.

Majątkowe sprawy pani Agnieszki rozstrzygnął pan Jeno.

– Odkupię Jastrzębice – zaproponował. – Niechaj Marina wraca do majątku swojego ojca, do Potoka. My zostaniemy w Krasawie, Mikołaj z Hedwigą w Lipowej. Nie ma potrzeby komplikować prostych spraw.

Dzięki temu pani Agnieszka mogła zabrać ze sobą znaczną ilość gotówki, klejnoty i szaty, tyle, ile zmieściło się do jednej skrzyni. Klasztorowi klarysek zapisała wszelkie dochody z dzierżawy Dębowca, którego była niegdyś panią. Gospodarujący w nim Lutek, dawny jej pachołek i rządca, miał teraz płacić czynsz krakowskim klaryskom.

Z jedną tylko skrzynią wybierała się też do Krakowa pani Katarzyna.

Wreszcie któregoś ranka kufry załadowano na wóz i obie niewiasty odjechały. Drogę wybrano przez Lipową, którą pani Agnieszka chciała jeszcze raz zobaczyć i skąd pochodziły konie. Woźnica z dworu miał tu wrócić po odwiezieniu kobiet do Krakowa.

– Czy jesteście pewna swojej decyzji? – pytała Hedwiga, kiedy się żegnały z Agnieszką.

– Jestem – odpowiedziała pani z Potoka. – Powzięłam mocne postanowienie, moja córko.

Już się ze wszystkim i wszystkimi pożegnałam. Nie zamierzam tu wrócić nigdy. Będę się modliła za was wszystkich, a i wy czasem pamiętajcie o mnie w modlitwach.

Im dalej zaś odjeżdżały na południe, tym lżejsze było serce pani Agnieszki.

W Krakowie matka Aniceta osobiście witała obie niewiasty, składając na ich policzkach siostrzany pocałunek, a potem prowadząc do przygotowanej izby.

– Pierwsze dni będziecie mieszkały razem – powiedziała. – Zgodnie z waszym życzeniem.

Kiedy wyszykujemy cele, zamieszkacie oddzielnie, wedle reguły. Wasze kufry też mogą tu na razie zostać.

Przejrzała przedstawione sobie dokumenty, pokiwała głową z zadowoleniem, a potem zamknęła je w skrzyni.

Izba była niewielka, ledwie cztery kroki na cztery i tylko jedno małe okienko na klasztorny dziedziniec. Dwa posłania i dwa klęczniki, stojące po obu stronach wiszącego na ścianie krucyfiksa.

– Tego mi było trzeba – powiedziała z zadowoleniem pani Katarzyna. – Takiego właśnie miejsca i spokoju, jaki dać powinno.

– I ja mam taką nadzieję – przytaknęła pani Agnieszka.

Woreczek Brygidy

Marina, którą siostra zawiadomiła o wyjeździe pani Agnieszki i o tym, że dwór w Potoku będzie teraz należał do niej, nie mogła uwierzyć.

– Jak to mogę wracać do Potoka? – pytała. – I to wszystko będzie moje?

– Tak postanowiliśmy – odpowiedziała Hedwiga. – Dość nam swojego w Lipowej, żebym miała upominać się o moją część na majątku ojca. Jeśli twój mąż odda Jastrzębiec będzie mógł wziąć Potok. Całe Jastrzębice nie są warte i czwartej części tego, czym jest Potok, ale obiecuję że nigdy nie będę się o pozostałe części dochodzić. Dla porządku gotowa jestem nawet przysiąc i niech to zostanie zapisane po wsze czasy.

Marinę poraziła wprost możliwość natychmiastowej zamiany życia biednego na bogate i dostatnie.

– A kiedy mogę jechać do Potoka? – wypytywała ostrożnie. – Chyba długo jeszcze potrwają te wszystkie ustalenia i zapisy...

– Przeciwnie, Agnieszka zadbała o wszystko przed swoim wyjazdem. Ty możesz jechać do Potoka choćby i zaraz. A już na pewno zaraz po tym, jak pan Wilek przekaże Jastrzębiec Marina śmiała się głośno i głośno cieszyła z takiego rozwiązania, hałaśliwie też wysławiała dobroć pani Agnieszki.

– Tego się po niej nie spodziewałam – dziwowała się. – Myślałam, że raczej będzie tam siedziała do końca, a i potem każe sobie do grobu włożyć tyle, ile się zmieści.

– Zapisała niemało kościołowi Św. Marcina – przypomniała Hedwiga. – i zabrała ze sobą wszystkie pieniądze i kosztowności. Ale ziemia, dwór, czynsze ze wsi, wszystko zostało dla ciebie.

– Więc moje woły mówiły prawdę – cieszyła się Marina. – Prawdę mówiły.

– Woły? – dziwiła się Hedwiga. – Jakie woły?

– Moje woły. A słusznie, ty nic nie wiesz. Otóż, w wigilię Bożego Narodzenia moje woły, Siwy i Mniejszy, przemówiły do mnie. Naprawdę, nie patrz tak na mnie. Przemówiły i powiedziały, że wkrótce zostanę wielką panią.

Hedwiga patrzyła na Marinę z ukosa i z niepokojem. Co też się jej roi w głowie! Woły miałyby mówić?

– Tak było, przysięgam! – upierała się Marina. – Niech trupem tu padnę na miejscu, jeśli zełgałam choć trochę. Tak właśnie było. Wszystko mi dokładnie przepowiedziały. I stało się. Nikt nie wierzył, myśleli, że oszalałam, ale ja swoje wiedziałam i tylko czekałam. Przepowiedziały w noc wigilijną, więc się musiało wypełnić.

– A jeszcze coś mówiły? – ciekawiła się Hedwiga.

– To mało? Wszystko się spełniło co do joty. Powiedziały, że zostanę wielką panią. I zostałam panią na Potoku! Dzięki Ci, Boże, za tyle łaski! Wiedziałam, zawsze wiedziałam, że ta bieda musi się wreszcie skończyć! To i twoja zasługa, kochana siostro, że jesteś taka wspaniałomyślna. Słuchaj, to może teraz, kiedy już przestałam być twoją biedniutką siostrą, zgodzisz się jednak i dasz mi jednego ze swoich chłopaczków na wychowanie...

– Marina!

– Nie krzycz, ja tylko pytałam. Taki piękny dwór dla mnie!

Pan Wilek z Jastrzębie, rzecz niesłychana, wcale się nie ucieszył. Nawet przeciwnie, wydawał się mocno niezadowolony z nowin.

– Do Potoka? – powiedział wykrzywiony. – Miałbym się przenosić z ojcowizny? I cóż bym tam robił?

Pan Wilek obawiał się, że w Potoku spadną na niego obowiązki, których nie miał ochoty podejmować. Był przyzwyczajony do poprzestawania na małym i nie odczuwał potrzeby zmiany. Nie miał ciągoty do rządzenia i żadne zapowiedzi Mariny, która mamiła męża służbą i honorami, nie robiły na nim wrażenia.

– Duży majątek, duży kłopot – burknął. – A nam żadne kłopoty nie są potrzebne, bo nam wystarczy tego, co mamy.

– Ale przecież my nic nie mamy! – załamywała ręce Marina. – Jakże w ogóle można tak myśleć! Chcesz zostać tutaj, w tej biedzie i nie zamierzasz nawet sprawdzić, co cię czeka w Potoku?

– Nie zamierzam – powiedział pan Wilek. – Mojego dosyć tutaj.

– Świat nie słyszał nigdy o czymś takim! – złościła się Marina. – Przecież to nawet wstyd komu przyznać się do czegoś takiego!

Ale pan Wilek był innego zdania.

– Mnie nie wstyd zostać na ojcowiźnie. I nigdzie nie zamierzam się ruszać, bo ziemi ojców nie zostawię, choćby mnie mamili nie wiadomo jakimi mrzonkami.

– To nie są mrzonki. To wielki majątek do wzięcia! Ale pan Wilek był nieubłagany. Pani Marina płakała głośno i waliła pięściami po stole.

– Żeby cię zaraza, tępy człowieku! Uparłeś się gnębić mnie przez całe życie i pojęcia nie masz, że nawet tobie byłoby lepiej. Żeby cię pokręciło, ty głupcze!

Listopad przyniósł wielkie zmiany w Jastrzębicach. – No! – powiedziała któregoś dnia Marina córka Janosza. – Teraz odżyję!

Było to tego ranka, kiedy dziewka służebna zawiadomiła ją o śmierci starej Brygidy.

Ciotka Wilka z Jastrzębie zmarła w nocy, a jeszcze wieczorem nic na to nie wskazywało.

Przeciwnie, Brygida planowała swoje zajęcia na cały tydzień, bo była niedziela. A w poniedziałek rano leżała bez ducha na swoim posłaniu, z otwartymi bezzębnymi ustami.

Trzeba było później zamknąć te usta i chustką podwiązać podbródek.

Marina kazała służebnej zawiadomić pana Wilka i posłać po księdza, sama zaś klęknęła w izbie i zaczęła odmawiać modlitwy w intencji zmarłej.

Kiedy tylko służebna wyszła, Marina zerwała się z klęczek i rzuciła się do przeszukiwania posłania ciotki. Przerażona, że ktoś może ją przyłapać na tej czynności, płakała prawie ze strachu, ale poszukiwań nie przerwała. Woreczek z pieniędzmi stara Brygida miała ukryty na piersiach pod suknią, zawieszony na cienkim choć mocnym rzemyku i Marina musiała się nieźle natrudzić, żeby go rozerwać, bo bała się przesunąć go przez głowę leżącej.

Woreczek był ciężki i zawierał wiele monet, ale Marina nie miała odwagi ani czasu, żeby je od razu przeliczyć. Schowała sakiewkę pod swoje ubranie i zajęła się przygotowaniami do pogrzebu.

Trzeciego dnia wszystko było już gotowe, lecz nadal nie było pana Wilka, bo wysłany za nim pachołek powrócił, rozkładając ręce.

– Pan przepadł – oznajmił. – Byłem we wszystkich miejscach, gdzie lubi bywać. Wszędzie też zostawiłem wiadomość. Na pewno ktoś mu powie o śmierci starej pani i zdąży przyjechać na pogrzeb.

Marina złościła się i płakała, ale nie miała wyjścia. Musiała czekać na powrót męża, wiedziała, że nie wybaczyłby jej samowoli i uniemożliwienia mu pożegnania się z ciotką.

Był do starej Brygidy bardzo przywiązany, czuł się jej synem i wychowankiem.

Ciało starej kobiety wyniesiono do szopy pod drzewa, gdzie było najchłodniej, i tam czekało na powrót pana Wilka.

Marina wielokrotnie przeliczyła już zawartość płóciennego woreczka. Suma, jaką tam znalazła, zaskoczyła ją i oszołomiła. Brygida nie dowierzała żonie siostrzeńca i dlatego wszystko nosiła przy sobie, bojąc się, że Marina wypatrzy jej skrytkę, a pieniądze wyda na zupełnie niepotrzebne rzeczy.

– Może i coś mam – mówiła czasem. – Ale chowam to na czarną godzinę i nikomu nic do tego.

Podobnego zdania był pan Wilek, który z Mariną klepiąc biedę, nie uważał, żeby stara Brygida w jakikolwiek sposób miała łożyć na swoje utrzymanie.

– Wychowywała mnie – przypomniał, gdy kiedyś poskarżyła mu się Marina. – To chyba dosyć.

– Ale na twoim dworze, który masz po ojcu. Mało to lat ją żywisz i ubierasz. Nic bym nie mówiła, gdybym nie wiedziała, że ona ma pieniądze. Więc pytam, skąd ma, jeśli nie od ciebie? A ty groszem nie śmierdzisz i biedujemy tutaj niczym najbiedniejsi chłopi w Dolinie.

– Nie jestem zachłanny – odpowiedział pan Wilek. – Mnie wystarczy tego, co mam.

– Ale mnie nie wystarczy! – płakała Marina. – Czy ja, szlachcianka, mam chodzić boso?

– Aż tak źle nie jest – uspokajał. – Masz przecież kilka par zupełnie przyzwoitych trzewików i takie piękne ciżemki świąteczne.

– Miałam! – złościła się Marina. – Miałam, a nie mam! Już rok będzie, jak wyrzuciłam buty, bo się wcale nogi nie trzymały i zostałam w jednej parze. Tylko patrzeć, jak i te same mi z nóg spadną! A tymczasem ciotka Brygida...

– Ona najchętniej chodzi boso – podchwycił pan Wilek. – Gości tu mamy rzadko, więc i na obuwiu można zaoszczędzić. Zamiast narzekać, winnaś brać z niej przykład.

Tak kończyły się wszystkie te rozmowy.

Teraz Marina przekonała się, że miała rację. Całkiem grubszą gotówkę nosiła Brygida przy sobie w płóciennym woreczku i pan Wilek nie przypuszczał nawet, jaka z czasem urosła z tego fortunka.

Ponieważ w woreczku były też złote floreny i dukaty węgierskie, Marina uznała, że pieniądze te mogą pochodzić tylko z jednego źródła, z jej posagu, jaki panu Wilkowi wypłacił pan Janosz z Potoka. A w związku z tym odkryciem uznała też, że pieniądze powinny wrócić do niej. Schowała woreczek w swojej zamykanej skrzyni i postanowiła słowem nie wspominać o niczym mężowi. Jedną tylko złotą monetę przeznaczyła na uroczystości pogrzebowe, opłacenie księdza i wykupienie modlitw za spokój duszy zmarłej.

W woreczku Brygidy były także dwa pierścionki. Jeden zwykły, cienki i bez oczka, i drugi, któremu później Marina lubiła przyglądać się ukradkiem. Był to duży złoty pierścień, z czerwonym kamieniem, rzadkiej, misternej roboty, posiadający prawdopodobnie sporą wartość. Kiedyś, przed wielu laty, Brygida otrzymała go podobno od narzeczonego. Tak mówił Wilek, ale to było bardzo dawno temu, jeszcze przed jego urodzeniem i sam znał to tylko z cudzego opowiadania. Marina, póki nie zobaczyła pierścienia, nie bardzo chciała wierzyć w te gadki. Trudno jej bowiem było uwierzyć, że Brygida była kiedyś młodą i ładną dziewczyną. Podobno jakiś piękny i możny pan zamierzał ją pojąć za żonę, ale zginął na wojennej wyprawie i nadzieje Brygidy, by zostać wielką panią, spełzły na niczym. Nie wyszła za mąż, potem zajęła się Wilkiem, ciotecznym siostrzeńcem, który zapewnił jej utrzymanie aż do śmierci.

W piątek, piątego dnia od śmierci, stara Brygida została pochowana na małym cmentarzyku za Jastrzębicami. Sam ksiądz bowiem przybiegł do Mariny z awanturą i nie mogła już czekać dłużej.

– To nie po chrześcijańsku – wołał. – Nie można zmarłego trzymać tak długo bez pochówku, a musi być pogrzebany w ziemi, jak stanowi prawo i żąda od wiernych Pismo.

– Ale mąż mój jeszcze nie wrócił, a wiem, że chciałby uczestniczyć w ceremoniach – broniła się Marina.

– Więc jeśli nie powróci jeszcze miesiąc, to miesiąc będziecie trzymać ciało bez pochówku? Jeśli nie zgodzicie się na natychmiastowy pogrzeb, przyjdzie mi zawiadomić starostę i on was zmusi do odpowiedniego zachowania.

Marina chcąc nie chcąc musiała podjąć decyzję i pogrzeb odbył się jeszcze przed wieczorem.

Pan Wilek powrócił nazajutrz, w sobotę. Jak spodziewała się Marina, był zawiedziony i mocno zagniewany, że go nie odszukano i nie powiadomiono, ale jakoś w końcu przełknął tłumaczenia żony, że czekała z pogrzebem najdłużej jak można.

Zapytał tylko, czy ciało ciotki zostało dobrze obszukane przed pochówkiem. Marinie krew uderzyła do głowy, ale opanowała się szybko, bo miała dość czasu, żeby przygotować się na takie pytanie.

– Szkoda – powiedział pan Wilek. – Pewnikiem miała przy sobie jaką sumkę.

– Trzeba było przyjechać wcześniej – żachnęła się Marina. – Chyba nie będziesz rozkopywał grobu.

– Żadne pieniądze nie są warte świętokradztwa – odpowiedział pan Wilek.

Łatwo zrezygnował, bo i nie bardzo liczył na pieniądze po ciotce. Był przyzwyczajony zadowalać się małym.

Marina wielokrotnie wypytywała męża o posag, ale zawsze zbywał ją ogólnikami.

– Przecie wiem, że ojciec ci zapłacił – mówiła.

– Może i zapłacił – odpowiadał. – Na pewno jednak nie tyle, ile powinien.

– Jeśli zapłacił, to gdzie są te pieniądze? Co za nie kupiłeś dla dworu, dla mnie, czy choćby dla siebie? Trudno mi wskazać choć jedną nową rzecz w Jastrzębicach, która pojawiła się tutaj od mojego przyjazdu, a której sama nie przywiozłam.

– Plony były w ostatnich latach niskie – bronił się pan Wilek. – Trzeba było sporo dołożyć do codziennego utrzymania.

Marina słabo znała się na gospodarstwie, ale na tyle wystarczająco, żeby wiedzieć, co o tym ma myśleć. A myślała, że Wilek wzorem ciotki odkłada na czarną godzinę.

Ucho i oko sułtana

Saraceński kupiec Saleh al-Mansur stał na wybrukowanym dziedzińcu swojego nowego domu we Lwowie i patrzył na jesienne kolory swojego ogrodu. Ogród nie był duży, otaczał go solidny kamienny mur, aby nikt niepowołany nie mógł nawet zajrzeć do środka. Na dziedzińcu dwaj robotnicy pracowali w milczeniu nad małym basenem, wyłożonym niebieskimi i białymi płytkami. W basenie umieszczali właśnie kamienny dzban, który miał być fontanną i dawać ochłodę w skwarne dni. Ale to dopiero w przyszłym roku. W tym nie należy się już spodziewać upałów.

– Co za paskudny kraj – pomyślał Saleh al-Mansur. – Co to za kraj, gdzie lato trwa ledwie parę tygodni! Jakże mogą tu kwitnąć róże? Jak w takim chłodzie trzymać kolorowe papugi, których zadaniem jest umilać życie prawowiernemu muzułmaninowi? Jak w ogóle można tu żyć?

Saleh al-Mansur urodził się i wychował w Egipcie, gdzie jasne i gorące słońce przez okrągły rok znajduje się na niebie i bywały dni, kiedy z trudem znosił pobyt w tym pochmurnym i deszczowym kraju.

Ciemnoskóry służący dał dyskretny znak, że ktoś czeka na posłuchanie i al-Mansur pospieszył do wielkiej drewnianej bramy. Obito ją od środka płytami z żelaznej blachy, bo dom saraceńskiego kupca był jednocześnie twierdzą przed możliwą niechęcią i zawiścią chrześcijan, Ormian lub Żydów.

Kiedy sługa otworzył małą furtkę, stanęli w niej dwaj mężczyźni w turbanach i kłaniali się teraz z szacunkiem, dotykając dłońmi piersi, ust i czoła.

Mieli na sobie przykurzone stroje podróżne i wyglądało, że dopiero zsiedli z koni.

– Pokój tobie, czcigodny Mansurze – powiedział pierwszy.

– Oby Allach obdarzył cię wszelkim powodzeniem – dodał drugi.

– I wam pokój, prawowierni – odpowiedział, a potem gestem ręki zaprosił ich do środka. – Wejdźcie, kimkolwiek jesteście, i bądźcie moimi gośćmi.

Usiedli na kamiennej ławce pod murem, skąd roztaczał się widok na cały ogród.

Milczący sługa przyniósł misę z suszonymi daktylami i postawił ją na małym stole z kamienia.

– Odpocznijcie po długiej drodze – zachęcił al-Mansur. – A kiedy odpoczniecie, opowiecie o ludziach i miejscach, które i mnie są znane.

– Nie będziemy długo odpoczywać – zaczął pierwszy. – Musimy wypełnić nasze zadanie.

– Z czym przychodzicie, goście? – zapytał kupiec.

– Ze słowem wielkiego sułtana, który oby żył wiecznie.

Gospodarz pochylił głowę.

– Chwała Allachowi – odrzekł z ulgą. – Bałem się, że moje listy przepadły po drodze albo przejęły je niepowołane ręce.

Młodszy z gości sięgnął w zanadrze, skąd wydobył mały kawałek błyszczącego metalu.

– Oto jest znak naszego sułtana, który oby żył wiecznie. Znak dowodzi, że on sam mówi naszymi ustami.

– Słucham i jestem posłuszny – skłonił głowę al-Mansur.

– Dostąpiliśmy zaszczytu, by na własne niegodne oczy zobaczyć władcę świata – odezwał się drugi gość. – Wezwał nas, a kiedy stawiliśmy się, rozkazał, byśmy przyjechali tutaj z jego posłaniem. Otworzył swoje łaskawe usta i powiedział: Niechaj się dowie Saleh al-Mansur, że wiem o przywileju dla naszych prawowiernych kupców, jaki za jego staraniem wystawił nowy król giaurów w Lechistanie. Niechaj się dowie Saleh al-Mansur, że raduje się moje serce z tej wiadomości. I niechaj się dowie, że nakazuję mu prowadzić dzieło dalej, jak mu wcześniej rozkazałem. Oto są słowa naszego wielkiego sułtana, który oby żył wiecznie.

– Słucham i jestem posłuszny – powtórzył al-Mansur.

Patrzył na swój ogród i myślał, że na pewno zdąży jeszcze wybudować fontannę, zasadzić róże, sprowadzić kolorowe ptaki. Gdyby jeszcze klimat był tu bardziej sprzyjający.

– Pozwólcie, szlachetni goście – zaprosił. – Nie ma w tym barbarzyńskim kraju takich udogodnień jak w miejscach, które znamy, ale i tutaj możecie poczuć się wygodnie przed dalszą drogą. Wejdźcie pod dach i niechaj mój dom będzie waszym domem. Spodziewam się, że nie odmówicie odpowiedzi na kilka pytań, jakie chciałbym wam zadać, powodowany tęsknotą za innym, cieplejszym niebem.

Przekleństwo Mariny

Z ostatniego polowania pan Wilek przyjechał niezdrowy. Zwykle niewiele opowiadał żonie o swoich łowieckich wyprawach i teraz mało o tym mówił. Z półsłówek jednak dowiedziała się Marina, co się wydarzyło i dlaczego Wilek bawił na łowach tak długo, a powróciwszy, chodził zgięty w pół.

Został zaatakowany przez dzika, na którego się zasadził. Zwierz uderzył go i rzucił na ziemię. Szczęśliwie, dzik niewiele sobie robił z zasadzki, powalił pana Wilka i pobiegł dalej. Ten zaś dłuższy czas nie mógł się podnieść, a kiedy wreszcie zdołał, nie potrafił się wyprostować.

Pan Wilek w czasie swojego łowieckiego żywota wiele razy odnosił większe lub mniejsze rany i rozmaite obrażenia i był do nich przyzwyczajony. Żeby jeszcze ciął, zranił go szablami do krwi, może większą przywiązywałby do tego wagę. Tymczasem dzik tylko zepchnął myśliwego ze ścieżki. Na ścieżce leżał kamień, pan z Jastrzębie wywrócił się na kamień plecami i tyle. Nie było krwi, nie było rany. Był ból, ale ten mógł pochodzić od urazu i pan Wilek zlekceważył sobie całe zdarzenie.

Lekceważył je nawet i wtedy, gdy wróciwszy do domu, nadal nie mógł się wyprostować i chodził zgięty w pół. Dni mijały, a nieznośny ból nie ustępował. Było to uczucie tak dotkliwe, że przez dwa tygodnie Wilek nawet nie próbował wrócić do swojej normalnej pozycji. Po dwóch tygodniach spróbował ostrożnie, ale mu się nie udało. Zdziwiony stał teraz przed domem i zrobił to z całych sił. Nie czuł bólu, ale wyprostować się nie mógł.

Przeciwnie, jakby się jeszcze bardziej pochylił. Przed sobą widział tylko ziemię, a nic więcej wokoło i żeby zobaczyć człowieka czy choćby własne ściany, musiał przekrzywiać głowę.

I tak mu już zostało. Dużo później, kiedy spotkali się z panem Jeno, ten dziwił się wielce, że Wilek nie przyjechał do niego albo nie przysłał po pomoc.

– Teraz – powiedział pan Jeno – jest za późno. Chyba już do końca zostaniecie tacy zgięci.

Pan Wilek nie przejął się zbytnio, bo zdążył się już do swojego nowego życia przyzwyczaić i pewnie nawet nie pamiętał, że dawniej było inaczej. Nie porzucił swoich ulubionych zajęć, nadal jeździł na polowania, tyle tylko, że wchodzenie na konia przychodziło mu początkowo z niejakim trudem i trzeba mu było pomagać, ale w końcu i tego się nauczył.

Marina znowu płakała, bo nie dość że z męża nie miała żadnego pożytku, że nie dbał o nią ani o dwór, w dodatku został kaleką, który jeszcze bardziej stracił ochotę na widywanie kogokolwiek, a zadowalał się rozmawianiem ze swoimi sokołami.

I tak było przez kilka następnych tygodni, aż do dnia, kiedy pan Wilek nie mógł dosiąść konia nawet przy pomocy pachołka, a wreszcie wsadzony na siodło, nie mógł się na nim utrzymać.

Marina płakała, bo przypomniała sobie, jak życzyła mężowi, aby go pokręciło. Cierpiała z powodu spełnienia się tej przepowiedni.

Ale płacz Mariny trwał krótko.

Tego samego dnia, gdy pan Wilek zrozumiał, że już na zawsze zostanie kaleką, zrozumiał też, że po śmierci ciotki Brygidy pozostała mu tylko Marina. A gdy to zrozumiał, zgodził się na jej prośby. Zostawili Jastrzębice i przenieśli się do Potoka.

Maciej z Rogowa był dalekim krewnym brzydkiego Wilka, ale pan z Jastrzębie sam nie wiedział dokładnie, na czym polega owo pokrewieństwo. Pamiętał tylko, że w domu zawsze mówiło się o Macieju jako o krewnym, mieszkającym daleko, który był wielkim panem i dla rodziny stanowił powód do chwały.

Wiadomość o tym, że do Jastrzębie przyjedzie ktoś z rodziny męża, Marina przyjęła niechętnie. Podejrzewała, że Wilek, choć zgodził się na przekazanie majątku i przejście do Potoka, zamierza włączyć do sprawy dalszą rodzinę, a kiedy zapytała o to wprost, Wilek potwierdził jej obawy. Od tego dnia czekała więc na wizytę, układając sobie, jak się zachowa.

Pan Maciej przyjechał do Jastrzębie któregoś jesiennego dnia, gdy Marina ze służącą siekały kapustę przed dworem i ładowały ją do wielkiej beczki. Obie miały na sobie długie płócienne fartuchy, a dziewczyna stała w beczce i deptała poszatkowaną kapustę, żeby zmieściło się jej tam jak najwięcej.

Nie zauważyły, kiedy nadjechał, i zobaczyły go, dopiero gdy zawołał na nie głośno, pytając o gospodarza. Marina tak rzadko przyjmowała gości, że widząc orszak, po prostu stanęła bez ruchu.

– Cóż to, jesteś niemową? – zmarszczył krzaczaste brwi gość. – Pytałem, gdzie państwo z tego dworu.

Był to niski mężczyzna, w późnych już latach, ale jeszcze mocny, o władczej postawie.

Miał na sobie bogaty niebieski strój i takiż zawój na głowie.

– Pana nie ma – wydukała Marina przestraszona nagle spojrzeniem siwych, bezczelnych oczu.

– A pani?

– Jestem – odpowiedziała słabym głosem. Nie speszył się, ukłonił tylko i przedstawił.

– Jestem Maciej z Rogowa, cioteczny wuj waszego męża. Przyjechałem, żeby rozporządzić majątkiem.

– Czyim majątkiem? – zdziwiła się Marina.

– Waszego męża – wyjaśnił pan Maciej. – Podobno jest umierający.

– Umierający? Ale nic podobnego – oburzyła się. Marina od razu nie polubiła pana Macieja. Ten wprawdzie próbował ją uspokoić, ale gospodyni Jastrzębie była mocno przestraszona.

– Dostaliśmy taką wiadomość, że pan Wilek ciężko ranny na polowaniu, umiera – wyjaśnił pan Maciej. – I prośbę, bym przyjechał odwiedzić go i zadbać, żeby majątek nie trafił w niewłaściwe ręce. Dopiero po drodze dowiedziałem się, że jest żonaty. Wybaczcie moje niezręczne słowa i wierzcie, że ani mi w głowie w jakikolwiek sposób was pokrzywdzić.

Marina nie uwierzyła w gładkie obietnice i natychmiast postanowiła bronić Jastrzębie wszystkimi możliwymi sposobami, nawet i pazurami.

Tymczasem kazała służbie zająć się koniem przyjezdnego, a gościa zaprowadzić do izby, gdzie leżał pan Wilek, sama zaś pobiegła zdjąć fartuch i nieco się ogarnąć. Spieszyła się, bo obawiała, żeby podczas jej nieobecności nie doszło do jakiej niekorzystnej dla pani na Jastrzębicach umowy.

Gdy przybiegła do izby, zastała gościa nad posłaniem męża, wyraźnie przejętego jego stanem. Pan Maciej nie widział siostrzeńca od lat czterdziestu, niewiele miał zatem z nim do mówienia poza opowieścią o fatalnym polowaniu. Rychło potem przeszli do rozmów na temat, jaki go tutaj przywiódł, ale na ten moment pan Wilek kazał żonie opuścić izbę.

– O sprawach rodzinnych będziemy tu radzić – powiedział. – To nie jest na twoje uszy.

Ale Marina postawiła się od razu. – O rodzinnych? Tedy moje miejsce jest jak najbardziej tutaj.

Pan Wilek dalej się nie sprzeciwiał i Marina została podczas tej rozmowy.

– Odchodzicie do Potoka? – pytał pan Maciej. – A Jastrzębice pójdą w obce ręce? Nie może tak być.

– Nie wy będziecie o tym decydować – obruszyła się Marina.

– To jeszcze zobaczymy – pogroził pan Maciej. – Bo ja się sprzeciwiał nie będę, ale pod warunkiem, że dostanę swoją część.

– Może dostaniecie, może nie dostaniecie – Marina zacięła usta. – Ale zapamiętajcie sobie, że nie dam się oszukać ani o ździebełko! Dość wycierpiałam do tej pory! Więcej na to nie pozwolę!

Śniadanie u św. Floriana

Lato 1389

Szli ku Floriańskiej bramie. Biskup krakowski, Jan z Radliczyc, zwany Radlica, niziutki, niewiele większy od dziecka, drobił małymi kroczkami, szybko przebierając nogami.

Mikołaj z Lipowej stawiał stopę przy stopie, starając się iść równie małymi krokami i nie wyprzedzać.

Za nimi, o kilka długości podążali inni dostojnicy w liczbie sześciu, a jeszcze dalej służący Żeruch, nie opuszczający krakowskiego biskupa ani na chwilę.

– Pijecie? – zapytał biskup.

– Co mówicie, wasz przewielebność? – nie zrozumiał Mikołaj.

– Pytałem, czy jesteście miłośnikiem trunków. Pan z Lipowej zastanawiał się nad odpowiedzią.

– No... – odrzekł niepewnie. – Staram się nie przesadzać...

– To dobrze. Proszę, byście zachowali trzeźwy umysł – biskup zatrzymał się i podniósłszy głowę usiłował spojrzeć w oczy Mikołaja. – Powstrzymajcie się, byście dobrze słyszeli, o czym będzie mowa.

– Jak sobie życzycie – potwierdził Mikołaj. – A dokąd idziemy?

– Do świętego Floriana, gdzie czeka nas uczta.

– Uczta? – zdziwił się Mikołaj.

– Powiedzmy, poczęstunek – poprawił się biskup. – Macie chyba trochę czasu, by teraz mnie posłużyć, skoro pomogłem wam w tym i owym.

Mikołaj potwierdził skwapliwie. Miał czas, bo dopiero za tydzień wybierał się na powrót do domu z Krakowa, gdzie przyjechał w sprawach majątkowych. Dzięki życzliwej pomocy biskupa krakowskiego udało się załatwić je szybko. Ale nie wracał jeszcze, bo Hedwiga zobowiązała go do złożenia pokłonu królowej Jadwidze, a taka możliwość miała się trafić dopiero za kilka dni. Teraz chciał się odwdzięczyć biskupowi Radlicy za jego życzliwość.

Kościół był zaraz za Floriańską bramą i doszli tam już po chwili. Przy wrotach czekał już ksiądz Kasjan, który przyklęknął, aby ucałować biskupi pierścień. Obejrzał się na orszak dostojnika i zaniepokoił się.

– Tak wielu, wasza ekscelencjo? Nie wiedziałem, że mam przygotować tyle miejsc...

– Za dużo? – biskup zmarszczył brwi. – A twoich gości, Kasjan, ilu?

Ksiądz szybko policzył na palcach.

– Pięciu. Pięciu beze mnie.

– Więc nie będziemy za bardzo cię objadać – Radlica wyciągnął palec i wskazał trzech duchownych ze swojego orszaku. – Reszta może wracać.

Kiedy jednak ruszyli za księdzem, ten zatrzymał się, bo liczba nadal mu się nie zgadzała.

– Wybaczcie, ale naliczyłem sześciu gości.

– Sześciu? Przecież Żeruch to sługa.

Żeruch był niewysoki, chudy i szary. Nosił coś, co przypominało habit mnisi, rzadko się odzywał, bo jego zadaniem było wystawiać się na gniew pana biskupa, dbać o jego codzienne potrzeby i usługiwać we wszystkim. Szedł teraz o dwa kroki z tyłu, jak zwykle milczący i zapatrzony w ziemię.

Ksiądz Kasjan otworzył drzwi i ruszył przed siebie wskazując drogę, za nim biskup Jan, pan Mikołaj, potem Żeruch i pozostali goście. Zaprowadzono ich do dużej, nisko sklepionej izby, wspartej na jednym tylko filarze. Po upale na zewnątrz goście głośno chwalili chłód ceglanych murów. W izbie stał wielki stół i ławy po jego dwóch stronach, stół zastawiony już półmiskami i dzbankami z napitkiem. Pod ścianą, za stołem, nie było nikogo, bo uczestnicy spotkania czekali na gości, a kiedy ci weszli, wszyscy pokłonili się nisko na powitanie.

Biskup obrzucił obecnych spojrzeniem i wyciągnął rękę, do której po kolei podchodzili i całowali ją z szacunkiem.

– Siadajmy do stołu – zaprosił ksiądz Kasjan i zwrócił się do biskupa, aby ten odmówił modlitwę.

– Za pomyślność – podpowiedział intencję. Mikołaj zobaczył, że panowie, nie mają mieczy przy boku, a co najwyżej tylko krótkie noże i zakręcił się, szukając miejsca, gdzie zostawili oręż. Zobaczył w kącie broń dwóch uczestników spotkania, odpasał miecz i postawił swój oręż obok innych.

Kiedy wszyscy stanęli już przy swoich miejscach za stołem, biskup Radlica odmówił krótką modlitwę, po której usiedli i od razu wzięli się do jedzenia. Proboszcz Kasjan dał wiele potraw z dziczyzny, kiełbasy i ryby, a także trochę ciast i rozmaitych słodkości.

Biskup miał od rana dobry apetyt, rwał rękoma kapłona, kawałki dając też siedzącemu po jego prawej stronie Mikołajowi, popijał winem z kubka i chwalił poczęstunek. Ale też od razu przystąpił do sedna sprawy.

– Widzę, że nie wszyscy usiedli jeszcze do stołu – powiedział. – Ksiądz Kasjan mówił, że pięciu będę miał gości, widzę zaś tylko trzech.

– Bardzośmy radzi, żeście zechcieli przyjąć zaproszenie księdza Kasjana, przez nas złożone – rzekł na to pan Konrad z Sośnicy, zerkając na swoich towarzyszy. – Bo to pogwarzyć najlepiej przy dobrym jadle i dobrym trunku. A co do naszych towarzyszy, to zaraz się stawią. Przepraszają moimi ustami, że nieco się spóźnią, ale w żadnym razie nie chcieli uchybić waszej dostojności. Aliści ważne jakieś sprawy zatrzymały ich po drodze.

Lada moment przybędą.

I tak się też stało, bo ledwie chwilę potem do izby weszło dwóch ludzi, bardzo starannie ubranych, choć przykrytych szarymi płaszczami, w których prawdopodobnie przemierzali drogę.

Mikołaj z Lipowej natychmiast rozpoznał obu. Pierwszy to był dostojny książę Władysław Opolczyk, a towarzyszył mu jego zaufany rycerz, Gniewosz z Dalewic, mający swój dwór całkiem niedaleko miejsca spotkania.

Mikołaj natychmiast przypomniał sobie wszystkie opowieści Hedwigi o tym, co działo się w Krakowie przed czterema laty, kiedy obaj ci panowie próbowali wprowadzić na królewski Wawel austriackiego księcia Wilhelma, i poczuł, że włosy jeżą mu się z przejęcia i niedobrych przeczuć. W stolicy nie było dziś króla Jagiełły, nie było panów polskich i prawie nie było żołnierzy. Cóż zamierzają owi ludzie?

Książę Opolczyk tymczasem hałaśliwie witał się ze wszystkimi, każdego nazywając po imieniu, od biskupa zaczynając, a na jego służącym kończąc, wypytywał o nowiny, zdrowie i zwykłe sprawy, jakby to było spotkanie dla radości i przyjemności.

– Panie Mikołaju! – wołał, – Nie wiedziałem, że jesteście w Krakowie. Jakżem rad, że was widzę! Gdzie to się zatrzymaliście? Jeśli wam niewygodnie, stańcie u mnie, bo miejsca dość, a będzie okazja o wielu znajomych pogadać.

Mikołaj chciał odpowiedzieć, że docenia książęcą łaskawość, lecz nie potrzebuje niczego, ale uprzedził go biskup krakowski. Jan Radlica powiedział wyraźnie, że pan z Lipowej korzysta z jego gościny, choć to nie była prawda. Mikołaj spojrzał zdumiony i natychmiast przypomniał sobie prośbę biskupa, aby nie pił za dużo i zważał na całą rozmowę. Tylko więc moczył usta w napojach, za to nie oszczędzał potraw.

Książę Opolczyk także wyraźnie był głodny, bo jadł aż mu się uszy trzęsły, chwalił kuchnię księdza Kasjana, co i raz zachęcając obecnych, aby szli za jego przykładem.

– Co za przepiórki! – wołał. – Albo i zając. Naprawdę, zacnego macie kucharza, Kasjanie.

Może byście odstąpili tego człowieka? Mam wprawdzie kilku u siebie, ale ostatnio coś mało jestem z nich zadowolony. Tylko by sypali szafran do wszystkiego, do mięsa, do sosu, mało co i do miodu! A nie taka to przecie sztuka, ale żeby każda potrawa inaczej smakowała. Sami powiedzcie, Janie, czy nie mam racji.

– Macie – zgodził się biskup Radlica. – Osobliwie chwalę sobie owe szczupaki w śmietanie, książę. Czy już próbowaliście?

– Szczupaki? Nie, jeszcze nie. Podajcie no te ryby, bo biskup tak zajada, że pewnie zaraz ich zabraknie.

– Nie ma obawy, dostojny książę – włączył się do rozmowy milczący dotąd ksiądz Kasjan.

– Wiedząc, jak dostojnych będę miał gości, postarałem się, żeby było wszystkiego dosyć.

Nie zabraknie, choćbyście, panie, siedzieć przy stole mieli i trzy dni.

– Trzy dni? – roześmiał się Opolczyk. – Co też mówicie, Kasjanie? Cóż mielibyśmy robić trzy dni przy stole, nawet w tak dobranym towarzystwie? Trzeba przecie zadbać i o inne sprawy. Żeby nie powiadano, że tylko o własnych brzuchach myślimy, zapominając o sprawach królestwa. Prawda, biskupie?

– Prawda – przyznał Jan. – Każdy wie, jaka powinna być kolejność. Najpierw sprawy boskie, potem królewskie, a potem dopiero nasze własne. Wiem ja o tym dobrze, więc każdego dnia wedle tej reguły postępuję. Choćby i dzisiaj. Najpierw msza święta i modlitwa, potem podpisałem kilka ważnych dokumentów, a teraz mogę się oddać rozmowom i rozrywkom.

– To zupełnie tak samo jak ja! – ucieszył się książę Opolczyk. – Też przygotowałem kilka ważnych dokumentów. Faktycznie, wyjątkowo smakowity ten szczupaczek... Kasjanie, rób co chcesz, ale zabiorę ci tego kucharza. W jego miejsce dam ci choćby i dwóch moich własnych.

– Jeśli taka wasza wola – zgodził się proboszcz, starając się, żeby nie zobaczyli jego skrzywienia.

– Pięknie! – klasnął w dłonie Opolczyk, a potem – ujmując puchar w ręce – skinął nim w stronę Radlicy.

– Wasze zdrowie, panie biskupie.

Wypili do siebie we dwóch, a pozostali poszli ich śladem. Tylko Mikołaj odstawił puchar prawie nienaruszony. Na razie nikt tego nie zauważył.

Radlica skinął na służącego, aby mu podał misę z wodą, w której starannie opłukał zatłuszczone palce.

– Ja – powiedział – podpisałem kilka listów. Nie mogłem odkładać ich wysłania, bo Ojciec Święty bardzo interesuje się tym, co dzieje się w naszym królestwie. A jakie wy, książę, napisaliście dokumenty?

Opolczyk pociągnął z dzbana.

– Nic tak ważnego jak w waszej kancelarii – odrzekł skromnie. – Choć może niektóre mogłyby was zaciekawić. Jeden dokument mam nawet ze sobą...

Sięgnął w zanadrze i wydobył kartę złożoną na pół, którą teraz przesunął po stole w kierunku biskupa. Ten, choć paliła go ciekawość, udawał, że niewiele się nią interesuje. Niby z grzeczności podniósł brzeg karty, żeby zobaczyć tekst. Kiedy zaś czytał, twarz mu czerwieniała coraz bardziej. Jego towarzysze, zajęci posilaniem się, nie zwrócili na to uwagi, tylko Mikołaj z Lipowej nastawił ucha.

– Doprawdy, książę – zauważył Radlica. – Czuję się zaskoczony. Tym bardziej, że nie wiem, czemu miałbym zawdzięczać waszą niespodziewaną łaskę. Cztery wsie mi darowujecie, a nie wiem, dlaczego.

– Z przyjaźni – wyjaśnił szybko Opolczyk. – Z czystej przyjaźni dla was jako krakowskiego biskupa, człowieka ponadto wielce uczonego, umiejącego przewidywać wydarzenia.

– Nie mogę tego przyjąć – pokręcił głową Radlica. – To hojny dar, tak hojny, że mógłby go uczynić chyba tylko sam najjaśniejszy pan.

– Ale króla nie ma w Krakowie – odpowiedział Opolczyk. – Nie wiadomo, kiedy powróci.

Niejako więc w jego imieniu ofiarowuję wam ten dar.

– W jego imieniu?

– A czemu nie? Bywałem już wielkorządcą.

– Prawda – przyznał biskup. – Ale teraz przecież mamy nie tylko szlachetną królową Jadwigę na tronie, ale i króla Władysława.

– Nieprawnie – zauważył Gniewosz z Dalewic, z natężeniem wpatrując się w twarz gościa.

– Nie może być prawym królem ten, który nie jest legalnym mężem naszej dostojnej pani królowej.

Biskup Radlica zmarszczył brwi. Ten znowu swoje. Nie udało mu się wprowadzić potajemnie austriackiego Wilhelma do łoża królowej, odszczekał potem nawet swoje łgarstwa, ale widać nie robił tego z przekonania, a jedynie pod przemocą.

Radlica odstawił puchar.

– Król Jagiełło jest legalnym władcą – powiedział z naciskiem. – Tak orzekli panowie i rycerstwo, a ja sam brałem udział w jego koronacji. Jest też przecież bulla papieża Urbana, która oficjalnie to uznaje.

– Kupiona bulla! – uśmiechnął się złośliwie Opolczyk. – Kupiona, więc także nieważna!

Tego było już biskupowi za wiele. Zerwał się ze swojego miejsca, stanął naprzeciw nich, mały, niewiele wyższy od stołu. – To tędy droga wiedzie! – zawołał niezadowolony. – Kupić mnie chcecie, tak? Za cztery wsie chcecie kupić moje poparcie dla waszych niecnych zamiarów? Cóż wymyśliliście teraz? Znowu porwanie? Może jeszcze myślicie o gorszej zbrodni? Może mordem chcecie zdjąć z tronu pomazańca? Na rany Chrystusa, cóż to za nikczemne plany! Nigdy, nigdy na to nie pozwolę! Nie pozwolę!

I stał przed nimi, tupiąc nogami i wygrażając pięściami. – Oby was Bóg pokarał! – krzyczał.

– Oby w was grom uderzył, żeście śmieli o czymś takim pomyśleć! Ale pożałujecie tego!

Jak mi Bóg miły, pożałujecie! Sam zaraz to wszystkim ogłoszę i...

Przerwał, bo zobaczył nagle, że dzieje się coś dziwnego. Ani książę Opolczyk, ani pan Gniewosz, ani inni nie poruszyli się ze swoich miejsc. Siedzieli rzędem za stołem, jak i poprzednio.

Opolczyk uśmiechnął się nawet, kiedy nagle w ciszę, jaka zapadła, wbił się dźwięk dzwonów kościelnych, wołających na Anioł Pański.

– Jesteście w gorącej wodzie kąpany – mruknął ze złym uśmiechem. – Panujcie trochę nad sobą, bo nie do ciurów mówicie.

– Bom nigdy takiej zdrady nie widział dotąd!

Opolczyk nadal się uśmiechał, nie zamierzał odpowiadać gwałtownością, ale tylko gestem ręki poprosił, żeby biskup wrócił na swoje miejsce.

– Zdrady? Co też mówicie, wasza przewielebność? Bajki to tylko i nic więcej. Jeślibym zdradę knuł, czy gadałbym akurat z wami? A po co? Wykorzystałbym nieobecność króla i wprowadził swoich ludzi na Wawel i do Krakowa. Uspokójcie się, usiądźcie i porozmawiajmy, jak wypada mówić mężom z naszego stanu. Chciałem ofiarować wam moje wsie, bo jesteście dobrym gospodarzem, dla którego mam wielkie uznanie. Ale jeśli gardzicie moim podarunkiem, to go po prostu nie przyjmujcie. Po co zaraz mówić o zdradzie? Czy nie dałem znaków, jak miłuję króla Władysława? Czy to nie ja byłem jego ojcem chrzestnym?

Sami przy tym byliście.

– Ale i nie zapomniałem, jak dawniej bywało. Niby przysięgaliście wierność, a wezwaliście Ruś do oporu i trzeba było siłą dobywać ruskie miasta.

– Może było tak, może było inaczej. Nie czas teraz mówić o przeszłości. Gdybym chciał zagrozić królowi, czyż nie wsparłbym zeszłego roku Białego Księcia, który prosił mnie o pomoc, a przy którym zebrała się już niemała siła? Nie wsparłem, bo wierny jestem koronie.

Biskup nieco się uspokoił, bo nie można było temu rozumowaniu odmówić pewnych racji.

Wiedział, że Opolczyk nie posłał swoich ludzi na pomoc Białemu Księciu, ale wiedział też, że książę długo wahał się. Ten czas umiejętnie wykorzystał wierny królowi Bartosz z Odolanowa.

Jan Radlica usiadł na swoim miejscu, nie chwycił jednak kielicha, wilczym wzrokiem tocząc po siedzących naprzeciw.

Książę Opolczyk wydawał się łagodny jak baranek. Uśmiechał się niczym dobry, wyrozumiały gospodarz. – Wypijmy na zgodę – zaproponował. – Pomówmy spokojnie o wszystkim, to może i wyjaśnimy sobie, ile nieprawdy jest w złych językach.

Biskup pstryknął palcami w stojący przed nim kielich.

– Na zgodę? – warknął, mało przekonany.

– A jakże – potwierdził Opolczyk. – Przecie spotkaliśmy się tutaj nie dla bitki, ale dla przyjemności. Sami spójrzcie, ile tu dobra jeszcze na stołach, a ksiądz Kasjan mówi, że starczy i na trzydniowe ucztowanie. Po co zatem psuć sobie przyjemność?

A kiedy Radlica sięgnął po kielich z winem, książę Opolczyk podniósł rękę i zatrzymał go w pół gestu.

– Czekajcie!

A potem pochylił się ku biskupowi i mrugnął porozumiewawczo.

– Ma tu w piwnicy Kasjan coś zupełnie specjalnego. Wiem, że ma, choć na stół nie dał. To trunek, co godzien tylko papieskiego gardła, zaprawdę wam powiadam. Słyszysz, Kasjan, daj na stół to wino z Italii. Bo takim tylko godzi się wypić za zdrowie papieża.

Proboszcz nie opierał się i zaraz wino w polewanym niedużym siwaku przyniósł sam, szybko, jak gdyby miał je z piwnicy wydobyte wcześniej i tylko czekał na znak. Zaczął je rozlewać do pucharów i kubków, a ręka mu się trzęsła wyraźnie.

– Widzicie? – zaśmiał się Opolczyk. – Żałuje nam, tak mu się ręce trzęsą. A przecież sporą sakiewkę dałem, żeby dobrze przygotował to spotkanie!

Ujął swój kielich z grubego ciemnego szkła i wstał.

– Za zgodę – zawołał. – I za zdrowie Jego Świątobliwości, papieża Urbana!

Wszyscy obecni powstali i wznieśli naczynia, a książę, który widać jednak zauważył, że wcześniej Mikołaj z Lipowej oszczędzał się przy piciu, teraz skinął ręką w jego stronę.

– Panie Mikołaju! Nie odmówicie takiego toastu?

– Nie odmówię – zgodził się pan z Lipowej, choć nie zamierzał wypić więcej niż łyk.

Książę podniósł kielich do ust, więc i inni poszli za jego przykładem. Wino pachniało mocno, a niespodziewanie okazało się nieco gorzkie. Zanim jednak Mikołaj zdążył się zdziwić jego smakiem, usłyszał głośny, rechotliwy śmiech Opolczyka. Spojrzał kątem oka i zobaczył, jak książę odstawia naczynie nietknięte, bo tylko udawał, że pije.

– Stało się! – mruknął Opolczyk.

Popchnął kielich w stronę biskupa. Wino chlusnęło na stół, a potem zaczęło ściekać na posadzkę. Jan Radlica wypuścił swoje naczynie i obiema dłońmi chwycił się za gardło.

– Zdrajco! – wycharczał, ciężko opadając na ławę. – Zabiłeś mnie!

Mikołaj syn Jeno patrzył z przerażeniem, jak obecni otwierają usta i próbują krzyczeć, jak skręcają się z bólu, łapią rękoma za szyję, szarpią szaty na piersiach, zaczynają słaniać się i padać. Jedni twarzami na stół, inni wprost na podłogę.

Tylko książę Opolczyk stał nieporuszony na swoim miejscu, a jego mina nie wyrażała najmniejszego zdziwienia tym, co się działo.

– Słyszeliście dzwon na Anioł Pański? – zapytał, wyciągając palce w stronę biskupa. – Czy wiecie, co znaczył ten znak? Nasi ludzie zajmują teraz wszystkie strażnice na zamku i wieże w mieście.

Mikołaj czuł gorzki smak w ustach, pociemniało mu w oczach, ale nie przewrócił się jak inni. Spróbował odwrócić się, bo pamiętał, że w kącie stoi jego miecz. Jak przez mgłę widział Opolczyka, stojącego obok pana Gniewosza i małą skuloną sylwetkę biskupa, skręcającego się z bólu na ławie. Zobaczył, że biskup coś krzyczy i wysilił się, żeby to usłyszeć.

– Uciekaj! – wołał biskup. – Uciekaj! Przechylał się na ławie w tył i wreszcie spadł z niej na posadzkę, gdzie natychmiast zaczął wymiotować.

Mikołaj nie zastanawiał się, jak to się stało, że on jeszcze stoi, kiedy inni leżą bezwładnie, pomyślał tylko przez chwilę, że w winie musiała być trucizna. Spełnił toast za zdrowie papieża, ale pomny wskazań Radlicy, wypił nie więcej niż dwa łyki. Musiała to być jednak bardzo mocna trucizna, bo czuł, jak szybko opuszczają go siły.

Ciągle odwracał się w kierunku kąta, gdzie stał jego oręż, a wydawało mu się, że trwa to straszliwie długo i miał wrażenie, że jest w głębokim błocie, które nie pozwala na wykonywanie szybszych kroków.

Nadal też widział, jak biskup Jan spada na posadzkę, jak wymiotuje i słyszał, jak ciągle krzyczy.

– Uciekaj! Uciekaj!

Mikołaja ogarnęło takie gorąco, że i on zaczął szarpać na sobie szaty, ale rozkaz biskupa tłukł się po jego głowie niczym młot.

– Uciekać! Trzeba uciekać!

Resztkami świadomości zobaczył, jak stojący dotąd książę i pan Gniewosz ruszają się z miejsca i obchodzą stół z dwóch stron, zmierzając w jego stronę. Ale on już się odwrócił, już potrącił księdza Kasjana, który nie wiadomo w jaki sposób stanął mu na drodze, i naparł ramieniem na drzwi. Te otwierały się na zewnątrz, ale nie były zaparte. Mikołaj pchnął je i nie słyszał świstu, jaki wydał nóż pana Gniewosza przelatujący przez izbę. Nóż nie trafił, a tylko przebił lewy rękaw Mikołaja i przytwierdził go do drzwi. Mikołaj szarpnął, rękaw kaftana puścił wzdłuż ostrza i już Mikołaj znalazł się poza komnatą.

Tamci krzyczeli coś za nim, nie mógł zrozumieć, co wołają i nie chciał rozumieć, bo mogli tylko wołać, aby go zatrzymano. Nie chciał, żeby go pojmano, bo to by znaczyło, że już nie zobaczy Hedwigi i chłopców. A nagle zapragnął zobaczyć żonę.

– Boże! – wymamrotał. – Daj siłę.

I słaniając się na nogach, parł przed siebie, obijając od ścian, ale dążąc do przodu, ku furtce, za którą były krakowskie ulice.

W izbie, w której dopiero co ucztowano, pan Gniewosz z Dalewic podchodził po kolei do wszystkich uczestników spotkania i sprawdzał, czy wyzionęli ducha. Na stole i na posadzce leżało siedem ciał, trzech towarzyszy księcia opolskiego i trzech księży towarzyszących Janowi Radlicy, a także Żeruch.

Nad biskupem, pozostającym niczym zwierzę na czterech kończynach wedle ławy, pochylił się pobladły ksiądz Kasjan.

– On żyje! – wykrzyknął przerażony. Książę Opolczyk wykrzywił usta.

– Ale zaraz skona – mruknął. – Gorzej z Mikołajem Lipowskim. Uciekł i gotów wszystko roztrąbić.

– Nie dojdzie daleko – odpowiedział pan Gniewosz. – Co zrobimy, jeśli biskup przetrzyma?

I zastanawiał się głośno:

– Dobić?

Ale Opolczyk nie dał przyzwolenia.

– Idź za Lipowskim. Jest silny i wypił chyba za mało. Za późno zobaczyłem, że się oszczędza. Boję się, że przeżyje, a wtedy lepiej, żeby i biskup nie umarł.

– Ależ, jeśli przeżyje, zdradzi wszystko. Jak się wtedy uratujemy?

Opolczyk pokręcił głową.

– To silna trucizna. Jeśli ten klecha przeżyje, co najmniej rozum mu się pomiesza.

Słyszałem o takich przypadkach. Będzie mógł powiedzieć tylko to, co zapamiętał. A zapamięta, że w dzbanie była trucizna, od której padli także nasi ludzie. Będziemy udawać, że nic nie wiedzieliśmy. Że to kto inny podał truciznę.

Spojrzeniem wskazał na plecy księdza Kasjana. Pan Gniewosz z Dalewic natychmiast zrozumiał, co chce mu przekazać jego książę. Podszedł do kąta, gdzie stały trzy miecze.

– Kasjan? – zwrócił się do księdza. – Który to oręż Mikołaja z Lipowej?

Proboszcz spojrzał na pytającego, popatrzył w kierunku kąta i odpowiedział:

– Ten po lewej stronie.

Pan Gniewosz podszedł, schylił się po pas Mikołaja, wydobył z pochwy jego miecz i popatrzył na oręż pod światło.

– Dobra broń – pochwalił.

Potem niespodziewanie skierował ostrze na głowę Kasjana i ciął, a kiedy duchowny padł na wznak, postąpił krok do przodu i powtórzył cios.

Z zakrwawionym ostrzem w dłoni Gniewosz z Dalewic podszedł do Radlicy. Mały biskup nadal skręcał się po posadzce, rękami i stopami w złotych ciżmach próżno szukając oparcia.

– To tylko jeden cios – powiedział prosząco pan Gniewosz, podnosząc miecz. Ale Opolczyk zatrzymał rękę swojego rycerza.

– Wystarczy – rozkazał. – Raczej wezwij pomoc i niech wszyscy się dowiedzą, że to właśnie my ratowaliśmy przewielebnego biskupa.

Pan Gniewosz wolno opuścił rękę, a na jego ustach pojawił się domyślny uśmieszek.

– Chyba rozumiem – ucieszył się. – Jak kiedyś powiedzieliście, trzeba umieć wykorzystać dla siebie każdą okoliczność.

– Tak właśnie – potwierdził Opolczyk. – Potem znajdź mi tego kucharza. Koniecznie muszę go mieć. Ten szczupak w śmietanie, co za cudo!

Mikołajowi z Lipowej wydawało się, że biegnie ulicami Krakowa i krzyczy wniebogłosy o wielkiej zdradzie, o tym, że trzeba się bronić, że trzeba chwytać za broń. A tymczasem szedł ledwie, potykając się, padając i znów się podnosząc, a z jego ust wydobywało się tylko charczenie.

Dziwował się, że choć tak wielu ludzi było wokoło, nikt nie zwracał na niego uwagi, nikt nie udzielił pomocy i nikt nie słuchał, co ma do powiedzenia o wielkiej, niesłychanej zbrodni.

Zaczepiał ich, chwytał za rękawy, zachodził drogę, ale nikt nie chciał udzielić mu pomocy i nikt nie chciał dać posłuchu. Patrzyli za nim, ustępowali drogi, ale nikt nie zapytał o szczegóły, nikt nie pobiegł z ostrzeżeniem, nikt się nie przejął jego słowami.

Mikołaj nie wiedział, że brudny od upadków, w podartych szatach, słaniający się, czołgający się lub idący na kolanach, brany był za szaleńca, któremu lepiej potakiwać i ustępować z drogi.

Mikołaj szedł na Wawel, żeby uprzedzić o tym, co miało się zdarzyć, o zamachu, zdradzie, porwaniu, przekupstwie, zbrodni. Nikt po drodze nie chciał mu dać wiary, nikt nie chciał wysłuchać. Ale przecież królowa Jadwiga nie odwróci uszu od jego słów i na pewno uwierzy, jak kiedyś uwierzyła Hedwidze...

Hedwiga. Musi ocaleć, wytrzymać dla niej. I dla synów, bo ma przecież synów, dla których musi przeżyć i przeżyje. Musi tylko dotrzeć do królowej.

Siostra Sabina

Siostra Sabina zabawiła zbyt długo w ratuszu, w sprawach, jakie klasztor klarysek miał do kupców sukiennych, i szła teraz do siebie niezadowolona, że zrobiło się tak późno.

Szybkim krokiem prawie przebiegła rynek na ukos, zastanawiając się, czy nie będzie musiała się tłumaczyć z opóźnienia. Na szczęście matki Anicety nie było w klasztorze, bo na kilka dni pojechała do Sącza.

Przed bramą klasztoru siostra Sabina ujrzała żebraków, którzy jak zwykle czatowali na objawy zakonnego miłosierdzia, ale teraz z pośpiechu przegoniła ich nieco dalej, za kościół świętego Andrzeja, żeby nie blokowali ulicy i przejścia do bramy.

Odsunęli się niespiesznie, ale jeden z nich nadal spał sobie w najlepsze i nie zareagował na jej ostre polecenie, aż musiała użyć pięty swojego sandała.

Kopnięty nie wstał jednak, a ledwo się poruszył i jęknął. Siostra Sabina zamierzała wymierzyć mu dużo boleśniejszego kopniaka, kiedy nagle leżący wydał się jej dziwnie znajomy. Krzyknęła z przerażenia, poznając w poobijanym, leżącym w wymiocinach człowieku możnego rycerza, Mikołaja z Lipowej.

– Mikołaj! – krzyknęła, szarpiąc go za ramię. – Co się stało? Czemu leżysz tutaj?

Otworzył oczy, zobaczył twarz w zakonnym welonie i uznał, że musi jeszcze raz spróbować.

– Biskup Jan... – wycharczał. – Biskup Jan otruty. Królowa... w niebezpieczeństwie.

Siostra Sabina przeżegnała się ze zgrozą, a potem zaczęła wołać o pomoc, pobiegła po służbę i siostry. Narobiła takiego hałasu, że wybiegły zaraz i w kilka, chwytając rycerza za ręce i nogi, wniosły go na dziedziniec klasztoru, gdzie siostra Sabina niczym jaki dowódca wydawała polecenia:

– Podajcie mu natychmiast mleka, bo to trucizna. Zanieście do izby i pilnujcie, żeby nie zmarł. A wrota trzymać zamknięte, nikomu nie otwierać, choćby nie wiadomo jak prosił.

Tylko mnie. Odkryłam straszną tajemnicę. O nic nie pytajcie, bo teraz nie czas na wyjaśnienia. Pobiegnę niedaleko i zaraz wrócę, a niech będzie gotowa jaka służebna, żeby pójść na zamek. Szybko, nie ma chwili do stracenia. Która się spóźni na mgnienie oka, resztę życia będzie żałować. No, ruszać się, kwoki!

Pobiegła też zaraz, nie oglądając się, czy wypełniają jej polecenia, a nie minęły trzy pacierze, jak zabębniła pięściami do bramy. – Otwierać! Otwierać na Boga! Pogoń może być tuż!

A kiedy otwarto furtkę, wbiegła przez nią zdyszana, prowadząc przed sobą dwie zakapturzone osoby, które prawie wepchnęła do środka. Nikomu nic nie wyjaśniła, jak oczekiwano, ale biegiem powiodła obie nieznane postaci do klasztoru. Siostry stały na dziedzińcu z ustami otwartymi ze zdziwienia, jednak nie protestowały, bo nawykłe do posłuszeństwa, posłuszeństwem odpowiadały na każdy rozkaz.

Siostra Sabina wprowadziła tymczasem do gościnnej izby dwie obce niewiasty, zamknęła drzwi i dopiero odetchnęła głęboko. – Dzięki Bogu! Tutaj jesteście bezpieczna, miłościwa pani!

Królowa Jadwiga zrzuciła kaptur z głowy i odsunęła płaszcz z ramion, pozwalając, aby go wzięła towarzysząca dama.

– Czy wyjaśnisz mi siostro, co to znaczy? – zapytała spokojnie. – Poszłyśmy z tobą, skoro powiedziałaś o niebezpieczeństwie, ale zaraz musisz nam wyjawić, skąd się ono wzięło i dlaczego nas poganiałaś.

– Wszystko wyjaśnię, miłościwa pani – ukłoniła się zakonnica. – Pozwólcie jednak, że zobaczę najpierw, jak zadbano o tego, który przyniósł te straszne wieści.

Dygnęła pospiesznie i chciała odejść, lecz królowa przytrzymała ją za rękę. – Już cię widziałam, siostro – powiedziała z namysłem. – Ale nie w tym klasztorze. Chyba jesteś tu od niedawna?

– Byłam wam przedstawiona, najjaśniejsza pani. Przed kilku laty udzieliliście posłuchania mojemu przyszłemu mężowi, kiedy przyjechał odwiedzić swoją córkę, Hedwigę.

– Hedwigę? – podniosła brwi królowa. – Moją Hedwigę? Zatem ty, siostro...

– Dziś jestem siostrą Sabiną, miłościwa pani. Ale kiedyś byłam macochą waszej dworki Hedwigi, bo wyszłam za mąż za jej ojca, Janosza z Orkeny, piszącego się też z Potoka.

Wtedy nazywałam się Agnieszka z Dębowca.

Książę Opolczyk opanował Wawel szybko i prawie bezgłośnie. Zupełnie inaczej niż przed czterema laty. Królewski zamek i mieszkająca w nim królowa Jadwiga miały należeć odtąd do austriackiego księcia Wilhelma. Wilhelm syn Leopolda wchodził na Wawel, poprzedzony przez długi szereg swoich ludzi. Tu miała przebywać jego poślubiona w dzieciństwie żona.

I nagle na dziedzińcu, naprzeciw dostojnego gościa, pojawił się stary pokojowiec królewski.

– Imieniem mojej pani, królowej polskiej, Jadwigi, zapytuję was, jakim prawem wchodzicie na to wzgórze i jakim zamierzacie wprowadzać tu swoje porządki?

Książę chciał wyminąć sługę, ale ten nie był skory ustępować z drogi.

– Imieniem mojej pani, królowej Jadwigi, napominam was, książę, i proszę, byście ustąpili.

Bo nie godzi się traktować tak królewskiej siedziby, kiedy pan domu jest nieobecny.

Straszny będzie jego gniew, kiedy powróci.

– Nie groź mi, staruchu – odezwał się Wilhelm. – Nie groź mi, bo przecież to ja jestem jej prawdziwym mężem, a nie ten fałszywy chrześcijanin, którego nazywacie królem, chyba tylko w obawie przed jego czarodziejskimi sztuczkami. Czas przerwać to czarowanie i zaprowadzić tu prawdziwe chrześcijaństwo. Więc zejdź mi z drogi, jeśli nie chcesz stracić głowy.

– Nie zejdę – powiedział pokojowiec. – Nie mogę tego zrobić.

Wtedy podskoczył Opolczyk ze swoimi. – Blokuje drogę księciu! – wykrzyknął. – Zabić zdrajcę!

Dwa miecze podniosły się naraz i oba naraz opadły, a stary pokojowiec legł na dziedzińcu.

Nikt więcej nie odważył się powstrzymywać zdobywców.

– Teraz do królowej – nakazał książę Wilhelm. Poszli spiesznie do wschodniego skrzydła zamku, gdzie spodziewali się zastać panią Jadwigę. Książę Wilhelm znał bardzo dobrze tę drogę.

Przebył ją przed czterema laty, kiedy próbował dopełnić swoich dziecięcych ślubów z panią wawelską.

Przebiegli schody, korytarze i komnaty, ale nigdzie nie zastali królowej. Coraz bardziej gniewny książę walił po łbach napotykanych dworzan i sługi.

– Gdzie królowa? – wołał z wściekłością. – Gdzie moja żona?

Ale nikt mu nie mógł udzielić pewnej odpowiedzi. Jedni powiadali, że modli się w katedrze, inni twierdzili, że poszła na miejski rynek, jeszcze inni słyszeli, że wybrała się do Niepołomic.

Wilhelm uważał, że wszyscy kłamią i bronią mu dostępu do pani Jadwigi, nakazał szukać dalej i sam prowadził poszukiwania. W sypialnej komnacie królowej zajrzał nawet pod łoże i za zasłony na ścianach, nie zastając po pani Jadwidze najmniejszego śladu.

Tylko srebrny ptak na patyku, dar, jaki kiedyś Wilhelm ofiarował narzeczonej, stał na okiennym parapecie. Widok ten dodał księciu sił, bo świadczył, że pani Jadwiga pamięta dawnego narzeczonego i może nawet marzy, by powrócił i niczym rycerz z baśni wyrwał ją z objęć złego czarownika.

Gorączka paliła i Mikołaj syn Jeno ciskał się na łożu, odrzucając przykrycie. Ktoś położył mu na czoło zimny okład, pan z Lipowej z trudem otworzył oczy.

Nie pamiętał, w jaki sposób znalazł się w tej izbie, ale dobrze wiedział, co się wydarzyło ostatnio, więc próbował się zerwać i pędzić, aby dopełnić zadania.

Szara zakonnica siłą przytrzymała go na posłaniu.

– Zostańcie, panie – przemówiła łagodnie. – Jesteście chorzy, a medyk zabronił wam wstawać.

– Muszę iść – upierał się Mikołaj. – Muszę iść, bo...

– Nie musicie – wyjaśniła. – Kazano mi powtórzyć, że nie ma już niebezpieczeństwa.

Mikołaj odetchnął i łakomie spojrzał na stojący obok dzbanek. Czuł palenie w żołądku, w przełyku i w gardle. – Dajcie wody – poprosił.

Ale zakonnica nalała ledwie odrobinę do małej miseczki. – Medyk pozwolił tylko na jeden łyk.

Mikołaj pochwycił miseczkę, wypił łapczywie i opadł na posłanie. – Sam tu przyszedłem?

Bo zda mi się, że ktoś mnie tu przyniósł.

– Siostra Sabina znalazła was przed bramą i wezwała pomocy. Jesteście, panie, w klasztorze klarysek.

Nagle zakonnica zachichotała cichutko.

– Osiem nas było, panie, do niesienia, a ledwie poradziłyśmy sobie z wami. A łoże chyba musiałoby być dwakroć dłuższe, byście mogli się wyprostować.

Mikołaj zawstydził się, bo z pościeli wystawały jego gołe łydki, i natychmiast podkulił nogi. Zakonnica znowu nalała wody do miseczki.

– Wypijcie, ale na razie więcej wam dać nie mogę. Mikołaj zerknął w stronę okna i zdziwiony zobaczył, że jest za nim ciemno.

– To już noc chyba? – zapytał. – Długo tu leżę?

– Od wczoraj. Dzisiaj już wtorek.

– A na mieście? Co na mieście? A w zamku? Zakonnica nie zaspokoiła jego ciekawości.

– Tego zupełnie nie wiem, panie, bo niewiele wiem o życiu za bramą. Ale zaraz przyjdzie tu siostra Sabina, ona odpowie na wasze pytania.

– Siostra Sabina? Ta, która mnie znalazła? – Tak.

– Czy możecie poprosić, żeby przyszła teraz? Czuję się już znośnie, tylko mnie piecze w żołądku. Muszę się kilku rzeczy dowiedzieć. Proszę, siostro. To naprawdę ważne sprawy.

Posłusznie wstała ze stołka.

– Jeśli sobie tego życzycie, panie. Pójdę poprosić siostrę Sabinę.

Wyszła też zaraz, ale zabrała ze sobą dzbanek.

– Żeby was nie kusił.

Mikołaj opadł na łoże, niecierpliwie czekając na wizytę siostry Sabiny. Przed oczami miał ciągle widok wzniesionych kubków i to, jak biskup Jan osuwa się na ławę, a z ławy spada na posadzkę.

– Panie Mikołaju!

Otworzył oczy na dźwięk nowego głosu. Stała przed nim starsza wiekiem zakonnica, o bardzo znajomej twarzy. – Pani Agnieszka? – zawołał zdumiony. – To i wy tutaj?

– Siostra Sabina to ja – wyjaśniła krótko.

– A pani królowa? – pytał gorączkowo. – Czy ją ostrzeżono? Czy wiecie, jak straszny spisek przygotował książę Opolczyk?

– Nie martwcie się. Najjaśniejsza pani jest zupełnie bezpieczna.

Zmoczyła szmatkę i przyłożyła na czoło leżącego.

– Byliście u bram naszego klasztoru – wyjaśniła. – Cud prawdziwy, że was w ogóle zobaczyłam, tak źle wyglądaliście. I bełkotaliście okropnie, z trudem mogłam was zrozumieć. Cud to także, że gdy zrozumiałam o kogo chodzi, wiedziałam jak ostrzec królową.

– A spisek? Czy się udał? Czy książę Opolczyk dopiął swego?

– Zajął Wawel, ale większość miasta opowiedziała się przy naszej pani i jej prawowitym małżonku. Cechy odmówiły podporządkowania się Opolczykowi i księciu Wilhelmowi, więc niewiele mogli wskórać. Nie byłam w Krakowie, kiedy przed czterema laty książę Wilhelm był tu po raz pierwszy, ale podobno rzecz się przedstawiała zgoła inaczej. Wtedy miasto udzieliło mu poparcia, teraz jawnie jest przeciw.

Mieszczanie posłali gońców po pomoc i tylko patrzeć, jak ta nadejdzie. A wtedy będzie po buntownikach. Mikołaj odetchnął z ulgą.

– Dzięki Bogu!

Poprawił okład na głowie. Na wszystko spoglądał już z większą nadzieją. Ale znowu zobaczył obraz z plebanii kościoła świętego Floriana, jakby zatrzymany pod powiekami.

– Biskup Jan chyba coś przeczuwał, bo prosił mnie, żebym nie pił przy uczcie i zważał na to, co będzie mówione przy stole. Ale przecież trudno mi było zgadnąć, że książę Opolczyk może porwać się na samego krakowskiego biskupa. Kiedy książę wzniósł toast za zdrowie Ojca Świętego, wypiłem i ja z mojego kubka. Trucizna musiała być w dzbanie, co go chwilę przedtem przyniesiono. Biedny biskup Jan! Od razu padł na ławę, a potem na posadzkę. Zdążył tylko krzyknąć, żebym uciekał. Niechaj mu Bóg odpuści grzechy i da wieczne odpoczywanie...

Zakonnica przeżegnała się szybko.

– Jeszcze się za niego nie módlcie. Biskup Jan żywy, choć bardzo chory i może śmierć nad nim.

– Żywy! – Mikołaj aż krzyknął z radości. – Chwała Bogu! A skoro ja czuję się wcale dobrze, to może i on... Spróbował się podnieść, ale źle obliczył siły i nie udało mu się samodzielnie wstać z posłania.

– Biskup Jan żyje – powtórzyła siostra Sabina. – Żyje, bo książę Opolczyk kazał wezwać pomoc, kiedy ów upadł na podłogę, a i on sam umiał zachować się jak na lekarza przystało.

Ale tylko jeden Bóg wie, jak będzie dalej.

– Książę wezwał pomoc? – zdumiał się Mikołaj. – Ale przecież to on sam...

W głowie kręciło mu się widać bardziej, niż początkowo myślał. Może czegoś nie wiedział, może coś źle zrozumiał. Miał ochotę porozmawiać o tym, wypytać o wszystko i wszystko wyjaśnić, ale siostra Sabina podniosła się z zydla.

– Jutro pomówimy o tym wszystkim – powiedziała. – Teraz odpocznijcie i nabierzcie sił, bo nigdy jeszcze nie widziałam was w tak złym stanie. Dzięki Bogu nie grozi wam już niebezpieczeństwo. Medyk zapowiedział, że jeśli sami się obudzicie i będziecie pamiętać mowę, wyzdrowiejecie. Tu możecie się czuć bezpiecznie. Nikt was nie znajdzie, a gdyby nawet wiedział, gdzie jesteście, nie przejdzie przez bramy i klauzurę. Odpoczywajcie, jutro porozmawiamy, kiedy wrócicie do sił. Przyślę wam tutaj naszego ogrodnika. Posłuchajcie, co wam powie i bądźcie uprzejmi zastosować się do jego pouczeń. On zadba o was i zaprowadzi do ustępu w taki sposób, abyście nie spotkali sióstr. Nie wolno wam widzieć nikogo więcej poza kilkoma osobami. I tak złamałyśmy wiele zakonnych przepisów, wpuszczając was za klauzurę.

Rano, gdy Mikołaj odbył już toaletę, przyczesał włosy, założył ubranie, jakie mu dostarczono, bo jego własne wrzucono do ognia, znów pojawiła się siostra Sabina. – Widzę, że medyk miał rację – zawołała na powitanie. – Dzięki Bogu! A i waszemu ojcu.

– Mojemu ojcu? – zdziwił się Mikołaj.

– Byliście zatruci, a pamiętałam, jak kiedyś wasz ojciec opowiadał, że w takich razach dobrze jest dać zatrutemu napić się mleka, bo to zwalcza truciznę. Nie zawsze, ale może pomóc. Kazałam wlać wam w gardło tyle, ile tylko się zmieściło.

– Bóg wam zapłać – szepnął Mikołaj. Siostra Sabina uśmiechnęła się.

– To dla Hedwigi – powiedziała poważnie. – Dla Hedwigi i waszych dzieci. Bo prawdę mówiąc, o nich głównie pomyślałam, gdy was zobaczyłam. Co stałoby się z nimi, gdybyście pomarli.

– I ja myślałem o nich – przyznał Mikołaj z pewnym zawstydzeniem.

Siostra Sabina poklepała leżącego po ręce.

– Jest tu ktoś, kto chciałby z wami porozmawiać o owych wydarzeniach. Czujecie się na siłach przypomnieć sobie tamten dzień?

– Chyba tak. Wszystko dokładnie pamiętam, choć, prawdę mówiąc, nie wszystko chyba rozumiem. Bo na przykład...

– Jej o tym opowiecie – przerwała siostra Sabina. – Chyba już czeka za drzwiami.

– Jej? – zdziwił się Mikołaj. – Niewieście?

– A kogoście się spodziewali? Przecież to niewieści klasztor. Jedynie dla was zrobiłyśmy wyjątek i też tylko dlatego, że nie ma akurat z nami surowej matki Anicety. Oj, da mi ona reprymendę!

Siostra Sabina ruszyła do drzwi, a po chwili weszła do izby młoda piękna niewiasta o złotych włosach, spiętych nad czołem srebrnym diademem.

Mikołaj syn Jeno nigdy jej wcześniej nie widział, ale natychmiast domyślił się, kim jest gość w brunatnej sukni, i próbował zerwać się z posłania. W porę jednak przypomniał sobie, że nie wypada pokazywać się w niekompletnym stroju, więc tylko naciągnął wyżej prześcieradło służące mu za przykrycie.

– Najjaśniejsza pani!

Królowa ręką dała znak, aby się nie podnosił.

– Zostańcie w łożu, panie Mikołaju i nie róbcie sobie ceregieli. Przyszłam odwiedzić chorego i, jak zawsze wiedziałam, wiernego przyjaciela.

Usiadła na zydlu, zaplatając dłonie, białe, o długich pięknych palcach.

– Bardzo jestem rada, że was wreszcie poznałam, panie Mikołaju – uśmiechnęła się. – Moja najukochańsza Hedwiga tyle mi o was opowiadała, że wydaje mi się, że znam was dobrze...

– Dziękuję, miłościwa pani – szepnął Mikołaj. Był oszołomiony bliską obecnością królowej i tym, że traktuje go tak serdecznie i przyjaźnie. I był szczęśliwy, że przyczynił się do tego, że nie stała się ofiarą zasadzki książąt Opolczyka i Wilhelma.

– Jakże jestem szczęśliwa, że mam tak wiernych i serdecznie oddanych przyjaciół – mówiła pani Jadwiga. – Wiem już, co się stało, a wy wiecie, że wasze poświęcenie nie poszło na marne. Czy teraz zechcecie opowiedzieć mi dokładnie o wszystkim, jak pamiętacie, panie Mikołaju? Wiemy dotąd, że podczas śniadania podano zatruty napój, a podał go ksiądz Kasjan, proboszcz od świętego Floriana, po wypiciu zaś napoju niektórzy cudem ocalili życie.

– To prawda, miłościwa, pani, że napój podał ksiądz Kasjan. Ale wszystko działo się na polecenie i rozkaz księcia Opolczyka. On zaprosił na spotkanie biskupa Jana, on kazał podać owo wino, mówiąc że jest tylko dla najgodniejszych gardeł. Biskup Jan potwierdzi zapewne moje słowa, gdy tylko wydobrzeje. Książę najpierw próbował go przekupić, a potem groził. Kiedy odezwały się dzwony na Anioł Pański, śmiał się i powiedział, że to znak dla spiskowców, a jego ludzie zajęli już Wawel i całe miasto. Królowa zmarszczyła brwi.

– Czy aby na pewno dobrze wszystko zapamiętaliście? To poważne oskarżenie, panie Mikołaju. Wierzę wam, ale czy aby na pewno się nie mylicie?

– Przysięgam, że tak właśnie było, najjaśniejsza pani. Książę Opolczyk mówił o królu Władysławie, że jest królem nieprawym, a o was... Zawahał się.

– A o mnie? – zapytała spokojnie pani Jadwiga.

– Że jesteście, wybaczcie, to tylko jego słowa, stworzeniem małego rozumu, które nie pojmuje, na czym polega interes całego kraju. I twierdził, że nadal obowiązuje wasz ślub, z księciem Wilhelmem.

Ręce pani Jadwigi, które trzymała teraz jedną na drugiej, drżały.

– Rozumiem wszystko – powiedziała. – Mówcie dalej. Więc najpierw próbowano przekupić biskupa Radlicę, a potem otruć, gdy nie zgodził się na warunki księcia. Czy tak?

– Tak właśnie, miłościwa pani. Książę pokazał dokument, a wtedy biskup Jan zrozumiał, co szykują i zaczął okropnie krzyczeć, że nigdy na to nie zezwoli, a wszystkim ujawni plany zamachu.

– Wyście pili mniej, na rozkaz pana biskupa. Więc spodziewał się zasadzki?

– Myślę, że się spodziewał, miłościwa pani. Ale kiedy książę Opolczyk zaczął uspokajać, tłumaczyć zgodnie, a potem wzniósł toast za zdrowie Ojca Świętego, nie sposób było odmówić...

– Ach tak? I co było dalej? Wy, ponieważ nie piliście, wcześniej zrozumieliście, co się święci, powaliliście księdza i uciekliście?

– Powaliłem księdza? – zdziwił się Mikołaj. – Tego nie pamiętam.

– Nie pamiętacie, jak go uderzyliście mieczem? Mikołaj poprawił się na posłaniu i przymknął oczy. Książęta naprzeciw, ksiądz Kasjan pomiędzy nim a drzwiami...

– Nie, miłościwa pani – powiedział stanowczo. – Jeśli nie żyje, nie z mojej ręki zginął.

Biskup Jan krzyczał, żebym uciekał. Nie było czasu ni okazji sięgnąć po oręż, bo jak inni odstawiłem miecz pod ścianę. Popchnąłem księdza i skoczyłem do drzwi. Pan Gniewosz rzucił za mną nożem, ale nie trafił. Pamiętam to dokładnie, wasza królewska mość...

Biskup Jan na czworakach przy ławie, naprzeciw za stołem książę Opolczyk i pan Gniewosz, przy drzwiach ksiądz Kasjan... Wszyscy inni nie żyli już chyba, bo leżeli wokoło. Myślę, że chcieli mnie zatrzymać, a gdy się nie udało, zrozumieli, że mogę zawiadomić wszystkich, więc posłali po ratunek dla pana biskupa. Ksiądz Kasjan zaś zginął, bo był niewygodnym świadkiem i mógłby słowom książąt zaprzeczyć.

Teraz pewnie wszystko zrzucą na niego.

Królowa Jadwiga zacisnęła palce.

– Cóż za okrutny plan!

– Biskup Jan potwierdzi zapewne moje przypuszczenia, najjaśniejsza pani. Nie wiem, co było dalej, bo pamiętam tylko, jak próbowałem szukać pomocy, ale nikt mnie nie słuchał.

Dopiero pani Agnieszka, chciałem powiedzieć siostra Sabina, mnie odratowała.

– Zdążyliście jednak powiedzieć dość, żeby mnie powiadomiła na czas o wszystkim i ukryła. Dziękuję wam z całego serca, rycerzu. W imieniu własnym i w imieniu mojego prawowitego małżonka, który z pewnością nie zapomni o waszych zasługach.

– Nie dla zasług, miłościwa pani...

– Wiem – przerwała królowa Jadwiga. – Wiem o tym. Ale dobre uczynki na ziemi nie powinny zostawać bez nagrody. Wrócimy do tego jeszcze. Tymczasem proszę was usilnie, panie Mikołaju, byście wszystko, co wiecie, zachowali przy sobie, aż do czasu, gdy przyjdzie pora rzecz całą rozpatrzyć i osądzić. Czy mogę na to liczyć?

– Tak, miłościwa pani.

Królowa Jadwiga uśmiechnęła się ze smutną ulgą.

– Dziękuję wam, panie. A przy okazji, czy to prawda, że kiedy byliście w niewoli krzyżackiej, mówiliście, że jesteście rycerzem królowej polskiej? Mikołaj zawstydził się nieco.

– Prawda, najjaśniejsza pani.

Pani Jadwiga pochyliła się nieco nad posłaniem.

– A skoro rozmawiamy szczerze, czy odpowiecie mi na jeszcze jedno pytanie, na które od dawna chciałabym znać odpowiedź?

– Pytajcie, najjaśniejsza pani.

– Wszak zawsze kochaliście Hedwigę?

– Tak, miłościwa pani.

– Czemu więc tak długo zwlekaliście z tym, aby jej o tym powiedzieć? Nie wyobrażacie sobie nawet, jakie męki przeżywała.

– Byłem ślepy, miłościwa pani. Ślepy.

– A teraz, panie Mikołaju? Co myślicie o tym teraz, kiedy jesteście już żonaty, kiedy Hedwiga urodziła wam, jak słyszałam, dwóch dorodnych syneczków?

Mikołaj czuł się zawstydzony, ale nie wiedzieć czemu ufał łagodnemu spojrzeniu królowej i pragnął jej dać szczerą odpowiedź.

– Wiem, że to wy, najjaśniejsza pani, namawialiście Hedwigę, aby nie porzucała myśli o poślubieniu mnie. Moja wdzięczność za to nigdy nie wygaśnie.

– To jest odpowiedź na moje pytanie?

– Tak, miłościwa pani.

– Więc nie żałujecie?

– Nie żałuję, miłościwa pani. Jeśli wolno mi jeszcze dodać, to wówczas, gdy zrozumiałem, że wypiłem truciznę, myślałem, że to już może być koniec mojego życia. I pomyślałem o Hedwidze. Bardziej bolało, że więcej mogę jej nie zobaczyć, że będzie płakać. Bardziej bolało niż to, że koniec wszystkiego jest bliski.

– Tedy przyczyniłam się do dobrego związku – uśmiechnęła się pani Jadwiga.

A po chwili królowa, opuszczając izbę chorego, rzuciła jeszcze półgłosem:

– Moja kochana, Hedwigo. Jakże jesteś szczęśliwa! I jakże ci zazdroszczę!

Czekająca za drzwiami siostra Sabina odwróciła się. – Słucham, miłościwa pani?

– Nic, siostro. Mówiłam, że pan Mikołaj dobrze wygląda i modliłam się o zdrowie dla biskupa Jana.

Kraków tymczasem nie opuścił swojej królowej. Książę Opolczyk ani sam, ani przez swoich szpiegów nie mógł dowiedzieć się, gdzie przebywa, a tylko w niewielu miejscach miasta mógł się czuć bezpiecznie i swobodnie. Na każdym kroku dumni mieszczanie dawali mu odczuć, że nie uznają za swojego pana ani jego, ani księcia Wilhelma, choć przecie ledwo cztery lata wcześniej wszyscy gotowi byli paść im do stóp.

Ale teraz było inaczej. Teraz był w Polsce król, prawowity władca, uznawany przez papieża, i nikt nie śmiał podnieść ręki na jego panowanie.

Niby Opolczyk trzymał zamek i szachował miasto, ale niewiele mu z tego przyszło.

Królewscy urzędnicy odmawiali wykonywania poleceń, nie chcieli podpisywać dokumentów, nie wiedzieli, gdzie szukać pieczęci. Żołnierze byli niechętni, a służba powolna. Kler, kiedy rozeszła się wieść o próbie otrucia biskupa Jana, wręcz wrogi. Wieści o zbliżaniu się oddziałów króla Jagiełły coraz dokładniejsze.

Po dziesięciu dniach książę Opolczyk powiedział do księcia Wilhelma: – Będziemy musieli ustąpić. Tylko patrzeć królewskich chorągwi.

Niedoszły narzeczony, mąż i władca szarpał w zdenerwowaniu wąsa, ale sam wiedział, że nic nie można poradzić. Zwlekał dwa dni, próbując tu i tam podsypać złotem, obietnicami nadań i zaszczytów. Ale nie było w Krakowie tych, od których zależała siła królestwa, bo większość panów polskich znajdowała się w innych ziemiach albo przy królu.

Trzeba więc było wypuścić uwięzionych dostojników i tych, co sprzeciwiali się obecności księcia Wilhelma na Wawelu. I trzeba było zbierać się do odwrotu.

Czternastego dnia Wilhelm dosiadł konia i nie oglądając się, opuścił siedzibę królów polskich. Ale żeby pokazać, że nie ucieka, a jedynie odchodzi, z własnej woli, postanowił przejechać przez dumne miasto, aby mogli go zobaczyć mieszczanie i gawiedź.

Ledwo zjechał ze wzgórza i znalazł się na Grodzkiej ulicy, w środku długiego pochodu zwolenników, kiedy przez gwar tłumu dobiegł go znajomy głos.

– Wilhelmie!

Odwrócił się, zaskoczony, niedowierzający, że znalazł ją w ostatniej chwili, kiedy już prawie odjechał. Zamarł, rozpoznając panią Jadwigę, piękniejszą jeszcze, niż pamiętał, bardziej jeszcze dostojną.

Stała w otwartej furcie klasztoru klarysek, w otoczeniu licznych zbrojnych, wśród nich słynących z gwałtowności krakowskich rzeźników. Wśród kilkunastu dobrze uzbrojonych panów wyróżniał się wzrostem Mikołaj z Lipowej. Książę pomyślał z żalem, że gdyby nie odporność tego człowieka, może miałby szansę, ale zaraz porzucił te myśli. Nie dlatego odchodził, że jakikolwiek człowiek okazał się od niego silniejszy czy sprytniejszy.

Odchodził, bo nikt go tutaj nie chciał.

Zeskoczył z konia, podbiegł. – Pani – ukłonił się. – Oto cię szukam od wielu dni...

– Niepotrzebnie – odrzekła, nie ruszając się z miejsca. – Niepotrzebnie przyszedłeś tutaj i niepotrzebnie posiałeś zamęt. Kiedyś, dawno temu, umówiliśmy się na coś dla nas ważnego, ale odjechałeś bez pożegnania. Uciekłeś, bo nas rozdzielono. Tak chciał widać los, taka była Boża wola. I ani ja, ani ty nie powinniśmy się jej nigdy przeciwstawiać.

– To tylko źli ludzie nas rozdzielili – próbował tłumaczyć się Wilhelm.

– Ale to nie oni chyba kazali ci mówić o mnie rzeczy przykre a nieprawdziwe.

– To potwarz – oburzył się. – Przecież ja nigdy...

– Odejdź – powtórzyła. – Odejdź w pokoju i nigdy tu nie wracaj. Jestem żoną innego człowieka. I nie jestem w niewoli, jak pewnie myślisz. Wyszłam za niego wedle mojej woli. Bez miłości może, ale wedle mojej woli i wedle woli Boskiej.

– Ale...

– Nic tego nie zmieni. A nam niech zostaną choćby tylko strzępki wspomnień, dziecinnych, ale miłych. Nie niszcz tego i odejdź, Wilhelmie.

Odwróciła się i odeszła szybko, zamykając za sobą mocną furtkę klasztoru.

Zostali uzbrojeni mieszczanie i Wilhelm, jak zawsze niezdecydowany, niepewny. Aż nadjechał książę Opolczyk i niemal siłą odciągnął go znowu na ulicę, której środkiem szła kolumna zbrojnych.

– Złe wieści – mówił Opolczyk. – Odsiecz idzie i jest już blisko.

– Widziałem ją – rozmarzył się Wilhelm, który jakby nie usłyszał ostrzeżenia. – Widziałem królową. Jest taka piękna.

– Co mówicie? A, tak, zapewne. Ale trzeba nam szybko stąd uchodzić, książę. Bo idzie odsiecz. Słyszycie, panie?

W klasztornym korytarzu siostra Sabina ze zdziwieniem zobaczyła płaszcz na ramionach królowej..

– Wychodziliście, miłościwa pani? Sama? Przecież to niebezpieczne.

– Nic mi nie groziło – zaprzeczyła Jadwiga. – Wychodziłam tylko na krótko. Trzeba mi było pomówić przez chwilę z kimś znajomym.

– Kto to taki, miłościwa pani? Ktoś ważny?

– Nie, siostro. To tylko ktoś, kogo znałam dawno temu, kiedy byłam jeszcze dzieckiem.

Chciałam się przekonać, jak teraz wygląda i czy go poznam.

– I poznaliście, miłościwa pani?

– Poznałam. Ale tylko tyle. Zobaczyłam i koniec. Nawet się cieszę, że więcej go już nie ujrzę. Przy okazji dowiedziałam się, że nadciąga odsiecz. Mam nadzieję jednak, że nie za szybko. Chętnie zostanę tu jeszcze kilka dni, siostro Sabino.

Saga rodu z Lipowej 11

Złota kałuża

Papieski legat

Wiosna 1390

Uklęknij! – nakazała pani Alena. Mikołaj syn Jeno westchnął.

Jego ludzie stali już na podwórzu w pełnej gotowości, a tu matka jeszcze go zatrzymuje. Jakże jednak nie miał do niej zajechać przed spodziewaną długą drogą i nie odebrać błogosławieństwa.

– Ależ, matko! – powiedział, z trudem opanowując zniecierpliwienie. – Czyżbyście zapomnieli, że od dawna jestem dorosły, mam żonę, dzieci i dziesiątki razy byłem już w boju? Nie traktujcie mnie jak niedojrzałego otroka.

Pani Alena nie odeszła jednak od drzwi.

– Twój ojciec – wyjaśniła – jest daleko bardziej doświadczony w wojnach, a do dziś słucha moich rad. Więc i tobie wypada usłuchać. Tylko głupiec biegnie do walki bez zastanowienia i należytego przygotowania.

Musiał więc wysłuchać licznych porad i pouczeń, a potem ukląkł na oba kolana i z pochyloną głową odebrał błogosławieństwo.

– Niechaj cię Bóg zachowa od złej przygody, mój synu – powiedziała uroczyście pani Alena i zawiesiła mu na szyi rzemień z małym, płaskim pudełeczkiem, noszącym na wierzchu wyraźny znak krzyża. – A relikwie świętego Dunstana niechaj cię ochraniają od ran i od ciosów. I ochronią, skoro zamiast bawić przy żonie i dzieciach, musisz gonić po świecie.

Mikołaj z szacunkiem ucałował relikwiarz. Szczątki świętego Dunstana ofiarował dawno temu panu Jeno ojciec Ambroży, stary zakonnik i przyjaciel domu. Jakiś czas potem kości z prawej dłoni świętego zostały podzielone, wykonano na nie dwa pektorały do noszenia na szyi, aby obaj panowie z Lipowej mieli stosowną osłonę podczas wojennych wypraw.

Mikołaj podniósł się z klęczek.

– Muszę iść, matko – powiedział, schylając się do jej rąk. – Proszę was, byście mieli staranie o moją Hedwigę i chłopców. Powrócę tak szybko, jak rycerska służba pozwoli.

Pani Alena pogładziła syna po włosach gestem, który pamiętał z dzieciństwa. – Chyba nigdy nie przestaniesz rosnąć – uśmiechnęła się. – Dawniej myślałam, że twój ojciec jest najwyższy ze wszystkich znanych mi ludzi, a ty przerosłeś go już o pół głowy.

Mikołaj głową dotykał powały. W całej Dolinie nie było równie wysokiego rycerza, a zdawało się, że Mikołaj rośnie jeszcze, choć miał już prawie dwadzieścia pięć lat.

– Ojciec Ambroży opowiadał kiedyś, że daleko na południu jest kraj, gdzie ludzie rosną i na siedem łokci wysoko – zaśmiał się Mikołaj. – Ale ja nie chciałbym być do nich podobny.

Dzień dopiero się zaczynał, a mieli już za sobą wiele pracy.

Liczna świta panów z Polski, litewskich bojarów, dostojników i rycerzy z obu krajów z należytym szacunkiem otaczała papieskiego wysłannika, który zatrzymał się na brzegu Niemna.

Kardynał Giovanni de Corleone, legat papieża Bonifacego, sprawdzał, jak przebiega chrzest pogańskiej Litwy i czy prawdą są zapewnienia, których nie szczędził Ojcu Świętemu król Jagiełło w wysyłanych do Rzymu listach.

Mikołaj syn Jeno był ich tłumaczem.

W długiej kolejce ludzi, których przyprowadzono tu o świtaniu, stali zarówno rycerze, jak i ludzie prości. Najpierw podchodzili do pisarza, który zapisywał ich imiona, a obok imion czynił odpowiednie uwagi, dyktowane przez miejscowych panów i dostojników. Potem z niejaką obawą, którą tłumili w sobie ukłonami, mijali wysoki stolec z oparciem, gdzie zasiadał ów tajemniczy i groźny pan w purpurowej szacie i takimże kapeluszu.

Pisarze zapisywali, a zapisani na listę mogli odejść dalej, na płyciznę Niemna, tam zanurzano ich w wodzie, aż wreszcie szli ku miejscu, gdzie stały wozy króla. Z wozów każdemu ochrzczonemu wydawano nową białą koszulę.

– Czapla – powtarzał pisarz, wpisując imię na kartę. – Ochrzczony.

– Pewna starsza niewiasta od Erajgoły.

– Szlachetny pan Manno z synami.

– Młodzieniec.

– Bracia.

– Kowal i jego pomocnik.

– Żona szlachetnego rycerza.

Czasem legat zadawał pytanie, ale w większości przypadków ograniczał się do polecenia, żeby stający przed nim uczynił święty znak krzyża lub też powiedział kawałek modlitwy.

– Ojcze Nasz... – zaczynał szybko pytany i żegnał się, po katolicku, z lewej do prawej, czasem najpierw odwrotnie, na ruską modłę, ale potem zaraz się poprawiał.

– Ojcze Nasz... – powtarzał.

– Co dalej? – interesował się legat.

Pytany spoglądał po swoich towarzyszach, rodzinie i sąsiadach albo patrzył na Mikołaja. Stojący za plecami dostojnika duchowni marszczyli brwi i podpowiadali.

– ... któryś jest w Niebiosach...

– któryś... któryś...

– jest w Niebiosach...

– ... w Niebiosach – kończył pytany i uśmiechał się zadowolony.

Giovanni de Corleone dyktował zapiski, ciekawił się tym lub tamtym, pytał o imiona chrzestne, bez żadnego znużenia potakując nad niezliczonymi Janami, Pawłami, Markami, Aleksandrami...

– Więc zostaliście ochrzczeni? – pytał Mikołaj w imieniu legata.

– Tak, wasza dostojność – kłaniał się chłop w kożuchu. – A jakże.

Ochrzczeni.

– Dawno?

– Czy dawno? No, jakoś tak... Będzie może ze dwa roki...

– Dobrze. Dwa lata temu. Wyście kmieć, któremu dano imię Łukasza?

– Jakieś mi dali, ale wszyscy wołają po dawnemu: Bojko.

– Mówi, że ochrzczono go imieniem Łukasz – tłumaczył Mikołaj. – A kto jeszcze z wami?

– Wszyscy, panie, wszyscy. Wedle pańskiego rozkazania.

Wszyscy, do ostatniego człowieka w osadzie.

– Powiada, że z nim ochrzczono całą osadę – tłumaczył Mikołaj.

– Niech opowie, jak się to odbyło – polecił legat. Mikołaj powtórzył polecenie, chłop zbladł i złożył ręce jak do modlitwy.

– Wszystko powiem – zapewnił szybko. – Było tak, że całą osadę wzięli, a tylko Mary nie ochrzcili. Bo to przyszli zbrojni pana Dawnuta i powiedzieli, że teraz będzie nowa wiara, i trzeba się nowym bogom pokłonić. I kazali nam wszystkim iść do grodu, a kto nie pójdzie, dostanie sto rózeg albo i gorzej. No to poszliśmy nad rzekę, jak kazali. A tam luda, aż ciemno. Przyszli tacy w długich czarnych sukniach i porachowali nas, a potem kazali wejść w wodę i każdego po kolei zanurzali ze łbem. Młodych i starych, baby i dzieciaki też.

– Poszliście dobrowolnie porzucić starą wiarę.

– Dobrowolnie, panie. Zbrojni powiedzieli, że wszyscy mają iść dobrowolnie, bo opornych siłą zaciągną. To pewnie, że poszli my po dobrej woli. Tylko Mara, najstarsza moja, w chałupie się została, ale, wielki panie, ona niewinna. Bo zęby ją akurat bolały, o, jak spuchła! I nawet jej nie było wtedy, co to przyszli ludzie i powiedzieli, że trzeba iść. Wybaczcie, szlachetny panie, my wszyscy znali rozkazanie wielkiego kniazia i wszyscy my poszli, nawet z małymi, najmłodszymi dzieciakami, a tylko ona jedna się została. To chyba nie jest wielka wina. Bo wiecie, rychło pomarły najmłodsze, a ludzie powiadają, że to pewnie od tego chrztu w rzece, bo dzieciaki zaraz po powrocie zimnica chwyciła i pomarły, panie.

– Mówi, że ochrzczony został z całą rodziną – tłumaczył Mikołaj. – On, jego baba i dzieci, nawet najmłodsze, choć te zmarły. Z całej tej osady brakowało tylko jego najstarszej córki.

– Więc najstarsza nie została ochrzczona? – zaciekawił się kardynał.

– Zapytajcie czemu?

– On mówi, że chora była.

– Ach, tak. Zapiszmy, że choć była chora, nie skorzystała ze światła wiary. Szkoda, wielka szkoda, bo chrzest z pewnością by jej pomógł.

– I cóż z ową Marą? – zapytał Mikołaj chłopa. – Czy też pomarła?

– Nie, panie. Wyzdrowiała. Bardzo my się złościli, kiedyśmy wrócili znad rzeki. Bo to wszyscy dostali nowiutkie białe koszule, a dla niej brakło. Prosiłem nawet tego, co wydawał ubranie z rozkazu księcia, ale dla mojej Mary dać nie chciał.

Może byście, panie, przypomnieli, że ona nie dostała, a to już dorosła dziewczyna i na pewno taka dobra, mocna koszula bardzo by się jej przydała.

– Dostanie – zapewnił Mikołaj. – Dostanie jak inni, kiedy się tylko ochrzci.

Dłuższa też była rozmowa z panem Dawnutem, rycerzem w służbie kniazia Skirgajły, na którego ziemiach się znajdowali.

Zaświadczył on, że przyjął chrzest z żoną i sześcioma synami, a pod jego okiem ochrzczeni zostali także wszyscy żyjący w jego dobrach, bez różnicy pochodzenia i majątku. Zapisany przez pisarza i on ukłonił się przed legatem, choć nie tak nisko jak podlegli mu chłopi. I tym razem kardynał Corleone zażyczył sobie rozmowy.

– Zapytajcie, Mikołaju, czy dobrowolnie przyjął chrzest?

– Dobrowolnie, jak mój pan – potwierdził rycerz.

– Ale wasz pan przecie prawosławny – przypomniał legat.

– Mnie kazał przyjąć chrzest katolicki, tak więc zrobiłem.

– I cała wasza rodzina też została ochrzczona po katolicku?

– Nie tylko rodzina. Także wszyscy domownicy, służba i nawet niewolnicy we dworze.

Mikołaj przetłumaczył część tej odpowiedzi, a sam zapytał:

– Macie niewolników?

– A jakże? Okolica tu niezbyt ludna, ktoś musi pracować na roli.

– Kto oni?

– Rozmaicie.

– Chrześcijanie?

– Pewnie i chrześcijanie. Podobno będą ich wykupywać.

– Tak. A skąd tu przybyliście? Rycerz wskazał ręką las.

– Pół dnia drogi konno. Prosto jak strzelił, Więc jak będzie z tym wykupem?

– Biskup Andrzej, przełożony kapłanów, zapłaci wam za tych ludzi. To znaczy za ochrzczonych.

– Teraz wszyscy ochrzczeni.

– Zapłaci wam biskup Andrzej. Do niego możecie zgłosić się w tej sprawie.

Rycerz zasępił się. – Wykupi? No, sam nie wiem... A kto będzie pracował na roli?

– Sprowadzicie innych – podpowiedział Mikołaj. – Pogańskich Żmudzinów albo i jeszcze innych. Nie godzi się wam teraz, skoroście ochrzczeni, trzymać chrześcijan niczym bydło.

Wyglądacie mi na tęgiego wojownika.

Rycerz uśmiechnął się zadowolony.

– Pewnie. Zapytajcie kniazia Skirgajły, co jest warty Dawnut.

Zapytajcie!

– Dziękujemy, żeście stanęli na wezwanie i złożyli swoje świadectwo.

Legat zaciekawiony skinął w kierunku Mikołaja. – Co powiedział ów rycerz?

– Że ochrzczeni zostali wszyscy jego domownicy i wszyscy, co na roli pracują dla niego i dworu.

– Zapytajcie, czy prawda, że każdy ochrzczony otrzymał od króla podarunek?

Mikołaj nie zdążył zapytać, bo wtrącił się biskup Andrzej, do którego należała zwierzchnia władza duchowna nad całą Litwą.

– To prawo władcy obdarowywać poddanych – wyjaśnił. – Okazać im łaskę i ojcowską troskę. Dawał król maluczkim koszule, a wojownikom swoim zwykle coś cenniejszego, wedle ich zasług i własnej woli.

– Szaty, płaszcze? – zaciekawił się legat. – Może i konie albo klejnoty? Panowie z Zakonu Krzyżackiego twierdzą, że w ten sposób przekupywał poddanych, by zechcieli się ochrzcić.

Biskup Andrzej uśmiechnął się.

– Spójrzcie tylko na tego wojownika, przewielebny legacie. Jego miałby przekupić kniaź podarunkiem płaszcza? Widzieliście jego strój, pełen srebra i bursztynu? Ma on dwór, w którym sto i więcej ludzi słucha jego rozkazów. Co znaczy wobec tego jeden choćby i najkosztowniejszy płaszcz?

– Słusznie mówicie – zgodził się legat. – Bardzo słuszna uwaga, bracie biskupie. Jednakże panowie zakonni...

– A pewnie – roześmiał się biskup Andrzej. – Krzyżacy zazdroszczą królowi jego ewangelicznego dzieła i rozsiewają różne takie gadki. Bo czy oni, choć są tu od dawna, ochrzcili choćby piątą część tego, czego dokonał miłościwy król Jagiełło?

Chrzest, przepytywania i zapiski trwały prawie cały dzień, ledwie z południową przerwą na posiłek, aż pod wieczór kardynał Corleone oświadczył, że bardzo jest zmęczony i kazał pozostałym przyjść następnego dnia. Pisarz pozbierał swoje rzeczy i cały orszak ruszył do nieodległego dworu na odpoczynek, gdzie też na królewskie rozkazanie przygotowano ucztę.

Mikołaj z Lipowej, choć bardzo przejęty zadaniem, nie mniej był zmęczony od nich, przez cały czas gadając, rozpytując, tłumacząc, poprawiając. Mimo pewnych niedoskonałości widać było, że dzieło króla Jagiełły przewyższa wszystko, co kiedykolwiek zrobiono w dziedzinie nawracania na prawdziwą wiarę. Lud litewski wydawał się już cały ochrzczony, przynajmniej tutaj, niezbyt daleko od stolicy kraju.

W drodze dopędził Mikołaja stary chłop i niskimi pokłonami zatrzymał rycerza. Kiedy ten dał znak, że go wysłucha, chłop pochylił się do ziemi.

– A gdzie to mam pójść z moją Marą, panie? – dopytywał się pokornie. – No, żeby dostać tę nową koszulę.

– Czego jeszcze chce ten człowiek? – zainteresował się legat.

– Pyta, gdzie ma zaprowadzić córkę do chrztu. Kardynał Corleone klasnął w ręce.

– Wspaniale! Nawet prosty lud jest za chrztem! Zaprawdę, nie przesadzaliście z wieściami, bracie Andrzeju – zwrócił się do polskiego biskupa. – Sam bym chętnie nawrócił parę dusz na Boże posłanie, jeślibyście zezwolili... Wielkie tu bowiem dokonują się dzieła i chciałbym mieć w nich i swój udział.

Zaprawdę, bracie Andrzeju, zazdroszczą wam w Rzymie waszego posłannictwa. Oj, jeszcze jak zazdroszczą! Wielka to zasługa przed Bogiem i wielka przed Kościołem.

– Zamierzacie osobiście udzielić sakramentu, dostojny legacie?

Będę zaszczycony, jeśli tylko zechcecie...

Poczerwieniały z dumy i z zadowolenia biskup Andrzej polecił Mikołajowi:

– Powiedzcie temu człowiekowi, żeby przyprowadził córkę, a dozna wielkiego zaszczytu. Od samego legata Ojca Świętego, tak, dostojny kardynał Giovanni de Corleone osobiście udzieli jej sakramentu.

Mikołaj powiedział do chłopa:

– Biegnijcie zaraz do domu i przyprowadźcie tu waszą córkę.

Dostanie swoją koszulę.

Chłop oniemiał z wrażenia.

– Tak? – potarł kułakiem po kudłatej głowie. – Nie żartujecie, panie? To może i innych przyprowadzę?

– Jak to innych? – zdziwił się Mikołaj. – To są i inni?

– A są, bo akurat w las poszli, kiedy ten rozkaz kniazia przyszedł.

Bali się, głupi, że może im jaka krzywda się stanie, a jeden to chyba dlatego, że jest starego kapłana ofiarnika bliskim krewnym. Ale potem to i on żałował trochę, że jak inni nowej koszuli nie dostał...

– Dobrze, niech przyjdą wszyscy – rozkazał Mikołaj.

Sam podszedł szybko do legata.

– Ten człowiek prosi, by z jego córką mogli zostać ochrzczeni także i ci, którzy z różnych powodów nie mogli otrzymać sakramentu. Czy i oni mogą liczyć na waszą łaskę, eminencjo?

Czy też poprosić mam o pomoc kapłanów, jacy są tu obecni?

– Sam, sam to zrobię! – szybko zastrzegł legat Corleone. – Sam wezmę na siebie ten piękny i słodki obowiązek, dziękując Bogu, że pod koniec mojego życia i mojej długiej służby dla Kościoła, obdarzył mnie tak wielką łaską.

Tego dnia legat papieski, Giovanni de Corleone, osobiście udzielił chrztu siedmiu osobom ze wsi Meszagoła. Wieczorem zaś, pisząc kolejny list do papieża Bonifacego, podkreślił, z jak wielkim przejęciem litewski lud poddaje się świętemu sakramentowi i jakie to wielkie szczęście przywieść na łono Kościoła choćby i jedną duszę.

Spełniona przepowiednia

Jesienią poprzedniego roku Marina córka Janosza przeniosła się z Jastrzębie do Potoka, ku swojego ojca i miejsca, gdzie upłynęło jej dzieciństwo oraz młodość. Hedwiga ustąpiła siostrze swoją część po ojcu, bo Marina wiodła życie biedne, miała kalekiego męża i niewielkie widoki na lepszą przyszłość. Nowy majątek Mariny znajdował się w dobrym stanie, gdyż przez kilka ostatnich lat, kiedy mieszkała tu pani Agnieszka, teraz wdowa po panu Janoszu, gospodarstwo rozkwitło. Potok nie mógł się oczywiście równać z Lipową Mikołaja i Hedwigi, bo choć Lipową pan Ostasz zostawił niemal w ruinie, to jednak wielość żyznej ziemi zapewniała szybkie podniesienie się z upadku. Pomoc szła zresztą także z Krasawy pana Jeno, a ojciec obiecał pomagać Mikołajowi przez kilka lat, dopóki się ten zupełnie nie usamodzielni, co miało nastąpić w ciągu dwóch, trzech lat.

Pierwszy wóz, jaki pojechał do Potoka z Jastrzębie, wiózł panią Marinę i jej męża Wilka. Razem z nimi ruszył goszczący tu od paru tygodni pan Maciej z Rogowa, któremu nie w smak było, że pan Wilek opuszcza ojcowiznę, a powołując się na pokrewieństwo, żądał zadośćuczynienia za swoją część.

Pan Maciej krążył po Jastrzębicach niczym kruk. Marina złościła się, ale nic na to nie mogła poradzić. Pan Wilek leżał w łożu, poskręcany i cierpiący, ale jej prawie nie dopuszczał do spraw gospodarskich.

– Maciej to mój najbliższy krewny – tłumaczył. – Mojego ojca brat przyrodni. Nie mogę go wypędzić.

– A gdzie był, kiedy klepaliśmy tu biedę? – złościła się Marina. – Kiedy byliśmy w nędzy, nigdy nie przyjeżdżał. A teraz, gdy dzięki hojności mojej siostry, spadło na nas bogactwo, chce urwać część dla siebie? Niedoczekanie!

Była gotowa bronić swojego ze wszystkich sił. Sił jednak miała niewiele, bo nie znajdując oparcia w mężu, mogła liczyć tylko na siebie. A to było za mało dla kogoś, kto nigdy jeszcze samodzielnie nie zarządzał, a naraz zmuszony został stanąć przeciw kutemu na cztery nogi panu Maciejowi.

Maciej z Rogowa cmokał na widok Potoka, że niby taki to duży i dostatni majątek. Zapowiedział już, że nie wyjedzie, póki nie dostanie swojej części z Jastrzębie, aż umówiono termin, kiedy mieli stawić się w sądzie ziemskim dla rozporządzenia majątkiem, jaki trzymał do tej pory pan Wilek. I tak to połowę Marina musiała oddać za nic panu Maciejowi. Ten oczywiście nie był zainteresowany podnoszeniem majątku z ruiny, a jedynie dochodami, jakie już sobie wyliczył. Marina nie miała gotówki, by go spłacić od razu, więc pan Maciej dostał niewielką część w gotowiźnie, a resztę miał otrzymać w ciągu trzech lat. Do tego czasu połowa Jastrzębie ciągle miała należeć do niego.

Pan Jeno z Krasawy, który wykupił Jastrzębice, umożliwiając w ten sposób Marinie przejście do Potoka, burczał niezadowolony.

– Zrób ludziom dobrze, to ci odpłacą niewdzięcznością – powtarzał.

Marina drżała, że w każdej chwili może przyjść wiadomość, że krewny męża chce sprzedać swoją część majątku w Jastrzębicach.

Pan Wilek przyjechał do nowego dworu niczym część żywego inwentarza. Tyle tylko, że on jechał na wozie, podczas gdy krowy czy woły całą drogę musiały pokonać same.

Ale nie więcej uwagi niż zwierzętom poświęcała Marina swojemu mężowi. Miała też zbyt wiele rozmaitej pracy, żeby zostawało jej dość czasu na opiekowanie się panem Wilkiem. Ten podczas drogi leżał na wozie, na boku, skurczony, jakby spętany.

Nigdy nie był rozmowny, a po wypadku na polowaniu czuł się jeszcze bardziej samotny i nie odzywał się prawie wcale.

Ani przed wyjazdem, kiedy pakowano wszystko, ani w czasie drogi, ani później nawet, gdy zajechano do Potoka i służba wzięła się do rozpakowywania kufrów, worków i koszyków, niewiele zajmowano się panem Wilkiem. Przeniesiono go do wyznaczonej izby, ułożono na posłaniu i zostawiono samego. Przez kilka pierwszych dni, gdy we dworze trwały prace, bodaj raz tylko pani Marina zajrzała do tej izby. I to też tylko, żeby dopilnować złożenia w niej myśliwskiego sprzętu, który należał do gospodarza, a na który nigdzie indziej nie znaleziono miejsca.

Później było podobnie. W ojcowskim dworze Marina przejęła natychmiast całą władzę. Wyznaczyła mężowi pachołka do posług i na tym skończyła się jej nad nim opieka. Przykazała służbie, aby go słuchano, kiedy o coś poprosi, ale prośby te ograniczyła do spraw codziennych, bytowych, odbierając mu całą władzę nad wszystkim innym.

Długie tygodnie zajęło jej opanowanie dworu, urządzanie go, planowanie tego, co trzeba zrobić, rozdzielanie roboty i pilnowanie jej wykonania. Wielokrotnie pan Wilek przypominał, że jest gospodarzem oraz właścicielem, że jego tutaj rządy i rada, ale nikt tego nie chciał słuchać. Początkowo pan próbował się przeciwstawiać. Pokraczny, pochylony do ziemi, wychodził z izby, szedł do staj en, obór, na podwórze, krzyczał, wydawał polecenia, żądał wyjaśnień. Brał nawet rózgę do ręki i próbował pędzić ludzi do roboty. Ale pachołkowie, którym Marina nakazała słuchać tylko jej poleceń, uciekali spod ręki pana Wilka, nie bojąc się wcale jego pogróżek. Trwało kilka tygodni, zanim pan Wilek zrozumiał, że nie ma nic do powiedzenia w Potoku, bo nikt go tu słuchać nie będzie. Żona starannie omijała jego izbę, nie miał więc ani okazji, ani możliwości, żeby się poskarżyć.

Zdarzało się też, że rano nie mógł znaleźć szat, aby się ubrać, a nie wypadało przecież nieubranym pokazywać się komukolwiek.

Szukał ubrania, krzyczał, wzywał służbę, głośno skarżył się na postępowanie pani Mariny, ale nic nie mógł wskórać. W końcu więc musiał ustąpić, pogodzić się z losem i wyznaczonym sobie miejscem. Kiedy zaś to się stało, zmalał, zamknął się w sobie i w izbie i nie wychodził z niej prawie, zupełnie zobojętniały na to wszystko, co działo się dookoła.

Marina każdą sprawę uczyła się rozstrzygać sama. Po jakimś czasie stwierdziła, że umie to robić lepiej lub gorzej, a mąż nie jest jej do niczego potrzebny. Nie myślała o odległej przyszłości, zajęta licznymi pracami gospodarskimi, nie odczuwała takiej potrzeby. Może tylko czasami, jesiennymi wieczorami, kiedy samotnie siedziała przy kominie, Marina zazdrościła swojej siostrze Hedwidze, że ta może czekać na Mikołaja, a także innym paniom, że mają swoich mężów przy sobie.

Pani Marina leżała na drewnianej ławie w dworskiej łaźni. Para buchała z wody lanej na rozgrzane kamienie, Marina wystawiła plecy pod brzozowe witki, którymi ćwiczyła ją służąca.

– Dlaczego jestem starą kobietą? – myślała Marina. – Przecież jeszcze nie doświadczyłam wszystkiego. Przecież czuję się młoda duchem, jakby dopiero co ojciec oznajmił mi, że powinnam iść za mąż. A mam już trzydzieści lat.

Służąca dokładnie okładała rózgami ciało pani, siekąc po plecach, pośladkach i nogach.

– Hoho! – powiedziała z uznaniem. – Wszyscy wam zazdroszczą, pani, takiego młodego ciała.

Marina zdumiona podniosła brwi. – Co ty mówisz, głupia? – żachnęła się. Służąca nie speszyła się wcale.

– No – przyznała. – Pewnie, że nie jesteście młódką. Ale ani chybi niejedną jeszcze moglibyście zawstydzić swoją postawą. Tylko stroić się winniście więcej. Pani Agnieszka wiele od was starsza, a poświęcała dużo czasu i uwagi na to, aby o siebie zadbać. To i nic dziwnego, że porwał ją pewien rycerz, kiedy już miała lat pięćdziesiąt.

Pani Marina stęknęła i odwróciła się na plecy.

– Mój Boże – westchnęła. – Gdybyż to była prawda!

Podniosła się i okryła prześcieradłem.

– Chyba jesteś ślepa – powiedziała do służącej. – Czas płynie, a ja byłam piękna, ale ty wtedy ledwo odrosłaś od ziemi.

– Powiadam wam, pani. Są rozmaite zioła i maści. Jest tu też pewna kobieta, która umie podpowiedzieć, co zrobić, żeby dłużej zachować młodość. Pewnie, że to kosztuje, ale możecie chyba sobie pozwolić...

– Nie mam pieniędzy na głupstwa – ucięła Marina.

Poprzednia pani Potoka rzeczywiście bardzo dbała o siebie i nawet zostało po niej nieco rozmaitych specyfików, maści anyżkowej do nacierania, ziół, którymi trzeba się było okadzać, środków do pielęgnacji włosów. Pani Agnieszka używała wielu kwiatów do kąpieli, bo poza korzystaniem z łaźni, lubiła się też moczyć w ciepłej wodzie w balii, którą wystawiano pod dachem, sypiąc do niej kwietne płatki. Służąca Budka znała wszystkie te sposoby, bo obsługiwała panią i teraz, kiedy Marina wspomniała o potrzebie takich działań, dziewczyna była nieco zaskoczona.

– Wy nie potrzebujecie tego, pani – przekonywała.

Pani Agnieszka, odjeżdżając do klasztoru, część swoich strojów rozdała biednym, jak to było we zwyczaju, ale kilka jej sukien zostało i Marina wybrała z nich czerwoną jak młode wino, którą wystarczyło tylko nieco przysposobić do jej postaci. Marina miała ładną figurę i mogła uchodzić za młodą kobietę, ale o tym zapomniała przez kilka lat w Jastrzębicach i teraz było to dla niej odkrycie.

Służąca Budka znowu wspominała o starej czarownicy, która podobno znała rozmaite sztuczki. Ragana mieszkała nawet niedaleko, w małej chatce blisko Wroniego Uroczyska, ale Marina początkowo odmówiła stanowczo jakichkolwiek z nią spotkań.

– Nie będę chodziła do żadnej czarownicy – powiedziała służącej.

– Przynajmniej nie teraz.

Tymczasem szperała w domu po kątach i oglądała te wszystkie przedmioty, jakie zostały po pani Agnieszce, i choć nie chciała się przyznać nawet sama przed sobą, zgromadziła je wkrótce w jednym miejscu: zausznice, fibule, grzebienie kościane, lustra, ozdobne szpile do włosów, koronki, wstążki, zapinki. Razem z ozdobami, jakie miała w swojej skrzyni, było tego całkiem sporo, co ją cieszyło o tyle, że ma gdzie się teraz w tym pokazać, a mąż nie broni już wychodzenia dalej niż na dwieście kroków, jak to bywało dawniej.

Pan Wilek leżał w swojej izbie, doglądany przez wyznaczonego służącego. Marina nie informowała go o swoich sprawach ani też o sprawach gospodarstwa, bo podobnie jak i w poprzednim miejscu zamieszkania mało się nimi ciekawił.

Kiedy przyjechali do Potoka, okazało się, że w Jastrzębicach zostały ulubione sokoły pana Wilka. Marina zostawiła je rozmyślnie, wcale nie zamierzała ich zabierać. Miała dość kłopotów ze sprowadzeniem krów, koni, świń, drobiu i swoich ulubionych wołów, które niedawno wywróżyły jej dobre zmiany na przyszłość. Pan Wilek dowiedziawszy się, że sokołów nie ma, rozeźlił się, jak kiedyś, przywołał pachołka i kazał mu natychmiast jechać po ptaki.

– Nigdzie nie pojedzie – sprzeciwiła się Marina.

– Jak to nie pojedzie? – dziwował się. – Przecież zostały tam same, a żadną miarę nie powinny...

– Nie pojedzie i już – powiedziała Marina stanowczym głosem i niczym stara Brygida ujęła się pod boki. – Nie pojedzie, bo ja tak rozkazałam. Zresztą, nie ma po co, bo ptaki kazałam wypuścić.

Pan Wilek nie zrozumiał.

– Wypuścić? Jak to wypuścić? Moje sokoły?

– A pewnie. Co miałyby robić tutaj? Dość miałam ich w starym domu.

Pan Wilek zezłościł się, próbował krzyczeć i nakazał pachołkowi jechać natychmiast.

– One są przyuczone – wyjaśniał. – Wróciły na pewno w swoje miejsce. Trzeba pojechać natychmiast, bo inaczej się zmarnują.

Nie rozumiał jeszcze, że pani Marina przejęła całą władzę nad Potokiem, a to znaczyło, że także nad nim. Próbował rozkazywać, potem prosić. Marina była nieubłagana, z uśmiechem ciesząc się z władzy, jaką na nim sprawowała.

Pan Wilek rozpłakał się wreszcie z bezradności. Marina nie była przygotowana na takie zachowanie. Zrobiło się jej żal męża, który wprawdzie bywał wobec niej obojętny albo nawet brutalny, ale jednak był jej mężem, człowiekiem, któremu ślubowała przed ołtarzem. W końcu więc posłała służącego do Jastrzębie, choć niczego nie powiedziała mężowi. Pachołek wrócił po kilku dniach, przywożąc jednego z sokołów pana Wilka. Nie umiał wyjaśnić, co stało się z drugim, ale od tego czasu to on dbał o ptaka, wyprawiał się z nim na pola i pagórki, a potem wiódł z panem długie gadki o tym, jak ptak się sprawował i jak poprawić jego szybkość, celność i płynność lotu.

Inaczej rzecz się miała z wołami Mariny. Same przemierzyły wolno drogę z Jastrzębie do Potoka, a tu nie użyto już ich nigdy do pracy. Stały w oborze, a Marina osobiście dbała, by zawsze miały świeżą paszę i dość wody. Jako te, które przepowiedziały Marinie odmianę losu i dały jej nadzieję na lepszą przyszłość, nie musiały już ciągnąć pługów ani wózków, mogły teraz wylegiwać się na suchej słomie albo też na świeżej trawie przed dworem, powolne i dostojne, a nikt ze służby nie miał prawa przeganiać ich ani używać kija. Pani zapowiedziała surowo, że każdy, kto by się na to poważył, dostanie dziesięciokroć więcej rózeg na gołe plecy, więc wszyscy stosowali się do jej poleceń, choć nie bardzo rozumieli, skąd się bierze taka dbałość Mariny akurat o tę parę zwierząt.

Krzyżowcy

Wrzesień 1390

Tego lata po raz kolejny zachwiało się królestwo polskie. Król Jagiełło, który niedawno połączył Koronę i Litwę, przyobiecał litewskim bojarom, że będą równi panom polskim. Przyrzekł im też ochronę i obronę przed wszystkimi nieprzyjaciółmi, a więc także przed ogniem i mieczem Krzyżaków. A ci, wspomagani przez część Litwinów pod kniaziem Witoldem, jak też przez liczne poczty wezwanego na krucjatę zachodniego rycerstwa, raz po raz próbowali rzucić Litwę na kolana. Z końcem lata ruszyła wielka wyprawa krzyżowa.

Mikołaj syn Jeno patrzył z murów Wysokiego Zamku w Wilnie na pobojowisko, które jeszcze wczoraj było Krzywym Grodem. Siny, duszący dym unosił się nad dogasającym już ogniem, który strawił drewnianą zabudowę i dębowe słupy palisady, stając się grobem tysiąca jego obrońców, przez dwa tygodnie dzielnie stawiających czoło oblężeniu. W powietrzu wisiał silny odór spalonych ciał.

Po pogorzelisku na wielkim bojowym koniu, czarnym jak noc piekielna, harcował rycerz w nieskazitelnie białym płaszczu, oznaczonym krzyżem na ramieniu. Zbliżał się do murów, odjeżdżał, kręcił koła, koń tańczył, powodowany sprawną ręką jeźdźca. W drugiej ten dzierżył włócznię i kiedy zbliżał się, unosił ją wysoko, by wszyscy mogli zobaczyć głowę zatkniętą na ostrzu. Głowa księcia Korygiełły, królewskiego brata i pokonanego dowódcy Krzywego Grodu, miała jeszcze na długich jasnych włosach kniaziowski diadem.

– Panie Mikołaju? – Klemens z Moskorzowa dotknął ramienia rycerza. – Zasnęliście?

Biały rycerz na czarnym koniu był właśnie naprzeciw, ledwo o strzał z łuku. Zatrzymał się, podniósł zasłonę swojego błyszczącego hełmu, potrząsnął włócznią i gardłowym głosem wykrzyknął kilka zdań, kończąc je rechotem.

– Znam go – powiedział Mikołaj. – To Albert von Neuburg.

Ulubieniec wielkiego marszałka Zakonu, Wallenroda.

– Co mówi?

– Że wkrótce tak będą wyglądać wszyscy inni. A w pierwszym rzędzie wy i kniaź Fiodor.

Klemens z Moskorzowa, królewski namiestnik i dowódca obrony Wilna, splunął z odrazą.

– Krzyżackie przechwałki! – mruknął z pogardą. – Inaczej by zaśpiewał, gdyby okoliczności były sprzyjające i przyszło nam stanąć naprzeciw siebie. Wychylił się i patrzył za odjeżdżającym, jak gdyby chciał zapamiętać wygląd Krzyżaka.

– Spotkaliśmy się kiedyś – dodał Mikołaj. – Wszędzie gadał kłamstwa o naszej najjaśniejszej królowej. Przed kilku laty był z poselstwem w Krakowie. Królowa pani nosiła akurat żałobę po matce, a ten rozpowiadał, że pani Jadwiga zasłania twarz, bo jest tak brzydka, że wstydzi się pokazywać ludziom. Zeszłego roku spotkaliśmy się w Toruniu. Wyzwałem go na pojedynek, ale odmówił. Kazał przez giermka powiedzieć, że reguła zabrania mu potykać się z chrześcijańskimi rycerzami.

– Kłamliwy pies! – syknął pan Klemens. – A tu niby przeciw komu występuje? Nie przeciw chrześcijanom? Daj Bóg, byśmy się jeszcze spotkali. Daj to Bóg!

W milczeniu patrzyli, jak sylwetka zakonnego rycerza znika pomiędzy namiotami oblegających.

– Szukaliście mnie? – zapytał Mikołaj.

– A, tak – Klemens odwrócił się twarzą do młodego rycerza. – Panowie mówią, że to dobra pora, żeby zrobić wypad na krzyżacki obóz, bo pewnie nie spodziewają się ataku.

– Chyba tak – zgodził się Mikołaj.

Był zmęczony i poobijany, ale tamci na pewno nie czuli się lepiej.

Oblężenie trwało już dwa tygodnie i nikt nie był wypoczęty.

Wyprawa krzyżowa przeciw Litwie łatwo dotarła do Wilna, spaliła okoliczne wsie, krwawym trudem zdobyła Krzywy Gród.

Reszta obrońców schroniła się za ceglanymi murami zamków Niskiego i Wysokiego, z coraz większym znojem odpierając kolejne szturmy. Jeśli król nie pospieszy z odsieczą, wkrótce padną oba zamki, a wtedy będzie po wszystkim.

Mikołaj obrzucił spojrzeniem pogorzelisko.

– Pójdę – postanowił. – Kto poprowadzi? Kniaź Skirgajło?

– W tej sprawie was szukałem.

Mikołaj zmarszczył brwi.

– Znowu? Gdzie jest?

– U siebie. Tylko drzwi kazałem zamknąć i kołkiem podeprzeć.

Dwóch ludzi mi poranił. Doprawdy, nie mam już sił...

Przed ceglanym budynkiem mieszkalnym, który był rezydencją wielkorządcy Litwy, stało kilku zbrojnych, inni czekali na schodach i pod drzwiami do osobistych komnat księcia. Słychać było zza nich rumor, trzask rozbijanych naczyń i pijackie wrzaski.

– Otwórzcie! – polecił Mikołaj.

Żołnierze zawahali się, ale zabrali belkę spod drzwi. Mikołaj wyjął miecz z pochwy i podał go stojącemu najbliżej.

– Panie! – zaniepokoił się żołnierz. – On jest uzbrojony!

Mikołaj nie odpowiedział. Wszedł do środka, jak to już dwukrotnie robił w ostatnich tygodniach. Na spotkanie wyleciał mu drewniany zydel, który roztrzaskał się o drzwi, natychmiast zawarte przez żołnierzy.

– Psy! – krzyczał kniaź Skirgajło, z twarzą wykrzywioną wściekłością. – Więzicie mnie? Mnie, waszego kniazia? Łby każę zdjąć!

Nagle poderwał się z kąta i skoczył z mieczem w ręku wprost na przybyłego.

– Oto masz nauczkę! – wrzasnął.

Potargane włosy opadały mu na twarz i prawdopodobnie nawet nie widział, w kogo mierzy. Mikołaj odsunął się w ostatniej chwili, chwycił ramię księcia, ścisnął i wyłuskał broń z osłabłej ręki.

– Ubiję! – charczał Skirgiełło. – Śmiesz brudnymi łapami dotykać kniazia? Już jesteś martwy! Słyszysz? Martwy!

Mikołaj, trzymając jednym ramieniem księcia w mocnym uścisku, drugą ręką odrzucił odebrany mu miecz. Ale uścisku nie zwolnił.

– To tylko ja, kniaziu – powiedział spokojnie.

– Wszystko jedno, ktoś ty! – darł się Skirgajło. – Już po tobie!

Mikołaj stał nadal na środku pomieszczenia, trzymając księcia w swoim niedźwiedzim objęciu. Komnata przedstawiała się niczym pobojowisko. Wszędzie walały się resztki mebli, tkaniny, części ubrania, ogryzione kości, potłuczone i powywracane naczynia.

– Puść! – szarpał się książę. – Puść na Boga, bo mnie zadusisz!

– A będziecie spokojni?

– Ani myślę! Robię, co chcę!

– To was nie puszczę – odpowiedział Mikołaj spokojnie. – Poczekam, aż wytrzeźwiejecie.

– Długo będziesz czekał! – zaśmiał się Skirgajło. – Bo wcale nie zamierzam trzeźwieć!

I zawołał w kierunku drzwi:

– Chcę pić! Słyszycie, hołoto? Pić!

Mikołaj szarpnął księcia i poderwał go pół łokcia nad podłogę.

Potem przeniósł na rozgrzebane łoże, gdzie położył go i niczym kołek zawinął w ozdobną kapę, unieruchamiając w grubej tkaninie. Skirgajło szarpał się chwilę, próbując uwolnić, ale był zbyt pijany, żeby wiedzieć, jak to zrobić.

Nagle osłabł i spojrzał przytomniejszym wzrokiem.

– Mikołaj? – zapytał niepewnie. – Mikołaj?

– Ja, kniaziu – potwierdził zapytany.

– Czemu mnie związałeś?

– Nie związałem, ale przykryłem – uśmiechnął się Mikołaj. – Bałem się, byście sobie nie zrobili krzywdy.

– Krzywdy? – wykrzywił się komicznie Skirgajło. – To oni mi robią krzywdę. Czy wiesz, że wcale mnie nie słuchają? A przecież jestem księciem. Jakże mogą mnie nie słuchać?

– Oczywiście, że słuchają – zaprzeczył Mikołaj.

– Tak? – pijany Skirgajło natychmiast podjął spór. – Słuchają? To czemu nie robią, co każę? Odmawiają mi wina, jakbym chciał, żeby mi dawali swoje. A przecież nie dają swojego, bo wszystko tu należy do mnie. Czy nie tak? Wszystko należy do mnie, bo wszystko to ofiarował mi mój królewski brat. Mam rację, że wszystko należy do mnie? Czemu więc żałują mi jednego czy drugiego dzbanka?

– Nikt wam niczego nie chce odbierać, kniaziu. Przynajmniej jeśli chodzi o naszych ludzi. Są wierni i bardzo odważni. Tylko być wam dumnym z takich poddanych. Nie trzeba ich zaraz kaleczyć.

Skirgajło otworzył usta.

– Znowu kogoś poturbowałem?

Mikołaj potwierdził skinieniem, a książę wyraźnie zmartwiony popadł natychmiast w wylewny pijacki żal i omal się nie rozpłakał.

– Wynagrodzę im – obiecał. – Powiedz im, że wynagrodzę. Wiesz co, może od razu nawet.... Gdzie są?

– Czekają z innymi. Czekają, bo spodziewali się, że jak zwykle poprowadzicie atak. Powiedzieli, że z nikim innym nie pójdą.

– Atak? Jak zwykle? Pewnie, że poprowadzę!

Skirgajłło odwinął się już z kapy, ale był spokojniejszy, nie rzucał się. Usiadł obok Mikołaja, na brzegu posłania, choć zrobił to z pewnym wysiłkiem.

– Czekają, mówisz? – zapytał w uniesieniu. – Czekają? Co za wspaniali żołnierze! I tylko ze mną chcą chodzić na psubraty!

Tylko ze mną! Chyba nie zaprzeczysz, że tylko ze mną?

– Nie zaprzeczę – przytaknął Mikołaj. – Wyście dobry wódz i macie szczęście.

– Szczęście? – prychnął Skirgajło i nagle rozszlochał się głośno. – Co ty mówisz, mój Mikołaju? Jakie szczęście? Kąsają mnie ze wszystkich stron niczym sfora psów. I to kto? Moi stryjeczni bracia. Rodzina. Ludzie, z którymi się wychowałem. Czemu nie walczymy razem przeciw naszym prawdziwym nieprzyjaciołom?

Przeciw tym diabłom w białych płaszczach? Czemu Witold uparł się występować przeciw mnie i Jagielle? Czy on nie rozumie, że działa na naszą i na swoją zgubę? Czy jest ślepy, Mikołaju?

Swoich ciąć niczym barany, palić żywym ogniem? Widziałeś, jak płonęli ludzie w Krzywym Grodzie? Widziałeś, jak uciekali niczym biegnące pochodnie? I dla kogo to wszystko? Dla zadowolenia panów zakonnych, których plan to wyciąć nas wszystkich do ostatniego. Oby sczeźli w męczarniach!

– Widziałem, kniaziu – potwierdził Mikołaj. – Byłem tam i widziałem. Dlatego trzeba iść zaraz na ich obóz. Są upojeni zwycięstwem, nie spodziewają się ataku.

– Nie spodziewają się? Prawda, że się nie spodziewają.

Skirgajło wstał i próbował się ubierać, stąpając na chwiejnych nogach, usiłował pozbierać porozrzucane po komnacie części ubrania.

– Trzeba iść – powtarzał. – Moi ludzie czekają. Trzeba iść.

Mikołaj uznał jednak, że książę nie wytrzeźwieje szybko. – Lepiej zostańcie tutaj, kniaziu – podpowiedział zatroskany. – Nie możecie w tym stanie iść do boju.

– Nie mogę? – Skirgajło hardo potrząsnął głową. – Jak to nie mogę? Kto mi zabroni?

– Sami sobie zabronicie – wyjaśnił Mikołaj. – Bo nie ma już Krzywego Grodu, skąd moglibyśmy dostać pomoc, gdyby zrobiło się gorąco.

– A prawda – przypomniał sobie książę. – Prawda, że nie ma Krzywego Grodu. Spalili. Spalili do cna. Ale iść i tak trzeba, bo ta zadufana w sobie krzyżacka swołocz myśli, że zabili w nas nawet ducha. Nie spodziewa się ataku.

Skirgajło nadal próbował się ubrać, w czym Mikołaj niespiesznie mu pomagał. Nagle książę zachwiał się, padł na łoże i natychmiast zachrapał.

Mikołaj westchnął i narzucił na śpiącego kapę. Skirgajło poruszył się.

– Trzeba iść – wymamrotał.

Mikołaj cicho wyszedł z komnaty. Na zewnątrz nadal czekało kilku panów, a wśród nich Klemens z Moskorzowa.

– I? – zapytał.

– Będzie spał do rana – powiedział Mikołaj. Po czym podparł drzwi odrzuconym niedawno kołkiem i zwrócił się do czuwającego tu żołnierza.

– Zostań na straży. Gdyby kniaź się zbudził przed świtem, ani się waż otwierać. Choćby nie wiem jak łomotał. Słyszysz?

– Dobrze, panie – zgodził się żołnierz. – Ale co będzie rano? Kiedy kniaź wytrzeźwieje i zapyta, z czyjego rozkazu, co mam odpowiedzieć?

– Kiedy wytrzeźwieje i zapyta, powiesz, że z jego rozkazu. Nie będzie przecież pamiętał i nic ci nie grozi.

Żołnierz zastanowił się.

– Kiedy kniaź wytrzeźwieje... – powtórzył. – Kiedy wytrzeźwieje, mam powiedzieć, że sam się kazał zamknąć.

– Tak właśnie.

Odeszli od drzwi, zostawiając strażnika.

– Jest coraz gorzej – westchnął Klemens z Moskorzowa. – Gdy kniaź się zbudzi, będzie się awanturował jak co dzień.

Mikołaj nie podjął tematu, bo kłótnie pomiędzy obu dowódcami były na porządku dziennym, gdyż obaj, dumni i czuli na punkcie swojego honoru i zakresu władzy, nie chcieli ustąpić jeden drugiemu ani na piędź.

– Zmartwił się stratą Krzywego Grodu – bronił księcia Mikołaj. – Chciał teraz iść z wycieczką na krzyżacki obóz.

– Wszyscy się zmartwiliśmy – pan Klemens zagryzł wargi. – Zamiast pić, lepiej by poprowadził wypad.

– Do rana wytrzeźwieje.

– Pewnie, że wytrzeźwieje, bo żeby się od nowa upić, trzeba być trzeźwym. Tylko kto teraz poprowadzi naszych?

Mikołaj z Lipowej dotknął blachy na piersi. Była poczerniała nie tylko od brudu. Osiadła na niej sadza z podgrodzia, ze spalonych domów, ludzi i zwierząt.

– Ja poprowadzę – odpowiedział.

Stali na murach i lustrowali nieprzyjacielski obóz, złożony z wielu setek płonących wszędzie ognisk. Pierścień oblężenia był szczelny, z żadnej strony nie widać było na tyle szerokiego przejścia, by dało szansę przedostania się poza kordon.

– Którędy? – zapytał pan Klemens.

– Wyjdziemy jak zwykle – planował Mikołaj. – Najpierw piechota z sulicami, żeby wykłuć po drodze posterunki, my za nimi konno, a po bokach dwa oddziały strzelców.

Wyciągniętym palcem pokazywał kierunki.

– Tędy, ku rzece. A wrócimy małym półkolem, o tędy...

– Ale tam stoją...

– Właśnie. Uderzymy w sam środek Anglików. Coś mało ich widać w czasie tego oblężenia, pewnie gnuśnieją w swoich namiotach. Więc jeśli Bóg pozwoli, pokażemy im, jak smakuje krucjata.

Klemens z Moskorzowa nie był przekonany.

– Nie lepiej jednak uderzyć od południa, gdzie szlak mamy już przetarty i rozpoznaną drogę?

– Szlak rozpoznany, więc i oni go znają i tam są ostrożni. Lepiej ich zaskoczyć.

– Ale po co zaczepiać Anglików? Oni są mało winni, bo to przecież Zakon ich omamił, że to wyprawa krzyżowa przeciw poganom...

Mikołaj nie zgodził się.

– Dokładnie przyjrzałem się ich obozowi za dnia – powiedział. – Sami zresztą też widzieliście. Pamiętacie, jak stoją ich wozy?

– A jakże – potwierdził pan Klemens. – Anglicy są wygodni, nie chce im się nosić daleko rynsztunku i broni, więc ustawili wozy blisko murów.

– Zatem od naszej strony. Więc my potraktujmy to jako zaproszenie. Ojciec mój opowiadał, że mają bardzo dobrych strzelców...

– Każdy to wie – dopowiedział pan Klemens. – Szczególnie łuczników.

– Właśnie. Zapasy strzał i bełtów do kusz wozi się w wiązkach na wozach, prawda? A czego pilnie potrzebujemy do obrony i czego nigdy nie za wiele? Czy aby nie strzał i bełtów?

Klemens z Moskorzowa cicho klasnął w ręce.

– A niech was! – zawołał z uznaniem. – Trafiliście w sedno! Sam bym lepiej nie wymyślił!

– Uda się na pewno – zapewnił głośno Mikołaj, choć w duchu wcale nie był o tym przekonany. – Tylko, żebyście byli gotowi nas wesprzeć w razie potrzeby.

– Bądźcie spokojni – pan Klemens był poważnym człowiekiem i dobrym dowódcą, który wiedział, że plan wtedy się udaje, kiedy jest do końca przeprowadzony. – Bądźcie spokojni. Będę trzymał ludzi przy bramie w pełnej gotowości, aby mogli wyskoczyć wam na pomoc. I kazałem przyszykować dwa działa, urychtowane na tę stronę. Wszystko dokładnie przygotowane.

Zatem, w imię Boże! Miejmy nadzieję, że i teraz jest z nami.

Wyszli w ciemną noc, umazani błotem, przykryci płaszczami, końskie kopyta starannie owinęli szmatami. Piechota pobiegła na czele, sprawnie, szybko, cicho. Czasem zakotłowało się na przedzie, ktoś jęknął, ktoś stęknął albo zacharczał. Tak likwidowano posterunki nieprzyjacielskiej straży. Obóz angielski był przed nimi coraz bliżej i Mikołaj umówionym gwizdem dał znak swoim, by przeszli do kłusa. Czterdzieści koni ruszyło naraz, szybko nabierając rozpędu.

Wpadli jak burza, przebiegli przez obóz do końca i zawrócili, zanim ktokolwiek zauważył. Konni mieli ze sobą krótkie włócznie, które w większości poszły przy pierwszym starciu, sięgnęli więc natychmiast do mieczy. Ale cięli głównie po namiotach, po linkach, wjeżdżali konno w szałasy, przeskakiwali ognie, roztrącali napotkanych.

Anglicy krzyczeli już wniebogłosy, już się zaczynali odbijać, już strzelano z kilku stron, ale nieskładnie, bez komendy, niecelnie.

Po obozie niosło się gromkie, a straszne dla krzyżowców:

– Skirgajło! Skirgajło!

Polsko – rusko – litewska piechota Mikołaja dobiegała do wozów, już pruła je i rozpoczynała ładowanie zapasów do przyniesionych worków i koszy.

– Skirgajło! – odkrzykiwali. – Skirgajło! Obrońcy skupili się na uciekaniu i kryciu się przed szalejącymi jeźdźcami, na wozy nikt nie zwracał uwagi.

Anglicy byli zbyt zaskoczeni, żeby stawić zwarty i mocny opór.

Obudzeni, umykali na boki albo szarpali się pod zawalonymi namiotami, tratowani przez konie napastników, a jeśli który wydostał się na zewnątrz, trafiał wprost pod ostrza atakujących.

– Skirgajło!, Ale już czyjeś rozkazy zaczęły wzmacniać opór.

Wokoło Mikołaja świsnęły pociski, ktoś z lewej, potem z prawej strony w pędzie spadł z siodła na ziemię. Nagle znowu zapachniało krwią i śmiercią.

W blasku płonących namiotów Mikołaj zobaczył niewysokiego mężczyznę z mieczem w lewej ręce. Najwyraźniej to on organizował opór i wydawał rozkazy, bo jego głos górował nad innymi. Za jego plecami stała ściana ognia. To palił się wysokim płomieniem namiot malowany w złote gryfy.

Mikołaj wiedział, że strzelcy i idący za nimi pachołkowie muszą mieć czas na rozładowanie wozów i bezpieczny odwrót, a człowiek, wzywający do składnej obrony, skracał im ten czas.

Zapragnął zatem uciszyć ów głos, spiął konia, przeskoczył czyjeś ciało, resztki obozowego ogniska, koziołek ze skrzyżowanych kijów, na którym suszyły się ubrania, i znalazł się u celu. Już po drodze odrzucił włócznię, bo i tak była nadłamana i nie nadawała się do walki. A kiedy koń opadł po skoku, Mikołaj zobaczył, że kierując się tutaj, nie dostrzegł wszystkiego. Wydający rozkazy nie był sam. Ogień, rzucony na szczyt namiotu, sięgał coraz niżej i oświetlił wreszcie to, czego z daleka nie było widać. Stało tu co najmniej dziesięciu uzbrojonych ludzi, którzy nie zamierzali odstąpić swojego wodza.

Mikołaj nie mógł się już wycofać. Szczególnie, że nagle jego koń stanął dęba, pchnięty gwałtownie w szyję, i natychmiast padł, a Mikołaj z trudem uniknął przygniecenia. W ostatniej chwili zdołał zabrać nogi ze strzemion i uskoczyć.

Stojący naprzeciw Anglicy tylko na to czekali. Kilku rzuciło się do przodu, ledwie przeciwnik znalazł się na ziemi.

Mikołaj wyciągnął miecz, zerkając po bokach. Jego ludzie hasali po obozie niczym po łące, tnąc i paląc, bo opór w obozowisku był bardzo słaby, skupiał się właściwie jedynie koło tego namiotu, gdzie on był teraz.

Zbrojni jednak nie zdążyli dobiec, bo choć byli tuż, tuż, osadził ich na miejscu ostry głos człowieka z tyłu. Zatrzymali się, cofnęli na boki, a Mikołaj znalazł się na wprost ich dowódcy. Wedle stroju trudno było rozpoznać w nim znacznego rycerza, bo jak i inni wyrwany ze snu miał na sobie tylko koszulę, na którą słudzy zakładali teraz skórzany kaftan, gęsto nabijany żelaznymi guzami.

Człowiek zawołał, spokojnie, wcale nie groźnie i Mikołaj mimowolnie nastawił ucha. Miał ochotę postąpić krok czy dwa do przodu, aby usłyszeć coś poprzez tupot kopyt, brzęk żelaza i trzask ognia.

Nieznajomy rycerz mówił coś, patrząc na Mikołaja jakby pytająco, a ten zmarszczył brwi, zdziwiony, że nie wie, o co chodzi. Mikołaj znał niemiecki i łacinę, mówił biegle po rusku i litewsku, z żoną rozmawiał czasem po węgiersku, a pisać umiał trochę i po grecku, ale nie zrozumiał ani słowa.

– Czemu nie wiem, co mówi ten człowiek? – pomyślał. – Może ogłuchłem i nic nie słyszę? Ach, prawda, przecież to Anglik.

Stał tymczasem naprzeciw i czekał, co zrobi obcy rycerz. W nocnej walce, zaciekłej, krwawej, przypadkowej, nie było czasu na zastanawianie się, był tylko czas na zadawanie lub parowanie ciosów. Nikt nie pytał, kim jest przeciwnik i skąd przybył.

Wygrywał ten, kto zaskoczył, szybciej uderzył albo był w większej liczbie. Wystarczyłby zatem jeden gest, żeby stojący wokoło zbrojni skoczyli na Mikołaja z Lipowej i zadusili go liczebną przewagą. Ale angielski dowódca nie wydawał takiego rozkazu. Wbrew oczywistemu zagrożeniu stał w miejscu, mówił coś do Mikołaja i chyba się nawet uśmiechał.

Nad obozem rozległ się właśnie świst mający znaczyć, że strzelcy obrabowali już wozy ze wszystkiego, po co przyszli, i zawracają ku zamkowi, osłaniani przez jeźdźców. Mikołaj nie miał konia, a miał przed sobą dziesięciu czy jedenastu ludzi, którzy nie zamierzali puścić go bez walki.

Tak, najwyraźniej obcy rycerz proponował pojedynek.

Przemawiając do Mikołaja, spoglądał na niego pytająco, a jednocześnie podniósł w górę ramiona, by dwaj giermkowie zawiązali na nim napierśnik. Odprawił ich ruchem ręki i podobnym gestem pokazał, że nie założy hełmu, prawdopodobnie dlatego, że i Mikołaj miał nieosłoniętą głowę.

Obcy rycerz uniósł natomiast powoli miecz, uśmiechnął się i końcem ostrza pokazał przedmiot, jaki Mikołaj nosił na piersiach.

A na szyi Mikołaja wisiało płaskie metalowe pudełeczko z wybitym na wierzchu wyraźnym krzyżem. Był to pektorał ze szczątkami świętego Dunstana. Anglik, który niewątpliwie znał takie przedmioty i dobrze wiedział, do czego służą, pokazywał teraz na relikwie z pewnym zdziwieniem, jakby pytał: co wy tutaj robicie, rycerzu, skoro najwyraźniej nie jest wam obca chrześcijańska wiara.

– Christianum sum – powiedział Mikołaj wyraźnie. – Jestem chrześcijaninem.

Lewą ręką pokazał za siebie, gdzie leżały miasto i zamek. – Wszyscy my chrześcijanie.

Anglik nie zrozumiał albo nie uwierzył, bo wyraz jego twarzy nie zmienił się. Nadal był jednak uprzejmy i oczekujący.

Postąpił dwa małe kroki do przodu i Mikołaj upewnił się, że obcemu nade wszystko chodzi o pojedynek. Pewnie wyobraża sobie, że po powrocie do siebie będzie mógł opowiadać, jak dzielnie walczył sam na sam z pogańskim wojownikiem.

Zaatakował też pierwszy, a już po kilku ciosach Mikołaj wiedział, że ma przed sobą znakomitego szermierza. Bo choć przeciwnik był niższy, jego miecz kilkakrotnie znalazł się niebezpiecznie blisko ciała polskiego rycerza.

Mikołaj na razie odbijał ciosy i myślał, czy uda mu się uciec z tej pułapki. Bo że wpadł w pułapkę, nie miał żadnych wątpliwości.

Jeśli Anglik był tym, kogo się Mikołaj w nim domyślał, czyli angielskim dowódcą, wydawało się mało prawdopodobne, żeby jego ludzie pozwolili panu z Lipowej odejść, gdyby wygrał pojedynek. A zmęczony wypadem i wcześniejszymi walkami nie dałby rady kilku rosłym mężczyznom, aż zęby wyszczerzającym, żeby jak najszybciej dobrać się do jego skóry. Jeśli zaś przegra pojedynek...

Ostatni jeźdźcy Mikołaja już kończyli wypad i ruszyli pospiesznie ku zamkowi, ścigani rzadkimi strzałami Anglików. Z sąsiednich kwartałów obozu krzyżowego posiłki wprawdzie jeszcze nie nadeszły, ale było pewne, że zaraz się pojawią.

Najszybciej nadbiegną pewnie Krzyżacy, najbardziej karni, więc najbardziej niebezpieczni. Trzeba było się spieszyć. Tymczasem nie było dowódcy wypadu i jego towarzysze rozglądali się wokoło, a nikt nie widział, żeby pan Mikołaj padł zabity. Kilku odważniejszych ruszyło nawet na poszukiwania, choć gwizdy od strony murów wyraźnie oznaczały konieczność pośpiechu, żeby krzyżackie posiłki nie odcięły drogi do zamku.

A Mikołaj tymczasem walczył. Nie cofał się, ale i nie parł do przodu. Anglik wywijał mieczem swobodnie i z pewnego rodzaju gracją, uderzając raz z lewej, raz z prawej strony, choć nie czynił postępów. Mikołaj odbijał łatwo, ale dość łagodnie, przyjmując zaproponowany styl pojedynku. Tamten chyba zauważył zachowanie Mikołaja, bo przerwał nagle, cofnął się o krok i coś zawołał. Był chyba nieco zdenerwowany, bo machał mieczem w powietrzu, jak gdyby chciał powiedzieć, że dość ma zabawy, a chce prawdziwej walki.

Tak to przynajmniej zrozumiał Mikołaj, bo Anglik natarł nagle ze zdwojoną siłą i jego cios końcem ostrza sięgnął lewego przedramienia Polaka. Ale Mikołaj już odbijał, już nacierał, już postępował do przodu, już atakował. Anglik bronił się, zdradzał pierwsze objawy zmęczenia, ręka co i raz opadała, żeby odpocząć choć przez małą chwilę, zanim znowu dźwignie ciężki kawał żelaza.

Mikołaj uderzył raz i drugi, potem znowu, Anglik zasłonił się, ale ciosy były tak silne, że ręka nie utrzymała oręża i rycerz się odsłonił, a ku jego szyi szedł już cios Mikołajowego miecza.

Wtedy jeden z towarzyszy walczącego nie wytrzymał. Skoczył do przodu i błyskawicznym ruchem pchnął włócznią w pierś Mikołaja. Mikołaj zobaczył cios, ale ręka z mieczem poszła już do przodu, nie mógł utrącić włóczni, ledwo zdążył nieco się odchylić. Anglik krzyknął głośno.

Zgrzytnęło, cios poszedł bokiem, bo szerokie ostrze włóczni trafiło na pektorał zawieszony na piersi Mikołaja i ześlizgnęło się.

Mikołaj, który pomyślał, że to jego ostatnia chwila, zdziwił się, że cios nie boli, a włócznia nie' siedzi w jego piersi. Ręka mechanicznie skierowała się na wiarołomcę, który nagle włączył się do pojedynku i haniebnie złamał wszystkie honorowe zasady. Cios spadł na głowę żołnierza od góry i powalił go, ale chyba nie zabił, bo ten miał na głowie żelazny hełm, a uderzenie, które pierwotnie nie było dla niego przeznaczone, nie miało należytej siły.

Mikołaj wykonał ćwierć obrotu, gotów teraz skierować broń przeciw pozostałym, lecz ci stali w miejscu, powstrzymywani groźnymi okrzykami człowieka, który był ich dowódcą.

Teraz się kłaniał, jakby dziękował za pojedynek, a może przepraszał za jego zakłócenie i znowu chyba się uśmiechnął. Nie przeszkadzał, kiedy nagle nadjechało kilku konnych i porwało z ziemi Mikołaja, uwożąc go poza zasięg angielskich ostrzy.

Knechci krzyżaccy nie zdążyli dobiec na. pomoc Anglikom, a pan Klemens z Moskorzowa nie musiał używać odwodów, aby ludziom Mikołaja wyrąbać powrót za mury.

– Chwała Boga! – wołał, chwytając Mikołaja w ramiona. – Chwała Bogu, żeście cali! Udana wyprawa! Zwycięstwo, panie Mikołaju!

Całe stosy strzał, które poślemy w krzyżackie łby! Jaka piękna pożoga w ich obozie! Ale co to, jesteście ranni?

– Głupstwo!

Mikołaj, zasapany, zakurzony, umazany, wyszczerzył zęby w uśmiechu.

– Jakiś wielmoża wyzwał mnie na pojedynek. – wyjaśnił. – Chyba ich dowódca.

– Dowódca Anglików? Jesteście pewni? To był Henryk z Lancasterów, hrabia Derby?

Mikołaj wzruszył ramionami.

– Tego nie wiem, bo nie zrozumiałem, co do mnie mówił. Ale wyglądał na ich wodza.

– Pojedynek? – dziwował się pan Klemens. – Musicie koniecznie opowiedzieć.

– Nie ma o czym mówić. Potykaliśmy się, kiedy jeden z jego ludzi skoczył ku mnie i pchnął włócznią. Pektorał mnie uratował.

Podniósł pudełeczko zawieszone na rzemieniu. Ostrze włóczni rozpruło je, a kości świętego Dunstana rozsypały się gdzieś po angielskim obozie.

– Straciłem relikwie – zmartwił się Mikołaj. Klemens z Moskorzowa nie był już pewny, czy młody rycerz potykał się z angielskim dowódcą.

– Nie, to chyba nie był hrabia Derby – zauważył. – To sławny pan i wielki rycerz, który nie pozwoliłby, aby ktokolwiek w jego obecności zaatakował przeciwnika w sposób tak niegodny.

Mikołaj z ogromnym żalem oglądał szczątki pektorału. – Zupełnie zniszczony. Nie uratowała się nawet jedna mała kosteczka!

Bękart

Jesień 1390

Hedwiga, żona Mikołaja, ledwie pożegnała męża, który pociągnął z lipowskimi ludźmi na Litwę, kiedy przyszło jej zmierzyć się z inną poważną próbą. Mikołaj nie mógł odmówić królewskiej prośbie, a i Hedwiga nie sprzeciwiała się, choć dopiero co ledwo wyszedł cało z zasadzki, jaką poprzedniego roku przygotował książę Opolczyk, znowu chcący osadzić na krakowskim tronie austriackiego księcia Wilhelma. Mikołaj więc niedługo zabawił w domu. Cudem uratowany od trucizny uważał, że powinien spłacić dług wobec swojego władcy, którego panowanie nadal było mocno niepewne. Biskup krakowski Jan Radlica, który tamtego letniego dnia zaprosił Mikołaja na śniadanie na plebanię świętego Floriana, ledwo przeżył. Ale nie powrócił już do zdrowia i prawie nie opuszczał łoża, niedomagając wciąż po spożyciu podanej w winie trucizny.

Na Mikołaju trucizna nie zostawiła śladów i wiosną, kiedy przyszła pora wyjazdu na Litwę, owo śniadanie u świętego Floriana było już tylko wspomnieniem. Mikołaj pociągnął więc do Wilna, mając przy sobie giermka Osta i czterech pachołków z ludzi lipowskich. Spodziewał się powrotu jesienią i nawet nie przypuszczał, jak bardzo jego pobyt tam się wydłuży. Najpierw świadkował, kiedy legat papieski sprawdzał prawdziwość chrztu Litwinów, a potem wszedł w skład załogi Wilna.

Czasy nie były bezpieczne. O swój udział we władaniu Litwą upomniał się syn księcia Kiejstuta Witold, stryjeczny brat króla Jagiełły, który w dodatku sprzymierzył się nie tylko z panami ze Żmudzi, ale i Krzyżakami. Władztwo Jagiełłowe chwiało się w posadach, bo Krzyżacy ogłosili wszędzie wielką krucjatę przeciw Litwie i zaprosili na nią rycerstwo z całej Europy.

W ślad za młodym panem z Lipowej pociągnęli na Litwę i inni z Doliny, którzy zawdzięczali coś królowej Jadwidze lub jej dostojnemu mężowi. Nie pojechał tylko ojciec Mikołaja, bo wcześniej jeszcze wysłał go król na Węgry, gdzie prowadzono długie i trudne rozmowy z węgierskim królem Zygmuntem.

W Lipowej na Hedwigę spadły więc wszystkie gospodarskie i domowe obowiązki, siewy i żniwa, dzieci, dzierżawcy i kmiecie, a i obrona przed niektórymi zawistnymi sąsiadami.

Dobrze przynajmniej, że z chłopcami sprawy układały się jak najlepiej. Sąsiedzi patrzyli z zazdrością, jak darzy się Hedwidze i Mikołajowi. Zakochani w sobie, zadowoleni, plony obfite, służba pracowita i wierna. Dzieci i rozwijały się pięknie.

Mikołaj zabierał obu synów, gdziekolwiek się wyprawiał z domu, więc chłopców wszędzie było pełno. Szczególnie Marcina, którego można było zobaczyć i usłyszeć w całej okolicy.

Rozmowny, uśmiechnięty, szedł odważnie do każdego, obcym wdrapywał się na kolana. Znał wszystkich domowników po imieniu, przemawiał do każdego, od rządcy Jacka po ostatniego pastucha. Chodził po stajniach i oborach, biegał po ogrodzie i polach, napraszał się konnej jazdy.

Mateusz był spokojniejszy. Raczej małomówny, trochę strachliwy, najchętniej trzymał się maminej spódnicy albo dziewek służebnych. Brał udział w zabawach, ale stale pozostawał za bratem. Zapadał często na zdrowiu, leżał w łóżku, kaszlał, pocił się, spał niespokojnie.

– Wieczne utrapienie – mówiła Hedwiga. Marcin przyjaźnił się z pachołkami, łaził po drzewach, zaglądał do ptasich gniazd. Ale to było później. Na razie mieli po trzy lata, Mikołaja nie było w domu, a wszystko spoczywało na drobnych ramionach pani Hedwigi.

Każdego wieczora, przed udaniem się na spoczynek, Hedwiga córka Janosza, a żona Mikołaja, stawała na progu dworu w Lipowej i długo patrzyła na drogę.

Nie było żadnych wieści z Litwy. Pocieszała się, że brak wieści, to także brak złych nowin, które rozchodzą się szybko, choć nie mogła pozbyć się bólu w piersiach.

– Coś niedobrego się tam dzieje – mówiła. – Coś niedobrego, a ja nic nie wiem. Przecież zawsze, kiedy Mikołajowi grozi niebezpieczeństwo, wiem o tym. I teraz coś mu grozi. Bo skąd inaczej brałby się ten ból?

A ból nasilił się, gdy pod jesień zaczęły nadchodzić z Litwy pierwsze wiadomości, coraz straszniejsze. Kniaź Witold wespół z Krzyżakami napadał na wsie i grody, i poprowadził wielką armię na samo Wilno, które w znacznej mierze zostało spalone i zdobyte. Niewielka załoga polska broniła się zaciekle, pomna okrutnego losu tych wszystkich, którzy nie mieli szczęścia, wpadli w zasadzkę albo uwierzyli zapewnieniom zwycięzców, że okażą miłosierdzie i łaskę.

Hedwiga od rana do wieczora chodziła pełna niepokoju, a w nocy nie mogła spać ze strachu, wobec tylu strasznych wiadomości.

A do tego spadło na nią kolejne zmartwienie.

Któregoś wieczora przybyła do dworu w Lipowej kobieta z małym, może trzyletnim chłopcem. Dziecko było niewyrośnięte, chude i być może chore. Popłakiwało, jego oczy płonęły gorączką, na czole rosił się zimny pot.

– Proszą was, wyjdźcie do nich, pani – powiedziała służąca do Hedwigi, ale nie wyjaśniła, kto przyszedł ani w jakiej sprawie.

A kiedy Hedwiga wyszła na próg, na widok gościa serce zabiło jej gwałtownie i tchu zabrakło.

– Pani Judyta! – wyszeptała z trudem. – Co wy robicie tutaj?

– Tak, to ja – odpowiedziała spokojnie zapytana, wchodząc do sieni.

Miała na sobie płaszcz z kapturem, który teraz odrzuciła z głowy.

Nadal była bardzo piękna i Hedwiga poczuła ukłucie niepokoju.

Mikołaj nigdy nie opowiadał, co łączyło go naprawdę z panią Judytą. Hedwiga nie pytała, pocieszając się, że nie było to nic ważnego, a gdyby nawet, wolałaby tego nie wiedzieć. Pani Judyta odeszła po śmierci swojego męża Ostasza i wszelki słuch po niej zaginął. Wszyscy myśleli, że nigdy już nie wróci do Doliny, a tymczasem nagle pojawiła się znowu i uśmiechała się teraz grymasem pełnym wyższości.

Żona Mikołaja natychmiast wyczuła zbliżające się niebezpieczeństwo.

– Jesteście zaskoczona, Hedwigo? – zapytała pani Judyta. – Pewnie Mikołaj nic wam nie powiedział?

– Mikołaj mówi mi wszystko – zaprzeczyła szybko pani na Lipowej, choć od tej chwili wiedziała, że było trochę inaczej.

– Ale nie uprzedził was, że któregoś dnia przyjdę, prawda? – pani Judyta stała naprzeciw Hedwigi, trzymając za rękę dziecko. Teraz pokazała je drugą ręką.

– To jest dziedzic Lipowej – oświadczyła. Hedwiga skamieniała.

Przez dłuższą chwilę nie mogła wymówić słowa. Wiadomość była tak nieoczekiwana i tak przykra, że Hedwiga zupełnie nie wiedziała, co ma powiedzieć.

– Jesteście zaskoczona? – cicho zaśmiała się Judyta. – To właśnie świadczy, że Mikołaj nie mówi wam wszystkiego. Bo przecież nie powiedział o naszym ostatnim spotkaniu.

– O waszym spotkaniu? – wyjąkała wreszcie Hedwiga. – Kiedy?

– Gdy spotkaliśmy się w sadzie – Judyta mówiła wolno, nie spiesząc się i wyraźnie upajając się zdziwieniem Hedwigi. – Wiedział przecież, że jestem przy nadziei, bo nie tylko mu o tym powiedziałam, ale i sam mógł zobaczyć.

Hedwiga już odzyskała głos.

– To nieprawda – obruszyła się. – Kłamiecie. Oszukujecie mnie, bo wiecie, że nie ma tu Mikołaja i nie może zaprzeczyć waszym słowom.

Pani Judyta roześmiała się głośno.

– Nie może zaprzeczyć i nie zaprzeczy. Nie zaprzeczyłby także, gdyby tu był. Nie powiedział wam nic, bo się bał i wstydził. Oświadczyłam mu wtedy, że któregoś dnia wrócę i wróciłam.

– Nie wiem, o czym mówicie – przerwała Hedwiga szorstko. – Dość z wami rozmawiałam. Teraz proszę, byście wyszli z tego domu.

– Pójdę – zgodziła się Judyta. – Pójdę, ale mylicie się, myśląc że to coś zmieni. To jest Dominik. Urodził się w marcu, zanim wy urodziliście swoich synów. Słyszycie, Hedwigo? W marcu, a więc wcześniej. Zatem to on jest najstarszy. Mam świadków, a wy nic nie możecie zrobić, choćbyście nie wiem jak zaprzeczali.

Dominik jest najstarszy z Mikołajowych synów, do niego należy dziedzictwo. Jeśli zadbacie o niego, może i waszym synom wydzieli część ze swojego majątku. Jeśli nie zadbacie, wasi synowie zostaną bez niczego. I nic tu nie możecie wskórać.

Hedwiga była zaskoczona. Hedwiga nie miała się kogo poradzić.

Hedwiga sama musiała stawić czoło wyzwaniu.

– Nie wierzę – powtórzyła. – Nie wiem, co i jak zrobiliście, ale na pewno nie zrobiliście tego ze szlachetnych pobudek. To wiem na pewno. Łatwo wam rzucać oskarżenia na mojego męża. Ale póki nie zostanie to udowodnione, ani wy, ani wasze dziecko nie mają żadnych praw do Lipowej.

– Pewnie – odrzekła pani Judyta. – Póki nie zostanie dowiedzione, że mam rację, a Dominik prawa. Ale zostanie dowiedzione. I cóż wtedy?

Hedwiga podniosła dłoń i pokazała nią drzwi.

– "Wtedy mnie zapytacie. Na razie, póki się tak nie stało, wyjdźcie z mojego domu.

Pani Judyta puściła rękę chłopca i odwróciła się w kierunku drzwi. Zostawione na środku sieni dziecko rozpłakało się głośno.

Na dźwięk płaczu przybiegła piastunka, która myślała, że płacze któryś z bliźniaków. Weszła i była świadkiem końca rozmowy.

Pani Judyta zatrzymała się przy drzwiach i odwróciła do Hedwigi.

– Każdy wam powie, że zanim was poślubił, Mikołaj chodził za mną jak pies. Jak pies, nie zważając wcale, że byłam narzeczoną jego wuja. Każdy to potwierdzi. Chodził za mną także i wówczas, gdy poślubiłam pana Ostasza. Przysięgał miłość do końca swojego żywota i przysięgał, że nigdy nie spojrzy na inną niewiastę.

– Kłamiecie! – krzyczała Hedwiga. – Kłamiecie! To wy chcieliście omotać go, choć to nie przystało narzeczonej jego wuja. To wyście wymuszali na nim obietnice i przysięgi. Może nawet rzucaliście na niego uroki. Ale uwolnił się od tego. Uwolnił i to ze mną stanął przed ołtarzem. Potem zaś pojechał na Litwę, gdzie nie mogliście go dosięgnąć. Teraz, kiedy go nie ma, przyszliście, żeby mnie oszukiwać i rzucać na niego oskarżenia?

– Wtedy pojechał – zgodziła się pani Judyta. – Ale po pół roku wrócił, czy nie tak? Do kogo wrócił? Do was? Wrócił do mnie, a was wcale nie widywał. Pewnie zaraz powiecie, że był zajęty, albo co takiego. Wcale nie myślał o powrocie do klasztoru i wcale nie myślał żenić się z wami. Wyście szykowali się do ślubu z panem Janem z Tymbarku, a on przychodził potajemnie do mnie...

– Nieprawda! – Hedwiga zacisnęła pięści i niewiele brakowało, a rzuciłaby się z nimi na tę spokojną, wyniosłą kobietę, która mówiła tak straszne rzeczy. – Nieprawda!

– A on przychodził potajemnie do mnie – ciągnęła Judyta. – Co za piękne słowa mi szeptał! Co za słowa! A myślicie, że czemu zabił mojego męża, a swojego wuja?

– Bo wasz mąż był banitą i rozbójnikiem, który porwał jego małą siostrę!

Judyta prychnęła pogardliwie nad naiwnością gospodyni.

– Bajki, pani Hedwigo, bajki! Zabił Ostasza, bo chciał być obok mnie i ze mną. Ale Mikołaj jest słaby. Jak liść na wietrze daje się nieść podmuchom. Kiedy zginął mój mąż, a wszyscy byli przeciw mnie, musiałam uciekać, choć na Boga nie było przecież we mnie żadnej winy. Ale gdy przekonałam się, że noszę dziecko pod sercem, wróciłam, żeby powiedzieć o tym jego ojcu. A tu dowiedziałam się, że Mikołaj ożenił się z wami i zamieszkaliście w majątku po moim mężu, a więc w moim.

Hedwiga zacisnęła zęby.

– Dość! – zawołała. – Wyjdźcie!

Dała znak służebnej, by pomogła odnaleźć drzwi gościowi, ale pani Judyta widać nie powiedziała jeszcze wszystkiego.

– Zaraz odejdę – oświadczyła. – Rozumiem, że nie ma tu dla mnie miejsca, skoro je zajęliście i skoro ten bezwolny Mikołaj wybrał właśnie was. Niech tak będzie. Jestem dość młoda i dość ładna, żeby sobie znaleźć kogo innego. Ale Dominik tu zostanie. To jest jego dom i jego miejsce.

– Precz! – krzyknęła Hedwiga. – Precz mi z domu, bo każę służbie was wyrzucić!

Podbiegła i siłą wypchnęła panią Judytę za drzwi. Ta wyszła, śmiejąc się głośno i rzeczywiście najwyraźniej nie zamierzała zabierać ze sobą małego Dominika. Hedwiga podbiegła do dziecka, chwyciła je za rączkę i szybko pociągnęła za matką. Ale pani Judyta biegła już przez podwórze, gdzie stał jej koń, dosiadła go i z siodła spoglądała teraz na Hedwigę.

– On musi tu zostać – powiedziała obojętnie. – Ani mi się śni zabierać go z powrotem.

– Musicie go zabrać – odparła Hedwiga. – Ani mi się śni trzymać go tutaj.

– Nie wezmę – pokręciła głową Judyta, a w jej spojrzeniu widać było, że dobrze sobie wszystko przemyślała. – Zróbcie z nim, co chcecie.

– Przecież to wasze dziecko! – oburzyła się Hedwiga.

– Chowałam je trzy i pół roku – powiedziała Judyta. – I dosyć.

Teraz niech się nim zajmie Mikołaj, bo ja mam inne plany.

Przyjechałam tu, żeby zostawić chłopca Mikołajowi.

– Nie możecie mnie zmusić, żebym przyjęła bękarta – broniła się Hedwiga, podając płaczącego chłopca na siodło. – W dodatku pod nieobecność męża.

– Nie możecie mnie zmusić, żebym zabrała go z powrotem. Bo nawet jeśli go zabiorę, zaraz zostawię gdzieś we dworze.

– Nie zrobicie tego! – oburzyła się Hedwiga. – Tak nie postępuje żadna matka!

– Dziecko ma przecież ojca – zauważyła Judyta zimno. – Nie oddaję go obcym ludziom, ale jego rodzonemu ojcu.

Hedwiga nic nie odrzekła. Odwróciła się na pięcie i pobiegła do domu. Nie wiedziała, co ma myśleć, nie wiedziała, co ma robić.

Czuła ból, czuła zawód, czuła strach. Jej świat zachwiał się w posadach.

Tomek i Mieszek, synowie Maciecha, pracowali ciężko na polu wyznaczonym im przez pana Mikołaja. Ogniem i toporami karczowali mieszany las, szykując pod uprawę kolejny kawałek gruntu. Szło wolno, praca była ciężka i żmudna. Mieli tylko jednego wołu, który służył jako siła pociągowa, na szczęście za drugiego mógł uchodzić Mieszek, wielki i krzepki. Właśnie mocował się z pniakiem olszyny i długo nie chciał ustąpić miejsca bratu, który przywiódł zwierzę i chciał je zaprząc. Ale w końcu zgodził się, żeby założyli sznury i popróbowali wyciągnąć pniak.

Udało się i Tomek uśmiechał się zadowolony. Za dwa, trzy dni całkowicie oczyszczą pole z pni i korzeni. Potem trzeba tylko wypalić resztki, zebrać co większe kamienie i można przystąpić do przygotowania ziemi. Czterysta kroków wzdłuż i ponad dwieście wszerz. Ładny kawałek jak na dwa tygodnie roboty. A wiosną obsieją i tę działkę.

Pan Mikołaj zwolnił ich ze wszystkich danin na sześć lat i tylko cztery dni w roku kazał robić na dworskich polach własnym sprzętem. Łaskawy pan! Rok był dość urodzajny, poprzedni też nie najgorszy. Jakoś się wydźwigną z biedy, a może nawet postawią wreszcie porządną chałupę.

– Gdyby jeszcze nie ten apetyt Mieszka! – westchnął Tomek, popatrując jak brat bez wytchnienia wali toporem w dębowy pień.

Mieszek lubił jeść. Mieszek tak bardzo lubił jeść, że trzeba go było pilnować. Przy robocie też dobrze go było mieć na oku.

Niepilnowany przerywał nagle zajęcie, zostawiając wołu nawet w połowie skiby i odchodził w cień, żeby odpocząć. Dziesiątki razy w ciągu tych dwóch tygodni Tomek znajdował brata w krzakach, śpiącego smacznie, przy dwojakach pustych już, wyczyszczonych do ostatniej kropli. Doszło do tego, że Tomek zabierał w pole dwie porcje żywności, jedną niby dla nich obu i drugą, dla siebie, którą musiał chować przed bratem. Ten wypijał dzbanek mleka prawie jednym haustem, bochen chleba biorąc na zakąskę. Kiedy szli wedle czyjegoś pola, kroczyli wolno, bo Mieszek rwał pełnymi garściami kłosy, wyłuskiwał ziarno, wydmuchiwał plewy i jadł.

Był stale głody, wciąż nienajedzony. Ale był przy tym bardzo robotny. Jeśli go dobrze pilnować. Umiał wtedy pracować za dwóch, prawie się nie męczył i gdyby stanąć nad nim i mówić, że nie czas jeszcze na odpoczynek, mógłby nie odchodzić od pługa nie wiadomo ile dni.

Tomek obejrzał się i zobaczył, że Mieszka znowu nie ma na polu.

Słońce stało wysoko i Tomek machnął ręką. Czas na posiłek. Brat pewnie schował się w cieniu i już pałaszuje.

Zwykle Tomek mówił:

– Zostaw kawałek dla mnie.

Mieszek zostawiał. Uczciwie dzielił chleb czy placek na dwie części, ale części nie były równe, Mieszkowi musiała przypaść większa, bo był większy. Dzielił zatem placek na dwie części, a potem, kiedy zjadł już swoją, rozmaitymi sposobami zmniejszał porcję brata, bo zawsze wydawała mu się jeszcze całkiem spora do podziału, a on jest przecież głodny. Zdarzało się więc, że z mniejszej części chleba czy placka zostawały okruchy, a w dzbanku pustki.

Potem Mieszek tłumaczył się, prosił o wybaczenie, płakał, całował brata po rękach, obiecywał poprawę. Aż do następnego dnia.

Tomek nie miał wyjścia, musiał do tego przywyknąć i przywykł, sobie tylko znanymi sposobami ratując się od głodowej śmierci, zwykle nosząc w zanadrzu kawałki chleba, o których w ogóle nie wspominał.

– Trzymaj w ustach i ssij – mówił do brata, dając mu czasem kawałek słoniny. – W ten sposób oszukasz głód i długo będziesz smakował przysmak.

Ale Mieszek był tak głodny, że słoninę po prostu łykał i tłumaczył się, że kawałki były małe.

Tomek szedł teraz przez pole ku krzakom pod brzózkami, gdzie spodziewał się zastać brata, śpiącego po południowym posiłku.

Szedł wolno, żując skórkę chlebową, noszoną w zanadrzu od świtu, i pocieszając się, że w domu ma schowanych kilka placków jęczmiennych, o których brat nie wie.

Szedł ku krzakom i zdziwił się, nagle usłyszawszy z nich głosy.

Zdziwił się, bo Mieszek był małomówny i rzadko się odzywał, a już na pewno nie wtedy, gdy brata nie było w pobliżu.

Zdziwił się jeszcze bardziej, kiedy zobaczył, co się dzieje.

Mieszek siedział na trawie, a naprzeciw niego malutki chłopczyk, strasznie chudy, zbiedzony, strzelający wokoło przestraszonymi oczami, jadł chleb i popijał mlekiem. Był to chleb Mieszka i mleko Mieszka, którymi ten podzielił się z dzieckiem. Za chwilę miał być bardzo głodny, wprost umierający z głodu, ale teraz dzielił się z nieznajomym dzieckiem.

– Co tu robisz? – zdziwił się Tomek. – Co to za dzieciak?

– Karmię – powiedział Mieszek. – Znalazłem go w krzakach.

Chciał uciekać, ale teraz się już nie boi. Widzisz, jaki zagłodzony.

Mówi, że zostawili go w lesie samego.

– Samego? – nie dowierzał Tomek. – Ma pewnie ze trzy lata, to chyba do kogoś należy.

– Już wszystko wiem – Mieszek uśmiechnął się zadowolony, że udało mu się zaskoczyć brata. – Wszystko wiem. To jest syn pana Mikołaja.

– Oszalałeś chyba! – oburzył się Tomek. – Co by tutaj robił syn pana na Lipowej? A poza tym widziałem obu chłopaków pana Mikołaja. Wcale nie są podobni do tego tutaj. To jakiś zhajduch i tyle.

– To jego syn – upierał się Mieszek. – Musimy go odprowadzić do dworu.

Hedwiga była przerażona. Chłopiec był jeszcze chudszy niż wówczas, gdy widziała go ostatnio, a ponadto obszarpany i wprost obrośnięty brudem. W jego oczach czaił się strach, chował się za wielką postacią Mieszka, niepewny swojego losu i tego, co czeka go teraz.

– Był tam chyba długo, szlachetna pani – wyjaśniał Tomek. – Na tym polu, co to je pan Mikołaj dał nam do wykarczowania.

Siedział w krzakach...

– Koło brzózek – uzupełnił Mieszek, choć brat surowo nakazał mu milczenie podczas rozmowy z panią Hedwigą.

– W krzakach koło brzózek – powtórzył Tomek. – Daliśmy mu jeść...

– Z mojej kromki – przypomniał Mieszek.

– Z jego kromki – zgodził się Tomek. – Nie wiedzieliśmy, skąd się wziął, ale to bardzo rozgarnięty chłopak i sam wszystko powiedział. Przyprowadziliśmy, bo podobno... bo podobno jest to syn pana Mikołaja...

Hedwiga nawet nie była szczególnie zaskoczona. W ciągu minionych dwóch tygodni zastanawiała się wielokrotnie, czy pani Judyta spełni swoją groźbę i zostawi małego Dominika gdzieś w pobliżu. Zastanawiała się, co wtedy zrobi i co zrobić powinna. Nie mogła się zdecydować, nie doszła do żadnego rozwiązania. Ale gdy teraz zobaczyła dziecko przed sobą, wszystko stało się nagle jasne, choć wcale nie proste.

Chłopiec patrzył przestraszonym wzrokiem, nie wiedząc, co go czeka, ledwo wyglądając zza wielgachnego Mieszka.

Najwyraźniej polubił tego olbrzyma i czuł się przy nim bezpiecznie.

– Podejdź tu – poprosiła Hedwiga, ale nie ruszył się z miejsca.

Zwróciła się więc do Tomka, żeby opowiedział, co słyszał od dziecka.

– Mówił, że nazywa się Dominik i jest synem pana Mikołaja – wyjaśnił Tomek. – Tu nie ma innego pana Mikołaja, więc pomyśleliśmy...

– Dobrze pomyśleliście – odpowiedziała Hedwiga.

Serce jej biło mocno z rozżalenia, ale nie mogła postępować jak mała dziewczynka, była przecież dorosłą kobietą, panią na Lipowej i w czas nieobecności męża wszelkie decyzje i postanowienia należały do niej.

Teraz zastanawiała się, co robić.

– Jak się nazywasz? – zapytała.

Dziecko udzieliło odpowiedzi odważnie, widać było, że jest przyuczone odpowiadać na niektóre pytania. Nie powiedziało wprawdzie od razu, Mieszek musiał szturchnąć malca delikatnie, żeby ten się ośmielił i w końcu jednak się odezwał.

– Dominik.

– Dominik? A twój ojciec?

– Mój ojciec Mikołaj. Pan Mikołaj z Lipowej.

– A matka?

– Pani Judyta.

Hedwiga nie miała już wątpliwości. Trzeba było coś postanowić.

I trzeba to było zrobić szybko, żeby nikt z ludzi dworskich, ze służby ani sąsiadów nie gadał za wiele na ten temat, bo to tylko ich sprawa. Ich, Hedwigi i jej męża Mikołaja.

– Dobrze postąpiliście – powiedziała do chłopów. – Kiedy pan Mikołaj wróci, sam postanowi, co będzie z chłopcem dalej. Na razie zostanie tutaj.

Wezwała służącą, kazała zabrać chłopca, wyszorować go, przystrzyc włosy i dać mu czyste ubranie. Malec nie chciał iść ze służącą i ruszył dopiero po tym, jak Mieszek zaszeptał mu coś do ucha.

– Obiecałem, że dacie mu jeść do syta – wyjaśnił Hedwidze.

Dziecko musiało być w polu ostatnie dwa tygodnie i na pewno było cały czas głodne, więc obietnica posiłku, mleka i ciasta, podziałała odpowiednio zachęcająco. Dominik sam włożył malutką dłoń w rękę służebnej.

– Przyprowadź go potem do mnie – poleciła Hedwiga. – A wy zostańcie jeszcze, bo chciałam was dokładnie rozpytać.

Ukłonili się i odeszli na bok, żeby usiąść na skraju podwórza i czekać na wezwanie. Przypadłość Mieszka, dotycząca jego wielkiego apetytu, była dość powszechnie znana i Tomek nie musiał o nic prosić. Niedługo wyszła do nich służebna z kuchni, niosąc wielką misę z pszennymi plackami i dzbankiem piwa.

– Bóg wam zapłać – dziękował za obu Tomek, bo Mieszek od razu rzucił się do jedzenia i mógł podziękować jedynie skinieniem głowy.

– A nie mówiłem, że warto przyprowadzić dzieciaka? – zapytał potem zadowolony starszego brata. – Goszczą nas jak jakich wielmożów. A chłopakowi będzie tu lepiej niż u nas. Będzie miał stale pełną miskę. Trochę mi go szkoda, bo taki jest wesoły, choć następnym razem chyba tak prędko nie podzieliłbym się z nim moją ostatnią kromką. Potem byłem tak głodny, że chciałem trawę jeść...

Hedwiga siedziała sama w świetlicy z robótką w rękach i popłakiwała. Małego Dominika oddała pod opiekę służebnej Elinie. Dzieciak wykąpany w balii, wyszorowany, z włosami obciętymi krótko nad czołem, napojony ciepłym mlekiem, spał teraz w sąsiedniej izbie, nie w tej jednak, gdzie przebywali jej synowie. Marcin z Mateuszem spali już także, choć nie wiedzieli jeszcze, że oto mają do towarzystwa kolejnego brata, bo Hedwiga nic im nie mówiła.

Długo przyglądała się dziecku, szukając w nim rysów Mikołaja.

Te same jasne włosy, te same niebieskie oczy. Podobieństwo może nie było wielkie, ale to przecież ujawnia się często dużo później, teraz to tylko dziecko. Samotne, opuszczone dziecko.

Hedwiga płakała. Hedwiga modliła się. Hedwiga setki razy rozpamiętywała wszystko, obliczała terminy, przypominała sobie wszystkie wydarzenia, słowa i okoliczności. Nic nie wskazywało na to, że pani Judyta ma rację. Nic też nie wskazywało na to, że pani Judyta kłamie. Owej wigilijnej nocy, pierwszej nocy ich wspólnych Godów, Mikołaj poszedł przecież do sadu i długo nie wracał...

Długo w noc siedziała w świetlicy sama i zastanawiała się nad swoim życiem. Dzieciak niewiele mógł opowiedzieć o sobie, o miejscach, gdzie dotąd żył, o ludziach, którzy go otaczali. Był na to zbyt mały. Ale na pewno był to ten chłopczyk, którego przed dwoma tygodniami przywiozła tu pani Judyta i o którym mówiła, że jest synem Mikołaja.

Hedwiga popłakiwała, bo męża nie było obok i nie mogła go o wszystko zapytać. A gdy wróci, co powie? Pochwali ją, że przygarnęła jego syna? Zgani, że go wzięła do siebie? Co powie o sobie i o Judycie? Mówił jej o swoim dawnym zauroczeniu, ale zupełnie pominął, że jego znajomość z panią Judytą miała taki bliski charakter. Pominął, bo może uważał, że nic takiego się nie stało. Może nawet nie wiedział, że dzięki niemu pani Judyta była przy nadziei. Nie, nie mógł nie wiedzieć. Przecież w czas Godów przed czterema laty powiedziała mu o tym, a on ukrył to, ani słowem nie zdradził się żonie. Przecież gdyby nie miał nic do ukrycia, nie musiałby ukrywać. Zatem ukrył. Nie chciał nic powiedzieć żonie, więc nie powiedział.

Następnego dnia Hedwiga pojechała do Krasawy. Pan Jeno był nieobecny, a pani Alena natychmiast zobaczyła, że synowa nie wygląda najlepiej i trapi ją jakieś zmartwienie.

– Siadaj, dziecko – poleciła, gdy tylko się przywitały. – Siadaj i mów mi o wszystkim.

Nie zostawały ze sobą zbyt blisko, ale pani Alena była jej życzliwa i nigdy nie powiedziała złego słowa, choć czasami krytykowała jej postępowanie w sprawach gospodarskich, uważając, że na tych zna się lepiej.

Hedwiga starała się zachowywać spokojnie, nie poddawać rozpaczy i rozczarowaniu, jakiego przyczyną stał się jej mąż. Nie mogła jednak powstrzymać się przed łzami. Pani Alena wysłuchała wszystkiego ze ściągniętą twarzą.

– I co postanowiłaś? – zapytała na koniec. Hedwiga rozłożyła ręce.

– Sama nie wiem, co robić – przyznała się. – W głowie mi się nie mieści, że Mikołaj zachował przy sobie coś takiego i ani słówkiem mi nie wspomniał. To przecież tak jakby mnie oszukał.

A jeśli mnie oszukał, to co ja mam myśleć, matko?

Pani Alena nie miała gotowego rozwiązania, ale też nie od razu przyjęła nowe wiadomości.

– Trudno mi w to wszystko uwierzyć – westchnęła głęboko. – Bardzo trudno. Przecież Mikołaj sam doświadczył tylu przykrości od Ostasza. Więc wie dobrze, że nie może takiego losu gotować waszym wspólnym dzieciom. Nie umiem zrozumieć, jak mógł tak postąpić.

– Ani ja – płakała Hedwiga. – Przecież zawsze go miłowałam, matko. Sama to wiecie najlepiej, że już od dziecka. A i on powtarzał, że też zawsze mnie miłował. Jeśli zaś tak, czego szukał u innej...

– To chyba było jeszcze wcześniej – zastanawiała się głośno pani Alena. – Wcześniej, zanim dowiedział się, że ciebie miłuje...

– Ale Judyta twierdzi, że kiedy powrócił z niewoli, spotykali się potajemnie i wtedy to się stało.

– Nie wiem – pani Alena była bardzo poważna. – Nie wiem.

Lubiła synową, traktowała ją jak własną córkę i cieszyła się jej szczęściem. Teraz podobnie jak ona była zaskoczona i w głowie kłębiły się jej najróżniejsze myśli.

– Cóż my wiemy o mężczyznach? – zapytała smutno. – Więc i ja nie wiem, jak powinnaś teraz postąpić. Ale jakkolwiek byś postąpiła, nie będzie to dobrze. Jeśli oddalisz to dziecko, będzie lepiej dla twoich synów. Jeśli zostawisz je we dworze, może ono stanowić dla nich zagrożenie, jest przecież starsze, najstarsze z całej trójki.

Mikołaj będzie musiał to szybko rozstrzygnąć i postanowić, jak ma być ostatecznie.

– Więc ten dzieciak miałby prawa do majątku?

– Jako syn Mikołaja będzie miał prawo – potwierdziła pani Alena.

– A co stanie się z moimi synami?

– Będą się musieli podzielić.

– A jeśli się nie pogodzą? Mało to słyszano o kłótniach, walkach, zabójstwach nawet przy takich okazjach?

– Masz rację, Hedwigo. Ale nic nie możemy zrobić. To mężczyźni decydują w takich sprawach. Tylko oni. My najwyżej możemy poznać ich wolę.

– Ale coś przecież można chyba zrobić. Sama przecież mówicie, matko, jakie to za sobą pociąga niebezpieczeństwa. Sama byliście w takiej sytuacji. Wasz ojciec przedłożył swojego syna nad was, choć Ostasz był jego nieślubnym dzieckiem.

– Bo byłam tylko córką, nie synem – przypomniała pani Alena. – A synowie zawsze mają więcej praw. Nawet jeśli pochodzą z nieprawego łoża. Najważniejsze, czy są przez ojca uznani.

– A jeśli Mikołaj nie uzna małego Dominika?

– Jeśli nie uzna, będzie dla ciebie lepiej – zgodziła się pani Alena.

– Ale wtedy już na pewno dojdzie do kłótni i sporów, gdy chłopcy podrosną. Znam panią Judytę. Pójdzie do sądów, pójdzie do króla. Dotąd będzie chodziła i nękała, aż zdobędzie to, co się jej należy. Gdyby to był syn jej męża Ostasza, nawet wtedy mogłaby rościć sobie prawo do majątku w Lipowej, choć załatwienie tego nie byłoby proste. Ale jeśli to jest syn Mikołaja, czeka nas wiele rozmaitych kłopotów.

Następnego dnia pani Alena pojechała z synową do Lipowej i długo przyglądała się małemu Dominikowi.

– Nie widzę szczególnego podobieństwa – powiedziała, a w jej głosie Hedwiga wyczuła pewną ulgę. – Nawet żadnego nie widzę tu podobieństwa. A to znaczy, że coś możemy wymyśleć.

Miała tajemniczą minę, jakby wpadła na jakiś pomysł, ale jeszcze nie do końca go przemyślała i na razie nie chciała zdradzić szczegółów.

– O czym myślicie, matko? – zapytała Hedwiga.

– O czym myślę?

– O czym myślicie, bo widzę, że coś wam chodzi po głowie.

Pani Alena myślała o tym od dłuższego czasu. Rozważała wszystkie za i przeciw, zastanawiała się, obliczała.

W końcu powiedziała:

– Jest tylko jedno rozwiązanie. Mikołaj nie może uznać tego dziecka. Nie może go uznać. Powinnaś je oddalić, dać komuś na wychowanie i już. Zapomnieć o tym, że to jest dziecko Mikołaja.

I na nim wymusić, żeby o tym zapomniał.

Takie rozwiązanie i Hedwidze chodziło po głowie. Choć nie było to rozwiązanie, które udzielało odpowiedzi na wszystkie pytania.

– To nie zmieni stanu rzeczy – westchnęła. – Możemy udawać, że Dominika nie ma. Ale on przecież jest. Nie teraz, to kiedy indziej pani Judyta powie mu o tym wszystkim, a on upomni się o swoje prawa. Czy wtedy będzie lepiej?

– Trzeba zaprzeczyć – upierała się pani Alena. – Nawet gdyby miał zostać we dworze, Mikołaj uznać go nie powinien. Niechaj się chłopak chowa z dworskimi dziećmi, ty żadną miarą nie możesz go traktować tak samo jak swoich synów. Słyszysz, co mówię? W żadnym wypadku, Hedwigo. Inaczej napytasz biedy nam wszystkim.

– A jeśli wróci Mikołaj i będzie chciał wiedzieć?

– Jeśli zapyta, zaprzeczysz. Nie mów nic o Judycie. Zapomnij o tym wszystkim. Zdajmy się na los.

I tak los Dominika wydawał się przesądzony. Po namyśle Hedwiga postanowiła pójść za radą teściowej i oddalić go z dworu. Chciała sama odprowadzić chłopaka do jednej z podległych wiosek i zostawić w pewnej chacie. Zawróciła wpół drogi.

– Mikołaj – myślała. – Co powie Mikołaj? Przecież nie mogę go oszukiwać, ukrywać cokolwiek przed nim, udawać, że nie wiem o niczym. Kiedyś się przecież dowie, że jego syn trafił tutaj, a ja go nie przyjęłam, wyrzuciłam, przepędziłam. Mikołaj może mieć do mnie żal i pretensje. Może się nawet pogniewa. To przecież jego syn. Jego najstarszy syn. Pierworodny. Co z tego, że z innej matki?

Hedwiga zawróciła do dworu i nigdzie nie odprowadziła Dominika. Został w Lipowej. Hedwiga przydzieliła mu opiekunkę w osobie służebnej Eliny, ale zabroniła się zbliżać do bliźniaków.

– Nic mu nie mów, gdyby pytał o rodziców – rozkazała surowo. – Nic mu nie mów... albo powiedz, co chcesz, byleby nie o tym, że może jest przyrodnim bratem moich dzieci. Pan Mikołaj, gdy powróci, postanowi o jego przyszłości.

Niespodzianki

Październik 1390

Dwa jeszcze razy Mikołaj syn Jeno wychodził z innymi na zbrojne wycieczki z wileńskiego Wysokiego Zamku. I znowu niosło się nad krzyżackim obozem straszliwe:

– Skir – gaj – ło! Skir – gaj – ło! A brat króla był niezmordowany.

Jak szaleniec wbiegał ze swoimi wojownikami pomiędzy oblegających, ciął i rąbał, zadając im ciężkie straty.

Zaraz po wyprawie, którą w jego zastępstwie dowodził Mikołaj, zapomniał o pucharze z winem. Poprowadził wypad, a potem następny, akurat wówczas, gdy na zewnątrz murów kniaź Witold opłakiwał swojego brata, księcia Konrada. Brat Witolda padł, śmiertelnie trafiony kamienną kulą, wystrzeloną z zamkowej armaty przez ludzi pana Klemensa.

Mimo tych sukcesów, sytuacja oblężonych nie przedstawiała się najlepiej. Był już październik, w Wilnie kończyły się zapasy, głód zaczął dokuczać obrońcom.

Krzyżacki marszałek, Engelhard Rabe, po raz kolejny przysłał poselstwo, proponując poddanie zamku i zdanie się na łaskę Zakonu.

– Nigdy! – pienił się kniaź Skirgajło. – Przenigdy! Choćbym tu miał sam zostać, nie skapituluję!

Propozycję poddania się odrzucił też z dumą kniaź Fiodor Ostrogski, dowodzący Niskim Zamkiem.

Byli wprawdzie i tacy, co mówili o zawarciu rozejmu i ułożeniu się z Krzyżakami, ale kniaziowie nawet nie chcieli o tym słyszeć.

– Pomnijcie na Krzywy Gród – przypominał Skirgiełło. – Spalili tam wszystkich, jak wcześniej spalili innych. Nie wierzę psom, choćby przysięgali na Ewangelię i nie wiem na co jeszcze. I wam rozkazuję nie wierzyć.

Mikołaj syn Jeno stał na murach Wilna obok pana Klemensa z kilkoma innymi rycerzami. Omawiali możliwość kolejnego ataku, czekając, aż kniaź Skirgajło wytrzeźwieje na tyle, żeby mógł ich poprowadzić.

– Coś dziwnego dzieje się w krzyżackim obozie – niepokoił się Klemens z Moskorzowa. – Czy aby nie nowy atak?

Ale dłuższe obserwacje obozu oblegających nie wskazywały na to. Wyglądało raczej, że część wojska zamierza odstąpić spod Wilna.

I rzeczywiście, od samego rana można było zobaczyć we wszystkich punktach nieprzyjacielskiego obozu, jak zbrojni zbierali się do odejścia. Zwijano namioty, szykowano wozy, potem zaczęto gasić ognie.

Panu Klemensowi trudno było w to uwierzyć.

– Zwijają oblężenie, czy to jakaś ich sztuczka?

– Zwijają – roześmiał się ktoś. – Daliśmy im ostatniej nocy porządną nauczkę. Kiedy to powtórzymy...

Wycieczka na nieprzyjacielski obóz, jaką już po raz szósty poprowadził kniaź Skirgajło, i tym razem była bardzo udana.

Litewscy topornicy zebrali krwawe żniwo, a jeźdźcom, choć przy pewnych stratach, udało się dojść prawie do kwatery księcia Witolda.

Tymczasem krzyżowcy zwijali namioty. Zniknęły z pola wysokie tyczki z kolorowymi proporcami Francuzów i Burgundów.

Odjechały wozy Anglików. Do wieczora odeszli spod obleganych murów prawie Wszyscy konni, a i piechota najwyraźniej nie zamierzała zostawać.

Dowodzący obroną Wilna Klemens z Moskorzowa, w obawie, czy Krzyżacy nie szykują jakiego podstępu, wysłał szpiegów do obozu nieprzyjaciela. Poszli cicho zaraz o zmierzchu i wrócili nadspodziewanie szybko.

– Odchodzą – powiadomili z radością. – Odchodzą, bo w Malborku umarł wielki mistrz.

Była to znakomita wiadomość. Stary Konrad Zollner von Rotenstein chorował od dłuższego czasu i spodziewano się że umrze niezadługo.

– Pan powołał go do siebie w jak najbardziej odpowiednim dla nas momencie – zauważył Mikołaj.

Wzburzyło to pana Klemensa.

– Myślicie, że pójdzie do nieba? – wykrzywił się. – Za ten ogrom zbrodni, jakich się dopuścił on sam i kierowany przez niego Zakon? Za to wszystko miałby trafić do nieba?

– Bóg jest jedynym sędzią – przypomniał Mikołaj. – A wielki mistrz wiele lat walczył z poganami.

– Ogniem i mieczem!

– Zgodnie ze wskazaniami Kościoła. Czy nie porzucił łatwego życia na rzecz trudnej służby w Zakonie? Czy nie służył Chrystusowi i Kościołowi przez lat trzydzieści albo i więcej?

Owszem, ciążą na nim liczne winy, ale któż z nas jest bez grzechu? A tylko Bóg może zważyć jedne i drugie uczynki i tylko On może wydać sprawiedliwy wyrok. Módlmy się zatem i za wielkiego mistrza. Wszak Chrystus Pan kazał miłować nam i naszych nieprzyjaciół. Ojcze Nasz, któryś jest w Niebie...

Ukląkł, dając przykład innym, żeby uczynili to samo. I poniosła się nad zgliszczami Wilna modlitwa za duszę wielkiego mistrza Zakonu Najświętszej Maryi Panny, którego wojska oblegały stolicę.

A rano niewielu już pozostało oblegających. Nie bacząc na nich, wygłodniali i zmęczeni ludzie z obu zamków wylegli na błonia, przetrząsając dawny obóz w poszukiwaniu czegoś do jedzenia.

– Ciekawe, kogo teraz wybiorą na wielkiego mistrza? – zastanawiał się Klemens z Moskorzowa. – Może marszałka Engelharda, wielkiego wojownika, który omal nie podbił Litwy, a nas nie wysłał przedwcześnie do Ojca Niebieskiego.

Inni, w tym Mikołaj z Lipowej, stawiali raczej na Konrada Wallenroda. I martwili się taką możliwością.

– A wtedy tylko patrzeć, jak tu wróci z całą zakonną potęgą – mówili. – Bo że wróci, to pewne. Jest zawzięty jak wściekły pies.

Większość jednak była zdania, że przynajmniej na jakiś czas zapanuje teraz pokój. Obie strony poniosły przecież wielkie straty i spodziewano się, że upłynie wiele miesięcy, zanim gotowe będą do nowej wojny.

Najczarniej widział przyszłość książę Skirgajło.

– Pokój? – prychał. – Jaki pokój? Zapomnieliście o księciu Witoldzie? On przecież niewiele uzyskał, a to znaczy, że nie ustąpi. Jest uparty. Jeśli zawiodą go Krzyżacy, znowu wyśle przeciw nam pogańskich Żmudzinów albo sprzymierzy się z kim innym. Zobaczycie, jak szybko sprawdzą się moje słowa!

I miał rację. Ledwo rok upłynął, kiedy u bram Litwy stanęła nowa wielka wyprawa krzyżacka. Mikołaja z Lipowej nie było już w tej okolicy. Zaraz po zwinięciu oblężenia Wilna, ruszył ku domowi.

Z końcem października, po wielu miesiącach ciężkiej służby na Litwie, Mikołaj z Lipowej powrócił wreszcie do Doliny. Zajechał najpierw do Krasawy, długo trzymał w ramionach matkę i całował jej ręce, a pani Alena tuliła głowę syna jak niegdyś, kiedy był tylko dzieckiem. O wyprawie opowiadał niewiele, obiecując dokładniejszą relację później, a tylko się wytłumaczył ze zniszczonego prektoratu i straconych szczątków świętego Dunstana.

– Straszne wieści docierały do nas – mówiła z przejęciem pani Alena. – Powiadali już, że nikt nie ocalał w spalonym Wilnie i widziałam w myślach mojego syna bladego od śmierci. Ale modliłam się żarliwie do świętego Dunstana i to on sam cię ocalił.

Przed dworem, jak zawsze w takich wypadkach, zgromadził się, kto żyw, aby powitać młodego pana i jakby sprawdzając, czy wraca cały i ilu ludzi ze sobą prowadzi. A kiedy widzieli go całego, obok zaś wszystkich ludzi lipowskich, radowali się i śmiali głośno z niedawnych obaw i złych snów.

Mikołaj nie zabawił długo, bo spieszno mu było do domu. Żony i chłopców nie widział od pół roku, więc nie zwlekając, ruszył w drogę, nie czekając nawet na powrót ojca, co miał nadjechać lada chwila.

– Mikołaju! – zawołała za nim matka. – Hedwiga wprawdzie mi zakazała, ale powinnam cię uprzedzić. Czeka cię w domu niespodzianka.

W głosie matki Mikołaj nie usłyszał jednak radości, jaka zwykle związana bywa z niespodzianką, i zaniepokoił się.

– O czym mówicie, matko? I czemu poczułem niepokój?

Pani Alena nie chciała powiedzieć wiele więcej.

– Twoja żona prosiła mnie, żebym ci niczego nie mówiła, bo sama chce ci wszystko przedstawić. Jednakże dobrze będzie, żebyś wiedział, co ja o tym myślę. A ja myślę, że Hedwiga źle zrobiła i powinieneś przywołać ją do porządku.

Nie powiedziała nic więcej, a Mikołaj pojechał tym spieszniej do Lipowej. Serce mu trzepotało z niepokoju, bo nie wiedząc, co ma myśleć, myślał z obawą, że stało się coś złego. Nie dopuszczał do siebie przypuszczeń najstraszniejszych, bo wiadomo, że złe wieści szybko chodzą i już by go dogoniły. Ale co miała na myśli matka? Czemu w tym przypadku nie pogodziły się z Hedwigą, choć zwykle godzą się nawet w drobnych sprawach, Hedwiga jest przecież osobą skłonną do zgody, pogodną i wielkoduszną, chętnie przyjmującą rady, a przynajmniej słuchającą rad, jeśli nawet nie zamierza ich potem stosować. I tak zamiast radości z powrotu do domu Mikołaj miał drogę pełną obaw i niepokoju.

W Lipowej wiedziano już o powrocie pana i podobnie jak w Krasawie wszyscy wylegli na jego spotkanie. Mikołaj z daleka zobaczył Hedwigę, wybiegającą mu naprzeciw i dał koniowi ostrogę. Potem zatrzymał się gwałtownie, zeskoczył i porwał żonę w ramiona, nie zważając na jej świąteczny strój, bo taki przywdziała na święto powitania.

– Wiedziałam, że nic ci się stać nie może! – szeptała. – Takie straszne wieści przychodziły! Ale wiedziałam, wiedziałam, że wrócisz cało!

Mikołaj odsunął Hedwigę na odległość ramion, przyjrzał się jej, jak gdyby sprawdzając, czy nic się nie stało. Słowa matki tkwiły w nim głęboko i bał się w tej radosnej chwili usłyszeć coś przykrego.

– Co? – zapytała Hedwiga, rumieniąc się. – Czemu mi się tak przyglądasz? Postarzałam się? Zbrzydłam?

– Patrzę, bo nie mogę uwierzyć – odpowiedział Mikołaj. – Jesteś najpiękniejsza na świecie!

– i żadnej innej tam nie spotkałeś? – przekomarzała się.

Jej rude włosy lśniły w słońcu, jej jasne oczy śmiały się z radości i Mikołaj pomyślał, że nie mogło wydarzyć się nic ważnego, skoro Hedwiga wybiega mu naprzeciw tak, jak to sobie wyobrażał i wymarzył.

– Nawet gdybym spotkał, nie zauważyłbym – zapewniał.

Obaj synowie stali obok, na przedzie, w grupie innych ludzi dworskich. Zaciekawieni, nieco może nawet przestraszeni trzylatkowie. Mikołaj pochylił się, żeby się im dokładniej przyjrzeć. Mateusz zawstydzony chował głowę za plecami brata.

Marcin patrzył wprost.

– Czekaliśmy na was, ojcze – powiedział starszy poważnie, a zaraz potem skoczył w otwarte ramiona Mikołaja.

– Byliście posłuszni? – pytał Mikołaj. – Matka nie ma powodu na was się skarżyć?

– Byliśmy bardzo posłuszni – zapewniał Marcin, a Mikołaj chwycił na drugie ramię drugiego syna i szedł teraz ku dworowi, niosąc obu, tuląc do piersi i słuchając dziecinnego paplania.

– Jestem już bardzo silny – mówił Marcin. – Sami będziecie zdziwieni, ojcze, jak bardzo. Nawet Mateusz jest silny.

Młodszy syn był milczący, tylko przytulał twarz do ramienia ojca, nie umiał bowiem wyrażać swojej radości w taki sposób, jak to robił Marcin.

Potem ojciec postawił obu na ziemi i pozwolił, aby nieśli części jego rynsztunku, co czynili z wielkim zapamiętaniem.

– Matka mnie przestraszyła – powiedział Mikołaj do żony – Przestraszyła, bo ledwo przyjechałem, a ona mówi, że czeka mnie w domu niespodzianka. Ale widzę, że z wami wszystko jest w porządku, a to najważniejsze. Wszystko inne jakoś zniosę.

– Jest niespodzianka – westchnęła Hedwiga. – Zaraz ją zobaczysz.

Niespodzianka stała na progu dworu, a prezentowała ją piastunka Elina. Dominik, także świątecznie ubrany, rozpłakał się nagle na widok wielkiego nieznanego mężczyzny.

– Czyje to dziecko? – zdziwił się Mikołaj. Hedwiga wzięła męża za rękę.

– Nasze – powiedziała spokojnie.

Zdziwił się jeszcze bardziej i zrozumiał, że to właśnie miała na myśli pani Alena, kiedy mówiła o niespodziance, jaka czeka na niego w Lipowej. Ale co to za dziecko? Zanim zdążył zapytać, Hedwiga sama udzieliła mu odpowiedzi. Podeszła i wzięła małego na ręce. Chłopiec przytulił się i natychmiast przestał płakać.

– To Dominik – powiedziała. – Syn Judyty. Mikołaj skamieniał ze zdumienia.

– Syn pani Judyty? Skąd się wziął tutaj? Jakim sposobem? I dlaczego?

Hedwiga była bardzo spokojna i opanowana.

– Pani Judyta go przyniosła i zostawiła. Powiedziała, że jesteś uprzedzony. Czemu nic mi nie powiedziałeś, Mikołaju? Dla mnie to dopiero była niespodzianka! Któregoś dnia zjawiła się pani Judyta, przyprowadziła tego chłopca i zostawiła. Twierdzi, że to jest twój syn, Mikołaju.

Pan z Lipowej zaprzeczył.

– To nie jest moje dziecko – powiedział pewnie, patrząc wprost w oczy żony. – Nie moje, choć może być pani Judyty.

Hedwiga roześmiała się głośno, nerwowo, ale z wyraźną ulgą.

– Bogu niech będą dzięki! – zawołała. – Wierzyłam w to święcie.

Ale co przeżyłam przez czas twojej nieobecności! Bałam się, że jednak, że może, bo przecież to mogło być, zanim my oboje...

– Nie moje – powtórzył Mikołaj. – Ale chyba wiem czyje. To przeklęty pomiot Ostasza, mojego zbrodniczego wuja.

– Mikołaju!

– Przeklęty pomiot! Musisz przepędzić tego dzieciaka. Nie może się chować z naszymi chłopakami, bo stanowiłby dla nich zagrożenie. Musisz natychmiast się go pozbyć. Słyszysz?

Natychmiast!

Hedwiga gestem przywołała Elinę i przekazała jej chłopca.

– Przecież to tylko dziecko – zauważyła spokojnie. – Opiekowała się nim dotąd nasza służebna, może to robić i nadal.

– Pozbądź się tego dzieciaka – upierał się. – Zrób to, bo inaczej oboje kiedyś pożałujemy swojej dobroci i szlachetności.

Niedaleko pada jabłko od jabłoni.

Wielki kamień spadł z serca Hedwigi już po pierwszych słowach męża. Okoliczności przemawiały przeciwko niemu, ale cóż po okolicznościach, skoro on tak mówi.

– Ostrzegała mnie – tłumaczył się Mikołaj wieczorem, kiedy leżeli w łożu. – Ostrzegała i zapowiadała, że będę żałował, że nie dałem się jej zawładnąć całkowicie. Przysięgam, że to nie jest moje dziecko. Prawda, że pani Judyta niegdyś zawróciła mi w głowie.

Ale nigdy, przenigdy nie doszło między nami...

– Przysięgała i ona – przypomniała Hedwiga. – Przysięgała, że to ty jesteś ojcem Dominika. Że dziecko urodziło się w marcu, jest więc o kilka miesięcy starsze od bliźniaków...

– Cóż stąd? Co z tego, że starsze, kiedy nie mam z nim nic wspólnego? Nie wiem, czyje to dziecko. Może wuja Ostasza, a może jeszcze kogo innego. Na pewno nie moje.

– Co chciała osiągnąć Judyta?

– Lipową – odrzekł Mikołaj z przekonaniem. – Uknuła ten spisek, żeby powrócić do Lipowej. Najpierw Dominik, potem ona sama.

– Co więc dalej?

Mikołaj mocniej przytulił żonę.

– Nic nie będziemy robić. Nigdy nie uznam tego dziecka, to pewne. Płynie w nim podejrzana, może nawet zła krew. I zrobię wszystko, żeby nie dopuścić do tego, aby ktokolwiek odważył się choćby tylko pomyśleć o wyrugowaniu naszych bliźniaków z Lipowej. Przysięgnę przed każdym sądem, przyjmę każde wyzwanie.

Hedwiga śmiała się głośno, bo tak lekko, tak przyjemnie było mieć Mikołaja przy sobie i być pewnym tego, co mówi.

– Wiedziałam! Wiedziałam, że tak powiesz! Ale bałam się, że jednak jesteś zaplątany, że ona cię uwiodła, oszukała, a teraz zechce to wykorzystać. Wszystkie okoliczności przemawiały przeciw tobie, ale wierzyłam. Bałam się, co powiesz, Mikołaju.

Bałam się, co zrobisz, gdy wrócisz i zobaczysz to dziecko tutaj.

Bałam się, że weźmiesz je na ręce i podniesiesz do powały, uznając w nim swojego dziedzica. Wybacz, jeśli cię zawiodłam.

Ale bałam się o nasze dzieci i bałam się rozczarować.

– Trzeba go było od razu wypędzić.

– Wypędzić? A co powiedziałabym, gdybyś jednak zechciał je uznać? Czy nie miałbyś do mnie pretensji, że źle potraktowałam twojego syna?

– To nie jest mój syn, Hedwigo – powtórzył poważnie. – Miłuję tylko ciebie i niechaj na miejscu ubije mnie ręka Boża, jeśli kłamię. Na Przenajświętszą Pannę w jasnogórskim wizerunku przysięgam, że mówię prawdę. A ty wiesz, że nigdy nie popełniłbym świętokradztwa.

– Nie przysięgaj, Mikołaju – zastrzegała się Hedwiga. – Nie chcę od ciebie przysięgania, bo wierzę w każde twoje słowo. Ale musisz coś z tym zrobić. To dziecko pani Judyty. Co z nim począć? Któregoś dnia może się zjawić tutaj i ona sama, i zażądać wydania Dominika?

Co wtedy powiemy?

– Trzeba dać chłopaka na wychowanie. Nie powinien przebywać razem z naszymi synami, żeby nie rosła w nim zawiść i złość. Bo zawsze będzie ktoś, kto powtórzy mu kiedyś, gdy dorośnie, że jest moim synem, a chłopak uwierzy. Do tego nie zamierzam dopuścić. Jeśli więc nie chcesz wypędzać chłopaka, wymyśl miejsce, gdzie może przebywać i gdzie zapomni, skąd się wziął.

Hedwiga miała przygotowaną odpowiedź. Zdziwiła się nawet, że wcześniej nie przyszło jej do głowy takie proste rozwiązanie.

– Oddajmy go na wychowanie – zgodziła się. – Marina, moja siostra, zawsze chciała mieć własne dzieci i nawet prosiła mnie, żebym dała jej któregoś z naszych bliźniaków choćby tylko na krótko. Będzie zachwycona taką możliwością. A Dominik zapomni, skąd przybył.

Malbork, 12 marca 1391

Brat Albert von Neuburg zatrzymał się, przytupnął kilkakrotnie, strącając z butów popiół, jakim regularnie posypywano śnieg, aby niecodzienni goście stolicy Zakonu nie musieli wbrew swej woli ślizgać się po dziedzińcu.

Jasne promienie słońca odbijały się od czerwonych cegieł Malborka. Brat Albert przystanął pod murem, rozchylił płaszcz, a na jego twarzy pojawił się wyraz radości i prawie rozmarzenia.

Zza fosy, gdzieś z daleka, powietrze niosło ciepły zapach wiosny.

Dwa piętra wyżej, w wielkiej sali zwanej Refektarzem Zimowym, dwustu pięćdziesięciu dostojników Zakonu Najświętszej Maryi Panny, radziło nad wyborem wielkiego mistrza.

Brat Albert von Neuburg osiem dni jechał do Malborka, wezwany pilnym poleceniem wielkiego marszałka. Ruszył natychmiast, gdy tylko otrzymał wiadomość, że ma się stawić przed Konradem Wallenrodem. Ciążyła na nim kara milczenia i nawet nie mógł o nic zapytać wysłannika.

Od świtu czekał na wezwanie, zupełnie nieświadomy, po co przyjechał do stolicy Zakonu. Wiedział tylko, że nie wezwano go, aby nagrodzić. Sumienie obciążało mu poważne wykroczenie przeciw zakonnej dyscyplinie, a do końca kary pozostawało więcej niż pół roku.

Przez cały długi dzień krążył po dziedzińcu, przystawał i znowu podejmował wędrówkę. Wokoło nie było nikogo, nikt nie przechodził, nikt się nim nie interesował, nikt nie pomyślał, że oczekujący może być głodny.

Zmieniło się dopiero pod wieczór. Przystanął właśnie i po raz dziesiąty liczył cegły w murze, gdy nagle wybuchł mu nad głową wielki radosny krzyk, a zaraz potem huknęło Te Deum laudamus.

Ktoś wybiegł z pałacu mistrzów i pędził przez dziedziniec. Był to młody zakonnik, któremu zarost dopiero rysował się ciemnymi smugami na podbródku. Na widok stojącego samotnie pod murem brata Alberta zatrzymał się nagle i krzyknął:

– Dziękuj Bogu i Najświętszej Pannie! Znowu mamy mistrza!

Brat Albert już domyślił się tego z radosnego śpiewu, jaki dobywany z setek gardeł niósł się nad zamkiem, że po ponad półrocznej przerwie po śmierci Konrada Zollnera kapituła powierzyła władzę nowemu przełożonemu Zakonu.

Z wielkiego przejęcia zapomniał na chwilę o nakazie milczenia.

– Kogo wybrano? – zapytał z ciekawością.

– Jak to kogo? – zdziwił się tamten. – A kto od lat prowadzi nas od zwycięstwa do zwycięstwa? Pewnie, że brata Konrada Wallenroda. I pobiegł dalej.

Albert von Neuburg ukląkł na jedno kolano i przeżegnał się, rozpoczynając modły za pomyślność nowego przywódcy Zakonu.

Wezwanie nadeszło dopiero późnym wieczorem. Dwaj starsi giermkowie przyszli na dziedziniec, ukłonili się z szacunkiem, a jeden zapytał:

– Wyście brat Albert, z Angerburga?

Von Neuburg, któremu nie wolno było się odzywać do nikogo, skinął głową.

– Tedy pójdźcie za nami. Szlachetny wielki mistrz pragnie z wami mówić.

I poprowadzili go do wielkiego domu, schodami, wąskimi przejściami, korytarzem, aż do komnaty przylegającej do refektarza, gdzie czekał Konrad Wallenrod. Obrady kapituły odłożono na dzień następny, po przyjęciu przez wielkiego mistrza przysięgi podległych dostojników: marszałka, szatnego, szpitalnika, komturów i prokuratorów.

W komnacie było tylko jedno proste krzesło, zajmowane przez Wallenroda, a czterej bracia w uroczystych strojach, w jakich uczestniczyli w obradach kapituły, stali obok. Jeden z nich trzymał w ręku krucyfiks.

Albert von Neuburg skłonił się nisko, po czym skrzyżował ręce na piersiach.

– Podejdź – polecił przybyłemu zakonnik, który dzierżył krzyż.

A kiedy brat Albert zbliżył się i położył prawą dłoń na chłodnym żelazie krzyża, zażądano od niego przysięgi, że nikomu nie zdradzi tej rozmowy.

– Przysięgam – powiedział.

– Najdostojniejszy mistrz naszego Zakonu, do którego należy władza nad tobą, bracie, nam przekazał twoją sprawę. Pytamy cię zatem, czy godzisz się, byśmy ją rozstrzygnęli wedle naszej reguły i naszych sumień?

Brat Albert pochylił głowę z pokorą, co miało oznaczać zgodę.

– Skoro nie wyrażasz sprzeciwu, oto nasze postanowienie.

Uznając, że należy uczcić tak radosny czas jak dzień wyboru wielkiego mistrza, a za jego osobistym wstawiennictwem, darowujemy ci resztę kary, jaka na ciebie została nałożona za porzucenie zakonnej chorągwi. Możesz ponownie przywdziać płaszcz, choć nie minął jeszcze rok, od czasu, gdy ci go odebrano.

Zwalniamy cię też z przysięgi zachowywania milczeniu i od tej chwili możesz jak dawniej zwracać się do braci za pomocą języka, a nie tylko gestów.

– Dziękuję za waszą łaskę, szlachetny panie mistrzu i wy dostojni braci – nisko skłonił się brat Albert, nie podnosząc oczu ani na chwilę. – A że moja wina była wielka, uprzejmie was proszę, byście dla mojego dobra wyznaczyli w miejsce kary darowanej karę łagodniejszą.

– Skoro o to prosicie, tak się stanie – odpowiedział zakonnik. – Postanowiliśmy, że obejmiecie służbę na granicznym posterunku zwanym Przymoście i pozostaniecie tam nie mniej niż rok i sześć niedziel. A gdyby zaszła potrzeba, sami zgłosicie się do wojennych obowiązków, bez wezwania waszego przełożonego.

Byliście ukarani pierwszy raz, ale mamy nadzieję, że ostatni.

– Dziękuję, szlachetny wielki mistrzu i wam, dostojni bracia. I niechaj Bóg pozwoli krwią zmyć hańbę, jaką się okryłem.

– Możecie odejść, bracie – powiedział zakonnik i spojrzał na Konrada Wallenroda, upewniając się, czy mistrz nie wnosi zastrzeżeń.

Brat Albert ukłonił się raz jeszcze i tyłem wycofał z komnaty.

Złota kałuża

Wiosna 1391

Wiosną Marina córka Janosza postanowiła pojechać do Rogowa i zawieźć panu Maciejowi wszystkie pieniądze, jakie udało się jej zgromadzić. Chciała w ten sposób jak najszybciej spłacić krewnych męża i uzyskać stosowny dokument, który pozwoliłby jej zapomnieć wreszcie o Jastrzębicach.

Nie było to łatwe, bo Marina podróżowała rzadko, a przy tym miała niewielkie doświadczenie w targach i rozmowach. Ale nie miała wyjścia. Pan Wilek nie wstawał, obłożnie chory, lada dzień oczekiwano jego odejścia, a w całym Potoku nie znalazłaby się choć jedna osoba gotowa wystąpić w jej imieniu lub też taka, której Marina mogłaby zaufać.

W drogę ruszyła niczym wielka pani. Do niedawna biedna i upokorzona, teraz chciała się pokazać od jak najlepszej strony, tak żeby wszyscy o tym wiedzieli. Pojedzie w świat, w świecie nie są znane Jastrzębice, w świecie nikt nie wie o jej biedzie, w świecie zobaczą ją zasobną i bogatą, i pomyślą, że taka bogata zawsze była i jest.

Ubrała się odpowiednio, dosiadła najlepszego konia. Dla obrony i dla oprawy wzięła ze sobą dwóch rosłych pachołków. Miała przy sobie tę część gotówki, jaką spodziewała się zaspokoić roszczenia pana Macieja.

Marina nie wyjeżdżała zbyt często i słabo się orientowała w tych stronach, ale pachołkowie bywali z panem Janoszem wielokrotnie w świecie i dobrze znali wszystkie szlaki. Bez trudności więc dojechali w okolice Rogowa, zatrzymując się po gospodach i dwa razy nocując w gościnnych dworach. Marina rychło przekonała się, choć najpierw ze zdumieniem, a potem z przyjemnością, że ludzie spotykani po drodze przyglądają się jej. Początkowo przypisywała to tylko swojemu orszakowi, potem nieśmiało zgodziła się, że patrzą z podziwem również na nią. Bała się tych spojrzeń i bała się spotkania z kimś, kto ją znał wcześniej i wiedział, jak była biedna i sponiewierana w Jastrzębicach. Ale nie było nikogo takiego ani w gospodach, ani na drogach. Spotykani podróżni uśmiechali się życzliwie do ładnej i strojnej niewiasty, pozdrawiali ją uprzejmie, serdecznie, a mężczyźni oglądali się za nią w milczeniu.

– Jaka to przyjemna droga – myślała Marina. – Szkoda, że wcześniej nie mogłam zażyć tej przyjemności.

I dziękowała Bogu, a także swojej siostrze Hedwidze, dzięki łaskawości której mogła porzucić Jastrzębice i przeprowadzić się do ojcowego dworu, gdzie łatwo jej było zostać znowu panią, gdzie znała każdy kąt i wielu ludzi ze służby.

Miała przy sobie dwadzieścia pięć grzywien, większą część tego, co była winna Maciejowi z Rogowa wedle umowy zawartej przed kilkoma miesiącami w Jastrzębicach. Było to dużo więcej, niż spodziewała się zapłacić w tym roku, i więcej, niż on oczekiwał.

Ale Marina chciała spłacić krewnych męża jak najszybciej, żeby ich nie widywać i nie mieć z nimi nic wspólnego.

Pana Wilka nie wtajemniczyła w najmniejszą nawet część swojego planu podróży, nie tłumaczyła się z niczego, ani nic nie mówiła. Przykazała tylko służbie, aby mieli odpowiednie staranie o wszystko i ruszyła w drogę.

Już pierwszego dnia po opuszczeniu Potoka Marina zachłysnęła się wolnością, swobodą, niezależnością. Dopiero teraz, podczas drogi, zdała sobie sprawę z tego, że pan Wilek nie ma już nad nią żadnej władzy, że zrobi, co zechce i jak zechce, a on co najwyżej może być z tego niezadowolony, ale nie może jej ani niczego nakazać, ani niczego zabronić. Było to bardzo przyjemne uczucie i Marina co jakiś czas sprawdzała swoją władzę na towarzyszących jej pachołkach, strofując ich i napominając.

Na spłatę długu wobec pana Macieja z Rogowa niełatwo było zdobyć potrzebne pieniądze. Marina sprzedała pierścień, jaki znalazła w woreczku zmarłej niedawno ciotki Brygidy. Nie wiedział o tym nikt, nawet pan Wilek, który myślał, że klejnot został pogrzebany razem ze starą ciotką. Sprzedała więc pierścień Natanowi synowi Izaaka, a ten dał jej dobrą cenę. A przynajmniej tak powiedział. Miała też pieniądze z woreczka Brygidy i dlatego mogła wyjechać z Potoka do Rogowa, licząc, że gdy wróci po załatwieniu sprawy, na kilka lat będzie miała spokój od namolnych krewnych męża i zacznie zarządzać majątkiem po swojemu.

I nie wiedziała, że wyjeżdżając, wyrusza też naprzeciw swojemu przeznaczeniu.

Pod Opocznem zdarzyła się Marinie pewna przygoda.

Córka Janosza nie rozpłakała się od razu. Była w zbyt dobrym nastroju, zbyt dobrze wszystko się dotąd układało, żeby miała wpaść w rozpacz z powodu tak drobnego, zdawałoby się, wypadku.

Przekroczyli właśnie bród na Czarnej Rzece i byli już pod Opocznem, a więc o skok tylko od celu podróży. Wskutek niedawnych obfitych opadów rzeka rozlała się szeroko po polach.

Po kilku dniach cofnęła się jednak do swojego koryta, zabierając ze sobą wodę, która nie zdołała wsiąknąć w grunt, ale pozostawiła w kilku miejscach wielkie kałuże i małe kałużki.

Konie musiały zwolnić, idąc po rozmiękłej ziemi.

Właśnie na brzegu takiej kałuży, liczącej pewnie z dziesięć kroków na dwadzieścia, klacz Mariny nagle potknęła się o coś, czego nie było widać, a ona wpadła wprost w bajorko.

Stało się to tak szybko, że nie zdążyła nawet krzyknąć. Woda była ciepła, rozgrzana słońcem i gdyby nie to, że Marina jechała w swojej podróżnej, choć bardzo porządnej sukni, mogłaby wszystko potraktować jako niezbyt przyjemną przygodę. Ale woda była brudna, a upadek z siodła raczej nieprzyjemny. Kałuża miała z półtora łokcia głębokości, Marina zachłysnęła się wodą, brudną, pełną piasku, drobnych kamyków, gałązek i liści. Poderwała się, plując, rozzłoszczona, niemal wściekła. Koń stał obok, zupełnie spokojny, jak gdyby nic się nie stało.

– Czego się śmiejecie, głupcy? – wrzasnęła Marina na pachołków, bo ci, jadący kilka kroków za nią, nie kwapili się do pomocy. Za to rechotali beztrosko, bo każdy roześmiałby się w tych okolicznościach. Dopiero na wezwanie pani zeszli z siodeł, jeden schwytał jej konia, a drugi, stojąc na brzegu bajorka, wyciągnął rękę, żeby jej pomóc wydostać się na suchy kawałek gruntu.

Marina wygramoliła się z kałuży, przemoczona do cna, brudna jak nieziemskie stworzenie, ze zniszczoną suknią, potarganymi włosami, z twarzą, do której przylgnął piasek, przegniłe liście, pasemka trawy. Woda ciekła z niej strumieniami, bo ubranie przesiąkło całkowicie, trzewiki, suknie i płaszcz. Pomagali jej, z trudem powstrzymując się przed śmiechem.

Trzeba było zrzucić mokre szaty. Marina wzięła tobołek z ubraniami i ruszyła w gęste krzaki, żeby się przebrać. Czuła się strasznie brudna, chciała się umyć i odesłała pachołków daleko do przodu. Sama wróciła nad rzekę, wyszukała zasłonięte miejsce i zaczęła ściągać z siebie mokre ubranie. Była zła na konia i na siebie. Całe szczęście, że rano nie przebrała się w lepszą suknię.

Spodziewała się wieczorem przyjechać do Rogowa, więc umyśliła założyć wcześniej suknię i ozdoby, aby pokazać się z jak najlepszej strony. Gdyby tak uczyniła, szata byłaby teraz całkowicie zniszczona.

Marina z obrzydzeniem ściągnęła przemoczone ubranie i weszła do wody. Nurt nie był tu silny, woda niezbyt zimna. Marina, ostrożnie badając stopami grunt, weszła prawie na środek rzeki, gdzie zanurzyła się dwukrotnie, z głową, zmywając z niej piasek i zwiędłe liście. Nie umiała pływać, zachowywała się więc ostrożnie, choć wody w rzece nie było więcej jak na łokieć.

Opłukana wyszła na brzeg, łagodny, piaszczysty. W wodzie wydawało się jej cieplej niż na powietrzu, choć piasek był przyjemnie rozgrzany i miała ochotę się w nim wytarzać. Ale odstąpiła od tego pomysłu i szybko skierowała się do swojego tobołka, z którego wcześniej już wyjęła suche ubranie, czekające teraz na założenie.

Mężczyzna stał ledwie o dziesięć kroków. Krzyknęła, zasłaniając odruchowo swoją nagość, i rozejrzała się spłoszona wokoło, ale nie było gdzie się ukryć. Do najbliższych zarośli miała ze dwadzieścia kroków, a na drodze stał nieznajomy.

Patrzył bez skrępowania i z rodzajem rozbawionego zaciekawienia.

– Chyba jesteście rusałką – powiedział. Siedział na wielkim czarnym ogierze i patrzył na nią z lekkim uśmiechem, a ona nie wiedziała, jak powinna postąpić. Chciała uciec, ale musiałaby przejść tuż obok niego, a nie uśmiechało się jej też ponowne wchodzenie do wody.

Był to młody pan, strojny, ciemnowłosy, najwyraźniej rycerz, który nie zamierzał przestraszyć się jej krzyków. Stał i patrzył.

– Odejdźcie! – wołała Marina. – Odejdźcie natychmiast!

– Myślałem, że znam te wody – powiedział. – Pierwszy raz jednak spotkałem tu rusałkę. Gdybym to wcześniej wiedział, częściej zaglądałbym na ten brzeg.

– Nie jestem rusałką. A wy nie macie wstydu!

– Ja? – zdziwił się. – Ja tylko tędy przejeżdżałem.

– Odejdźcie natychmiast!

Patrzył na nią w sposób, jakiego Marina już dawno nie pamiętała, a który był bliski spojrzeniom mężczyzn spotykanych w tej podróży.

– Jeśli nie jesteście rusałką, to co robicie w wodzie? – zapytał, nie ruszając się z miejsca.

– Nie wasza sprawa! – była oburzona. – Jeśli jesteście człowiekiem szlachetnym, natychmiast stąd odjedźcie. Już powiedziałam, że nie jestem rusałką.

Nie zdradzał ochoty do odjazdu.

– Może potrzebujecie pomocy?

– Niczego nie potrzebuję! Odjedźcie wreszcie. Marznę i chcę się ubrać.

– Jeśli byście potrzebowali...

– Nie potrzebuję!

Wolno minął ją o dwa kroki, stojącą nago i trzęsącą się ze wstydu, złości i chłodu.

– Na pewno nie jesteście rusałką?

Omal nie rozpłakała się z bezsilności. Ale nie przy nim, dopiero gdy odjechał. Kiedy zaś odjechał, ubrała się szybko, odszukała swojego konia uwiązanego u krzaka, zgarnęła na niego swoje mokre ubrania i poszła w kierunku pachołków, ledwo widocznych daleko na polu przed sobą.

Musiała odczekać, aż włosy trochę przeschną, żeby je uporządkować. Założyła więc tylko koszulę pod spód, założenie sukni zostawiając na później, kiedy włosy będą już suche.

Nieznajomy, który zaskoczył ją nagą, pewnie nie widział nawet jej twarzy, zasłoniętej opadającymi na czoło i policzki mokrymi kosmykami. Mógł więc jak najbardziej wziąć ją za wodne stworzenie, choć nie miała rybiego ogona, a taki mieć winny rusałki lub wodnice.

Pachołkowie już się nie śmiali, dość mieli uciechy wcześniej.

Czekali, aż się przygotuje do podróży, a gdy dała znak, ruszyli w dalszą drogę. Zaprzeczyli, żeby czekając, widzieli kogokolwiek. .

– Rycerz? Nikogo nie spotkaliśmy.

Po chwili i Marina doszła do wniosku, że i ona miała przywidzenie. Kazała jednemu z pachołków umieścić mokre ubranie na patykach, aby wiatr je wysuszył przed schowaniem do worka, bo spodziewała się, że suknię da się jednak uratować.

Wtedy przypomniała sobie o pieniądzach.

Złoto Marina miała w sakiewce. Ruszając w drogę, woreczek zawiesiła na szyi, potem zdjęła go, bo przecież nie wyglądało to odpowiednio. Włożyła woreczek do jałmużniczki, jaką nosiła przy pasie. Pilnie baczyła całą drogę i ani na chwilę nie spuszczała wzroku z sakiewki.

Teraz obszukała mokrą suknię, ale choć była przy niej jałmużniczka, nie znalazła pieniędzy.

Rzuciła się do sprawdzenia drugi raz. Najwyraźniej kiedy zleciała z konia, jałmużniczka otworzyła się i sakiewka wypadła do wody. Trzeba więc było zawrócić nad bajorko. Pachołkom nie było do śmiechu, gdy pani kazała im wejść do wody i szukać zguby. Szukał najpierw jeden, potem pomagał mu drugi.

– Nie ma – mówili, rozkładając ręce.

– Jak to nie ma? – Marina była rozzłoszczona. – Musi tam przecież być, tylko wam nie chce się tyłków zamoczyć i dobrze poszukać.

Chcąc nie chcąc weszli więc obaj w kałużę i brodząc w błocie, przeszukiwali cal po calu całe dno. Bez skutku.

– Nie ma.

Marina wpadła w popłoch. Jak to nie ma? Może więc jednak zgubiła sakiewkę wcześniej, ale tego nie zauważyła? Matko Boska! Co to będzie? Przecież to coś najważniejszego, po to właśnie odbywała tę drogę. Czterdzieści złotych florenów, mających wartość dwudziestu pięciu grzywien! Matko Przenajświętsza!

– Szukajcie, aż znajdziecie – nakazała.

Sama obeszła najbliższą okolicę. Przypomniała sobie, że gdy dojeżdżali do rzeki, a potem ją przekraczali, sakiewka na pewno była w jałmużniczce. Musiała więc wypaść później. Marina dokładnie przeszukała każdy skrawek ziemi, idąc śladem konia, a potem swoim – do kałuży, do rzeki, w pole, znowu do kałuży.

Sakiewki nie było.

Pachołowie cierpliwie przeszukiwali całe bajorko. Marina przyglądała się ich pracy, coraz bardziej niespokojna i coraz bardziej rozzłoszczona.

– Musi tu być! – wołała. – Szukajcie.

Zanurzali ręce, ubrudzili się, przemokli, przeszukali po kolei każdą piędź dna, ale bez skutku. Zrozpaczona Marina gotowa była im pomóc, podwinęła suknię i weszła w kałużę aż po kolana, brodząc w brudnej wodzie i pilnując, czy pachołkowie rzeczywiście dokładnie przeszukują dno. Ale choć pracowali wytrwale, sakiewki nie znaleziono.

Marina kazała nabierać wody dłońmi i wychlustywać ją na brzegi, aby uczynić kałużę płytszą i sama przeszukiwała wszystko po raz trzeci, czwarty, dziesiąty.

Wtedy znowu pojawił się nieznajomy. – Potrzebujecie pomocy? – zapytał jak poprzednio.

Marina podniosła głowę, by zobaczyć, jak z lekko kpiącym uśmiechem na wargach siedzi na swoim czarnym koniu.

– Czego to szukacie? – zaciekawił się.

– Nie wasza sprawa! – burknęła nieuprzejmie.

– Przeziębicie się – zauważył. – A nie wygląda na to, żebyście znaleźli to, czego szukacie.

– Niczego nie szukamy – powiedziała Marina.

– Czyżby? To po co brodzicie w brudnej wodzie? Śmiał się z rozzłoszczonej Mariny, której było wstyd poprzedniego spotkania i wolałaby, żeby obcy pan pojechał swoją drogą. On tymczasem wyjął nogi ze strzemion i miał zamiar zejść na ziemię.

– Gdybyście mi powiedzieli, czego szukacie...

– Nie wasza sprawa!

Zastanowił się, ponownie włożył stopy w strzemiona. – Gdybyście mi powiedzieli, może mógłbym pomóc... – spróbował jeszcze.

– Nie potrzebuję pomocy!

Ruszył w końcu swoją drogą, a Marina popędziła pachołków do roboty. Wierzyła, że sakiewka jest w kałuży i była gotowa kazać im rękami wychlapać wodę do końca i odnaleźć zgubę.

Nieznajomy nie odjechał wiele. Ledwo kilka kroków dalej zatrzymał się.

– Czego szukacie? – powtórzył. – Bo jeśli szukacie sakiewki...

– Nie wasza... – zaczęła Marina, ale przerwała. Zbaraniałym wzrokiem patrzyła na nieznajomego, który trzymał w ręku jej sakiewkę.

– Skąd to macie? – zawołała. – To moje!

– Tak? – zapytał podejrzliwie. – Wasze? A niby skąd mam to wiedzieć?

– Zgubiłam ją podczas upadku – podbiegła wyciągając ręce po woreczek, ale on cofnął dłoń.

– Zgubiliście? Więc wiecie, co jest w środku?

– Moje pieniądze. Czterdzieści florenów.

– Aż tyle? – zważył sakiewkę na dłoni.

– To złoto – wyjaśniła. – Przestańcie sobie ze mnie żartować.

Dlaczego od razu nie powiedzieliście, że macie moją zgubę?

– Pytałem, czy potrzebujecie pomocy i czy czegoś szukacie.

Trzeba było odpowiedzieć.

Marina zawstydziła się swoich zziębniętych, bosych stóp i pomoczonej sukni.

– Człowiek rycerski tak nie postępuje – skarciła go. – Widzieliście, że szukamy, mogliście pomóc.

– Doprawdy? A zapraszając was po tej przygodzie na odpoczynek do mojego domu, też postąpię nierycersko?

Zapytał o to, podając sakiewkę, którą Marina natychmiast zacisnęła w dłoni, obiecując sobie, że nie wypuści pieniędzy ani na chwilę.

– Do waszego domu? Przecież was nie znam!

– Jestem Jordan z Wojcieszowa – przedstawił się. – Mój dwór jest o chwilę drogi stąd, za tamtymi drzewami. Jesteście na mojej ziemi, więc mógłbym nawet uważać, że zguba należy do mnie.

Ale nie będę się przy tym upierał, jeśli przyjmiecie gościnę w moim domu.

Marina zastanawiała się. Pachołkowie wyglądali jak nieboskie stworzenia i jej samej przydałby się odpoczynek przed przyjazdem do Rogowa. Było jej trochę wstyd wyglądu, ale wiedziała, że odmawiając, postąpiłaby nierozważnie. Zgodziła się więc natychmiast.

– Doskonale – ucieszył się. – Pozwólcie zatem, że poprowadzę.

Do dworu pana Jordana było rzeczywiście niedaleko, dotarli tam wkrótce. Pan Jordan rzucił wodze pachołkowi, a sam dwornie pomógł zejść z siodła Marinie. Trochę się boczyła, ale było jej przyjemnie, że ktoś się nią opiekuje. Nie pamiętała już takiego zachowania i wszelkie oznaki grzeczności przyjmowała z wielką chęcią.

Nie był to wielki dwór, ale też niebiedny, bo obok stały duże stajnie, a pan Jordan już w czasie drogi zdążył się pochwalić swoją stadniną, liczną i zadbaną.

Na ich powitanie wyszła młoda kobieta, raczej nieładna, z przesadnie długim nosem, blada i najwyraźniej chorowita.

Marina domyślała się w niej żony gospodarza, ale okazało się, że jest to jego niezamężna siostra.

– Gościa przywiodłem – wołał pan Jordan.

Kobieta ukłoniła się na powitanie i cichym głosem zaprosiła do środka. Marina natychmiast skorzystała z zaproszenia, ledwo oglądając się na pachołków, którymi zajęła się tutejsza służba.

Pan Jordan opowiedział siostrze o przygodach Mariny, a ta była mu wdzięczna, że pominął pewne szczegóły, dla niej dość wstydliwe.

– Odpocznijcie – zaprosiła kobieta. – Chętnie będziemy was gościć pod naszym dachem. I służba wasza znajdzie u nas odpowiednie staranie.

Gospodyni nazywała się Hanna, była smutną, młodą kobietą, zapatrzoną w brata, zdaną na jego łaskę i ślepo wykonującą jego polecenia. Zajęła się Mariną, zadbała o jej wygląd, udostępniając izbę, gdzie Marina mogła umyć się i poprawić włosy, używając grzebieni nowej znajomej.

Marina bardzo uważnie przyglądała się dworowi i od razu zrodziło się w niej przekonanie, że jej gospodarstwo nie może wyglądać gorzej, a powinno jeszcze lepiej. Wprawdzie spieszyła się dalej, lecz zamierzała wypytać o wszystko.

Pani Hanna bardzo przejęła się przygodą nowej znajomej, wytrwale wypytywała ją o szczegóły, choć Marina odpowiadała niewiele.

– Na szczęście wasz brat był w pobliżu i znalazł sakiewkę. Inaczej nie wiem, co bym zrobiła.

– Dużo było tych pieniędzy? – zaciekawiła się gospodyni.

– Czterdzieści florenów.

Pani Hanna przeżegnała się. – Czterdzieści?! Na Boga, kto wozi z sobą tak wielki majątek!

– Co robić – westchnęła Marina. – Trzeba było ruszyć w drogę, bo mój mąż kaleka, z łoża nie wychodzi, a powierzyć komuś takich pieniędzy nie mogłam.

– Ale to bardzo jesteście odważni! – dziwowała się pani Hanna.

Marinie przyjemnie było słuchać tych zachwytów i szybko zapomniała o przykrych momentach przygody. Ogień w kominie był ciepły, gospodarze życzliwi i bardzo jej podobało się w tym dworze.

– Prawie jestem na miejscu – powiedziała. – Od tygodnia już jadę, żeby tę sprawę załatwić.

Tu opowiedziała, nawet dość szczegółowo, o swoich domowych kłopotach. O zamianie majątku, o potrzebie spłacenia dalekiego mężowskiego krewniaka.

– To mieszka on w okolicy? – zaciekawił się pan Jordan. – Jeśli tak, musimy go znać, bo przecież inaczej niepodobna.

– Nie wiem dokładnie, na czym polega jego pokrewieństwo z moim mężem – wyjaśniła Marina. – Jest to chyba cioteczny jego wuj, nazywa się Maciej z Rogowa.

Kiedy to powiedziała, pan Jordan roześmiał się głośno i rozbawiony popatrzył na siostrę, a ta odpowiedziała uśmiechem.

– To chyba niedaleko do Rogowa? – dopytywała się Marina.

– A jakże! Mniej będzie jak mila – nie przestawał się śmiać pan Jordan. – Oczywiście, że znamy pana Macieja. To nasz sąsiad. I więcej nawet.

– Sąsiad? I więcej nawet? Cóż to znaczy? Pan Jordan wyjaśnił.

– Maciej z Rogowa to mój ojciec chrzestny i mój wuj. Mieszka za laskiem.

Nie była to wiadomość, która ucieszyła Marinę. Krewny Macieja z Rogowa to tylko nowe kłopoty, bo i on mógł wystąpić z pretensjami do majątku w Jastrzębicach. Posmutniała natychmiast, ale pani Hanna od razu rozwiała jej niepokój.

– Nie bójcie się – powiedziała. – Znamy pana Macieja i nawet możemy liczyć się do jego rodziny czy on do naszej. Ale niedobry to sąsiad i powiem wam tylko tyle, że więcej czasu spędzamy w sądach niż na sąsiedzkich odwiedzinach. Bo pan Maciej to warchoł, człowiek gorący, nerwowy...

Pan Jordan ochoczo potwierdził te wiadomości.

– Jeśli obawialiście się choć przez chwilę, że pomożemy mu was w jakikolwiek sposób wykorzystać czy oszukać, myliliście się – wyjaśnił poważnie. – Ma on nas za nic, choć przecie niby z jednego pnia jesteśmy, i chętnie dokucza nam, jak tylko może.

Byłoby dziwne, gdybyśmy pomogli mu w czymkolwiek wobec tylu nieprawości, jakich się wobec nas dopuścił.

Marina odetchnęła nieco.

– Powiem bez ogródek – oznajmił pan Jordan. – Raczej wam pomogę niż jemu. Bo widzi mi się, że wszystkie jego interesy oparte są na ludzkiej krzywdzie. Kiedy zaś mówicie, że domaga się od was części majątku, od razu podejrzewam, że jest w tym jakaś nieczysta sprawa. Radziłbym dobrze zastanowić się, czy was nie chce oszukać albo przynajmniej wykorzystać.

Marina miała już jednak przygotowane wszystko od dawna i nie zamierzała teraz tego zmieniać. Miała uskładane pieniądze i spodziewała się, że gdy je przekaże, pan Maciej odstąpi od roszczeń, jak obiecał, a ona wreszcie będzie mogła poczuć się prawdziwą panią na Potoku.

Marina była bardzo zadowolona z pobytu w Wojcieszowie. Pani Hanna okazała się miła i serdeczna, a pan Jordan dworny i grzeczny. Zapraszali ją, aby po załatwieniu sprawy wróciła do nich.

– Mój wuj nie zatrzyma was pewnie długo – mówił Jordan. – My zaś bardzo będziemy radzi was gościć. Po prawdzie rzadko kto nas odwiedza i mojej siostrze, co jest słabowita, brakuje rozrywek czy choćby okazji do rozmowy.

Marina ucieszyła się z zaproszenia, choć nie potrafiłaby się do tego przyznać. Nie ze względu na panią Hannę, ale z powodu tego, że chciała być jak najdłużej z panem Jordanem i nawet z pewną niechęcią myślała o konieczności powrotu do Potoka. Przyjęła więc zaproszenie, a następnego dnia, wyruszając do Rogowa, zostawiła w Wojcieszowie swoich pachołków. Nie planowała długiego pobytu we dworze pana Macieja. Myślała natomiast, że przedłuży pobyt w Wojcieszowie, niby dla rozejrzenia się w sprawach gospodarskich. Choć bała się do tego przyznać, chciała być przy panu Jordanie.

Następnego ranka pan Jordan zaofiarował się odprowadzić Marinę do dworu wuja. Marina nie protestowała, towarzystwo rycerza dziwnie jej odpowiadało. Patrzył na nią z zainteresowaniem, świadczył uprzejmości i widać było, że i jemu miła jest jej obecność. Marina nie wiedziała czemu ma przypisać to zainteresowanie, ale zgodziła się skwapliwie i pojechali strzemię w strzemię wprost do dworu w Rogowie.

Szlachecka gościnność

Maciej z Rogowa przyjął gościa serdecznie, choć ten był niezapowiedziany i widok Mariny wielce go zaskoczył. Stał akurat przed dworem, gdzie wymierzano rózgi służącemu, gdy zobaczył nadjeżdżających gości. Wysunął się kilka kroków do przodu i patrzył, jak się zbliżają, przysłaniając oczy dłonią.

Uśmiechał się i kłaniał, rozpoznając Marinę.

– Witajcie, witajcie w moich niskich progach! – wołał. – Jakie to sprawy zawiodły was do mnie?

– Przyjechałam rozmówić się z wami – powiedziała Marina od razu, przyjmując jego rękę, kiedy osobiście pomagał schodzić jej z konia.

– Jakżem rad! Jakżem rad! – powtarzał. Patrzył przy tym z ukosa na Jordana i widać było, że przyjazd siostrzeńca mniej go cieszy.

– Ciebie nie zapraszałem – rzucił szorstko i nie rozchmurzył się nawet wówczas, gdy Marina wytłumaczyła, że Jordan pomógł jej trafić, a i stanowił ochronę, gdyby miało przydarzyć się coś po drodze.

– Przydarzyć coś? – wydął wargi Maciej. – Niby co? To jest spokojna okolica, nikt nie odważy się niepokoić moich gości.

– Chodzi o to, że przywiozłam wam pieniądze – przyznała się Marina.

Pan Maciej ucieszył się, bo aż tak dobrych wieści się nie spodziewał. Ale udatnie ukrył radość.

– Pomówimy o tym później. Wejdźcie pod dach – zaprosił. – Odpoczniecie, opowiecie nowiny, porozmawiamy i o sprawach majątkowych.

Stanął na drodze siostrzeńcowi, jakby nie zamierzał wpuszczać go do dworu.

– Dziękuję, żeś wyświadczył przysługę mojemu gościowi – powiedział. – A teraz chyba ci pilno do swoich spraw?

– Może zaczekam na was, pani Marino? – zaproponował Jordan.

– A po co? – obruszył się Maciej. – To niby ja nie mogę gościa odprowadzić? I to tam, gdzie będzie sobie życzyć? Ty do niczego nie jesteś potrzebny. A jeśli liczysz, że cokolwiek przy okazji ode mnie dostaniesz, mylisz się, mój chłopcze. Dwa razy nie będę powtarzał. Jak zaraz nie odejdziesz spod mojego domu, psami każę poszczuć!

Pan Jordan odjechał bez słowa, a Marina poczuła się niezręcznie.

– Wybaczcie, że was niepokoję bez zapowiedzi – tłumaczyła się. – Ale akurat byłam w tej okolicy i postanowiłam zajechać do was, bo trzeba się nam rozmówić...

Pan Maciej tymczasem kazał już swoim, żeby zajęli się koniem pani Mariny, a gościa prowadził do największej izby – jasnej, o dwóch oknach, bogatej w malowane sprzęty, oręż na ścianach, pięknie tkane opony, drewniane siedziska wysłane miękkimi skórami.

– To prawda, że się was nie spodziewałem – przyznał. – Umawialiśmy się przecież na świętego Andrzeja, więc czasu jest jeszcze dość. Chyba niepotrzebnie się więc fatygowaliście, bo jak myślę, chcecie mnie prosić o przedłużenie terminu...

Marina miała teraz swoją chwilę triumfu. Uśmiech pana Macieja, tak przykry i dokuczliwy w Jastrzębicach poprzedniego roku, teraz rozmazał się w zaskoczeniu, gdy powiedziała:

– Nie przyjechałam prosić o przesunięcie terminu. Przeciwnie, przywiozłam waszą należność i to w części większej, niż się spodziewaliście.

Pan Maciej zdziwił się jeszcze bardziej. Jego czarne, małe oczka strzelały na boki, jakby ich właściciel spodziewał się innych, dodatkowych niespodzianek, a nie życzył ich sobie wcale.

– W większej części? – zapytał. – To znaczy ile, jeśli można wiedzieć już tak w progu.

– Dwadzieścia pięć grzywien – dumnie odpowiedziała Marina. – I to w dobrej monecie, we florenach.

Pan Maciej aż usta otworzył ze zdumienia.

– We florenach? – zapytał z niedowierzaniem. – W pięknych złotych florenach? Ależ to będzie ich przecież czterdzieści. Skąd wzięliście tak wiele pieniędzy? Może skarb jaki znaleźliście?

Marina roześmiała się serdecznie. Było jej miło, w tej ciepłej dostatniej izbie dworu w Rogowie, którego pan podejmował ją z szacunkiem i uznaniem.

– Wina! – wołał teraz do służby. – Dajcie natychmiast najlepszego wina! Zagrzanego z korzeniami! A nie żałować!

Marina zadowolona siedziała na swoim miejscu. O, tak właśnie!

Tak to być powinno. Nie wiedziała o tym jeszcze, kiedy wyruszała w drogę, ale teraz to sobie dokładnie uświadomiła. Tak właśnie chciała być przyjmowana i tak traktowana.

Pan Maciej tymczasem osobiście podsuwał jej półmiski z poczęstunkiem, usprawiedliwiając się, że nie ma zbyt wiele do zaofiarowania, bo tak zacnego gościa przecież się nie spodziewał.

– Nic nie szkodzi – uśmiechała się Marina, z zaczerwienionymi policzkami, bo wino zwykle szybko uderzało jej do głowy. – Nic nie szkodzi. Jesteśmy przecież rodziną, więc mi nawet nie wypada spodziewać się Bóg wie czego.

– Ale należy uhonorować tak dostojnego gościa! – upierał się pan Maciej, każąc służbie iść do komory po szynki, kiełbasy. – Przecież rodzina rodziną, ale nie może tak być, byście źle o mnie myśleli.

Mówił to, ale myśli miał zaprzątnięte przede wszystkim zagadką, jak udało się Marinie wypełnić tak wielką część zobowiązania już po kilku miesiącach, skoro spodziewał się tego w ciągu kilku lat.

Pan Maciej zrozumiał, że popełnił błąd, szacując jej majątek, i teraz gryzł się w sumiaste wąsy, że w targach o Jastrzębice uzyskał tak mało.

– Bardzo jestem rad, żeście mnie odwiedzili – zapewniał. – W dodatku z tak dobrą nowiną. Choć, zaprawdę nie wiem, w jaki sposób udało się wam zdobyć tak wielką sumę. Pewnie miał Wilek jaką część schowaną albo co...

Koniecznie chciał się tego dowiedzieć, a Marina nie miała powodu, żeby się z tym kryć.

– Co prawda, to prawda – przyznała. – Mój mąż trzymał przy sobie znaczną część mojego posagu, więc i żyliśmy dużo biedniej, niż wynikałoby to z naszego stanu i majątku. Teraz to i mogę się wam przyznać, że trochę mi było nawet wstyd, kiedy nas odwiedziliście, a nie było was ani czym poczęstować, ani podjąć godnie...

– Niepotrzebnie – zapewnił pan Maciej z ukłonem. – Zupełnie niepotrzebnie. Jesteśmy przecież rodziną, bo Wilek to mój nieomal syn...

Wino i dobry nastrój pozwoliły Marinie zapomnieć o doznanych podczas tej wizyty upokorzeniach, a pan Maciej nie pamiętał o swoim przykrym zachowaniu.

Marina położyła sakiewkę na stole, a gospodarz zważył ją na dłoni, potem rozwiązał rzemień, wysypał zawartość na stół i dokładnie ją policzył.

– Czterdzieści florenów! – cieszył się. – Znaczy to, że ledwie kilka grzywien wam zostało do spłaty. Nadziwić się nie mogę, jak się to wam udało.

– Zostało siedem grzywien – Marina pęczniała z dumy. – Może nie powinnam tak od razu obiecywać, ale chciałabym spłacić was jak najszybciej. Może nawet jeszcze w przyszłym roku...

– W przyszłym roku? – pan Maciej nie mógł wyjść z podziwu. – Już w przyszłym roku, pani Marino? Ależ to wspaniała nowina.

Ja, wiecie, potrzebuję pieniędzy, jak każdy, więc mi wasza wizyta większą jeszcze radość przyniosła, niż się nawet możecie spodziewać.

– W przyszłym – potwierdziła Marina. – Mój mąż słabuje, bardziej nawet niż wtedy, co to go widzieliście, ciotka Brygida pomarła, więc wszystko spadło na moją głowę...

– Ha, ha! Ale i głowa to nie od parady! – chwalił pan Maciej przymilnie.

Schował pieniądze w zanadrze i dolewał wina Marinie, zadowolony, uśmiechnięty, radosny.

– To mi nowina! – powtarzał. – To mi dopiero nowina!

Marina tymczasem rozglądała się po dworze z ciekawością.

Rogowo było dostatnie, choć nie aż tak zadbane, jak sobie wyobrażała.

– Sam zostałem – tłumaczył pan Maciej. – Żona, panie świeć nad jej duszą, będzie trzy lata jak pomarła. Dzieci własnych nie mam i sam tu jestem jak palec.

– Ale macie przecież siostrzeńca – zauważyła. – Przywiózł mnie tutaj, bo spotkałam go o milę od dworu.

Pan Maciej machnął ręką lekceważąco.

– Siostrzeńca? A niby mam. Ale marna z niego pociecha. Dziś już nikt nie szanuje starszych jak należy.

Wspomnienie pana Jordana najwyraźniej nie było mu szczególnie miłe, a jego osoba bliska.

– Marna pociecha? – zapytała zdziwiona Marina. – Jak to możliwe? Mówił przecież o was same najlepsze rzeczy, że go wychowaliście jak rodzonego syna, a i kiedy dorósł, nie stawialiście oporu, żeby samodzielnie objął majątek.

Pan Maciej rozejrzał się po izbie.

– Smutno mi o tym nawet mówić – odpowiedział, przyciszając głos. – Ale tak to już bywa. Może w waszych stronach młodzi bardziej szanują starszych, ale u nas nie ma już takich zwyczajów. Mój siostrzeniec, jak powiedzieliście, co to go jak syna hodowałem, wydarł mi swoją część majątku siłą prawie.

Pewnie, że mu się należała po matce, ale kto widział, żeby wuja i opiekuna wcale w sprawach nie słuchać, a postępować samowolnie, przynosząc tylko straty i wstyd imieniu poprzez kłótnie i swary? Bo sami powiedzcie, pani Marino, czy się godzi tak postępować?

Marina była zaskoczona wiadomościami na temat pana Jordana, bo nie zrobił na niej wrażenia człowieka złego, sprytnego i niewdzięcznego, jakim go przedstawiał pan Maciej.

– Tak to jest – wzdychał gospodarz. – Był posłuszny, nie powiem, ale tylko póki nie podrósł. Potem wszystkie nauki, jakie mu wkładałem w głowę, wniwecz się obróciły. Nie ma dla mnie szacunku. Z domu uciekł, a potem siłą wydarł mi majątek. Co miałem robić, musiałem się zgodzić. W dodatku teraz on niby mój sąsiad, ale powiadam wam, pani Marino, że więcej zaznałem dobroci od sąsiadów niż od najbliższego mi krewnego i wychowanka.

Marina była zaskoczona, ale pan Maciej nie pozwolił długo się jej nad tym zastanawiać. Wypytywał o Lipową, o zdrowie Wilka, o liczbę chłopów we wsi, o służbę, o plony, o gospodarstwo, o bydło, konie, kury nawet. Marina dopiero teraz, gdy odpowiadała na te szczegółowe pytania, zdała sobie sprawę z tego, że jest panią zasobnego majątku, że rzeczywiście jest wielką panią na Potoku.

– Bóg mnie nie zostawił samej – powiedziała, zapytana, czemu zawdzięcza powodzenie. – Pewnie, że jest w tym i zasługa siostry.

Hedwiga zrzekła się swojej części po ojcu, bo ma w Lipowej dość.

– Hojna siostra! – pochwalił pan Maciej. – Dziś trudno zobaczyć taką miłość w rodzinie.

– A wasz siostrzeniec to z wami jest zupełnie pogniewany? – dopytywała się. – Może nie powinnam wiedzieć, ale przecież zauważyłam, że nawet się nie przywitaliście.

– Jordan to hulaka i tyle – wykrzywił wargi pan Maciej. – Ani mu w głowie ustatkować się. Ma już swoje lata, a ani myśli o ożenku...

Popatrzył na Marinę spod oka i powiedział nagle: – O, jemu zdałaby się taka niewiasta jak wy. Gospodarna, dostojna, co to by umiała nim pokierować.

Marina, rozgrzana winem, przyjęła te słowa w sposób zupełnie naturalny. Oczywiście, że może być wzorem niewiasty i wzorem żony. Czy nie jest oszczędna, gospodarna i wcale niegłupia? W dodatku choć nie pierwszej już młodości, to jednak niczego sobie. Mało to miała dowodów męskiego zainteresowania po drodze? Przecież nawet sam pan Jordan wyraźnie się nią zaciekawił. A teraz i pan Maciej prawi jej gładkie słowa, podziwia, podejmuje z szacunkiem.

– To nie jest żonaty? Ma ze trzydzieści lat.

– Dwadzieścia osiem. I nic. Kręci się koło jednej, kręci koło drugiej, a potem nic z tego nie wychodzi. Czemu tak jest, nie wiem. Martwi mnie to, powiem wam. Czasem myślę, że sam powinienem ożenić się jeszcze, bo nie mam nawet i pięćdziesięciu roków...

– A pewnie – odwdzięczyła się dobrym słowem Marina. – Bardzo z was krzepki człowiek i nigdy nie dałabym wam tylu lat.

– Tak myślicie? – pan Maciej był zafrasowany. – Powiadają, że czasem dobra rada przychodzi z najmniej spodziewanej strony.

Wiecie, dwie miałem żony, ale jakoś czuję, że może jeszcze i trzecią mógłbym brać...

– Toż mówię – droczyła się Marina, której wino mocno uderzyło już do głowy. – Bo popatrzcie choćby na mnie. Niby mam męża, ale to przecie kaleka. A mało to jest niewiast, niestarych jeszcze, co to gotowe byłyby za was pójść...

– Zbytek łaski – pan Maciej był skromny. – Tak tylko mówicie, boście gościem pod moim dachem.

– Ależ skąd! – zaprzeczyła Marina żywo. – Mówię szczerą prawdę. Wiele jest niewiast, co to by was przyjęły z otwartym sercem i na pewno by tego nie żałowały.

– Doprawdy? – dopytywał się pan Maciej. – Nie z grzeczności tak mówicie?

– Nie z grzeczności. To prawda.

– A wy?

– Co ja?

– Czy wy, wybaczcie śmiałość, spojrzelibyście na mnie? Ma się rozumieć, gdybyście nie byli zamężna?

Marina nie ociągała się z odpowiedzią.

– Pewnie, że tak – powiedziała, a wesołe iskierki grały w jej oczach. – Coś mi się widzi, że nie będzie żałowała niewiasta, którą weźmiecie sobie pod dach i do łoża. Taki z was krzepki mężczyzna.

– No, też czasem myślę, że nie jestem jeszcze taki ostatni – pan Maciej z zadowoleniem pogładził się po wąsach. – Nasz sąsiad dopiero co się żenił, a ma lat bez mała sześćdziesiąt.

Marina poszła spać do gościnnej izby. W głowie kręciło się jej porządnie, ledwo wiedziała, co się z nią dzieje. Była w niej radość i zadowolenie z dobrego załatwienia spraw, dla jakich tu przyjechała, z życzliwego przyjęcia, uprzejmego postępowania pana Macieja.

Usilnie namawiał ją, żeby została w Rogowie jakiś czas, a ona wymawiała się, ale słabo, w tym gościnnym dworze czuła się doceniona i było jej przyjemnie odbierać hołdy i uszanowania.

– Po co się tak spieszyć? – przekonywał, dolewając wina. – Małe dzieci w domu nie płaczą.

– Ale Wilek – tłumaczyła się Marina. – Mąż został, a on potrzebuje opieki.

– No, nie wygląda najlepiej i pewnie, że potrzebuje opieki. Ale przecież macie służbę, która zadba o niego jak należy. Wam zaś wypada zostać w gościnie u krewnego, a nie jakby tylko po ogień wpaść i zaraz pędzić dalej. Zostańcie jeszcze trochę. Pogwarzymy sobie, bo powiem wam, pani Marino, że dawno już nie gościłem pod moim dachem osoby tak rozgarniętej, a przy tym tak wdzięcznej... Doprawdy, aż mi dziwno, żeście poszli za tego Wilka. Wprawdzie to mój stryjeczny bratanek i powinienem jego stronę trzymać, ale naprawdę wolę za wami patrzeć i was słuchać...

Marina opierała się słabo, bo dawno nikt jej nie prawił takich grzeczności, a i sam pan Maciej, przy poprzednim spotkaniu mało dostępny, wyniosły, teraz był nader przyjazny i nadskakujący.

– Miło mi w waszej gościnie, panie Macieju – odpowiedziała. – I naprawdę rada bym została u was dzień czy dwa. Ale nie wiem, czy wypada siedzieć tak u samotnego było nie było mężczyzny, bo cóż ludzie powiedzą...

Maciej z Rogowa roześmiał się głośno i dmuchnął na otwartą dłoń.

– Cóż ludzie? – zapytał z lekceważeniem. – Puch tylko, który zdmuchnę, jeśli zechcę. Nikt mi przecież nie może nakazać, kogo mam przyjmować w moim domu i jak długo gościć.

Patrzył na Marinę, uśmiechał się, zagadywał i wcale nie ukrywał swojego nią zainteresowania. Pani Marina nie była od tego, cieszyły ją te hołdy, a wino osłabiło w niej poczucie zagrożenia i wszelkie obawy, z jakimi tu jechała.

– Bałam się trochę – przyznała. – Bałam się, gdy tu jechałam. Bo powiadali mi, że bardzo surowy z was człowiek. Sama pamiętam, jacy byliście stanowczy, a i wasz siostrzeniec mówił, żeby z wami uważać. Tymczasem widzę, że wcale tak nie jest...

– Mężczyzna powinien być stanowczy – stwierdził pan Maciej. – Stanowczy w gospodarstwie i na wojnie. Ale dworny wobec niewiast.

Z samego rana, ledwo o świtaniu, pan Maciej osobiście przyniósł do izby, w której spała, kubek z winem.

Marina czuła się nie najlepiej. Bolała ją głowa, miała w ustach suchość.

– Wypijcie – polecił pan Mikołaj. – Inaczej nieprędko przejdzie wam ból głowy.

Podniosła się, chwyciła kubek i wychyliła go z przyjemnością. W domu, w Jastrzębicach, nie miała nigdy okazji wypić aż tyle, żeby nie pamiętać wieczora, ale teraz obiecała sobie, że będzie czasami i tak się zabawiać. W końcu jest panią na Potoku i stać ją na wszelkie zachcianki.

Pan Maciej przysiadł na brzegu posłania i przyglądał się jej z ciekawością. Marina była zbyt zmęczona, żeby przyszło jej do głowy, że zachowanie gospodarza jest nadmiernie opiekuńcze.

Pamiętała przecież, jaki był serdeczny.

Teraz też opiekuńczym gestem dotknął jej nagiego ramienia, niby przypadkiem, kiedy odbierał kubek z jej rąk.

– Czujecie się lepiej? – zapytał z troską. – Chyba za dużo dałem wam mojego wina, ale to tylko z gościnności i uszanowania...

Marina podziękowała uśmiechem za tyle troski.

– Trzeba mi się zbierać – powiedziała. – Bardzo tu u was przyjemnie spędziłam czas i nawet chętnie dłużej bym została, ale jednak muszę wracać do Potoka...

– Zostańcie – poprosił. – Jesteście przecież panią swojej woli.

Zostańcie, jak długo chcecie, a ja będę was gościł choćby nie wiem ile.

Jakby na potwierdzenie tych słów pan Maciej odstawił kubek i ujął obie dłonie Mariny w swoje ręce. Zawstydziła się tej serdeczności i odwróciła głowę.

– Przestańcie – wyszeptała. – To nie uchodzi. Bo przecież jesteśmy sami i...

– A pewnie, że sami – podchwycił pan Maciej, składając na dłoniach Mariny pocałunki. – Kazałem wszystkim iść precz i nie przeszkadzać wam w odpoczynku.

Nawet wtedy Marina nie zorientowała się w niebezpieczeństwie.

Jakie bowiem zagrożenie mógł stanowić uprzejmy, miły, zatroskany pan Maciej?

Nie cofnęła dłoni, a on całował ją już po ramionach i dopiero wówczas oprzytomniała. Zatrzymuje ją prawie siłą? Oddalił całą służbę?

– Co robicie? – zapytała. – Tak nie można... Ale on trzymał mocno, przechylił się na posłaniu i przygniótł ją do pościeli.

– Nie opieraj się – mówił gorączkowo. – Po co się opierasz?

Przecież po to tu zostałaś!

Marina natychmiast oprzytomniała i odgadła przyczynę uprzejmości swojego gospodarza. Miała wolną lewą rękę.

Sięgnęła po drewniany kubek, w którym przyniósł wino, ujęła mocno i z rozmachem uderzyła mężczyznę w twarz, trafiając dokładnie w nos. Wrzasnął i opadł na posłanie.

Wyskoczyła z pościeli, zupełnie naga, pobiegła w kąt, gdzie wieczorem zostawiła suknię, ale ubrania tam nie było. Chwyciła brzeg prześcieradła, pociągnęła i szybko się nim osłoniła.

Pan Maciej leżał twarzą w pościeli i krzyczał z bólu. Cios kubkiem rozkwasił mu nos i gospodarz Rogowa wił się teraz, cierpiąc okrutnie.

Zobaczyła, że odwraca się nagle, z twarzą pokrwawioną i wykrzywioną wściekłością. Nie czekała, aż się pozbiera.

Skoczyła do drzwi, otworzyła je i wybiegła na zewnątrz, nie słysząc wcale, co za nią woła, czy prosi, czy może grozi i straszy.

We dworze panowała dziwna cisza, nie było widać ani słychać nikogo. Marina wybiegła przed dom, oglądając się, czy Maciej nie idzie za nią. Nie myśląc, co robi, zupełnie odruchowo pomknęła do stajni. Nie traciła czasu na siodłanie. Wyprowadziła tylko swojego wierzchowca, wspięła się na jego grzbiet i na oklep ruszyła przed siebie, byle dalej od tego groźnego miejsca.

Otrzeźwiała już zupełnie. Jak mogła być taka nieostrożna i głupią? Teraz, kiedy o tym myślała, było dla niej jasne, że już wieczorem pan Maciej próbował ją zatrzymać w wyraźnym celu.

Był uprzejmy i miły, bo i ona była dla niego miła i uprzejma. Czy nie skarżyła się na męża kalekę, czy nie podziwiała pana Macieja, jaki jest krzepki i dostojny? Głupia, zupełnie niemądra kobieta.

Palił ją wstyd i wściekłość. Przecież nie była młódką, która nic nie wie o mężczyznach, a tak prosto dała się podejść.

Zatrzymała się. Nikt jej nie gonił, ale też nie widziała na polach nikogo, kto mógłby udzielić jej pomocy. Stała na środku wielkiego ugorowiska i beczała z żalu i ze złości. Tak ją podszedł! Stary zbój! Odpłaci mu za to, że popamięta!

Nie miała swojego siodła, nie miała swojego ubrania ani bagaży.

Była prawie naga na koniu w obcej okolicy, gdzie na nikogo nie mogła liczyć. Bała się wrócić do Rogowa, choć tam zostały wszystkie jej rzeczy.

Przyjechała do Wojcieszowa na oklep, okręcona tylko prześcieradłem. Pan Jordan wyszedł naprzeciw, powiadomiony o dziwacznie ubranym gościu i roześmiał się na powitanie.

– Dziwna to sprawa – zauważył. – Dziwna to sprawa, że co się spotykamy, nie jesteście ubrani...

Marinie wcale nie było do śmiechu. Marina drżała z oburzeni i złości.

– Wasz wuj! – krzyczała. – Wasz wuj chciał mnie... chciał mnie...

Pan Jordan spoważniał, wezwał służebną i kazał jej przynieść jakieś okrycie, a sam pomógł Marinie zejść z konia.

– Uprzedzałem was – przypomniał. – Uprzedzałem, że to zły i podstępny człowiek, któremu nie można zaufać.

Służebna przybiegła z okryciem, Marina natychmiast się w nie owinęła, ale za nic nie chciała wejść do dworu, choć prosiła ją o to i pani Hanna, pobladła z przestrachu po usłyszeniu nowin.

– Chcę wracać do domu – powtarzała.

– Może jednak najpierw powiecie, co się wydarzyło, choć się wszystkiego domyślam. Czy co wam zrobił?

– Nic nie zrobił – zaperzyła się Marina. – Próbował, ale walnęłam go kuflem w nos.

Pan Jordan uśmiechnął się z zadowoleniem.

– Kuflem w nos? – zapytał. – I on wam na to pozwolił?

– Nie pytałam o pozwolenie.

Marina usiadła na ganku, przyjęła ciepły napój i urywanymi zdaniami opowiedziała, co się zdarzyło. Pan Jordan słuchał ze zmarszczonymi brwiami.

– Mój wuj znany jest z tego, że nie przepuści żadnej niewieście w okolicy – powiedział na koniec. – Ale nigdy jeszcze nie zamachnął się na cześć szlachcianki. Za to przecież można być pokaranym nawet gardłem.

Marina popłakiwała i przepraszała pana Jordana, że przyjechała po pomoc do niego.

– Nie ma o czym mówić – machnął ręką. – Dobrze zrobiliście, bo przecież nie macie tu nikogo znajomego w okolicy.

– I co teraz będzie? – pytała Marina. – Jak się dostanę do domu?

Pan Jordan zaofiarował jej pobyt i odpoczynek pod swoim dachem, ale od razu to odrzuciła.

– Muszę wracać – upierała się. – Muszę natychmiast wracać.

Siostra Jordana chciała jej pożyczyć suknie, ale była znacznie drobniejsza od Mariny, więc w końcu pan Jordan odkupił ubrania od panien służebnych. Siodło na konia Mariny pożyczył ze swoich i sam ofiarował się odprowadzić ją bezpiecznie.

– Trzeba wam odjechać jak najprędzej – radził. – Wuj to człowiek prędki i mściwy. Nie wiem, jak mocno go uderzyliście, ale na pewno tego nie zapomni, a poruszony będzie może i was ścigał.

Lepiej byście odjechali od razu, skoro tu nie chcecie zostać.

Bylibyście bezpieczna pod moim dachem, ale skoro wasza wola taka...

– Poczuję się bezpieczna dopiero we własnym domu – upierała się Marina.

Pan Jordan wziął więc dwóch własnych pachołków i sam pojechał z Mariną oraz jej dwoma ludźmi najprostszą drogą na powrót do Potoka. Służbie pozostającej we dworze przykazał trzymać język za zębami, gdyby pojawił się pan Maciej i rozpytywał.

– Mojego wuja powinniście pozwać przed sąd – radził. – Będę świadczył za wami. Nie może tak być, żeby szlachcic napastował niewiastę.

Marina nie wiedziała jeszcze, co zrobi, bo czym prędzej chciała odjechać, więc ruszyli wkrótce, żeby jak najszybciej oddalić się od Rogowa. Do południa pan Maciej nie pojawił się we dworze siostrzeńca, a że zacznie pościg od Wojcieszowa, było pewne. Wiedział, że Marina mogła tam pojechać, bo było to jedyne znane jej miejsce w okolicy.

Marina bała się samotnej podróży w męskim towarzystwie i dlatego pan Jordan nakazał jechać z nią jednej z własnych służebnych. Marina buczała całą drogę. Nie pamiętała już wcale o przyjemnościach tej podróży ani o radościach, jakich jej dostarczyła. Wszystko przesłoniła sprawa z panem Maciejem, na którego złorzeczyła głośno. I cały czas w drodze oglądała się za siebie w obawie, że pan Maciej podąża za nimi i w końcu ich dogoni.

Próżno pan Jordan starał się ją uspokoić. Marina była opryskliwa, rozdrażniona i zła. Nawet kiedy byli już daleko od siedliska pana Macieja, Marina burczała na jego wychowanka, zupełnie nie pamiętając, że to on udzielił jej pomocy.

Pan Jordan był człowiekiem pogodnym i wesołym, więc nie bardzo przejmował się jej zgryźliwymi uwagami. Napomknął coś w rozmowie o swoich planach wobec wuja, ale niezbyt dokładnie.

– Powiadał, że siłą zagarnęliście swoją część majątku.

– Siłą? A pewnie, że siłą – potwierdził Jordan. – Inaczej się nie dało. Dawno już byłem dorosły, a wuj ani myślał wydzielić mi mojej części po matce. Co miałem robić? Poszliśmy do sądu, ale niewiele to dało.

Dopiero, gdy zająłem dwór, nająłem ludzi do obrony, doszło do ugody przed sądem. Tyle tylko, że od tego czasu wuj wcale się do mnie nie odzywa, chyba że przez pośredników. Oczernia mnie gdzie może i pewny jestem, że knuje jakiś spisek, żeby na powrót wejść w posiadanie tej części majątku. Ostrzegałem was, byście byli ostrożni w rachunkach z nim. On słucha tylko siły i tylko siłą można na nim cokolwiek uzyskać.

– Siłą? Niby jak? – dziwiła się. – Jak miałabym siłą dochodzić swojego, skoro mam męża kalekę...

– Ale macie przecież krewnych.

– Mam siostrę – powiedziała szybko Marina. – Młodszą, ale bardzo mądrą i dobrą siostrę. Och, jak mądrą! Ona na pewno się za mną ujmie!

Sucha studnia

Sierpień 1391

Latem tego roku polski król Jagiełło zaczął wywiązywać się z kolejnej przysięgi, jakie składał przy koronacji. Zamierzał odwojować ziemie, nieprawnie zajęte lub odłączone od Królestwa.

Wojenne kroki rozpoczął książę Opolczyk, niegdyś wielkorządca i pan ogromnych obszarów, oddanych mu w lenno, których teraz nie chciał przyłączyć na powrót do Korony. Stronnik Opolczyka, książę Jan Raciborski, uderzył na dobra biskupa krakowskiego Jana Radlicy, chcąc odciążyć swojego pana, na którego szło główne uderzenie Jagiełły. Tymczasem wielka armia królewska ruszyła na ziemie nadane Opolczykowi przez króla Ludwika, z których nie zamierzał ustępować.

W sierpniu król Jagiełło wprowadził do Doliny liczne zastępy konnych i pieszych, także i broń palną, kierując swoje siły ku Holsztynowi, podczas gdy pan Spytek z Melsztyna zwrócił się ku solidnie ufortyfikowanemu Wieluniowi. Odbicie Ziemi Wieluńskiej i niektórych zamków w Dolinie, zaliczanych do Małopolski, stanowić miało pierwszy ważny etap tej wojny. . Na naradzie ze swoimi dowódcami król Jagiełło dał polecenie, aby znieść władztwo Opolczyka szybko i wszelkimi sposobami. – Siłą bądź sposobem – rozkazał. – Potrzebuję was wszystkich w Ziemi Dobrzyńskiej, dokąd zmierzamy, tedy zapowiadam, że nagrodzę każdy sposób szybkiego prowadzenia wojny. Czas nagli.

Panowie zakonni są już pewnie gotowi do nowego najazdu na Litwę i lada moment rozpoczną kolejną wojnę. Tylko uderzeniem od tyłu możemy ich powstrzymać.

Widok wielkiej, dobrze uzbrojonej armii zrobił duże wrażenie.

Pierwszym, który się poddał tylko na dźwięk imienia Jagiełły, był Michał Strzała, pan na Bąkowcu. Oddział, wysłany dla zdobycia zamku, nawet nie zdążył wyruszyć. Pan Michał stawił się przed królem i poprzysiągł posłuszeństwo, dołączając do koronnych oddziałów.

Większe i mocniejsze Bobolice zmusił do posłuszeństwa pan Jeno z Krasawy.

Pan Jeno miał ze sobą niewielu zbrojnych, którzy pewnego ranka pojawili się u podnóża wysokiej pod niebo i stromej skały.

Zamek był niewielki, ale posadowiony na samym jej szczycie.

Prowadziła do niego tylko jedna droga, wiodąca stromym grzbietem niczym groblą. Nawet mała załoga mogłaby się tu bronić bardzo długo, o ile wcześniej zgromadziłaby odpowiednią ilość zapasów żywności i materiałów wojennych.

Ondrasz Węgier, którego książę Opolczyk osadził tu przed dwudziestu laty, był dobrym znajomym pana Jeno, prawie jego przyjacielem i sąsiadem. Czekał u bramy strzegącej wjazdu do zamku, ubrany w zbroję i otoczony przez swoich ludzi, kiedy pan z Krasawy z jednym tylko pachołkiem przyjechał przedstawić wolę króla.

– Witajcie – powiedział Ondrasz, gdy pan Jeno zsiadł z konia i pieszo dotarł do bramy.

– Witajcie – ręką uczynił gest, jakby zapraszał do środka. – Jestem rad, że was widzę w dobrym zdrowiu, panie Jeno. Wejdźcie i posilcie się. W owej beczce węgierskiego wina, co ją napoczęliśmy za poprzednią waszą bytnością, zostało jeszcze niemało trunku.

Ale pan Jeno pokręcił głową. I on miał zbroję na sobie.

– Wybaczcie, ale dziś nie mogę przyjąć waszej gościny – odparł. – Chyba, że to wy będziecie moim gościem.

– Jak to? – zdziwił się pan Ondrasz.

– Przysłał mnie tutaj mój i wasz król – wyjaśnił Jeno. – Jego armia prowadzi działania przeciw księciu Opolczykowi, sprzedaj nemu i niewiernemu księciu, który nie zawahał się podnieść ręki nawet na majestat królewski. Zostałem tu posłany, bym objął zamek. Za waszą zgodą albo wbrew niej, ale wedle woli króla Jagiełły.

Ondrasz Węgier położył dłoń na rękojeści miecza. – Mam swoje oczy i uszy w Dolinie – powiedział. – Wiem o królewskiej armii i wiem, co się szykuje. A ponieważ wiem od dawna, zdążyłem przygotować zapasy dla ludzi i zwierząt. Mogę się tu bronić sam nie wiem jak długo.

– Jeśli przygotowaliście zapasy, możecie się bronić – zgodził się pan Jeno. – Zatem wrócimy tutaj po zdobyciu Holsztyna.

– Możecie połamać sobie zęby na Holsztynie zauważył pan Ondrasz. – Jest to najpotężniejszy z zamków, jakie znam.

– Jest potężny – zgodził się Jeno. – Ale ma król armaty do kruszenia murów, drabiny, haki i proch, którymi rozwali te umocnienia. Jeśli zaś zostanie zmuszony do zdobywania poszczególnych zamków, wpadnie w gniew i nie można będzie liczyć na jego łaskę.

– Przysięgałem wierność księciu Opolczykowi.

– Nad księciem jest król – przypomniał Jeno. – Król, pomazaniec Boży i nasz prawowity władca, do którego należy wymierzanie sprawiedliwości i karanie opornych.

Pan Ondrasz obejrzał się na swoich. Stali w bramie i dalej w głębi, uzbrojeni i gotowi do walki. Tylko jak długo? Teraz są chętni, ale co powiedzą, gdy zaczną padać pociski i gdy głód zajrzy w oczy?

Ondrasz Węgier pokiwał ku nim ręką, dodając otuchy. Patrzyli uważnie na swojego dowódcę i czekali jego decyzji. Kazał im się uzbroić, więc stanęli pod bronią, ale nie czynili tego z radością.

Każe im się bić, będą się bili. Trudno.

Ondrasz zapytał pana Jeno:

– A jeśli odmówię wydania zamku? Pan z Krasawy rozłożył ręce.

– Dam rozkaz do ataku.

– Stracicie wielu ludzi na tym stromym podejściu – zauważył Węgier. – Moi strzelcy strącą każdego, kto zechce zbliżyć się do bramy na trzydzieści kroków.

– Tak, to jest pewna trudność – zgodził się pan Jeno. – Innej drogi do zamku nie ma, ale to nie znaczy, że nie ma innego sposobu.

– Jaki?

Pan Jeno nie odpowiedział. Lubił pana Ondrasza, odwiedzali się, spotykali, gwarzyli, pili wino z jednego kubka. Obu nie była w smak oczekująca ich walka.

– Jaki sposób? – dopytywał się Ondrasz. Jeno z Krasawy uśmiechnął się.

– A wy, jak byście postąpili, będąc na moim miejscu?

Pan Ondrasz oddał uśmiech.

– Na waszym miejscu? Gdyby mi król kazał zdobyć ten zamek?

No, cóż, musiałbym coś wymyślić. Jest kilka sposobów. Na początek spaliłbym wieś na dole.

– Dobry pomysł – zgodził się pan Jeno. – Zboże akurat w stodołach i na zimę zostalibyście z niczym. A co potem?

Pan Ondrasz zastanowił się.

– Potem? A co wy zrobilibyście?

– Jeszcze raz zapytałbym, czy się poddajecie.

– A gdybym odmówił?

Pan Jeno podszedł bliżej i oglądał umocnienia. Kamienny mur był gruby na łokieć, a przy bramie jeszcze więcej.

– Bramy pewnie bym nawet nie próbował zdobywać – mruknął po chwili. – Ale jeśli miałbym dobrych strzelców, spróbowałbym was wykurzyć ogniem. Kazałbym obrzucić zamek zapalającymi strzałami, do których podsypałbym prochu...

– To macie proch? – Węgier wytrzeszczył oczy ze zdumienia. – I gotowi bylibyście całkowicie wysadzić mój zamek?

– A jakże. I katapultę. Małą, ale bardzo celną.

– I katapultę?

Pan Jeno wyciągnął palec w dół zbocza, gdzie czekali jego ludzie.

– Tam stoi – wyjaśnił. – Koło zagajnika.

– Widzę – potwierdził pan Ondrasz i zaproponował: – Chodźmy!

Skierował się wprost do uchylonych wrót bramy, a pan Jeno kroczył obok.

– Co postanowiliście, Ondraszu? – zapytał.

Węgier przystanął i dłonią w skórzanej rękawicy pogładził się po zarośniętym policzku.

– Najpierw pójdę zapytać żony – odpowiedział szczerze. – Nie ma co ukrywać, nie jest zadowolona. Miałem ją w tym tygodniu wyprawić do Budy, do siostry. Wpadła w złość, kiedy dowiedziała się, że jest możliwe oblężenie i na krok nie będzie się mogła ruszyć... Trzeba będzie ten wyjazd odłożyć i to nie wiadomo, na jak długo...

– Pójdźcie zapytać – zgodził się pan Jeno. – Ale nie wydaje mi się, żeby była jakaś przeszkoda. Może jechać, skoro tylko sobie życzy.

– Może jechać? – nie dowierzał pan Ondrasz. – A czy król zezwoli?

Jeno wzruszył ramionami.

– Obiecać za króla nie mogę – zastrzegł się. – Ale opowiem mu o wszystkim. Potrzebuje wojska na daleką wyprawę i ucieszy się, że nie stracił tu ani jednego człowieka.

– Każe mnie uwięzić?

– Może nie. Ilu macie ludzi?

– Pod bronią osiemnastu – ujawnił pan Ondrasz.

Stali przy bramie i Jeno mógł zobaczyć żołnierzy sąsiada.

Wyglądali na doświadczonych w walce weteranów, co to nie z jednego pieca chleb jedli. Nie patrzyli na zbrojnego gościa z nienawiścią, raczej z ciekawością.

– Zostawcie sześciu – poradził pan z Krasawy. – Sami z resztą jedźcie natychmiast do obozu i padnijcie do stóp jego królewskiej mości. Król Jagiełło jest sprawiedliwy, a do was chyba nie ma wielkiego żalu.

– To dobra rada – zgodził się pan Ondrasz. – Może powinienem też zanieść jaki podarek mojemu królowi? Co doradzacie? Może beczułkę tego starego węgrzyna, co to już znacie?

– Król pije tylko wodę – przypomniał pan Jeno. – A najbardziej będzie rad z waszego posłuszeństwa. I z tego, że przyłączycie się do wyprawy.

– Jeśli tylko okaże mi tę łaskę – zgodził się pan Ondrasz. – To nawet dobre rozwiązanie. Żonę wyprawię do Budy, sam mogę powojować, a już gdzie, to chyba wszystko jedno.

Pospieszył do zamku, a pan Jeno zszedł nieco z grzbietu pagórka wiodącego do bramy i gestem ręki przywołał pachołka. Kiedy ten nadbiegł, blady i przejęty, że za chwilę padnie komenda do ataku, pan z Krasawy polecił mu biec na dół z nowymi rozkazami.

– Sprowadź dwunastu naszych ludzi, którzy tu zostaną jakiś czas jako załoga Bobolic – polecił. – Powiedz panu Zawiszy, że objąłem zamek w imieniu króla.

Pachołek, który spodziewał się podchodów, krzyków, ostrych strzał, miotanych kamieni, chrzęstu broni i zapachu krwi, był wyraźnie zaskoczony.

– Jak to objęliście zamek, panie? – pytał, jąkając się. – Bez szturmu i ataku?

Pan z Krasawy zmarszczył brwi.

– A ty co? – zapytał surowo. – Niezadowolonyś, że masz jeszcze cały tyłek? Z Holsztynem na pewno nie pójdzie tak łatwo. Będę cię miał tam na oku i zobaczę, coś wart. Teraz biegaj!

Pachołek niepewnie przestąpił z nogi na nogę.

– Dwunastu ludzi do załogi – powtórzył polecenie. – A co mam powiedzieć, szlachetny panie, kiedy mnie spytają, jakim sposobem zdobyliście zamek?

– Rzuciłem okiem na umocnienia, a następnie wyłożyłem panu Ondraszowi, że się długo nie utrzymają.

– Aha – powiedział pachołek i pobiegł.

Na dole oddział pana Jeno z wolna rozkładał obóz.

Rozkulbaczano konie, rozbijano namioty, stawiano kociołki nad rozpalanymi ogniskami. Zawisza, zwany Czerwonym, rozstawiał ludzi, spoglądając markotnie co jakiś czas do góry. Zamek bobolicki wydawał się nie do zdobycia.

Kiedy pachołek nadbiegł, pan Zawisza wybierał właśnie najlepsze miejsce dla ustawienia katapulty i nie był zadowolony.

– Za daleko – mruczał do siebie. – Za daleko. Pachołek przybiegł zdyszany i przez chwilę nie mógł złapać tchu, żeby przekazać polecenie pana Jeno.

– Czemu kręcisz łbem niby gęś? – warknął pan Zawisza. – Mów zaraz, co ci kazał powtórzyć pan Jeno.

– Nic...

Zawisza wyprostował się rozeźlony.

– Nic, błaźnie? Nic nie kazał powtórzyć? Przecież wyraźnie widziałem, jak pokazywał ręką!

– Nic nie trzeba! – dokończył pachołek, odzyskując oddech. – Pan Jeno kazał powiedzieć, że w imieniu króla objął zamek.

– Co takiego? – nie mógł uwierzyć Zawisza. – Objął zamek? Tak sobie podszedł i już? A to jakim sposobem?

Pachołek zawahał się.

– No?! – ponaglił pan Zawisza.

– Po prawdzie i mnie to zaskoczyło – przyznał się pachołek niepewnie. – Nawet odważyłem się zapytać...

– I co powiedział?

– Czarami, wasza dostojność – wypalił pachołek i przeżegnał się na wszelki wypadek.

Pan Zawisza zmarszczył brwi. Owszem, powiadano czasem, że pan z Krasawy włada jakąś dziwną mocą, bo ma jedno oko brązowe a drugie niebieskie, ale żeby zaraz w to wierzyć...

Pachołek uderzył się kułakiem w piersi.

– Przysięgam! Zapytałem, jak to się stało, a pan Jeno powiedział: rzuciłem okiem na umocnienia i od razu je skruszyłem.

Czerwony Zawisza wzruszył ramionami. Znał pana Jeno, znał jego dzielnego syna Mikołaja. Bywało, że walczyli ramię w ramię i gdyby któryś z nich używał jakichś nieczystych sztuk lub czarów, na pewno by to zauważył.

– Musiałeś coś źle zrozumieć – powiedział pan Zawisza, ale pachołek upierał się przy swoim.

– Przysięgam, szlachetny panie! Tylko rzucił okiem! A każdy wie, jak mocne są oczy pana Jeno!

Zanim pobiegł, żeby opowiedzieć o tym wszystkim w obozowisku, przekazał jednak wolę pana z Krasawy. Pan Zawisza szybko wybrał dwunastu ludzi do zamkowej załogi.

Ochotników zgłosiło się znacznie więcej, bo nie każdemu uśmiechała się długa wyprawa gdzieś daleko od rodzinnego domu. Do załogi Bobolic poszli przede wszystkim żołnierze obeznani już z podobną służbą, bo każdy rozumie, że walka w obronie grodu czy zamku na czym innym polega niż pojedynek w polu albo pościg w lesie.

Pan Zawisza kazał też od razu zwijać obóz, co większość obecnych przyjęła z ulgą i radością, a tylko kilku młodych rycerzy, słabo jeszcze obytych w walce i żądnych przygód, głośno wyrażało swoje niezadowolenie. Przed wieczorem jeszcze oddział ruszył z Bobolic pod Holsztyn, gdzie spodziewano się zastać króla Jagiełłę.

Armia królewska już od południa atakowała zamek, uderzając z kilku stron jednocześnie. Ale pierwszy szturm, słabo przygotowany, nakazany wprost z marszu, nie mógł skończyć się sukcesem. Nie był zresztą na to obliczony, chodziło raczej o rozpoznanie, które odcinki murów, jak są bronione. Ledwo dobiegli do obwarowań, a już dowódcy, pomni królewskich rozkazów, nakazali odwrót.

Holsztyński starosta Borsznic dumnie odrzucił królewskie żądanie wydania warowni.

– Ślubowałem księciu Opolczykowi – odrzekł dobitnie, kiedy pod północną bramę podjechał Jan z Ramieniowej, niosąc zieloną gałąź na znak swojego poselstwa.

– Król Jagiełło postanowił odebrać księciu wszystko, co tenże dostał lub zagarnął na szkodę polskiego królestwa – krzyknął poseł. – A zaczyna tutaj! Jeśli wydacie zamek, włos wam z głowy nie spadnie!

– Wolę stracić włosy niż rycerski honor! – odpowiedział buńczucznie starosta.

Jan z Kamieniowej powrócił z niczym, a. król nakazał pierwsze uderzenie.

Czerwony namiot Jagiełły ustawiono właśnie po północnej stronie, blisko osady, obóz budowano wokół rozległych murów, zajmujących cały szczyt wielkiego pagórka. Chodziło o to, żeby odciąć drogi zaopatrzenia dla zamku, nie przepuszczać posiłków ani gońców wysłanych z wiadomościami.

Wieczorem w królewskim namiocie zgromadziło się kilkunastu najważniejszych rycerzy, książąt i dowódców wojsk królewskich. Omawiano sytuację i miny mieli wszyscy nietęgie, bo szykowało się długie oblężenie. Pierwszy atak spowodował śmierć jedenastu ludzi, a wielu innych odniosło rany. W wojsku panował jednak dobry nastrój, gdyż wyprawa dopiero się zaczynała.

Kiedy giermek zapowiedział pana Jeno z Krasawy, król zerwał się ze swojego miejsca.

– Niechaj to będzie dobra wróżba – zawyrokował.

Pan Jeno przyprowadził ze sobą starszego rycerza, w zbroi ale z odkrytą głową, który natychmiast padł przed królem na oba kolana.

– Oto jest Ondrasz, zwany Węgrem, najjaśniejszy panie – powiedział Jeno, składając ukłon. – Przywiodłem go zgodnie z waszym życzeniem.

– A zamek w Bobolicach? – zapytał król. Klęczący złożył ręce, a pan Jeno oświadczył:

– Składam go u stóp waszej królewskiej mości. Jagiełło uśmiechnął się zadowolony.

– Lubię, gdy wróżby są pomyślne – powiedział i zwrócił się do pana z Krasawy o szczegóły.

– Pan Ondrasz łatwo dał się przekonać i dobrowolnie wpuścił za mury naszą załogę. On sam i dwunastu jego ludzi przysięgnie pójść z wami na wyprawę, jeśli sobie tego życzycie, miłościwy panie.

Jagiełło zmarszczył brwi.

– A on co? Czemu sam nie mówi?

– Bo jest jeńcem, wasza królewska mość, i póki nie zmienicie tego stanu, nie wolno mu się odzywać pomiędzy wolnymi.

Zebrani zaszemrali z uznaniem.

– Zastanowię się nad waszym losem, panie Ondrasz – oświadczył król. – Tymczasem pozostaniecie w moim obozie. Choć pod strażą, będziecie tu gościem.

I skinął na stojących przy wejściu zbrojnych, aby wyprowadzili jeńca.

– Więc bez strat? – zapytał pana z Krasawy.

– Bez strat, miłościwy panie.

Drugi atak na Holsztyn, przeprowadzony nazajutrz, zakończył się podobnie jak pierwszy. Obrońcy rzucali kamieniami, strzelali z kusz, długimi tykami z łatwością odpychali drabiny, które ludziom królewskim udało się przystawić w kilku miejscach, gdzie mury zdawały się najniższe.

Dowódcy kręcili głowami.

– Nie najlepiej. Będzie ich tam za murami może ze dwie setki i są dobrze przygotowani.

Wysłano kolejne poselstwo. Tym razem Jan z Ramieniowej powiódł ze sobą znanych osobiście panu staroście niedawnych dowódców innych zamków, Bąkowca i Bobolic, które bez walki poddały się królowi. Ale choć pan Borsznic zobaczył Michała Strzałę i Ondrasza Węgra na własne oczy i z ich ust usłyszał zapewnienie o bezkarności dla siebie, nie ustąpił.

– Ślubowałem Opolczykowi – przypomniał i odwrócił się do posłów plecami.

Kolejny atak planowano na dzień następny. Król zamierzał użyć wszystkich sił, a także dwóch armat, jakie już urychtowano. Od samego świtu miano z nich strzelać, miotać wielkie kamienie z katapult, a potem dopiero, gdy duch w załodze upadnie, zaatakować z czterech stron. Król miał dość ludzi, by móc sobie na to pozwolić, bo choć część sił musiał posłać z panem Spytkiem pod Wieluń, wróciły już oddziały z mniejszych miejscowości, a rychło spodziewano się pomocy obu książąt mazowieckich, Ziemowita i Janusza.

Król szczegółowo rozpytywał dowódców o ilość przygotowanych drabin, zasłon z drzewa, mających chronić przed strzałami oblężonych i przed miotaczami rozpalonej smoły, kiedy dano znać, że straż złapała kolejnego posłańca z zamku.

Każdego dnia wyłapywano ich dwóch albo trzech, bo starosta Borsznic stale wysyłał nowych, nie tracąc nadziei, że przedrą się przez królewskie szyki i sprowadzą pomoc.

Widać nie dowierzał temu, co postrzegały jego oczy, a powinny zobaczyć, że jest otoczony i że jego goniec nie ma szansy dotrzeć do miejsca, gdzie stoją jeszcze zwolennicy księcia Opolczyka.

Wszędzie wokoło byli już żołnierze króla.

Zatrzymany o zmierzchu posłaniec nie miał z sobą żadnego listu.

Starosta Borsznic tak to wymyślił, aby człowiek ten w razie pochwycenia mógł się wyłgać. Ten jednak wcale przed nimi nie uciekał, nawet jakby ich szukał. Zawisza, zwany Czerwonym, który go schwytał, przyprowadził zaraz jeńca do pana Jeno.

– To najemny Czech – wyjaśnił. – Jest ich w zamku kilku i mówią, że chcą uciec, bo nie zamierzają umierać za darmo.

– To starosta im nie płaci? – zaciekawił się Jeno. – Może więc zechcą przejść na służbę do króla?

Posłaniec był młody i choć teraz ubrany jak zwykły pachoł, najwyraźniej znał się na wojennej sztuce. Usłyszał pytanie i natychmiast udzielił odpowiedzi.

– Wołają mnie Milota – wyjaśnił. – Jestem dziesiętnikiem, przywódcą tych, których najął pan starosta. Wyprawił mnie, żebym szukał odsieczy, ale ja szukam kogoś, kto wreszcie zapłaci nam obiecany żołd.

Atak był wyznaczony na rano i król nie był zadowolony, że pan Jeno przyszedł prosić, aby przełożyć go na później.

– Po co czekać? – pytał zniecierpliwiony. – Zamierzam jutro zdobyć zamek, bo pilno mi dalej. Ludzie stoją w gotowości.

– Pozwólcie wyjaśnić, miłościwy panie – poprosił Jeno. – Jest pewien sposób, żeby dostać się do zamku. Jeśli się uda, uderzymy od środka. Schwytany przez pana Zawiszę posłaniec mówi, że zaciężni Czesi, których jest za murami mały oddział, wspomogą was. Jeśli obiecacie, miłościwy panie, zapłacić żołd, który jest im winny starosta.

– Zapłacę – zgodził się Jagiełło natychmiast. – Tylko jak zamierzacie dostać się do środka?

– Jest na dziedzińcu stara sucha studnia – wyjaśnił Jeno. – Znam korytarz, który do niej prowadzi...

– A Borsznic go nie zna?

Jeno pokręcił głową.

– Na pewno nie wiem, miłościwy panie. Ale chyba nie zna.

Odkrył go kiedyś przypadkiem jeden z moich ludzi. Kiedy jeszcze byłem starostą, zamierzałem zasypać przejście, ale nie zdążyłem. Przed dwoma laty, gdy musiałem uchodzić z Holsztyna, wydostałem się właśnie tą drogą. Można zatem pójść nią także w przeciwną stronę. To trudniejsze, bo trzeba się spuścić do jaskini, a potem wspiąć do góry wewnątrz studni, ale możliwe.

– Ilu ludzi potrzeba?

– Dziesięciu chyba wystarczy. Damy sobie radę, jeśli pomogą nam owi zaciężni Czesi. Starosta nie jest pewien ich wierności, więc nie stoją razem, kazał rozstawić ich po murach, każdego w innym miejscu, ale ów zatrzymany Milota twierdzi, że łatwo ich zwoła ku południowej bramie. To akurat niedaleko owej suchej studni.

– Ale jeśli was odkryją, wytną wszystkich.

– Nie, miłościwy panie. Studnia nie jest szeroka, może się po niej wspinać tylko jeden człowiek. Jeżeli coś pójdzie nie tak i pochwycą pierwszego, reszta zdąży uciec.

– A kto miałby pójść pierwszy? – zapytał król. – Zgaduję, że wy?

– Tak – potwierdził Jeno. Król zamachał rękami.

– Nie zgadzam się – oświadczył. – Więcej nawet, zabraniam próbować tej drogi. Nie mogę sobie pozwolić na to, żeby was stracić. Tutaj was potrzebuję, panie Jeno.

– Zezwólcie, miłościwy panie. Wystarczy, że będziecie nękać obrońców po tej stronie murów i w okolicach południowej bramy. Nękać, lecz nie atakować ostatecznie. To powinno odwrócić uwagę obrony. Wyjdziemy ze studni, a wtedy uderzycie na zamek ze wszystkich stron, a my od środka. Uda się na pewno.

Król się wahał, jego doradcy podzielili się w opiniach.

– A jeśli ten Czech chce nas wciągnąć w zasadzkę? – zapytał ktoś.

Pan Jeno zaprzeczył.

– Moi ludzie dzień i noc stoją przy wylocie jaskini. Gdyby starosta Borsznic znał to przejście, nim właśnie słałby gońców po odsiecz. A skoro każe im się spuszczać po linach z murów to znak, że przejścia nie zna. Jest zatem bezpieczne.

– A znak? W jaki sposób dacie znak wojskom?

– Jeszcze tego nie wiem. Ale dam znak w taki sposób, byście go na pewno zobaczyli. Może nawet otworzymy bramę.

Wejście do jaskini było od wschodniej strony, na zboczu pagórka, w miejscu porosłym krzakami i małymi brzózkami czepiającymi się białych skałek. Nie był to pagórek, na którym wznosił się zamek, ale sąsiedni. Stanęli u jego stóp, dwunastu ludzi, ubranych i uzbrojonych w taki sposób, aby nie przeszkadzało to im w pokonywaniu wąskich korytarzy, a potem studni. Pan Jeno, pan Zawisza, pan Zbysław i ośmiu żołnierzy oraz Czech Milota, ten sam, którego starosta Borsznic wysłał w poszukiwaniu odsieczy. Milota, jak inni, wziął kuszę, pan Jeno kazał uwiązać oręż na rzemieniach i zawiesić na plecach, żeby nie przeszkadzał w wędrówce i nie krępował ruchów.

Noc była jasna, księżycowa i pełna gwiazd, pogoda ustaliła się i chmury nie przesłaniały światła. W obawie przed bystrymi oczami mogącymi lustrować okolicę z zamku, siedzący na koniu król Jagiełło okryty był szczelnie szarym płaszczem. Towarzyszyło mu tylko kilku zaufanych panów.

– Jesteśmy gotowi, wasza królewska mość – powiedział Jeno.

Król obrzucił wzrokiem przygotowany oddział.

– Zatem w drogę – rzucił sucho. – Panie Jeno, po raz drugi zamierzam uczynić was holsztyńskim starostą. Holsztyn jest do zdobycia. Ruszajcie!

W pobliżu wejścia do jaskini wystawiono posterunek, ale nie powiedziano żołnierzom, czego tu mają pilnować. Nawet swoich ludzi pan Jeno prowadził w ciemnościach zakosami, nie najprostszą drogą, bo nie chciał, żeby znali tajne przejście. Tę tajemnicę wolał zachować przy sobie. Brodzili więc po zboczu, potykając się na kamieniach i nierównościach, aż wreszcie pan Jeno się zatrzymał.

– To tutaj – szepnął.

Wejście było wąską szczeliną tuż nad ziemią i musieli położyć się, żeby się przez nią przecisnąć. Wchodzili pojedynczo, bardzo ostrożnie, bo zaraz za wejściem otwierała się w jaskini studnia głęboka na dziesięć łokci i każde nierozważne stąpnięcie groziło wpadnięciem w dziurę i złamaniem karku.

Za wejściem można już było wyprostować się i skrzesać ognia.

W świetle kaganka nie widzieli dna studni ani końca liny, którą kazał spuścić pan Jeno.

– Niby zejście do piekła – powiedział przyciszonym głosem pan Zawisza, a głos odbił się głośnym echem i dopiero po dłuższej chwili zniknął gdzieś w głębi.

Jeno syknął ostrzegawczo.

– Cicho! – rozkazał. – Nie wolno rozmawiać, póki się nie upewnimy, że na dole nie ma nikogo. Tu głos rozchodzi się daleko, a chyba nie chcemy, żeby nas przywitano.

Dwaj żołnierze przełożyli koniec liny przez plecy i mocno zaparli się nogami. Mieli tu zostać na straży i czekać, gdyby oddział nie mógł przedostać się podziemnymi korytarzami i musiał zawrócić.

Schodzili pojedynczo. Najpierw pan Jeno, potem pan Zawisza, Milota Czech, pan Zbysław i pozostałych sześciu zbrojnych.

W studni panował chłód i ciemność. Pierwszy kaganek zgasł po drodze i dopiero na dole zapalili następny. Zejście trwało dość długo, ale skończyło się szczęśliwie, nikt nie odniósł obrażeń, jeden tylko żołnierz okulał, zeskakując z liny za wcześnie i stąpnąwszy nieszczęśliwie na kamień.

– Pójdziesz na samym końcu – polecił mu pan Jeno. – Żebyś innych nie wstrzymywał.

Jaskiniowa studnia była na dole znacznie obszerniejsza niż u wylotu, kształtem przypominała dzban, na dnie którego właśnie się znaleźli.

– Droga najpierw opada, potem się wznosi i znowu opada – tłumaczył pan Jeno. – Dopiero na końcu ostro idzie ku górze.

Milczeli, nie tylko dlatego, że mieli nakazane milczenie, ale przede wszystkim z przejęcia i strachu. Mało to się nasłuchali przeróżnych opowieści o podziemnych stworach, złych duchach, złośliwych skrzatach albo różnych strasznych zwierzętach.

– Może znajdziemy skarb rozbójnika Maramy – szepnął ktoś i zamilkł, zgromiony wzrokiem przewodnika.

– Za mną – rozkazał pan Jeno.

Wziął kaganek i pokazywał drogę. Weszli do pionowej szczeliny, a potem wędrowali dalej, miejscami z wielkim trudem przeciskając się między skałami. Miały one dziwnie jasny, biały kolor, bywały zaokrąglone i gładkie, jakby je ktoś specjalnie tak wyszykował. Innym znowu razem trafiali na ostre niczym nóż odłamki, walające się pod stopami, albo wystające wprost ze ścian. Dwa razy napotkali na ludzkie szkielety leżące w kącie, obok jednego stały gliniane dwojaki na pożywienie.

– To są właśnie ci, co szukali skarbu rozbójnika Maramy – wyjaśnił pan Jeno.

Podarli odzież, poranili się w łokcie i czoła, które wysuwali do przodu, ilekroć trzeba się było czołgać i pełznąć na brzuchu. Ale nikt się nie skarżył i wokoło słychać było tylko ciężkie sapanie zmęczonych trudną drogą mężczyzn.

Minęli kolejny odcinek drogi i znaleźli się w skalnej sali, przez której dno, z lewej na prawo, przepływał płyciutki strumyczek.

Szli jego brzegiem, jeden za drugim, nadal w milczeniu i nadal z wielkim sapaniem.

– Już niedaleko – pocieszał pan Jeno. – Zdaje się, że to już za chwilę będziemy na miejscu.

I tak było w istocie. Pan Jeno wcisnął się w jakąś szczelinę i zostawił ich na chwilę, a kiedy wrócił, kazał wszystkim siadać.

– Odpocznijmy – polecił. – Nie wiem, ile czasu idziemy, ale zaraz przed nami jest nasza studnia. Wejście jest łatwe, ledwo dwa łokcie nad dnem. Od razu trzeba się chwycić ścian. Są pełne występów, można oprzeć stopy i jest się czego łapać. Ale nie możemy wyjść wcześniej, póki nie usłyszymy, że wojska królewskie uderzyły.

Wysłał jednego z żołnierzy aby poszedł do przodu i nasłuchiwał.

Wszyscy pozostali usiedli na ziemi. Odpoczywali.

Żołnierz powiadomił o hałasach, jakie słychać w studni, a sprawdziwszy je, pan Jeno nabrał przekonania, że szturm na zamek rozpoczął się. Ustawił więc swoich ludzi w określonej kolejności i poprowadził ich do studni.

Tu droga nie okazała się szczególnie trudna. Pan z Krasawy ruszył pierwszy, w ciemności, tylko rękoma i nogami macając występy w ścianach. Rzeczywiście, było ich dość, dawały mocne oparcie, ale tylko tym, którzy okazali się wystarczająco silni.

Dalekie początkowo krzyki, huk i trzask słychać było coraz wyraźniej, im wyżej wspinał się pan Jeno. Bał się, że jeśli obrońcy zobaczą go wcześniej i strącą na powrót do studni, jego towarzysze także odpadną od ścian. Ale los sprzyjał rycerzom i gdy dotarłszy wreszcie do krawędzi, pan Jeno wyjrzał ostrożnie na zewnątrz, od najbliższych żołnierzy przeciwnika dzieliło go dobre dwadzieścia kroków.

Podciągnął się, wyskoczył, sięgnął po broń, tuż za nim gramolił się przez kamienny krąg pan Zawisza.

Ale już zostali zauważeni, już pędziło w ich kierunku kilku zbrojnych. Przywodził im sam starosta Borsznic, lustrujący obronę akurat w tym właśnie miejscu. Dowódca zamku natychmiast domyślił się, że wychodzący ze środka ziemi ludzie oznaczają atak z zewnątrz, spoza murów, i próbował mu zapobiec. Było jednak za późno. Dwaj strzelcy, którzy wyskoczyli ze studni za rycerzami, strzelali już z kusz do nadbiegających, a pan Borsznic, trafiając pomiędzy pana Jeno i pana Zawiszę, natychmiast został pojmany.

Przyłożywszy ostrze do jego szyi, pan z Krasawy rozkazał zaprzestać obrony i choć starosta krzyczał do swoich, ci nie odważyli się dalej atakować.

– Zdaję się na królewską łaskę – oświadczył starosta zrezygnowany.

W kilka chwil potem prowadzony pod murami wokoło swojego zamku Borsznic krzyczał do kolejnych swoich ludzi, aby zaprzestali obrony. Nie wiedział, jak wielu zbrojnych wyjdzie jeszcze z suchej studni, mógł myśleć, że połowa królewskiej armii. Na jego rozkaz zamkowi ludzie odrzucali broń i klękali na ziemi.

– Niech im daruje życie! – krzyczał Borsznic do pana z Krasawy. – Niech im daruje, bo spełniali tylko moje polecenia.

– Król Jagiełło jest sprawiedliwy i wielce łaskawy – zapewnił Jeno. – Nikomu włos z głowy nie spadnie. Spełniliście swój obowiązek, broniliście się tak długo, jak zdołaliście. Nawet książę Opolczyk to zrozumie i nie będzie miał do was żalu. Wy zaś, panie, musicie poddać się woli króla i błagać o jego łaskę.

– Ale czy ją otrzymam? – zapytał Borsznic. – Wszak wiele się mówi o jego dzikości...

– Słuchacie głupich plotek – odburknął Jeno.

I miał rację. Król Jagiełło przebaczył panu Borsznicowi, choć rozkazał mu przenieść się ze wszystkim daleko, hen na Ruś. Król okazał też wielkie miłosierdzie i wszędzie indziej, gdzie dotarły jego zwycięskie oddziały. Łaski doznał nawet pan Stańczyk z Rudy, skazany początkowo na ścięcie, bo długo i krwawo broniąc Wielunia, bardzo poszczerbił królewskie wojska.

– Ponownie daję wam starostwo holsztyńskie – powiedział monarcha do pana Jeno. – Spodziewam się, że tym razem dłużej je utrzymacie.

– Jeśli Bóg pozwoli – usłyszał w odpowiedzi.

Opiekun

O swojej wyprawie do Rogowa Marina córka Janosza mówiła bardzo niewiele. W rozmowie z siostrą pominęła sporo szczegółów, chociażby pierwsze spotkanie z panem Jordanem, natomiast dość dokładnie opowiedziała o nocy, jaką spędziła we dworze pana Macieja.

Hedwiga była oburzona, ale miała dość swoich kłopotów i nic nie radziła siostrze, jak należy postąpić. Musiała natomiast wysłuchać długich narzekań Mariny i pocieszyć ją, bo Marina łatwo opuszczała ręce i płakała przy byle trudnościach. Marina zawsze uważała, że znajduje się w najgorszej z możliwych sytuacji, wobec której kłopoty innych są po prostu niczym.

Marina nie poszła do męża, aby mu cokolwiek powiedzieć o podróży, przedstawić sposób załatwienia sprawy, poskarżyć się czy poradzić. Uważała, że teraz ona rządzi Potokiem i za wszystko odpowiada, zatem nie ma obowiązku się zwierzać i nikomu nie musi się z niczego tłumaczyć. Pan Wilek może nawet nie wiedział, dokąd i na jak długo wyjeżdżała.

Umarł kilka tygodni później. Marina nie zmartwiła się bardzo, bo dawno żyła tak, jakby męża nie było w pobliżu. Ale śmierć pana Wilka odmieniła jednak jej życie, bo dała Marinie pewność, że jest jedyną panią na Potoku, a taka pewność była jej bardzo potrzebna.

Sytuacja wdowy i jedynej pani na dworze bardzo odpowiadała Marinie. Widać to było choćby po sprawie z małym Dominikiem.

Marina z Potoka dość chętnie zgodziła się zaopiekować synem pani Judyty, przez krótki czas przebywającym w Lipowej.

Hedwiga wcale jej nie musiała namawiać. Marina wiedziała oczywiście, skąd się wziął mały Dominik i wielokrotnie dawała do zrozumienia, że jej zdanie różni się od zdania siostry.

– Zawsze to mówiłam – przypominała. – Zawsze mówiłam, że wszyscy mężczyźni są tacy sami. Byłaś jeszcze dzieckiem, kiedy cię ostrzegałam.

– Mikołaj nie jest taki – próbowała bronić się Hedwiga. – A to nie jest jego dziecko. To Judyta chciała nam tylko wmówić. Zapewne jest synem jej i Ostasza.

Marina nie wydawała się przekonana.

– Wygodniej ci tak mówić, bo wygodniej ci wierzyć mężowi – powiedziała. – Nie mam zamiaru cię pouczać. Skoro uważasz, że Mikołaj nie jest ojcem tego dziecka, niech i tak zostanie. Że to dziecko pani Judyty, choć każdy wie, że matka to za mało, bo potrzebny jest i ojciec... Nie mnie to osądzać. Szczególnie, że taka sytuacja bardzo mi dogadza i nawet się cieszę. Teraz to będzie moje dziecko.

– Ja też się cieszę, że wszystko się wyjaśniło – westchnęła Hedwiga. – Przeżyłam ciężkie chwile, kiedy myślałam, że Mikołaj i Judyta...

– Wszyscy mężczyźni są tacy sami – upierała się Marina. – Chcesz to wierz swojemu, ale kiedyś to mnie przyznasz rację.

– Przysięgał.

– Co z tego? Każdy wie, ile są warte męskie przysięgi.

Choć początkowo zdawało się, że Marina robi łaskę siostrze, biorąc Dominika do siebie, szybko okazało się, że chłopiec nie mógł lepiej trafić. Osamotniona Marina pokochała dziecko mocną, zaborczą miłością i robiła wszystko, aby ani ono, ani ktokolwiek inny nie pamiętał, że nie jest to jej rodzony syn.

– Dominik jest tylko mój – powtarzała przy byle okazji. – Tylko mój i nikt inny nie ma do niego prawa.

Z zaciśniętymi ustami Tomek, syn kmiecia Maciecha, patrzył jak plecy brata czerwienieją, a wkrótce potem robią się sine.

Pochylony nad pieńkiem Mieszek nie poskarżył się ani słowem.

Kiedy dworski pachołek głośno wyliczył ostatnie, trzydzieste uderzenie, Mieszek wyprostował się i grubaśnymi rękami zaczął wciągać na siebie koszulę. A potem odszedł nieco tylko chwiejnym krokiem.

Każdego innego taka chłosta unieruchomiłaby na długo, niejednego mogłaby nawet zabić. Ale Mieszek był wielki i silny.

Na polu prawie bez wysiłku ciągnął pług, a wołu mógł powalić ciosem pięści.

Pachołkowie pani Mariny znaleźli go w lamusie i natrudzili się niemało, żeby wywabić go na zewnątrz. A trzeba to było zrobić, bo znany apetyt Mieszka lada chwila mógł pozbawić dwór wszystkich zapasów.

Przybiegli zaraz po tym, jak wszedł do lamusa, a zjadł już dwie połcie słoniny, kilka pęt kiełbas i dobierał się do miodu.

Teraz, choć mocno cierpiący, uśmiechnął się do brata.

Niepewnie, bo tylko z jego zdaniem się liczył i tylko jemu jednemu był posłuszny.

– Nie wszystko mi zabrali – powiedział szeptem. Kiedy zaś odeszli nieco dalej, zatrzymał się i z nogawki wyjął wielki na dwie pięści kawał wędzonego mięsa.

– Widzisz? – zapytał zadowolony. – Nie wszystko mi zabrali.

Tomek wyszarpał bratu mięso z garści i szybko schował w zanadrzu.

– Jak to ktoś zobaczy, dostaniesz kolejne trzydzieści kijów – syknął ostrzegawczo. – Czyś ty do reszty zgłupiał, żeby się tak zachowywać?

Mieszek wzruszył ramionami.

– Mnie nie boli – powiedział. – Najważniejsze, żeby Dominik nie był głodny.

Tomek skoczył ku bratu, krzyczał i walił go pięściami gdzie popadnie, ale ciosy te nie robiły na Mieszku żadnego wrażenia.

Spokojnie czekał, aż v brat skończy i trochę się uspokoi. A kiedy Tomek, do cna wyczerpany, padł na ziemię, Mieszek przykucnął przy nim.

– Możesz mnie bić – powiedział łagodnie. – Bić i wyzywać, bo ty jesteś starszy i mądrzejszy. Pewnie, że nie wszystko rozumiem i czasem robię coś nie tak, ale teraz chyba nie powinieneś się gniewać. Pamiętasz, jak mówiłeś, że to zabiedzony dzieciak i umrze, jeśli ktoś o niego nie zadba? Pamiętasz, jak mówiłeś?

Tomek jęknął. Życie z takim głupkiem było bardzo trudne, trudniejsze niż cokolwiek innego na świecie. Czemu ojciec tak go pokarał, zmuszając do przysięgi? Bo ojciec przed śmiercią kazał Tomkowi przysiąc, że nigdy nie opuści brata i zawsze będzie dla niego opiekunem i przewodnikiem.

Odwrócił się teraz w kierunku Mieszka i wierzchem dłoni wytarł plamę błota z jego policzka. Jasne oczy brata patrzyły na niego z całkowitym oddaniem. Zauważyły, że smuci się, więc się uśmiechnęły:

– Nie martw się. Wcale mnie nie bolało. I nawet głodny nie jestem.

Tomek pokiwał głową. Patrzył w oczy brata i myślał ze smutkiem, że któregoś dnia to wszystko skończy się znacznie gorzej. Ile kijów można wytrzymać? A jeśli następnym razem zdejmą mu ten wielki tępy łeb?

– Dałbym sobie rękę uciąć – powiedział. – Całą rękę aż po ramię, i to zaraz, natychmiast. Żebyś tylko choć raz dobrze zrozumiał, co do ciebie mówię. Żebyś choć raz zapamiętał, co ci tyle razy powtarzałem. Mały Dominik nie jest już głodny. Nie potrzebuje, żebyś przynosił mu jedzenie, wszystko jedno swoje czy cudze.

On nie potrzebuje, żebyś go dokarmiał, bo ma wszystko, czego dusza zapragnie. Słyszysz? Ma wszystko, bo pani Marina bardzo dobrze się nim opiekuje.

Mieszek uśmiechnął się niepewnie.

– No, ale dodatkowa kromka nie zaszkodzi...

– Zamilcz i posłuchaj, ty byczy łbie! – zerwał się z miejsca Tomek. – Posłuchaj, co do ciebie mówię! I patrz na mnie, to może coś wreszcie zapamiętasz. Mały Dominik już nie potrzebuje twojej opieki. Przecież go widziałeś i wiesz, jak dobrze wygląda, jak utył, jakie ma pełne policzki. Nie trzeba, żebyś codziennie przychodził i sprawdzał, jak mu się wiedzie, bo powodzi się mu bardzo dobrze. Nie trzeba, żebyś podbierał jedzenie dla niego, w dodatku u jego opiekunki. Dominik ma wszystko, to nawet o czym my marzyć nie możemy.

– Wiem, wiem – przytaknął Mieszek i poprosił: – Chodźmy już do domu, dobrze? Wieczór idzie, a tak lubię słuchać, jak ptactwo układa się do snu.

Tomek westchnął, ujął brata za rękę i poszli w kierunku Bukowa.

Tomek wolno, zgarbiony nieco, jakby dźwigał wielki ciężar, Mieszek szybko przebierając nogami, oczekujący i niecierpliwy.

Po jakimś czasie Mieszek coś sobie przypomniał i zatrzymał się nagle.

– Co takiego mówiłeś o ręce? – zapytał z niepokojem. – Zdawało mi się, że chcesz ją sobie uciąć. To nie jest dobra rzecz. Bez jednej ręki człowiek jest bardzo słaby.

– Och, daj mi spokój! – odwarknął Tomek. – Daj mi wreszcie spokój i zamknij się choć na chwilę.

– Bo mnie przestraszyłeś tą ręką – tłumaczył się Mieszek. – Naprawdę przestraszyłeś. Chyba, że chciałeś mnie tylko wypróbować. Chciałeś wypróbować, co?

– Tak – przyznał Tomek. – To była próba.

– Od razu tak pomyślałem – ucieszył się olbrzym. – To mogła być tylko próba, bo przecież druga ręka każdemu potrzebna.

I szli dalej w milczeniu, a mniejszy prowadził większego niczym dziecko.

– Bracie – zagadnął Mieszek po jakimś czasie. – Jutro będę pracował koło brzózek, czy tak? Czuję, że szybko się sprawię.

Jestem przecież taki robotny, sam to mówiłeś.

– Jesteś – zgodził się Tomek.

– A kiedy skończymy, to chyba będę mógł pójść zobaczyć, czy mały Dominik czego nie potrzebuje? Nie, żebym miał się z nim od razu bawić, choć to bardzo przyjemne. Tylko zerknę. Jeden raz. I wrócę, jak tylko każesz. W domu się dobrze najem rano, żeby mnie nie korciło. I tylko zerknę, co? Tak cię proszę, braciszku. Prawda, że pozwolisz?

Tomek wzniósł oczy do nieba w bolesnym milczeniu. – Pozwolę – powiedział wreszcie. – Ale tylko zerknąć.

– Dziękuję, och jak dziękuję! – ucieszył się Mieszek i chwycił brata w ramiona.

– Puść! – rozkazał Tomek groźnie. – Puść natychmiast! Mieszek usłuchał polecenia i znowu jakiś czas szli w milczeniu.

– Bracie – odezwał się znowu Mieszek cichym głosem. – Jeśli odwiedzić małego Dominika pójdziemy dopiero jutro, czy mógłbym spróbować tej wędzonki, co ją masz za pazuchą? Nie żebym był głodny, chciałem tylko taki malutki kawałeczek...

Saga rodu z Lipowej 12

Odina

Spadkobiercy króla Artura

Okolice Wilna, 1 września 1391

Stoły stanęły na lewo od dębów, za którymi dymiła jeszcze zdobyta wieś. Zbito je naprędce, kładąc surowe deski na pieńkach. Ustawione w koło, jeden obok drugiego, stanowiły teraz wielki okrągły stół. Służba położyła na nim lniane, a na wierzch jedwabne obrusy i rozpoczęła układanie naczyń – cynowych mis, talerzy i dzbanów i nie, jak było we zwyczaju, jedno naczynie na dwóch lub trzech biesiadników, ale przy każdym miejscu oddzielne. Zapalono grube świece z białego wosku.

Miejsc zaś było dwanaście, dokładnie jak przy uroczystym stole legendarnego króla Arthura, gdzie zasiadali najznamienitsi rycerze na świecie. Szlachetni panowie Kay, Lancelot, Gawain i sam król Brytanii...

Właśnie nadchodzili biesiadnicy. Prowadzili ich pod ręce, wolno, z najwyższym uszanowaniem, najważniejsi dostojnicy Zakonu wielki szpitalnik, wielki szatny, wielki marszałek i komturowie, ubrani w czyste nowe szaty, z włosami uładzonymi, z rozczesanymi brodami.

Goście szli wolno, przejęci, nie oni narzucali krok, oni się stosowali do kroku prowadzących ich dostojników. Nie mieli na sobie uroczystych szat, ale te, w których przybyli na to miejsce, jakie rano jeszcze było litewską wioską. Mieli na sobie te same kolczugi i te same tuniki z krzyżem, w jakich uderzali na wieś. Brudne, zakurzone, pochlapane krwią, rozdarte od ciosów i uderzeń pogańskiej broni. Tylko włosy uczesali im inni bracia, a na ich ramiona zarzucili czyste paradne płaszcze.

Stanęli za stołem i czekali w wielkim uszanowaniu, aż sam wielki mistrz Zakonu Najświętszej Maryi Panny podejdzie i gestem da znak, żeby zajęli miejsca.

Zagrzmiały blaszane trąby, a wtedy zbliżyli się komturowie i podawali misy z wodą, aby bohaterowie mogli obmyć ręce unurzane we krwi.

Bo byli to bohaterowie. Ludzie, których jedynym powołaniem stała się walka z poganami i którzy podporządkowali jej całe życie. Których powołaniem było ślepo słuchać przełożonych, trafiać w przeciwnika tak, żeby go zabić, a w przerwach pomiędzy walkami ćwiczyć się w dyscyplinie, bezustannie odmawiając Ojcze Nasz. Rozsiani po twierdzach, zamkach, posterunkach, pełnili swoją służbę w dzień i w nocy, spali w ubraniach, z bronią pod ręką, dziesiątki razy budzeni z krótkiej drzemki głosami dowódców, każącymi iść naprzód, nieść chrześcijaństwo do tego zapóźnionego, nadal tkwiącego w pogaństwie zakątka Europy.

Bohaterowie. Brat Waldo, który pierwszy wdarł się do wioski. Brat Erwin, który zwyciężył w krwawym pojedynku z naczelnikiem osady. Brat Albert von Neuburg, który poprowadził wypad. Brat Henryk, który nie opuścił wyznaczonego miejsca w szeregu i przyjął na siebie odwetowy atak, a odniósł jedenaście ran. Brat Zygfryd, który choć kulawy po pierwszej potyczce, wykazał się wielkim męstwem. Brat...

Już odbito szpunty z wielkiej beczki najlepszego wina, jaką przywieziono aż ze stolicy, już napełniano nim dzbany.

– W twoje ręce, mój bracie – mówił mistrz Konrad Wallenrod, osobiście napełniając puchary.

Podano potrawy, najwymyślniejsze, jakie sobie można tylko wymarzyć, nad przygotowaniem których mozolili się od rana kuchmistrzowie, a mistrz Konrad i komturowie osobiście kroili mięsiwa, bogato przyprawiane imbirem i szafranem, zachęcali do próbowania pasztetów, ptactwa, ryb, jaj przepiórczych, ciast wreszcie.

Na dyskretny znak mistrza wystąpili do przodu muzycy i śpiewacy. A że reguła zabraniała pustych rozrywek, wykonywali kościelne hymny i nabożne pieśni, sławiące Chrystusa i Jego Matkę.

Siedzieli wielkim kręgiem, niczym bohaterowie dawnych opowieści, początkowo niepewni jeszcze, onieśmieleni blaskiem, przepychem, wystawnością, szacunkiem, jaki im okazywano. Z wolna, gdy wino żywiej zaczęło w nich krążyć, przyzwyczajali się do sytuacji, o której każdy z nich marzył po nocach, śnił na jawie. Oto byli bohaterami. Nie tylko w oczach Boga, ale także w oczach ludzi, swoich zakonnych braci, rycerzy – gości, oglądających zazdrośnie ten piękny i wielki ceremoniał. Niejeden, patrząc na nich, zawstydził się w duchu, że w boju nie był dostatecznie odważny, szybki, stanowczy. Bo przecież to on mógłby się znaleźć za tym stołem, to jemu świadczono by grzeczności, jemu składano by hołdy za odwagę, za dzielność.

– Zakon dziękuje za wasze męstwo, bracie – mówił wielki mistrz Wallenrod i skłaniał głowę przed zwykłym bratem, co dziesięć czy więcej lat służył w pogranicznym zamku i poza dzikimi poganami, czającymi się po lasach, niczego więcej nie znał i nie widział.

– Nie zginie Zakon, mając w swoich szeregach takich bohaterów, bracie – mówił Konrad Wallenrod, a brat Albert von Neuburg czerwienił się, z duszą przepełnioną radością.

Radością, jaką daje tylko dobre wykonywanie obowiązków wobec Boga, doceniane także i przez ziemskich przełożonych.

A wino pieniło się już w ich głowach, uznanie i uzyskane dopiero co rozgrzeszenie czyniło duszę lekką, gotową na przyjęcie nowych wyzwań i nowych obowiązków. I byli gotowi wstać od świątecznego stołu, by nieść w straszne litewskie puszcze światło nowej wiary i nowej cywilizacji.

Holsztyn, październik 1391

W wielkiej sali holsztyńskiego zamku szykowano ucztę pożegnalną. Stoły już zastawiono, goście zjeżdżali na dziedziniec i trzeba ich było prowadzić na miejsce.

Starosta holsztyński, pan Jeno z Krasawy, patrzył, jak synowski giermek, któremu powierzono ten obowiązek, dwoi się i troi, aby wszystko wypadło jak najlepiej.

Zamek był nieco nadkruszony po niedawnym oblężeniu, ale pan Jeno miał nadzieję, że wkrótce doprowadzi go do właściwego stanu. Środki obiecał między innymi kupiec Natan syn Izaaka, który dostarczył też wszystkiego, czego potrzebowali, żeby godnie uczcić zakończenie pertraktacji.

– Już nie kulejesz, Oset? – zapytał pan Jeno. Giermek z zadowoleniem poklepał się po prawym udzie.

– Wygoiło się jak należy, panie starosto – odpowiedział z zadowoleniem. – A już najbardziej z powodu dobrych wieści.

Jeno z Krasawy przytaknął. Po czterech dniach targów, przypominania wzajemnych pretensji, obrażania się i trudnych przeprosin, biskup poznański Dobrogast doprowadził jednak do porozumienia polskiego króla z książętami Śląska. Spieszył się, bo na Litwie sprawy nadal wyglądały źle i trzeba było jak najszybciej kończyć wojnę na południu. I właśnie się udało. Książę Konrad z Oleśnicy, w imieniu wszystkich krewnych sprzymierzonych z Opolczykiem, podpisał pergamin, oznaczający pokój na pograniczu śląskim.

– Czy mój syn już przyjechał? – pan Jeno rozglądał się za Mikołajem.

– Tylko go patrzeć, panie starosto.

Mikołaj z Lipowej wkrótce nadjechał, przystrojony w błękitny kaftan i takiż zawój na głowie, uczyniony wzorem francuskim. A obok niego Hedwiga, w zielonej, obcisłej sukni, zdobionej złotą nicią i czerwonym jaskrawym pasem. Miedziane włosy pani na Lipowej były okryte cienkim, przeźroczystym welonem, a ona sama wyglądała jak uosobienie piękności.

– Nie ma tu dziś piękniejszej niewiasty – powiedział pan Jeno, podając dłoń synowej i pomagając jej zejść z siodła.

Hedwiga pokraśniała z zadowolenia.

– To dlatego, że wasza żona nie mogła przyjechać, ojcze – odpowiedziała ze śmiechem.

Pochyliła się i pocałowała teścia w rękę, a zaraz potem to samo uczynił Mikołaj.

– Witajcie – pan Jeno przygarnął oboje na chwilę do siebie. – Idźcie z Ostem, pokaże wam wasze miejsce. Ciebie, Mikołaju, proszę, abyś powściągnął gniew, gdyby książę Konrad powiedział co przykrego. Podpisał traktat, ale pod przymusem i może być trudny w obejściu. Pokłócili się znowu z panem biskupem Dobrogastem co do ważności chrztu Litwy, a ponieważ książę wie, że tam byłeś, pewnie zechce ci dogadywać.

Mikołaj uśmiechnął się łagodnie.

– Możecie na mnie liczyć, ojcze.

W biesiadnej sali, przy stołach ustawionych w podkowę, zasiadło już dwie dziesiątki gości, wedle porządku, po obu stronach dwóch najdostojniejszych osób: biskupa poznańskiego Dobrogasta i księcia Konrada z Oleśnicy. Biskup pobłogosławił stół i wszystkich przy nim obecnych, a potem wzniósł puchar. – Za pokój! Za wieczną przyjaźń między królestwem a śląskimi książętami!

Wszyscy zgodnie spełnili toast i uczta pobiegła swoim torem, a jej uczestnicy nie odeszli od biesiady aż do białego rana. Tylko biskup Dobrogast upewnił się na jej początku, czy posłańcy niosący dobre wieści do króla zostali już wyprawieni.

– Posłałem najszybszych, jakich miałem – wyjaśnił pan Jeno. – Za kilka dni miłościwy pan będzie wiedział o wszystkim.

– Chwała Bogu! – biskup ochoczo napełnił swój puchar. – W wasze ręce, panie starosto.

Dobre przyjęcie posłów, to połowa sukcesu w pertraktacjach. Teraz nam się tylko weselić.

– Mam nadzieję, że książę Konrad myśli podobnie – odrzekł pan Jeno, zerkając na siedzącego w pobliżu Ślązaka.

Konrad z Oleśnicy sprawiał wrażenie zadowolonego. Pięćdziesięcioletni, nieco ponury, ubrany całkowicie na czarno niby jaki mnich, uśmiechał się jednak i żywo rozmawiał z siedzącą po jego lewej ręce damą.

– Któż to ta piękna niewiasta? – zapytał biskup zaciekawiony. – Mieliście dobry pomysł, żeby ją tutaj posadzić. Księciu widać bardzo przypadło do smaku jej towarzystwo.

– To Hedwiga – odpowiedział pan Jeno. – Moja synowa.

Tymczasem książę Konrad patrzył na Hedwigę i kręcił w zadziwieniu głową.

– Jakże to może być, że to wy? – pytał. – Przecież dobrze was pamiętam z Krakowa. W głowę zachodzę, co to się z wami stało? Czy to nie jaki czarownik was tak odmienił?

Hedwiga śmiała się zadowolona z uznania i gładkich słówek księcia, posyłając czasem uspokajające spojrzenie mężowi.

– Czarownik – mówił Konrad. – Na pewno. Bo jakże mogłem was nie zauważyć wtedy?

– Włosy miałam wtedy krótkie niczym dworski paź – uśmiechnęła się Hedwiga. – I byłam nieledwie dzieckiem, a teraz jestem zamężna.

– No tak, teraz rozumiem wszystko. Sprawka to waszego teścia, o którym powiadają, że umie czarować. Ukrywał was, bo dla syna przeznaczył.

– Pan Jeno nie jest czarownikiem – zaprzeczyła Hedwiga. – A wasza łaska dla mnie, książę, chyba od nadmiaru wina pochodzi.

– Od wina? Co też mówicie, najpiękniejsza? To w Krakowie niby nie było przednich trunków? Tam to dopiero piliśmy! A wasz teść, sprytna sztuka, żeby taki klejnot dla swojego rodu zdobyć! I nie mówcie mi, że bez czarów się obeszło. Holsztyn też może bez czarów zdobył, co? Jakim to sposobem w studni nie utonął? Tylko dzięki czarom to możliwe, tylko dzięki czarom!

Im więcej pił, tym stawał się rozmowniejszy i łaskawszy. I nawet prosił o wstawiennictwo u pana Jeno, aby się u niego jakich sztuk wyuczyć.

– Poproście o to swego teścia – nachylał się ku Hedwidze. – Jeśli taki potężny to czarownik, wolałbym mieć w nim przyjaciela.

– Nic łatwiejszego, książę – uśmiechała się Hedwiga. – A że wszyscy dość już chyba mamy wojny, uczyńcie nam zaszczyt i odwiedźcie w Lipowej. Będzie sposobność nawiązać prawdziwą przyjaźń i prawdziwe sąsiedztwo.

– Przednia myśl! – ucieszył się Konrad. – Naprawdę przednia. A gdybym wcześniej was tu spotkał, wcześniej byśmy ugodę podpisali. Bo choćby tylko patrzeć na was, sama radość!

Dla takiej radości wojny się prowadzi, ale po co je prowadzić, skoro tak wdzięcznie można cieszyć się z pokoju?

Malbork, zima 1392 – Malbork

Posłowie polscy czekali dość długo, aż Wielki Mistrz Zakonu Najświętszej Maryi Panny zechce ich przyjąć na posłuchaniu. Trzymając obu rycerzy ponad miarę w oddzielnej izbie, Konrad Wallenrod zamierzał dać im odczuć, jak sobie niewiele ceni wysłanników króla, którego uważał za poganina.

W końcu poproszono ich jednak do sąsiedniej sali, gdzie Konrad przyjął ich, siedząc za stołem, mając za plecami liczną świtę zakonnych panów w białych płaszczach oraz kilku obcych rycerzy, służących zbrojnie w wyprawach przeciw poganom. Posłowie musieli przejść pod czujnymi spojrzeniami obecnych całą długość sali, aby się zbliżyć do stołu, na którym stał prosty drewniany krzyż.

Podeszli, złożyli stosowny ukłon, a wtedy zakonnik wyszedł nagle zza stołu, biorąc z niego metalową puszkę i kropidło. Zbliżył się do posłów i z namaszczeniem pokropił obu święconą wodą. Wojewoda poznański, Bartosz z Odolanowa, obruszył się na takie traktowanie, ale wielki mistrz uprzedził jego pretensje.

– To przez waszego towarzysza – powiedział z przejęciem. – Syn czarnoksiężnika! Mamy wprawdzie rozmaitych czarodziejów w zamkowej wieży, ale nigdy jeszcze ktoś taki nie przekroczył tego progu. Apage satanas! Nie do was się to odnosi, panie Bartoszu, ale do złych sił, jakie mogły wniknąć tu razem z waszym towarzyszem.

I ponownie pokropił Mikołaja.

Przypatrywał się mu z ciekawością, szczególnym rodzajem zadziwienia i obawy jednocześnie. Prawdopodobnie żałował, że kiedyś, mając ku temu okazję, nie polecił dokładniej go wybadać. Teraz nie mógł tak postąpić wobec posła.

– Mój ojciec nie jest czarownikiem – odpowiedział Mikołaj z naciskiem, choć jednocześnie ukłonił się z szacunkiem. – To tylko złe języki tak to przedstawiają.

– Doprawdy? – nie dowierzał Konrad. – Cóż więc robi u boku owego pogańskiego księcia, w imieniu którego tu przybywacie? Czy to nie on wieszczył mu powodzenie w polskim kraju, namawiał na przyjęcie korony i zapowiadał pognębienie świętego Zakonu? Nie on w polskich puszczach rozkazuje wilkom, by napadały na podróżnych?

Mikołaj zamierzał odezwać się, ale mistrz dał znak, że jeszcze nie skończył.

– Wiem, co powiecie – ciągnął. – Że wilki tylko złych ludzi napadają. Ale któż dał waszemu ojcu prawo oceniać, kto jest dobry, a kto nie zasługuje na łaskę?

– Wszystkie te gadki są zwyczajną nieprawdą – odpowiedział spokojnie pan Bartosz. – Rozgłaszają je ludzie nieżyczliwi i dziwię się, że wy, szlachetny mistrzu, poddajecie się takim plotkom.

Konrad Wallenrod przeżegnał się – na wszelki wypadek.

– W każdej plotce jest pono ziarno prawdy – zauważył. – A moje doświadczenie mówi mi, abym był ostrożny. Czy wy, panie Bartoszu, możecie zapewnie, że ów młody rycerz nie zaczaruje mnie w jakie straszne zwierzę...

Zanim pan z Odolanowa udzielił odpowiedzi, uprzedził go Mikołaj.

– Wy, wielki mistrzu – oświadczył głośno – dla swojej przyrodzonej dobroci i szlachetności, moglibyście być zamienieni jedynie w gołębia.

I ukłonił się uprzejmie.

Konrad zbaraniał, poruszony bezczelnością odpowiedzi, ale docenił odwagę mówiącego i docenił też żart. Jego usta ułożyły się na kształt uśmiechu.

– Dobra odpowiedź – stwierdził z uznaniem. – Dobra odpowiedź, która dowodzi, że nie myliłem się w swoich obawach. Choć młody, możecie być niebezpiecznym przeciwnikiem. Być może popełniłem błąd, wypuszczając was z mocy Zakonu...

– Przychodzimy jako wysłannicy pokoju – przypomniał Bartosz z Odolanowa. – Czy pozwolicie, dostojny panie, przedstawić nasze poselstwo?

– Mówcie – polecił mistrz. – Dziwno mi tylko, że to właśnie wy, którzy tyle krzywd od Litwy doznaliście, teraz w imieniu jej księcia posłujecie.

– Ów książę został polskim królem – odpowiedział pan Bartosz dumnie. – Od niego też do was zanoszę pokojowe posłanie, szlachetny mistrzu.

Król uważa, że dość już popłynęło krwi i chciałby pomówić z wami, szlachetny panie mistrzu, o pokoju i takim ułożeniu stosunków, jakie przystoją chrześcijańskim sąsiadom.

Prosi was także, byście uczynili mu ten zaszczyt i zechcieli pomóc w chrzcie jego kraju.

Konrad popatrzył na posłańca zdziwionym wzrokiem, jak gdyby chciał się upewnić, czy rycerz nie kpi z niego w żywe oczy. Odwrócił się do swojej świty, a ta wydawała się nie mniej zaskoczona.

– Czy się przesłyszałem? – zapytał po chwili. – Ja miałbym zostać pomocnikiem tego zatwardziałego poganina?

Pan Bartosz nie podniósł głowy, zgiętej w pokornym pokłonie.

– W imieniu polskiego króla proszę was o ten zaszczyt. A sami osądźcie, czy jest zatwardziałym poganinem ktoś, kto nie tylko ochrzcił się z całą swoją rodziną, ale przywiódł na łono Kościoła cały wielki kraj.

– Znam te gadki! – mistrz zamachał rękami. – Znam je! Czytałem list, a i mam własny wywiad.

– Tedy musicie wiedzieć wszystko o zamiarach króla Jagiełły – podchwycił pan Bartosz.

– Wiem wszystko – zgodził się Konrad. – Wiem i to, że to jedynie wybieg taki, aby zyskać sprzymierzeńców przeciw nam, Zakonowi...

– A czy to nie Zakon dopiero co proponował kniaziowi chrzest? – wtrącił się szybko Mikołaj. – Zanim jeszcze został polskim władcą? Czy to nie Zakon nazywał go litewskim królem?

Mistrz spojrzał na młodego rycerza karcąco.

– Może i proponował – powiedział niezadowolony z przypomnienia. – Na naszych, prawdziwie chrześcijańskich warunkach. A ów książę obiecywał, że na zawsze wyrzeknie się swoich pogańskich bożków, że wytnie święte gaje i zburzy świątynie pełne bałwanów.

Tymczasem każdy wie, ile jest jeszcze pogaństwa w tym dzikim kraju.

– Nieprawda – zaprzeczył łagodnie Bartosz. – Kniaź Jogajła został prawdziwym chrześcijaninem. Dlatego właśnie was, szlachetny panie, prosi teraz o pomoc w dokończeniu chrztu Litwy. Nie masz w całym świecie bardziej chrześcijańskiego człowieka niż wielki mistrz Konrad, chyba tylko papież.

Pochlebstwo było szyte tak grubymi nićmi, że mogło być kpiną. I tak też zostało odebrane.

Stojący za mistrzem rycerze zaszemrali groźnie i ucichli dopiero, gdy gestem nakazał im milczenie.

Potem zwrócił się do posłów:

– Dam w tej sprawie odpowiedź. Tymczasem korzystajcie z naszej gościnności, bo choć przybyliście tu naigrywać się z naszego chrześcijańskiego posłannictwa, nie odpłacimy wam tym samym. Jutro, pojutrze, dam odpowiedź. Wy zaś bądźcie naszymi gośćmi i patrzcie uważnie, czym różni się nasze chrześcijaństwo od waszego.

Ukłonili się i odeszli, poprzedzani przez giermka, który poprowadził ich do kwatery.

Bartosz z Odolanowa i Mikołaj z Lipowej uważnie przyglądali się wszystkiemu, bo rzadko zdarzało się polskim rycerzom stać w stolicy Zakonu. Bywali tu natomiast w wielkiej liczbie panowie ze wszystkich chyba krajów chrześcijańskich, rycerze – goście Zakonu, służący mu zbrojnie. W salach, korytarzach, na dziedzińcach słyszano wszystkie języki i widziano wszelakie stroje.

Wracający z posłuchania posłowie polscy minęli w sąsiedniej sali strojnego starszego rycerza, który na ich widok chciał cofnąć się pomiędzy innych. Był to książę Opolczyk, sojusznik Zakonu i nieprzyjaciel króla Jagiełły.

Przez chwilę Mikołaj i Bartosz z Odolanowa stali naprzeciw księcia. Pognębiony w wojnie poprzedniego roku, najwyraźniej schował się tutaj i teraz nie było mu w smak, że został rozpoznany. Przeszli, ledwo skłaniając głowy.

– Czego chce tutaj książę Opolczyk? – zapytał Mikołaj z niepokojem.

– Łatwo zgadnąć – odpowiedział pan Bartosz. – Szuka sojuszników przeciw królowi. Trzeba szybko go o tym zawiadomić. Ale na razie korzystajmy z gościnności wielkiego mistrza Wallenroda. Im więcej się dowiemy, tym więcej będziemy mogli przekazać naszemu królowi.

– Myślicie, że wielki mistrz odmówi pokoju? Bartosz z Odolanowa wzruszył ramionami.

– Konrad Wallenrod to wojownik, który rozumie tylko siłę. Sami to wiecie dobrze, panie Mikołaju, bo go znacie lepiej ode mnie.

– Jest zawzięty – zgodził się Mikołaj. – I boję się, że nic go nie powstrzyma. Coraz mniej obcych rycerzy przybywa im na pomoc, nauczonych w poprzednich wojnach, że przychodzi im stawać przeciw chrześcijanom, a on planuje kolejne wyprawy. Boję się, że i tym razem nasze poselstwo spełznie na niczym.

Bartosz z Odolanowa westchnął.

– Ogromna jest potęga Zakonu. Gdyby tak nasz król pogodził się z kniaziem Witoldem, a ten odstąpił Krzyżaków, wtedy, no wtedy może...

Cztery dni później wielki mistrz Konrad Wallenrod odrzucił propozycje króla Jagiełły i polskie poselstwo wróciło z zapowiedzią nowych wojen.

Posłowie nie ustalili też, jakie właściwie interesy przywiodły do Malborka księcia Opolczyka. Nic zresztą dziwnego, bo jego misja była tajna, a o rozmowie mistrz Wallenrod długo nie mówił nikomu.

Nie rozmawiali o tym przy uczcie. Propozycja Opolczyka, choć miała rozmach wielkiego planu, nie przypadła do gustu Konradowi Wallenrodowi.

– Dokonać rozbioru Polski? – zdziwił się. – Wziąć ją w kleszcze, pobić, a potem podzielić?

Jesteście szaleni, skoro uważacie to za możliwe.

– Zakon, Brandenburgia, król węgierski Zygmunt – wyliczał Opolczyk. – To dość siły, żeby podbić połowę świata...

– Jesteście szaleni – powtórzył Wallenrod. – Nie mogłem utrzymać tego kawałka Litwy, który miałem jeszcze zeszłego roku, nie mogę zapanować nad Żmudzią. A wy mi radzicie pochód w środek kraju. Może i Kraków mam zająć?

– Zajmowałem już Kraków.

– Ale zaraz musieliście ustąpić. I ja będę musiał, nawet gdyby się udało tam dojść. Co wy mi proponujecie? Żebym uderzył na chrześcijańskie państwo? Co powie papież, co powiedzą we wszystkich chrześcijańskich krajach? Wiem, że to z żądzy odwetu roją się wam w umyśle takie plany. Dopiero co przyjmowałem posłów polskiego króla.

– Widziałem ich.

– I oni was widzieli. Proponują mi pokój i zaprzestanie walk. Miałbym z tego nie skorzystać?

Muszę, przynajmniej w pewnym zakresie. Bo potrzebuję odbudować zamki, uzbroić ludzi, zgromadzić zapasy. Niedorzeczność.

– Ale...

– Idźcie się przespać – polecił wielki mistrz surowo. – Porozmawiamy, kiedy oprzytomniejecie.

– Nie jestem ani trochę pijany! – oburzył się Opolczyk.

– Jesteście, jesteście. Może nie winem, ale żądzą odwetu. Chcecie zemsty? Dam wam okazję, bo szykuję kolejną rejzę przeciw Litwie i możecie wziąć w niej udział. Ale na razie zapomnijcie o rozbiorze całego chrześcijańskiego kraju. Jeszcze nie teraz.

Najdostojniejszy książę biskup płocki

Wiosna 1392

Za zakrętem drogi zatrzymał ich posterunek graniczny. Droga zwężała się tutaj, wiodła przez las sosnowy, ale gęsty, pełen krzaków i zarośli, wozy przejeżdżały z pewnym trudem. Zaraz za zakrętem zobaczyli niewysoki murek z kamienia i cegły, a obok niego szopę z grubych bali i stajnię dla kilku koni. Przez drogę przeciągnięty był gruby łańcuch, a każdy, kto chciałby wędrować dalej, musiał się opowiadać żołnierzom. Od początku wojny mieli oni dawać pilne baczenie na wszystko, co się dzieje na drodze, nikogo nie przepuszczać, jeśli nie umiał podać hasła albo się wytłumaczyć, albo nie było przy nim kogoś, kto pozostawał w służbie Zakonu i mógł świadczyć za wędrowcem.

Posterunkiem dowodził brat zakonny, mając u boku dwóch giermków, sześciu knechtów i dwudziestu uzbrojonych pachołków, a także dwóch konnych Wittingów, w niebieskich ubraniach, których zadaniem było szybkie i pewne dostarczanie zakonnej poczty.

Brat Albert von Neuburg podniósł głowę znad papieru, na którym w krótkich słowach zapisywał meldunek przeznaczony dla samego wielkiego mistrza, Konrada Wallenroda.

Podniósł głowę, bo zdało mu się, że słyszy na drodze niecodzienne hałasy i zaciekawiony sam wyszedł aż do muru.

– Jakiś bardzo możny orszak – powiedział przejęty giermek. – Muzykanci na przedzie.

I tak było w istocie. Drogą ciągnął się wolno długi i strojny orszak. Na czele jechało na lekkich konikach trzech pstrokato odzianych muzykantów, grających na piszczałkach i bębenkach. Dalej grupa zbrojnych, potem kilka wozów wiozących ludzi, jeszcze dalej wozy z bagażami, przy których szli uzbrojeni w oszczepy pachołkowie, potem zaś kroczył mały oddział strzelców, na końcu znowu kilku jeźdźców, kolorowych, błyszczących.

W puszczy, w ciszy, w słońcu pojawienie się dużego znakomitego orszaku było tak zdumiewające, że brat Albert długą chwilę stał na drodze, patrząc na zbliżających się i nadziwić się nie mógł widokowi. Orszak posuwał się wolno, hałaśliwie, jakby wokoło nie było wojny i jakby nie rozumieli grożącego im niebezpieczeństwa.

A podróżni tymczasem dostrzegli widać posterunek drogowy, bo trąbki zamilkły nagle, orszak zwolnił, a na jego czoło wyjechał jakiś rycerz, z daleka machając ręką.

– Droga dla biskupa Henryka – wołał. – Droga dla biskupa!

Ale żołnierze byli nauczeni dyscypliny i nie ustępowali na pierwsze lepsze żądanie.

Podnieśli się, ustawili zbrojnym sznurem.

– Wy kto? – zapytał któryś.

Rycerz zatoczył koniem, krzyczał i ubliżał. Był strojny i władczy, blachy na jego piersi odbijały promienie słońca jak zwierciadło.

– Biskup płocki Henryk w drodze do księcia Witolda! Otwieraj przejście!

Orszak zbliżał się i po chwili przed murem zrobiło się tłoczno. Brat Albert wyszedł przed swoich. Obserwował, jak jego ludzie dają sobie radę.

– Nic nam nie wiadomo, jakoby miał tędy przejeżdżać ktoś tak dostojny – odpowiedział żołnierz.

– Czy macie list upoważniający do wjazdu w granice Zakonu?

– List? – warknął rycerz. – A po łbie chcesz? Śmiesz zatrzymywać orszak samego biskupa?

Żołnierz odwrócił się do swojego przełożonego, a brat Albert dał znak, że sam chce mówić.

– Nie podnoście głosu – pouczył spokojnie. – Kazano nam pilnować drogi, więc pilnujemy.

Wy kto, że śmiecie krzyczeć na sługi Zakonu?

– Jestem Gotfryd z Ogonowa, w służbie księcia Henryka z Mazowsza, biskupa płockiego.

Kto nas zatrzymuje?

– Brat Albert von Neuburg, wedle rozkazów wielkiego mistrza mający władzę nad tą drogą.

– Pozwólcie przejechać, bo zdążamy do Trok, do księcia Witolda.

– Witold jest sprzymierzeńcem Zakonu – zgodził się Neuburg. – Ale to nie znaczy, że każdy może jechać do niego, kto tylko sobie o tym zamarzy.

W tej chwili w ciasno zbitym orszaku, gdzie piszczały niewiasty i kręcili się kuglarze, wszczął się ruch na jednym z wozów. Był on szeroki, wysoki, kryty różowym płótnem niczym namiot. Odchyliła się na moment zasłona, pokazała się w nim ręka ze złotymi pierścieniami i jakiś męski głos zapytał:

– Co tam się dzieje?

Brat Albert skinął na dwóch swoich giermków, minął przejście w bramie i poszli wprost do owego wozu, gdzie przed zaciągniętą znów zasłoną złożyli stosowny ukłon, przykładając ręce do piersi.

– Brat Albert von Neuburg w służbie Zakonu – przedstawił się. – Czy mówię z przewielebnym biskupem Henrykiem?

Zasłona uchyliła się i wyjrzała zza niej twarz księcia Henryka. – Kto o nas pyta?

Zobaczył Alberta i ręką dał znać komuś, kto znajdował się na czele pochodu. Nadjechał galopem pan Gotfryd.

– O co tu chodzi, Gotfrydzie? – zapytał książę. – Czego chce ten człowiek?

– To brat zakonny – odrzekł zapytany. – Pyta o list zezwalający na przejazd.

Książę wykrzywił wargi. – List na przejazd? A może każe nam jeszcze myto płacić?

Zupełnie lekceważył brata zakonnego, zwracając się tylko do swojego człowieka.

Albert widział, że biskup w złoconej szacie leży na wozie wysłanym poduszkami, trzyma w ręku pucharek z winem i smakuje napój, jakby nie znajdował się w litewskich kniejach, ale na dworze.

– Szlachetny panie... – zaczął, lecz biskup nie dał mu dojść do słowa.

– Szybciej, mój Gotfrydzie, nie będę czekał na odpowiedź cały dzień.

– To granica, wasza przewielebność – wyjaśnił pan Gotfryd.

– Granica? – głos biskupa nie krył zdziwienia. – Jakaż znowu granica?

– Granica państwa krzyżackiego.

– I cóż z tego?

– Trafiliśmy na posterunek.

– Rozumiem mój Gotfrydzie, że granica i że trafiliśmy na posterunek, ale nie rozumiem, dlaczego bez mojego pozwolenia zarządziłeś postój. Od kiedy to książę Kościoła nie może swobodnie wędrować po chrześcijańskich krajach? Czy kazałem się tu zatrzymywać?

– Nie, wasza przewielebność, ale...

– No właśnie. Więc ruszaj dalej. Zasłona na wozie zasunęła się.

Brat Albert musiał wkroczyć stanowczo. Miał rozkaz dokładnie przepytać każdego podróżnego, bez różnicy pochodzenia i stanu, i miał rozkaz w każdym przypadku zobaczyć jego zezwolenie na wjazd w ziemie Zakonu. Sam wielki mistrz wydał mu to polecenie, a nie było żartów z Konradem Wallenrodem.

– Wybaczcie, szlachetny panie biskupie – powiedział teraz, kłaniając się. – Ale służba to moja i zadanie, jakie mi powierzono, kazały was tutaj zatrzymać. Trwa wojna i każdy, kto chce wjechać w ziemie Zakonu, musi okazać jakiś list, że wolno mu to uczynić, bo inaczej będę zmuszony moich ludzi przywołać...

Zasłona otworzyła się znowu, a książę Henryk zdziwiony popatrzył na Gotfryda.

– Słyszałeś, mój drogi? Cóż to wszystko znaczy? Biskupowi broni się przejazdu. Czy nie powiedziałeś temu człowiekowi, kim jestem i dokąd jadę?

– Powiedziałem, wasza przewielebność.

– Zatem?

– Nie chce nas przepuścić.

– Nie chce przepuścić? A kimże on jest, ten odważny człowiek, który śmie zatrzymywać biskupa i nie lęka się gniewu swojego przełożonego? Poskarżę się wielkiemu mistrzowi.

– Kiedy to właśnie wielki mistrz wydał mi takie rozkazy – pospieszył z wyjaśnieniem brat Albert.

– Tak? Wielki mistrz dał ci rozkazy, abyśmy my, biskup płocki nie mogli pojechać do Wilna? Czyś ty zgłupiał, człowieku? Zdrowie ci niemiłe, że tak wobec nas postępujesz? Zatrzymuj sobie tych, co trzeba, ale nie nękaj przedstawicieli kościoła, jeśli nie chcesz już jutro trafić do ciemnicy.

Brat Albert miał wielki problem do rozstrzygnięcia. I szybko go rozstrzygnął.

– Możecie przejechać, szlachetny panie – ukłonił się. – Oczywiście, że możecie jechać. Ale ludzie zbrojni, którzy są z wami, powinni zawrócić.

Książę Henryk nie mógł wyjść ze zdumienia.

– Zawrócić? Nasi ludzie mają zawrócić? To znaczy, że mielibyśmy dalej sami jechać?

Może jeszcze sami mamy powozić?

– Ale oczywiście, że nie. Służba może jechać z wami. Jednakże zbrojni ludzie...

– Co ty gadasz, człowieku? – oburzył się biskup. – Chcesz nas pozbawić ochrony i należnego nam szacunku? Albo życzysz sobie, żeby nas jacy zbóje po drodze napadli i obłupili ze skóry?

– Na ziemiach Zakonu nie ma zbójów i wszędzie panuje wzorowy...

– Zamilcz, człowieku! Zamilcz, zanim popełnisz jeszcze większy grzech. Przepuść nas natychmiast ze wszystkimi naszymi ludźmi, bo nie zamierzamy odsyłać ani jednego. Albo nie przepuszczaj nikogo.

Najlepiej od razu każ nas związać i wtrącić do lochu, żebyśmy mieli co opowiadać twojemu mistrzowi i księciu Witoldowi. Brat Albert ustąpił.

Dał ręką znak żołnierzom, żeby usunęli zatory z drogi, opuścili łańcuch i nie przeszkadzali przy przejeździe. Kiedy zaś orszak ruszył i znowu rozległa się na jego przedzie muzyka, brat Albert westchnął ciężko i kazał przywołać konnego posłańca.

– Przygotuj się – polecił. – Natychmiast pojedziesz z listem do wielkiego mistrza.

Wrócił zaraz do swojego szałasu, gdzie napisał krótki meldunek. Informował w nim, że w kwietniu przepuścił na zakonne ziemie biskupa płockiego Henryka, dwóch innych duchownych, czterech rycerzy, czterech giermków, dwunastu strzelców i dwunastu pachołków, a także towarzyszące biskupowi cztery niewiasty służebne i trzech grajków.

Informował, że biskup płocki kierował się na Wilno, a powiadał, że ma umówione spotkanie z księciem litewskim Witoldem, a także wielkim mistrzem Zakonu Najświętszej Maryi Panny.

Wiadomość dotarła do Konrada Wallenroda już następnego wieczora. Wielki mistrz przeczytał list, wysłuchał uważnie słownej relacji wysłannika i splunął z odrazą.

– Bezbożnik! Nawet niewiasty ze sobą wodzi, przynosząc wstyd całemu świętemu Kościołowi! Jakże może być prawdziwie pobożny ten naród, skoro jego duchowi przewodnicy tak postępują!

– Trzeba go dobrze pilnować – ożywił się jeden z doradców. – Miał przecież przy sobie zbrojnych.

Wallenrod prychnął z pogardą.

– Miał, bo się nigdzie bez nich nie rusza. Ale nie groźny on wcale. To hulaka jak ojciec, pijus i łasy na niewieście wdzięki człowiek słabego charakteru. Nie ma w nim nic z wojownika. Prowadzi ze sobą zbrojnych, żeby sobie znaczenia przydać i to wszystko.

Śledźcie go po cichu i donoście mi o jego poczynaniach, ale bać się nie ma czego. Nie widzę w nim żadnego zagrożenia dla Zakonu.

I zwrócił się do dostojników: – Radźmy o sytuacji, pobożni bracia. Jeszcze kilka dobrze wymierzonych ciosów i padnie pokonany ten pogański pies, Jagiełło.

– Daj Bóg! – zaszemrali chórem. – Daj Bóg jak najprędzej.

Gotfryd z Ogonowa prowadził orszak biskupa płockiego, stale oglądając się za siebie i bacznie patrząc po bokach, bo wszędzie widział oczy, które ich śledziły. Był zaniepokojony, ludziom nakazał trwanie w gotowości, a podczas postojów wystawiał zdwojone posterunki.

– Chyba przesadzasz z tą ostrożnością, mój Gotfrydzie – karcił go biskup Henryk. – Nikt się nie ośmieli nas niepokoić wiedząc, że jestem księciem i bliskim powinowatym kniazia Witolda.

– Strzeżonego pan Bóg strzeże – powtarzał pan z Ogonowa, nie zdejmując zbroi i z rzadka tylko pozwalając sobie na odpoczynek.

Biskup nie był z tego zadowolony, bo napięcie dowódcy pochodu udzielało się nie tylko jego żołnierzom, ale i książęcej służbie. A to przecież nie była wojenna wyprawa, podczas której czasem trzeba rezygnować z książęcych zwyczajów i z małych codziennych przyjemności.

W Christburgu, po polsku zwanego Dzierzgoniem, tamtejszy komtur przyjął księcia Henryka z wielkimi honorami, ugościł go, sam podawał mu przy stole potrawy i nalewał wino do pucharów.

Mimo okazywanej serdecznej gościnności, komtur nie był zadowolony z orszaku biskupa, krzykliwego i kolorowego, którego ludzie mało przejmowali się nastrojem pobożności i dostojnej powagi, jaka panowała w zamku.

– Zgorszenie tylko sieją tacy ludzie. Zgorszenie i złe myśli, wiodące do złego zachowania.

Jakże to nie wstydzicie się jeździć w towarzystwie niewiast nawet, wy, książę Kościoła.

Henryk tylko lekceważąco machał ręką.

– Jesteśmy księciem i mamy bardzo delikatny żołądek – mówił. – Tak delikatny, że nie wszystkie potrawy przyjmuje. Medyk nie byle jaki, bo krakowski, zalecił nam dużą ilość potraw mącznych, a zwłaszcza lepionych klusek. Kluski zaś te winny być czynione ze szczególnie lekkiego ciasta, wyrabianego miękkimi niewieścimi palcami.

Komtur krzywił się na to tłumaczenie, ale nie umiał dać odpowiedzi.

– Jeśli naprawdę chcecie czynić pokój między Polakami a Zakonem, gotowy jestem przymknąć oczy na takie zachowanie, które moją zakonną duszę szarpią... Nie wiem tylko, jak pragniecie nakłonić do pokoju polskiego króla, który sprzymierza się z poganami, aby atakować chrześcijan?

Biskup Henryk nie zwrócił uwagi komturowi, że Krzyżacy robią dokładnie to samo, występując przeciw Jagielle.

– Potrzebny jest pokój między chrześcijany – powiedział. – I każdy, kto cokolwiek może zrobić w tej sprawie, powinien spróbować zapobiec dalszemu przelewaniu chrześcijańskiej krwi. Co zamierzamy? Rycerzom poradzić, aby powrócili do swoich zamków i dworów. Królowi polskiemu przedstawić zakonną potęgę. Może też i skłonić go do ustępstw. Niechaj się nie miesza w litewskie sprawy i niech zostawi je Witoldowi i Zakonowi. Oni poradzą sobie z Litwą i jej pogaństwem. Król niechaj się zajmie swoim królestwem.

– Dobra to myśl, szlachetny panie – podchwycił komtur. – Tylko jej przyklasnąć.

– Spodziewaliśmy się, że zechcecie to docenić – odpowiedział Henryk łaskawie. – Dajcie nam zatem odpowiednie listy i dajcie eskortę, a my w powrotnej drodze zajedziemy i do was, aby przedstawić, co udało nam się z Bożą pomocą osiągnąć.

Komtur pospiesznie wydał potrzebne pisma, do komtura w Baldzie i do wszystkich posterunków, aby książę Henryk spokojnie mógł przejechać przez zakonne ziemie. Dalszą drogę odbywali więc niezatrzymywani przez nikogo, choć każdego dnia widzieli szpiegów, a ich bystre oczy nie opuszczały orszaku ani na chwilę w dzień czy w nocy.

Niespodziewany narzeczony

Najlepsze ciasto na kluski, których domagał się delikatny żołądek księcia biskupa, wyrabiała Odina córka Ostasza. Kiedy przed kilkoma tygodniami Gotfryd z Ogonowa powiadomił ją, że w orszaku pana Henryka pojedzie w długą podróż, Odina rozszlochała się z radości. Nie zapytała dokąd, ponieważ było jej wszystko jedno – byleby z księciem.

Od pierwszego dnia podróży śpiewała z radości.

Z ochotą opuściła Płock, gdzie mieszkała przez kilka lat, ale gdzie nic jej nie trzymało, bo przecież nie miała tam domu. Powrót do klasztoru klarysek w Krakowie też się jej nie uśmiechał. Nie lubiła przełożonej, matki Anicety, a zresztą cóż to za dom – klasztor. Odina nie pamiętała swojego domu, nie pamiętała swoich rodziców, bo była za mała, żeby to pamiętać. Pamiętała tylko, że jest sama, zdana wyłącznie na siebie, musi się zatem bronić przed wszystkimi i przed wszystkim.

Z najbliższej rodziny Odina pamiętała jedynie dziadka. Młynarz Marcisz był dla niej dobry. Ale i on w końcu się jej pozbył. Któregoś dnia przywiódł ją do krakowskiego klasztoru i zostawił. Nie tego się po nim spodziewała. Była opuszczona, przestraszona, samotna. Miała tylko dziadka i tylko na niego liczyła. Tamtego dnia, kiedy się obudziła i nie było go w pobliżu, początkowo myślała, że odszedł jedynie na chwilę. Ale już nigdy więcej go nie zobaczyła. Przyprowadził ją i zapomniał, a ona została w klasztorze, gdzie twarda ręka matki Flory, a potem matki Anicety, uczyły posłuszeństwa i pokory. Ileż razy zdarła sobie paznokcie, ileż razy grzbietu nie mogła wyprostować od pracy ponad siły, ileż przepłakała nocy, karana ciemnicą i głodówką. A Odina zawsze bała się ciemności.

Jakoś to jednak przetrzymała. Ale przetrzymała tylko dlatego, że któregoś dnia pojawił się pan Henryk. Piękny, wspaniały pan z innego świata, który choć był bogaty, dostojny, władczy, ujął się za nią, gdy groziła jej kolejna kara, tym razem za stłuczone niechcący naczynia.

Pan Henryk pojawił się niespodziewanie, bawił w klasztorze krótko. Błysnął jak gwiazda na zachmurzonym niebie i odjechał, lecz pozostawił po sobie to miłe, słodkie wspomnienie. Wspomnienie, które pozwoliło Odinie przetrwać wszystkie szykany, pracę, gniewne uwagi i wymysły sióstr zakonnych, a już matki przełożonej szczególnie.

Matka Flora umarła, a matka Aniceta, jej następczyni, uznała, że Odina nie powinna zostawać w klasztorze i wysłała ją aż do Płocka. Tam Odina znowu spotkała pana Henryka i nie potrzebowała więcej szczęścia, jak być u jego boku, świadczyć mu swoje posługi, umyć nogi, wysuszyć ubranie, napalić w piecu. Rzucała się do prac, które do niej nie należały, by mu tylko wygodzie, uczynić życie przyjemniejszym. Musiał to zauważyć.

Musiał zauważyć to oddanie, miłość prawie!

Na próżno jednak czekała. Nie padły nigdy słowa pochwały ani zadowolenia. Czasem popatrzył życzliwie, czasem się uśmiechnął, ale nie przywiązywał do jej starania należytej wagi, bo przecież była tylko służącą, o on wielkim, bogatym panem i kościelnym dostojnikiem. Odina miała wtedy dwanaście lat i dopiero docierała do niej ta odległość między nim a jej uczuciami.

Z czasem zauważyła, że wyróżniają spośród służby. Dawał jej jak i innym ubranie, pozwalał resztkami ze swojego stołu najeść się do syta, zapewnił ciepły, suchy kąt do spania. To należało do pańskich obowiązków. Ale on zrobił coś znacznie więcej. Książę Henryk wybrał ją do osobistych posług podczas swoich licznych podroży. Ją też wziął ze sobą, kiedy pojechali do tego dzikiego kraju, teraz stale była przy nim, więcej nawet niż w Płocku.

W czasie drogi czternastoletnia Odina miała wiele okazji, żeby przysłużyć się księciu bezpośrednio i to właśnie w czasie drogi zauważył jej oddanie, przywiązanie i wielką staranność. Bo to przecież do niej powiedział któregoś dnia, gdy zatrzymali się na postój, a ona przygotowała mu posłanie. To do niej powiedział:

– Dziękuję ci, moje dziecko. Bardzo, widzę, starasz się o moje wygody.

Odezwał się tak tylko do niej. Wprawdzie w tym, co mówił, było wiele z tego, z czym się nie zgadzała, bo nie była już dzieckiem, ale najważniejsze, że jednak zauważył. Więcej nawet. Następnego wieczora zdarzyło się coś znacznie ważniejszego.

Zatrzymali się we dworze pewnego rycerza, który dla wielkiego uszanowania oddał gościowi swoją izbę, a drugą dla jego najdostojniejszych towarzyszy. Podobnie jak w poprzednie wieczory Odina przygotowywała posłanie księciu. Zwykle nie widziała go, bo powinność swoją wykonywała znacznie wcześniej. Pan lubił zabawić przy winie czas i nigdy nie było wiadomo, kiedy odejdzie od stołu.

Skończyła swoją robotę, postawiła przy łożu kubek z wodą, gdyby miał ochotę napić się w nocy. Stała i patrzyła, czy nie zapomniała jednak o czymś. Jakoś nie podobała się jej poduszka, podeszła więc i poprawiła ją.

Wtedy nadszedł. Musiał stać przez chwilę w progu i przyglądać się jej poczynaniom.

Zawstydziła się, zaczęła coś tłumaczyć, ale najwyraźniej myślał chyba o czymś innym.

– Dobrze, moje dziecko – powiedział. – Jestem rad, że tak bardzo się starasz.

Dygnęła i zamierzała uciec, policzki piekły ją mocno. Znowu się do niej odezwał. Znowu zauważył jej pracę i staranie.

– Zostań – zatrzymał ją gestem ręki. – Będę cię jeszcze potrzebował.

Została, zachwycona, że ją wyróżnił. Wcześniej też czasem wołał którąś ze służących, ale Odina nigdy dotąd nie była proszona i nie bardzo wiedziała, czego może jeszcze oczekiwać, ale gotowa była wypełnić każde polecenie. Usiadł na brzegu łoża, zrzucił ciżmy, pokazując bose stopy. Powoli pokiwał białymi, kształtnymi palcami.

– Coś czuję się zmęczony – powiedział. – Pomasuj mi stopy.

Odina nie wiedziała, czego dokładnie oczekuję. Podeszła ostrożnie, pochyliła się i delikatnie dotknęła jego lewej nogi.

– Mocniej – polecił.

Nasiliła uścisk, potem drugą ręką ujęła drugą stopę, masując je swoimi smukłymi palcami, nieco tylko zniszczonymi od roboty. Nigdy prawie nie nosiła rękawiczek, więc jej palce nie były tak delikatne jak palce kobiet z wielkiego świata czy choćby palce niektórych sióstr z klasztoru. Nie było jej też zbyt wygodnie, choć muskanie stóp wyraźnie podobało się księciu. Kiedy to zauważyła, uklękła przed nim, opierając jego stopy o swoje kolana i na nowo podjęła masowanie.

– Bardzo dobrze, moje dziecko – pochwalił. Trwało to dłuższą chwilę, ale Odina nie liczyła czasu. Bo skóra na nogach pana Henryka była gładka i delikatna jak u nikogo, stopy nad wyraz kształtne i wprost nie mogła oderwać od nich rąk.

– Bardzo dobrze – powtórzył.

Pracowała z przejęciem, nie wiedząc nawet, że przygląda się jej z zaciekawieniem.

Drgnęła, gdy nagle poczuła jego rękę na swojej głowie. Drgnęła, a jej dłonie zatrzymały się.

– Nie przerywaj – polecił. – Jestem dziś bardzo zmęczony.

Powróciła więc do poprzedniej czynności, choć jakby z mniejszą uwagą, bo ręka księcia ciągle spoczywała na jej głowie, przesunęła się do policzka, a palce rozwiązały sznurówkę czepka.

– Masz ładne włosy – powiedział. – Bardzo ładne. Szkoda je chować pod czepkiem.

Nie wiedziała, co ma zrobić. Nie mogła opuścić jego stóp, trzymanych na swoich kolanach, a on tymczasem odsłonił jej głowę.

– Czepek jest potrzebny, szlachetny panie – tłumaczyła się niepewnie. – Nie wypada dziewczynie chodzić z rozpuszczonymi włosami.

– Ależ wypada – powiedział łagodnie. – Przecież ty nie jesteś zakonnicą, prawda? Może w klasztorze trzeba stosować się do przepisów reguły, ale tu nie jesteśmy w klasztorze, więc nie musisz nosić czepka bez przerwy i zawsze. Masz ładne włosy, takie jasne i miękkie...

Drżała, ale nie protestowała więcej, kiedy pogładził ją po głowie, a potem po uszach, po szyi.

– Jesteś taka pracowita – pochwalił. – Taka pracowita i taka oddana. Dawno to zauważyłem.

Odinie krew uderzyła do głowy. Więc jednak zauważył! Widział! Wie!

– To naprawdę ładne włosy – mówił. – Wiesz co, póki nie znajdziemy się w jakim klasztorze, wolałbym, abyś nie przykrywała tej pięknej główki. Pewnie i w moim orszaku niemało jest takich, co chętnie zobaczą te piękne włosy...

Oczy księcia były jasne i takie głębokie. Odina aż usta otworzyła ze szczęścia i zadziwienia, że taki jest piękny, taki łaskawy. I taki bliski.

– Jesteś już duża – powiedział. – Pamiętam cię właściwie jako dzieciątko, zastrachane i samotne. Pamiętasz, jak potłukłaś wtedy te kielichy? Dziś mało przypominasz tamtą wystraszoną dziewczynkę... Pamiętasz?

Odinie serce waliło jak szalone. Nie mogła uwierzyć, że on, książę i pan, wszystko to wiedział, pamiętał, a teraz mówi do niej tak łagodnie.

– Wszystko bardzo dobrze pamiętam szlachetny panie – zapewniła. – I jestem wam wdzięczna do śmierci!

– Tak? To bardzo dobrze, moje dziecko.

Z tak bliska widziała go pierwszy raz, te głębokie oczy, pełne wargi, wyraźny nos, mocny podbródek. Odinie przemknęła przez głowę szalona myśl. Pomyślała, co stałoby się, gdyby pochwyciła tę rękę przy jej twarzy i pocałowała ją. Boże, co to byłoby za szczęście!

Ręka Henryka końcami palców badała kształt jej twarzy, czoła, policzków, nosa, teraz otaczała delikatnymi ruchami wargi, jego palce wdarły się nagle do środka, dotknęły zębów i języka. Wstrzymała oddech, była bliska omdlenia.

– Nie przerywaj masowania – polecił. – To pozwala mi dobrze odpocząć, a jutro czeka nas trudny kawałek drogi.

Wróciła więc do poprzedniej czynności, delikatnie pracując rękami. Jego dłoń już opuściła jej twarz, już dotykała szyi.

– Wyrosłaś – powiedział. – Dziwne, że wcale tego nie zauważyłem. I tak dobrze umiesz masować moje stopy. Chyba od tej chwili nie poproszę o to nikogo więcej.

Ta piękna, radosna aż do zatracenia i omdlenia chwila została nagle przerwana. Ktoś zastukał do drzwi komnaty i zaraz wszedł do niej pan Gotfryd z Ogonowa. Ledwo rzucił okiem na Odinę, podszedł do księcia szybko i coś szepnął do ucha.

Książę Henryk cofnął rękę. Jego twarz odmieniła się natychmiast, spoważniała, wyostrzyła się. Bez słowa zabrał stopy z kolan Odiny. Nie spojrzał nawet na nią, odpowiadając szeptem przybyłemu rycerzowi. Sięgnął tylko do jałmużniczki, wydobył z niej monetę i rzucił Odinie. Było to tak nieoczekiwane, że nie wyciągnęła ręki, moneta upadła na podłogę i długo, przeraźliwie długo, dźwięczała na deskach, kręcąc się po nich i podskakując.

Odina siedziała na podkurczonych nogach, jakby wcale nie zamierzała podnosić pieniądza.

– Wyjdź – polecił jej pan Gotfryd. – No, już! Książę stał tuż obok łoża, odwrócony plecami i Odina zrozumiała, że na dziś wypełniła swoje zadanie. Chwyciła pieniążek i chciała się podnieść, ale okazało się to niełatwe, bo nogi jej zdrętwiały. Pan Gotfryd chwycił ją pod ramię i popchnął.

– Nie słyszałaś? Wynocha! Zrobiłaś swoje! Obejrzała się, jakby szukając potwierdzenia u księcia, ale był już zajęty swoimi sprawami. Wybiegła szybko z komnaty.

Witold syn Kiejstuta przyjmował chrzest trzy razy. Ostatni raz przed sześciu laty, kiedy w Krakowie chrzczony był jego stryjeczny brat Jogajła, ten sam, co pod imieniem Władysława Jagiełły został polskim królem. Został królem, ale zachował przy sobie tytuł wielkiego księcia Litwy i władzę. Sprawował ją zaś przez swojego najbardziej umiłowanego brata, Skirgajłę. Nie w smak to było kniaziom, nie w smak panom polskim, bo Skirgajło ochrzcił się nieco wcześniej w obrządku prawosławnym, więc wytykali polskiemu królowi, że władzę nad ochrzczoną już Litwą złożył w schizmatyckie ręce.

Teraz Witold, bo mało kto pamiętał, że na chrzcie przyjął imię Aleksander, tkwił gdzieś na uboczu państwa, którym niegdyś władał jego ojciec, a i on sam. Kiedy nagle zachwiało się władztwo Jagiełłowe, Witold zapragnął wrócić do ważnej roli i wszystkim wokół obiecywał swoją łaskę, kto tylko zechciałby wesprzeć go w odzyskaniu panowania nad Litwą – kniaziom ruskim, litewskim i żmudzkim, królowi Węgier Zygmuntowi Luksemburczykowi, a przede wszystkim Krzyżakom. Wojował z nimi wcześniej, zawierał i łamał sojusze, uciekał z niewoli, więził pojmanych dostojników. Powiadano, że jak zmieniają się pory roku, tak zmienia się i wola kniazia Witolda.

Tym razem znowu sprzymierzył się z Zakonem. Sam nie miał dość sił, aby odzyskać władzę. Musiał wziąć Krzyżaków za sojuszników, choć sojusz ten ciążył mu czasem okropnie, bo byli łakomi, zachłanni i zdradzieccy.

Próbował już parokrotnie zająć Wilno. Wysłał do miasta wozy wyładowane dziczyzną, pod którą ukryci byli zbrojni. Ale czujne straże nie wpuściły wozów przez bramy.

Zjeżdżał się z królem, braćmi przyrodnimi, stryjecznymi, krewniakami. Układał się, obiecywał, przysięgał. Miał jednak przed sobą wizję samodzielnego panowania, a ta nie pozwalała mu zachować bezstronności. Popełniał więc błędy, przerzucał się od jednych stronników do drugich, złościł się, gdy niewiele osiągał, cieszył nawet z drobnych sukcesów. Prowadził oblężenia, dowodził w bitwach, uciekał, chronił się i chował.

Teraz nie bardzo był zadowolony. Musiał dać Zakonowi członków swojej rodziny jako zakładników, a Krzyżacy i tak siedzieli mu na karku, pilnując, aby był lojalny i aby nie przyszło mu do głowy po raz kolejny zmienić sprzymierzeńców.

Książę Witold czekał na pana Henryka w zameczku Ritterswerder, świeżo wybudowanym pod Kownem. Gotfryd z Ogonowa wysłał umyślnego przodem, lecz okazało się, że litewski książę zna doskonale plany biskupa Henryka i już go oczekuje. Poczta krzyżacka działała niezwykle sprawnie i jej kurierzy przebiegali kraj wzdłuż i wszerz szybciej, niż można się było tego spodziewać.

Książę Witold zsiadł z konia po grzbiecie człowieka, który był jego poddanym, a także jeńcem polskim, wziętym w niewolę poprzedniego roku.

Biskup Henryk wysiadł ze swojego wymoszczonego miękkimi poduszkami wozu i uprzejmie witał się z księciem, przekazując mu pozdrowienia, listy, słowa od sióstr, krewnych, znajomych i przyjaciół. Witold dziękował, zapraszał na ucztę, która miała być odpoczynkiem po męczącej podróży.

Witold brał Henryka w ramiona, ściskał go i poklepywał po plecach, wszak byli blisko spowinowaceni, a Witold, odcięty przez Krzyżaków od Polski i Mazowsza, pragnął nowin.

Podczas powitalnej uczty, jaką kniaź kazał wydać na cześć księcia Henryka, niewiele jednak rozmawiano, gdyż szczególną uwagę gościa zwróciła dorodna niewiasta, siedząca wśród licznych dworzan kniazia Witolda. Przy stole przebywało tylko kilka kobiet, przeważali zbrojni, bojarzy i rycerze Zakonu, sojusznicy kniazia.

Niewiasta musiała być znacznego rodu, sądząc po bogatych szatach, po złotych i srebrnych ozdobach. Miała lat dwadzieścia, wyniosłą postawę, odważne spojrzenie.

– Cóż za piękno zobaczyły moje oczy! – zachwycił się książę Henryk. – Dopiero strofował mnie komtur w Dzierzgoniu, że w moim orszaku znajdują się niewiasty, a widzę, że bywają one i wśród braci zakonnych.

Siedzący obok rycerz zakonny aż zaniemówił z oburzenia. – Niewiasta wśród braci? Co też mówicie, książę?

– A owa?

– To jest zakładniczka. Ryngałła, rodzona siostra kniazia Witolda, wedle chrztu Anna. Ona stanowi rękojmię jego postępowania wobec Zakonu, podobnie jak żona kniazia i dwaj spośród jego braci.

– Zakładniczka?

– A jakże.

– Tedy nie może sobą rozporządzać i musi stosować się do wydawanych przez Zakon rozkazów?

– Tak właśnie.

– To co robi tutaj?

– Wielki mistrz zezwolił, aby odwiedziła swojego brata razem z żoną kniazia.

– I jak długo tu zostanie?

– Jak długo zezwoli pobożny brat de Jastrow, któremu wielki mistrz przydzielił opiekę nad dostojnymi zakładnikami.

Wskazał przy tym groźnie wyglądającego brodacza po drugiej stronie stołu. Henryk przyjrzał się rycerzowi, jego ponurej minie i westchnął:

– Słusznie mówią ludzie, że Zakon nie cofnie się przed żadną nieprawością, skoro gotowy jest więzić tak piękne istoty!

Jeszcze tego samego wieczora książę Henryk dał znać kniaziowi Witoldowi, że pragnie z nim mówić na osobności.

– Pojedźmy w las – powiedział z tajemniczym uśmiechem. – Pojedźmy w las i porozmawiajmy, aby nikt nam nie przeszkadzał.

Kniaź Witold, który przez swoich szpiegów wiedział, że kuzyn Henryk mógł przywieźć jakieś tajne posłanie, zgodził się natychmiast. Pojechali, tylko we dwóch, nakazując eskorcie, żeby trzymała się z tyłu w odpowiedniej odległości.

A kiedy zostali sami, Henryk zatrzymał konia, odwrócił się w stronę Witolda. Sprawa, którą miał, musiała być wielce pilna, a książę wrzał cały z niecierpliwości.

– Będę mówił bez ogródek – zapowiedział. – Czy wam to dogadza?

– A jakże – zgodził się Witold, jak zawsze spokojny i opanowany. – Mówcie wprost, bo tak być powinno między przyjaciółmi.

– Dobrze. Zatem nie robiąc wstępów i podchodów, pozwólcie się zapytać o swoją siostrę.

– O moją siostrę? – zdumiał się Witold, oczekujący zupełnie innych tematów do rozmowy.

– Cóż to znaczy? I którą z nich macie na myśli?

– A co niby miałoby znaczyć? Pytam was o Ryngałłę. Czy już postanowiliście o jej losie?

– O losie Ryngałły? – zapytał Witold przeciągle. – No, oczywiście, myślałem o jej przyszłości, bo lata ma stosowne...

– Ale jeszcze nie postanowiliście?

– No, właściwie...

– Więc nie postanowiliście – ucieszył się Henryk. – Ale domyślam się, że nie zamierzacie wydawać jej za byle kogo, a raczej za kogoś odpowiedniego do jej rodu, godności i majątku...

– Tak właśnie – zgodził się Witold.

Domyślił się już, ku czemu zmierza dostojny gość, ale czekał, co powie.

– Niewielu jest godnych jej kandydatów – ciągnął Henryk.

– Niewielu.

Jechali w milczeniu dłuższą chwilę, Henryk nie nawiązywał do przerwanej rozmowy, a i Witold nie ułatwiał mu sytuacji.

– Tedy dajcie ją mnie – powiedział wreszcie Henryk.

– Wam? – zdziwił się Witold. – Jak to wam? W jakim celu?

– Dajcie mi ją za żonę. Teraz zatrzymał się Witold.

– Wy? – zapytał. – Wy chcecie się żenić?

– Ja – przytaknął Henryk. – Mój ród książęcy przecie, nie gorszy od waszego kniaziowskiego i nie będzie żadnej ujmy dla waszego imienia ani godności waszej siostry, kiedy poślubi księcia mazowieckiego. Innym siostrom daliście pozwolenie.

Witold, który myślał początkowo, że Henryk zamierza prosić o rękę Ryngałły Anny dla kogoś ze swoich zaufanych i miał już grzecznie odmówić, nie krył teraz zdziwienia. – Wy chcecie się żenić? Przecież jesteście biskupem.

Henryk uśmiechnął się lekko.

– Biskupem dopiero się stałem, więc i łatwo mogę przestać nim być. To żadna sztuka. Jeśli zechcę porzucić stan duchowny, moi bracia, Janusz i Ziemowit, wydzielą mi dziedzinę ze swojego księstwa. Tak postanowił w testamencie mój i ich ojciec, świętej pamięci książę Ziemowit Mazowiecki.

– Porzucicie stan duchowny?

– Jakże inaczej mógłbym się żenić? Witold zamilkł. Propozycja była zaskakująca.

– To dlatego tu przyjechaliście? – zapytał po chwili. – Aby mnie prosić o rękę mojej siostry?

– Nie – przyznał Henryk. – Nie dlatego, bo przecież nigdy wcześniej nie spotkałem waszej siostry. Ale gdy tylko ją ujrzałem, od razu zrozumiałem, gdzie jest moje przeznaczenie.

Cóż więc odpowiecie na moją prośbę?

Kniaź Witold nie dał odpowiedzi od razu.

– Zaskoczyliście mnie – przyznał. – Muszę się przecież nad tym zastanowić i Ryngałłę zapytać, co ona myśli o was i o takiej sprawie. I muszę zastanowić się, jak postąpić, skoro siostrę moją dałem jako zastaw swojej lojalności. Ona jest zakładniczką u Krzyżaków. Cóż im powiem? Że chcecie ją za żonę brać?

– Powiedzcie. Oni myślą, że jestem po ich stronie, więc tylko się ucieszą.

– A po czyjej stronie jesteście?

Henryk nie odpowiedział wprost. Wcześniej nie mieli sposobności mówić o prawdziwym celu jego wizyty na Litwie.

– Po tej, gdzie mam interes – powiedział po chwili. – Teraz jestem biskupem, a moi dwaj przyrodni bracia trzymają całe Mazowsze i świadczą przyjaźń polskiemu królowi, Jagielle.

Krzyżacy zatem ucieszą się, że wbijecie klin pomiędzy książąt Mazowsza a polskiego króla, osłabiając jego siły.

Witold zamyślił się.

– Dajcie czas do namysłu – powiedział ostrożnie. – Zbyt wiele spraw naraz, abym spieszył się z podejmowaniem decyzji.

– Kiedy mi zatem odpowiecie?

– Niedługo.

– Kiedy?

– Tak wam pilno? Może dzisiaj jeszcze.

– Oby! – westchnął książę Henryk.

Kniaziówna Ryngałła Anna była bardzo zaskoczona propozycją brata.

– Miałabym wyjść za Lacha?

– A cóż w tym złego? – zapytał Witold. – Twoja siostra w Czersku za Januszem Mazowieckim i bardzo sobie chwali ten związek. Mało to naszych kniaziów ma za żony Polki? A ów Henryk to nie jest byle kto.

– Ale przecież on nic nie ma.

– Jeśli się ożeni, będzie miał, bo tak stanowi testament jego ojca.

– I jest przecie księdzem, a u nich księżom żenić się zabronione.

– Może nim przestać być w każdej chwili. To młody, piękny mężczyzna. A myślę, że tobie się podoba. Na uczcie oczu nie mogłaś oderwać...

Ryngałła nie zaprzeczyła.

– Ale czemu tak szybko? – opierała się słabo.

– Bo nie ma na co czekać, siostro. Co można zrobić już, trzeba zrobić od razu. A to, co trzeba zrobić później, należy zrobić później. Zatem jaka będzie twoja odpowiedź?

– To mam ją dać już teraz?

– Tak. I powiem ci więcej, jeśli tak się stanie, możesz liczyć ma bogaty posag. Mam ja plany, w których i dla ciebie jest niepoślednie miejsce.

– Tedy nie zostawiacie mi wyboru.

– Ależ oczywiście masz wybór, siostro.

– Więc mogę odrzucić pana Henryka?

– Nie, odrzucić nie możesz – uśmiechnął się kniaź. – Ale możesz iść za niego z dobrej woli albo przeciw. Sama rozstrzygniesz.

Ryngałła dobrze znała brata i wiedziała, że choć czasem okoliczności stawiały przed nim trudne zadania, kochał wszystkich członków swojej rodziny, więc i jej nie zamierza krzywdzić.

– Jestem w niewoli – przypomniała. – Go powiecie moim opiekunom?

– O to się nie martw – pocieszył. – Opiekunów też zaprosimy na wesele.

– Mogą się nie zgodzić.

– Nie zgodzić? Kto śmiałby przeciwstawić się mojej woli? Zechcę, pożenię was choćby i zaraz, a oni będą musieli na to patrzeć. Bo moja wola górą, nawet jeśli im się zdaje, że śledzą wszystkie moje kroki i prowadzą za rękę.

– Skoro mnie wydacie, zostanę żoną, a jako żona pana Henryka nie będę musiała wracać pod opiekę Krzyżaków?

– Jesteś przede wszystkim pod moją opieką. I tak będzie dalej. Zatem, jaka jest twoja odpowiedź, siostro?

Ryngałła Anna pochyliła głowę.

– Moja wola zawsze zgodna jest z waszą wolą, mój bracie.

– Dobrze! – pochwalił Witold. – Jeszcze tylko pomówię z księciem i zobaczę, co ci zechce obiecać. A dowiedziawszy się, postanowię ostatecznie. Pan de Jastrow zapowiedział twój wyjazd na jutro. Zdaje się, że moi ludzie znowu nagadali mu coś przykrego i zamierza nas opuścić obrażony. Ale ty z nim nie pojedziesz.

Wysłannikowi wielkiego mistrza kniaź Witold i jego ludzie nie szczędzili złośliwości.

Sojusznik Krzyżaków bywał przykry w obejściu, więc zadanie pana de Jastrow nie należało do łatwych. Regularnie co kilka dni zrywał się oburzony i udawał, że odjeżdża, ale zawsze wracał z postanowieniem, że to już ostatni raz poddał się zakonnej pokorze i rozkazom przełożonych. Tak było i teraz.

Rankiem następnego dnia okazało się, że kniaziówna nie czuje się dobrze i trzeba odłożyć wyjazd. Książę Henryk, kiedy o tym usłyszał, pobiegł do Witolda z pytaniem o jej zdrowie, ale ten nie wydawał się przejęty.

– Ryngałła słabuje trochę – przyznał spokojnie, z łagodnym uśmiechem.

– Posłaliście medyka?

– Medyka? A po co zaraz medyka? Niewiastom częściej zdarza się chorować niż wojownikom.

– Ale nie można tego lekceważyć – Henryk był przejęty. – Trzeba podać jakieś lekarstwo.

Mam medyka z sobą. To wielce uczony człowiek i zdolny. Pozwólcie zatem, żeby zobaczył kniaziównę i...

Witold westchnął.

– A powiadają, że bystry z was człowiek – powiedział, nie kryjąc niezadowolenia. – Bystry i łatwo odgadujący cudze zamiary...

– Więc to udawane tylko? – domyślił się Henryk i odetchnął z ulgą. – Kamień spadł mi z serca.

– Pewnie, że udawane – potwierdził Witold. – Czy nie prosiliście, abym ją zatrzymał?

Komtur Jastrow chciał zabrać ze sobą i nie wiadomo, czy mielibyście okazję ujrzeć ją jeszcze kiedykolwiek.

– Cóż zatem powiecie Krzyżakom?

– Ze jest chora i dziś jechać nie może. Ani jutro. Niech czekają, aż wydobrzeje. Ale zanim to się stanie...

– Więc dacie mi ją?

Witold uśmiechnął się zadowolony.

– Dam – potwierdził. – Oczywiście, że dam, jeśli zapewnicie jej dach nad głową i stosowną oprawę. Jeśli od braci swoich wydobędziecie to, co się wam należy. Jeśli ją zabierzecie w bezpieczne miejsce. Jeśli przysięgniecie być dla niej dobrym i czułym opiekunem.

Henryk przyłożył rękę do piersi.

– Przysięgam, że nie zapłacze przy moim boku. Witold nie zdjął uśmiechu z twarzy.

– Jestem o tym przekonany – powiedział poważnie. – Jestem przekonany, że nigdy przy was nie zapłacze. Bo gdyby tak miało się zdarzyć, wy zapłakalibyście gorzko, mój książę. Oj, jak gorzko!

– Czy uczynimy ślub w tajemnicy? – zapytał książę Henryk.

Kniaź Witold był z takiego pomysłu bardzo niezadowolony.

– W tajemnicy? – zapytał. – Dlaczego w tajemnicy? Wyprawimy weselisko jak się patrzy, a wy sami udzielicie ślubu.

– Ja? – zdziwił się Henryk. – Ja nie mogę.

– Jak to? Przecież jesteście biskupem.

– Jestem biskupem, ale sobie ślubu udzielić nie mogę.

– Kto zatem może?

– Kapłan.

– Jaki kapłan?

– Jakikolwiek. Każdy.

– Każdy? Zatem i biskup?

– Także i biskup.

– Więc czemu nie wy?

– Bo sobie udzielić ślubu nie mogę. Każdy kapłan i każdy biskup ma prawo udzielić ślubu, ale to święty sakrament, którego kapłan może udzielić każdemu innemu, nie sobie. Nawet gdybym tak uczynił, ślub nie byłby ważny.

Witold wzruszył ramionami.

– Dziwactwa! – mruknął beznamiętnie. – Po prostu dziwactwa. Po co być kapłanem, skoro samemu nie można sobie udzielić ślubu? Znaczy, że i innych sakramentów też sam sobie nie może udzielić?

– Nie może.

– To głupie – orzekł Witold. Henryk nachylił się ku księciu.

– Jeśli mam zostać waszym szwagrem, kniaziu, natychmiast przestanę być biskupem. U nas księża, w tym także biskupi, nie mogą mieć żon jak prawosławni na Rusi.

– Ale nie przestaniecie być księciem.

– Właściwie dopiero wtedy zostanę nim naprawdę. Zgodnie z testamentem ojca będę mógł objąć swoje dziedzictwo na Mazowszu.

Trzeba wam jednak wiedzieć także i to, że nie wszyscy będą zadowoleni z waszej i mojej decyzji. Jako kapłan i biskup płocki winienem zwrócić się do papieża o zgodę na porzucenie szat duchownych.

– To się zwróćcie.

– Ale to przecież potrwa. Długa i najeżona niebezpieczeństwami jest droga do Rzymu.

Papież może poza tym się nie zgodzić.

– To zróbmy tak, żeby się zgodził. – Jak?

– Mówicie, że może nie zezwolić na wasz ślub? Tedy weźcie najpierw ślub, a dopiero potem napiszemy do papieża. Wtedy chyba się zgodzi.

Henryk uśmiechnął się zadowolony.

– O, tak! Wtedy zgodzi się na pewno.

– Bardzo dobrze. Tylko kto udzieliłby ślubu? Mają chyba jakiego księdza nasi goście krzyżaccy...

– Może i mają. Ale ja mam własnego księdza, kniaziu. Jeśli pozwolicie, wolę, żeby to on związał mnie z waszą siostrą.

Kiedy spotkali się w komnacie po raz pierwszy sam na sam, Henryk był tak onieśmielony, że początkowo nie mógł wypowiedzieć słowa. Bo cóż to za niewiasta! Wysoka, smukła, o oczach pełnych łagodnego światła, o ustach skorych do uśmiechu.

Henryk pokłonił się przed kniaziówną, ta zapłoniła się nagle i skromnie opuściła oczy.

Wiedziała już wszystko i z drżeniem serca czekała, co powie pan Henryk. Był taki piękny, a i księstwo jego podobno bogate. Ryngałła miała dwadzieścia lat, a niewiasty w jej wieku zwykle bywały już matkami. I jej było spieszno.

– Cieszę się, że widzę was w dobrym zdrowiu – zaczął po chwili milczenia książę Henryk. – Wierzajcie mi, że bardzo się zmartwiłem, gdy mi doniesiono, że czujecie się niezdrowa.

– To była lekka i krótka choroba – odpowiedziała cicho. – Teraz czuję się znacznie lepiej.

Zimno mnie trzęsło, ale bardzo pomogło owo sobolowe futro, które zechcieliście mi ofiarować...

– Cieszę się, że wam lepiej – powtórzył Henryk i znowu zapadła między nimi cisza.

Książę, choć zwykle odważny wobec kobiet, obyty i pozbawiony zahamowań, w obecności kniaziówny wydawał się nieśmiały i niezwykle skromny. Ściskał lewą ręką rękę prawą, zakładał je za plecy, to znowu za pas.

Postanowiła mu pomóc.

– Jest w tej chorobie i dobra rzecz – spojrzała na niego zachęcająco. – Na razie nie pojechałam do mojego mieszkania, które przecież jest więzieniem.

– Bardzo mnie to ucieszyło – zapewnił.

– Moi opiekunowie gniewali się, kiedy im powiedziałam, że nie czuję się zdolna do podróży. Na szczęście nie upierali się przy tym. Już ze dwa lata wędruję pomiędzy ich zamkami a dobrami mojego brata. Tu mi pozostawać, wśród swoich, a nie między tamtymi ludźmi, którzy traktują mnie ze sztucznym szacunkiem, ale jednak mało serdecznie i bywa, że wrogo. Bardzo jestem wdzięczna mojemu szlachetnemu bratu, że pozwolił mi zostać przy sobie nieco dłużej.

Przerwała, a on nic nie powiedział.

– Mówił mój brat, że to wy podsunęliście mu ten pomysł – ciągnęła dalej, ale i tym razem nie podjął najważniejszego wątku.

– Ja? A tak, rzeczywiście, powiedziałem tak kniaziowi Witoldowi – zgodził się.

– A czemu tak mówiliście?

– Bo było mi was żal – wydukał po chwili milczenia. – Kiedy zobaczyłem was w otoczeniu owych obcych rycerzy, od razu domyśliłem się, że nie możecie być szczęśliwa. Więc poprosiłem kniazia, żeby was przy sobie zatrzymał jak najdłużej.

Ryngałła spodziewała się, że powie więcej, ale ciągle był onieśmielony.

– Mój brat powiadał mi także, że wy... – zawiesiła głos.

Spłoszony, że zacznie mówić o najważniejszej sprawie, uciekł wzrokiem, a prawie że uciekł i sam.

– Prosiliście, żeby mnie zatrzymał? – upewniła się.

– Prosiłem.

– Ale czemu?

– Bo nie chciałem, byście byli nieszczęśliwa.

– Ale będę musiała tam wrócić, prawda? Więc im dłużej będę teraz tutaj, na wolności, tym trudniej będzie mi tam, w niewoli.

Teraz dopiero nabrał odwagi.

– Nie – zaprzeczył. – Nie wrócicie do niewoli.

– Nie wrócę?

– Nie wrócicie, bo ja, bo my... bo ja... Opuściła głowę i nie patrzyła na niego, dopowiadając szeptem:

– Bo poślubicie mnie, panie? Henryk głośno przełknął ślinę.

– Tak zamierzałem. Prawda to, rozmawiałem z waszym bratem. Ale nie wiedziałem, czy wy... czy wy... no wiecie przecież!

– Czy się zgodzę?

– Nie wiedziałem, czy się zgodzicie;. , i nadal nie wiem.

– Tak.

– Czemu mówicie tak, czy to znaczy, że się zgadzacie?

– Tak, panie.

– Zostaniecie moją żoną?

– Zostanę.

– I to już? Dzisiaj albo jutro? Tak szybko, jak to tylko będzie możliwe?

– Jeśli tylko nie każecie mi wracać do Krzyżaków.

Stracił nagle dotychczasową nieśmiałość, wróciła mu zwykła pewność siebie i obycie.

Zerwał się, podskoczył, chwycił jej dłonie i przycisnął do ust.

– Oczywiście, że nie każę wam wracać – zapewniał. – Jako moja żona będziecie korzystać z wszelkich praw i ochrony.

Patrzyła zadowolona, uśmiechnięta, oczekująca.

– Panie Henryku.

– Tak, pani? – zapytał, nie przestając pokrywać jej dłoni pocałunkami.

– Dlaczego chcecie mnie poślubić? Czy tylko dlatego, żeby mnie wyrwać z rąk opiekunów?

– Nie tylko – zapewnił.

– Więc dlaczego?

– Bo was miłuję od pierwszego wejrzenia. Bo chcę, byście byli przy mnie i ze mną. Bo chcę dać wam pomoc i obronę. Czy jest potrzebny jeszcze jakiś inny powód?

– Więc nie z litości nad uwięzioną kniaziówną?

– Z litości? – teraz dopiero dotarło do niego takie podejrzenie. – Boże, więc myśleliście, że mogłem być powodowany litością i współczuciem?

– A nie byliście? Nie jesteście?

– W małej tylko części, pani. W tej największej powoduje mną miłość. Prawdziwe kochanie, jakiego nie zaznałem nigdy dotąd.

– Panie Henryku...

– Tak, pani?

– To weźmiecie mnie w ramiona.

Ksiądz, do którego biskup Henryk zwrócił się chwilę później z prośbą o udzielenie sakramentu, aż się zachłysnął od nowiny.

– Mam udzielić ślubu? – gorączkował się. – Komu, dostojny książę?

– Mnie, mój kochany. Mnie i Ryngałłe, siostrze kniazia Witolda.

Ksiądz przeżegnał się z przestrachem.

– W imię Ojca i Syna! – zawołał przestraszony. – Mam udzielić ślubu biskupowi? Toż to czyste kpiny!

Henryk, nie podnosząc się ze swojego miejsca, wymierzył duchownemu siarczysty policzek.

– Zapamiętaj sobie! – powiedział groźnie. – Zapamiętaj sobie, głupcze, że ze mną nigdy nie ma żartów. Zapamiętaj, jeśli nie chcesz stracić nie tylko posady, ale i głowy.

– Chciałem tylko powiedzieć, że przecież sakramenty... – próbował niezręcznie bronić się ksiądz.

– Więc jak będzie? Dasz ślub czy mam szukać kogo innego?

Ksiądz ukłonił się nisko. Policzek palił go niemiłosiernie, ale dokładnie wiedział, jak powinien postępować.

– Możecie na mnie liczyć, książę.

Kniaź Witold ucieszył się, kiedy pan Henryk przedstawił mu swoją rozmowę z kniaziówną Ryngałłą.

– Obiecałem, że nie będę jej przymuszał – przyznał się. – Ale choć układy ważna rzecz, ważniejsze, żeby była zadowolona. Skoro zaś jest, na wieczór niechaj szykują weselną ucztę.

– A co zrobimy z waszymi gośćmi w białych płaszczach? – zaniepokoił się książę Henryk.

– Będą mocno niezadowoleni.

Witold zmarszczył brwi.

– Być może – zgodził się. – Ale sam zaproszę ich na ślub i wesele. Biada im, jeśli okażą niezadowolenie. Są tylko sługami swojego mistrza, ja zaś księciem tego kraju i nikt nie śmie mi odmówić.

I tak się stało.

Gdy posłaniec zawiadomił wysłanników Zakonu, że za chwilę przybędzie książę Witold, spodziewali się, że przyjdzie, by powiedzieć, kiedy będą mogli zabrać ze sobą zakładniczkę. Zamiast tego usłyszeli coś, co wprawiło ich w osłupienie.

– Jakże to? – zapytał pan de Jastrow. – Na ślub siostry nas zapraszacie, skoro jest ona naszym zakładnikiem?

Witold dał ręką znać, że nie chce sprzeciwu.

– Panie de Jastrow – powiedział łagodnie. – Słyszeliście moje słowa. Uprzejme słowa, w których was zapraszałem. Postąpicie, jak wam nakazuje sumienie i rycerska godność. I chyba nie muszę przypominać, czyja tu panuje wola.

– Ale nasz mistrz...

Witold groźnie zmarszczył brwi.

– Nie wypowiadaj się w imieniu swojego mistrza, człowieku, jeśli nie zostałeś do tego upoważniony – zauważył szorstko.

I skinął ręką, aby natychmiast odeszli.

Ukłonami podziękowali za zaproszenie. Wychodzili już, gdy pan de Jastrow odwrócił się i zdobywszy na odwagę, zadał jednak to pytanie.

– Wybaczcie, wielki kniaziu. Jesteśmy wdzięczni za wasze uprzejme zaproszenie i nie omieszkamy z niego skorzystać. Ale zapomnieliście powiedzieć, za kogo wychodzi wasza siostra...

– Zapomniałem? – udał zdziwienie książę Witold. – Może i zapomniałem. Ale dzięki temu będziecie mieli niespodziankę. Zatem do wieczora, pobożni bracia.

Zaślubiny i rozstania

Przygotowaniami do ślubu i wesela zajęta była służba księcia Witolda, choć i ona nie wiedziała do końca, dlaczego przygotowania te mają taki szeroki charakter. Uczta była rzeczą zwyczajną i aż do ostatniej chwili nie było wiadomo, jakie wydarzenie ma stanowić najważniejszy moment biesiady.

Służba jednak wie więcej, niż się to wydaje, i szybko odkryła prawdziwą przyczynę przygotowań, a cały zamek zahuczał od plotek. Ucztę miał poprzedzić ślub siostry kniazia z księciem Henrykiem, biskupem płockim. Nowiną najmniej byli zdziwieni bojarzy litewscy, nawykli do tego, że kniaź Witold często i gęsto zmienia zdanie i jest jak piskorz, trudno go złapać i trudno utrzymać, bo wyślizguje się z ręki.

Plotki dotarły i do dostojników krzyżackich. Pan de Jastrow targał brodę z rozpaczy. Co powie wielki mistrz, co powie kapituła na jego zachowanie? Jak mógł dopuścić do czegoś równie strasznego?! Jak mógł nie upilnować zakładniczki i dopuścić do tego, żeby wymknęła się mu z rąk? Przecież nie stanie przeciw kniaziowi Witoldowi, który podszedł go tak sprytnie.

Najbardziej zdumiona nowinami była Odina córka Ostasza.

O planach biskupa Henryka usłyszała od litewskiej i ruskiej służby, a w wieści, jakie do niej dotarły, początkowo nie mogła uwierzyć.

– Żeni się? – zapytała. – Jak to się żeni? Przecież to biskup.

Stara kucharka popatrzyła na dziewczynę z politowaniem.

– A cóż w tym dziwnego? Mało to księży zrzuca duchowne szaty na widok ślicznej niewiasty? A Ryngałła jest piękną dziewczyną i z dobrego rodu. On młody i ona młoda.

Ona kniaziówna, on książę. Co w tym takiego dziwnego?

– Ale to biskup – dziwiła się Odina. – Jakże on wróci do siebie, do Płocka z żoną?

– Wcale nie zamierza wracać do Płocka – powiedziała służąca. – Przestanie być biskupem, więc nie ma czego szukać w tym całym Płocku. Teraz osiądzie jak wielki pan w jakimś dworze i tyle.

– To nie wróci do Płocka?

– Ogłuchłaś? Przecież mówię, że nie wróci.

– To dokąd pojedzie?

– Do Suraża czy gdzie tam. Służąca zauważyła spiętą twarz Odiny.

– A ty czemu taka jesteś ciekawa? Ciebie przecież o zdanie pytał nie będzie.

– Ale to biskup – upierała się Odina.

– A ta swoje! – śmiała się kucharka. – Co to, boisz się, że znalazł sobie inny obiekt westchnień i na ciebie teraz patrzeć nie będzie?!

Wiadomości te powtarzały się i wkrótce Odina wiedziała już, że nie przywidziało się jej, nie śniło, a była to najprawdziwsza prawda. Książę Henryk żenił się. I to już teraz, bez zwłoki. Porzucał nie tylko sukienkę duchowną, ale i całe swoje dotychczasowe życie. A to znaczyło przecież, że nie wróci do Płocka, osiądzie gdzieś z żoną, zapomni o swoim dawnym życiu i o tych wszystkich, którzy go otaczali. Zapomni także o Odinie.

Jak to możliwe? Co z nią teraz będzie? Miałaby wrócić do Płocka? Ale co będzie tam robić bez niego? Nie widzieć go, nie słyszeć? Toż to koniec życia! Tak niedawno, dopiero co, wydawało się, że piękniej już być nie może. Przecież dopiero co Odina śpiewała z radości.

– Pomasuj mi stopy – polecił książę Henryk.

Ileż radości przeżyła tego wieczora!

Następnego dnia nie mogła opędzić się od żartów i przymówek, jakie ją spotykały, a nie bardzo wiedziała, dlaczego tak się dzieje. Z czterech niewiast towarzyszących księciu Henrykowi każda miała przydzielone ścisłe zadania i wydawało się, że w żaden sposób nie wchodzą sobie w drogę. Ale wchodziły, tylko Odina nic o tym nie wiedziała, bo Odina była zapatrzona w księcia, mniej się interesując tymi wszystkimi ludźmi, jacy go otaczali.

Teraz dopiero zaczęła się zastanawiać i teraz dopiero dostrzegła to, co cały czas miała przed oczami, a czego po prostu do tej pory nie widziała.

Każda z niewiast w orszaku księcia Henryka miała jakieś własne spodziewania, interesy i korzyści. Trzy pierwsze szybko nauczyły się żyć z tym w taki sposób, aby nie wchodzić sobie w paradę, ale gdy pojawiła się Odina, nagle zjednoczyły się przeciw mej, przeczuwając, że może stanowić zagrożenie dla nich wszystkich.

Już następnego dnia zauważyły, jak książę popatruje za krzątającą się Odiną, a gdy kazał jej przyjść wieczorem, zrozumiały to po swojemu. Naskoczyły na Odinę i niewiele brakowało, aby stłukły ją porządnie, może nawet poraniły.

– Pilnuj swojego miejsca!

– Jesteś sługą od najgorszych robót!

– Widzicie ją, wydaje się jej, że chwyciła księżyc!

– A jak to głowę podnosi, że wielki pan zwrócił na nią uwagę!

– Zwrócił, co nie znaczy, że ona może wchodzić na nasze miejsce!

Odina nie rozumiała tych pretensji i poprosiła jedną z kobiet o wyjaśnienie. Ta spojrzała na pytającą z mieszaniną zdumienia i oburzenia.

– Jeszcze pytasz? A kto robi słodkie oczy i uśmieszki? A kto zdjął czepek i rozpuścił włosy jak jaka...

– Książę kazał mi nie nosić czepka – tłumaczyła się Odina.

– A pewnie! – śmiała się niewiasta. – Pewnie, że ci kazał. Najpierw zdjąć czepek, a potem wszystko inne. I ty się pytasz, czemu inni patrzą na ciebie wrogo? Chyba, że głupia jesteś! A niby za co ci dał kwartnika, co? Tylko za twoje piękne włosy? Musiałybyśmy wszystkie być skończenie głupie, żeby w to uwierzyć. A to ty jesteś głupia, jeżeli myślisz, że uwierzymy.

Odina nie była głupia, może tylko niedoświadczona. Najpierw wychowana w klasztorze, potem na dworze książęcym, lecz skromnym, ubogim prawie, gdzie omal nigdy nie widywała świata, mało też o tym świecie wiedziała. Zbyt mało.

Ale uczyła się szybko, bardzo szybko. Jej przewodnikiem został książę Henryk.

– Bardzo dobrze zrobiłaś mi wczoraj – pochwalił. – Chciałbym, żebyś to powtórzyła.

Zostało to powiedziane w obecności wielu ludzi. Odina zaczerwieniła się. Oni myśleli, że ze wstydu, a ona płonęła rumieńcem z przejęcia i radości. Książę wezwał ją, będzie znowu blisko niego. Może nawet znowu dotknie jej włosów swoją piękną, gładką, lekką ręką...

Odina nie mogła doczekać się wieczora. Ale niewiasty z orszaku, wiedzące dobrze, co się święci, nie zamierzały rezygnować.

– Ani się waż! – usłyszała Odina. – Bo ci oczy wydrapiemy!

– To nie moja wola – próbowała się tłumaczyć. – Postępuję wedle rozkazów księcia.

– Już ty dobrze wiesz, o czym mówię! – zagroziła jedna z kobiet. – Pilnuj swoich spraw i żebyś się nawet nie zbliżała!

Odina odeszła, przestraszona, że zostanie odsunięta daleko od księcia, ale zazdrosne służące mocno przeliczyły się w swoich zakusach. Wieczorem biskup powtórzył przy wszystkich, żeby Odina przyszła do jego namiotu.

W czasie drogi, która nie wiadomo dokąd wiodła, a trwała dwa tygodnie kilka nocy spędzili poza ludzkimi siedzibami, właśnie owych pięć ostatnich nocy. I każdej z nich Odina chodziła do książęcego namiotu.

Przez tych pięć dni chodziła jak błędna i nie myślała wcale o tym, że droga któregoś dnia się zakończy. Kto by myślał o czymś takim, kiedy książę Henryk jest tuż, kiedy patrzy za nią co dnia, a potem woła na noc. Mogła tylko myśleć, że to nigdy się nie skończy i że zawsze będzie taka szczęśliwa.

Kiedy przy wszystkich powiedział, żeby przyszła wymasować mu stopy, wszyscy uśmiechali się porozumiewawczo, bo wszyscy wiedzieli, o co chodzi. Ona się tylko domyślała, ale nie było w niej ani trochę strachu czy obawy. Woła mnie, więc idę – myślała. A wszyscy inni mi zazdroszczą. Po prostu zazdroszczą. Dlatego inne kobiety gotowe są rzucić się z pięściami.

Upierała się przy rozpuszczonych włosach, właśnie dlatego, że książę tak sobie życzył i dlatego, że innym się to nie podobało. Ale gdy poszła do namiotu, z bijącym mocno sercem, bała się, że w ostatniej chwili coś się stanie, ktoś przyjdzie, odpędzi ją, zawróci, skieruje gdzie indziej. Czepek niosła w ręku.

Henryk leżał na posłaniu, ubrany tylko w lekką jedwabną szatę, purpurową jak przystało na księcia. Podniósł się na łokciu, gdy weszła i usiadł.

– A widzisz – powiedział. – Mówiłem ci, że nie trzeba nosić czepka. Z rozpuszczonymi włosami znacznie bardziej ci do twarzy.

Ukłoniła się w progu, schowała czepek do lewego rękawa i podeszła nieśmiało. Cały dzień obmyślała, jak postąpi, co będzie robiła i jak, żeby był zadowolony. Podeszła więc i od razu przysiadła przed nim na piętach. Wyciągnęła dłonie, żeby ująć jego stopy, bo przecież takie wyraził życzenie.

Tej nocy została przy księciu znacznie dłużej, do samego świtu. A rano była oszołomiona, zaskoczona, radosna. I to oszołomienie trwało przez pięć kolejnych dni.

Każdej nocy przeżywała największe szczęście i największe uniesienie, i nie przeszkadzało jej, że w dzień książę prawie jej nie dostrzega, zajęty swoimi, zapewne bardzo ważnymi, sprawami. A wieczorem biegła do jego namiotu.

– Czemu milczysz, moje dziecko? – pytał. – Słyszałem pewnie wszystkiego dziesięć twoich słów.

– To z wielkiego szczęścia – odpowiedziała.

A teraz nagle wszystko się zmieniło. Książę Henryk pojechał pod Kowno, w Ritterswerder zobaczył kniaziównę Annę Ryngałłę, porzucił plany zostania biskupem i natychmiast chce się żenić.

– Ale przecież nie z miłości – myślała Odina. – Przecież nie z miłości.

Pan de Jastrow niewiele zapamiętał z późniejszych uroczystości, bo pan de Jastrow martwił się, wykrzywiony, obolały, szukając w głowie ratunku i argumentów, jakimi mógłby przemówić do wielkiego mistrza. Nie smakowały mu więc potrawy, nie cieszyły rozrywki.

Zachowanie dostojnika krzyżackiego zaciekawiło Witolda, bo kniaź cały czas uważnie go obserwował i cieszył się w duchu z kłopotów, jakich mu przysporzył.

– Czyście niezdrowi? – zapytał szeptem, pochylając się ku niemu przez stół.

De Jastrow drgnął.

– Niezdrowy? Nie, kniaziu. Dziękuję wam za troskę, ale ze mną jest wszystko w porządku.

– Na pewno, panie? Siedzicie niczym sowa na drągu i tylko oczami wodzicie wokoło, a nie odzywacie się wcale. Gotów jestem pomyśleć, że nie w smak wam okazja, z jakiej się tu zgromadziliśmy. Nieradziście z tego, że wydaję siostrę za mąż?

Pytanie było zadane wprost i trzeba było znaleźć na nie jakąś odpowiedź. De Jastrow widział naprzeciw zadowolone miny księcia Henryka, litewskich bojarów, Ryngałły, panów mazowieckich. On sam chyba tylko jeden obnosił na twarzy powagę i smętek, mało przystające do okoliczności.

– Nie – powiedział. – Mylicie się, wielki kniaziu. Raduję się z wami, samo dobro wyniknie z tego małżeństwa. Zakon uzyska na Mazowszu sojusznika. Przecież książęta Janusz i Ziemowit wypłacą panu Henrykowi jego część po ojcu.

– Na pewno – potwierdził Witold. – Więc jeśli o tym wiecie, czemu frasujecie się, panie?

– Bo chyba rzeczywiście jestem trochę niezdrów – przyznał dostojnik, nie znalazłszy innego tłumaczenia. – Jeśli pozwolicie, pójdę do siebie i nieco odpocznę.

– Wyglądacie nietęgo – zgodził się Witold. – Idźcie i odpocznijcie, ale potem wróćcie do nas, bo jakże świętować bez tak ważnego i dostojnego gościa, który tu przecież reprezentuje cały Zakon.

– Dziękuję, szlachetny kniaziu. To chyba dobry pomysł.

– Idźcie zatem, a ja poślę wam mojego medyka. De Jastrow zatrzymał się gwałtownie.

– Nie! – zawołał szybko, prawie krzycząc, a widząc, że Witold patrzy na niego podejrzliwie i ze zdziwieniem, niezręcznie zaczął się tłumaczyć. – Aż tak bardzo nie czuję się chory, żeby kłopotać kogokolwiek. Poleżę tylko i nieco odpocznę.

Nie mógł przecież się przyznać, że podejrzewał Witolda o najgorsze. Nawet i o to, że ten gotów był podać mu truciznę w lekarstwie.

Kiedy zaś znalazł się w przydzielonej sobie komnacie klął, ciskał przedmiotami, kopał łoże ze złości i własnej bezsilności.

– Co za lis! – warczał. – Co za przechera! Tak mnie podejść! Koniec mojej kariery w Zakonie. Ześlą mnie gdzieś do puszczy, żebym chłopów pilnował, czy płacą podatki za mielno i tyle.

Koniec mojej kariery! Wyjął mi zakładniczkę z rąk niczym pisklę z gniazda. Nie zabiorę kniaziówny ze sobą, skoro wydał ją za księcia mazowieckiego, bo dałbym Mazowszanom powód do wystąpienia przeciw mistrzowi. Co za lis!

Odina rozpaczała.

Płakała, siedząc w kącie, bo nic nie przychodziło jej do głowy. Nie było żadnego sposobu, żeby zatrzymać pana Henryka. Pojedzie gdzieś daleko, zostawiając wszystkich. Przecież nie można zmusić księcia, żeby wziął ją ze sobą.

Nagle przestała płakać i podniosła głowę. Oczywiście, że tak. Przecież książę będzie potrzebował służby. Więcej nawet niż do tej pory. I służby będzie potrzebowała jego żona.

Więc jednak nie wszystko jest jeszcze stracone!

– Gotowe, szlachetny panie! Nawet nie widać straty.

Głos pachołka przerwał drzemkę panu de Jastrow. Otworzył oczy i podniósł głowę, wspierając ją na łokciu, Zaszeleściły grochowiny, wypełniające posłanie, a de Jastrow skrzywił się. Co za piekielna służba! Kniaź Witold, chociaż udawał przed dostojnikiem Zakonu przyjaźń i szacunek, nawet porządnej komnaty nie kazał mu przydzielić i godził się, żeby ten mieszkał niczym sługa.

Zza ścian dobiegały hałasy zabawy. Słychać było muzykę, walenie dłońmi po stołach, wrzaski. Weselna uczta trwała w najlepsze.

– Jeszcze nie skończyli? – zapytał de Jastrow, palcami przecierając piekące oczy.

– A skąd! Będą się bawić do upadłego. Pachołek podniósł w górę rękę, w której trzymał białą tunikę pana z namalowanym wielkim czarnym krzyżem. – Naprawiłem, szlachetny panie.

De Jastrow wykrzywił wargi. Musiał tu siedzieć jako gość, robić dobrą minę do tych pogańskich obyczajów i znosić nieprzyjazne spojrzenia.

– Do upadłego? To znaczy jak długo jeszcze będę musiał słuchać tych dzikich wrzasków?

– Podobno najmniej trzy dni, a mówią, że i tydzień.

– Były jakie nowe wieści?

– Nie, szlachetny panie. Jeszcze za wcześnie. Przecież dopiero wczoraj wyjechał posłaniec.

Nie wróci wcześniej jak za dwa, trzy dni.

– Tak, wiem – potwierdził de Jastrow.

Wstał, wziął z rąk pachołka tunikę i założył ją na siebie. Rzeczywiście, pachołek zrobił co mógł, zszywając rozdarcie w tak umiejętny sposób, że prawie nie było widać szwu. To wczoraj, po rozmowie z kniaziem Witoldem się stało. Kiedy wstawał od stołu, usłyszał jak za plecami trzeszczy pruty materiał. To jeden z pijanych bojarów nadepnął brudnym buciorem na kraj tuniki, a gdy rycerz wstał, materiał rozerwał się na długość dwóch dłoni.

De Jastrow mógłby przysiąść, że Litwin zrobił to naumyślnie, żeby go upokorzyć, potem zaś tylko udawał pijanego. Krzyżak zacisnął wargi i musiał przyjąć zniewagę w milczeniu, przecież nie będzie się bił z pijanym ani też skarżył kniaziowi z tak błahego powodu.

Mógł w końcu opuścić stół wcześniej, nie czekać, aż ta pogańska dzicz upije się do tego stopnia, że zacznie strącać kubki i padać bez czucia, albo jak ten wielki, którego nazywano Niedźwiedź, łazić po stole niczym prawdziwe zwierzę.

Pachołek uśmiechnął się zadowolony, że jego praca została dobrze oceniona. – Długo tu zostaniemy, szlachetny panie? – zapytał. De Jastrow zmarszczył brwi.

– A ty co? Spieszysz się?

– Nie, szlachetny panie. Tak tylko pytam. Słyszałem, jak powiadali, że zaraz po weselu książę Henryk z kniaziówną Ryngałłą wyjeżdżają, więc odważyłem się was zapytać, kiedy i my ruszymy do siebie. Przedłużył się pobyt w tym pogańskim, jak sami mówicie, towarzystwie i rad bym być już znowu między swoimi.

– Będziesz tu tak długo, jak ci karzę! – powiedział de Jastrow surowo. – Twoje zadanie służyć Zakonowi tam, gdzie cię pośle albo postawi. Ty masz nie pytać, ty masz wykonywać rozkazy.

– Słucham, wasza dostojność. Tak tylko zapytałem.

De Jastrow nastawił ucha, bo nagle zapadła cisza za ścianą. – Co to? – zapytał zaniepokojony. – Czemu tak raptem ucichli?

Ale zaraz wrzask i krzyki podniosły się znowu i de Jastrow zaczął krążyć po izbie. Czuł ucisk w skroniach, zanosiło się na burzę i rycerz marzył, aby wreszcie spadł deszcz i nieco oczyścił atmosferę.

– Kto mówił, że wyjeżdżają zaraz? – zapytał pachołka. – Że książę Henryk wyjeżdża ze swoją żoną?

– To nie wiecie? – zdziwił się pachołek, ale natychmiast przestał się dziwić, zbesztany surowym spojrzeniem rycerza. – Tak powiadali w kuchni. Poszedłem, żeby co na śniadanie przynieść, gdybyście nie zamierzali wstawać, i słyszałem.

– Co słyszałeś?

– E, takie tam. Tyle co służba mówiła. Że książę Henryk ma ruszyć w drogę od razu po zakończeniu uczty. Więc jeśli on odjedzie, my chyba też będziemy mogli wrócić do siebie...

De Jastrow myślał gorączkowo. Jak zatrzymać księcia? Jak zatrzymać Ryngałłę? Jak w ogóle zrobić cokolwiek, co będzie mógł potem przedstawić wielkiemu mistrzowi jako usprawiedliwienie? Był zrozpaczony.

– Cóż jeszcze mówili w owej kuchni?

– Ważnego nic więcej. Tylko ochmistrzyni śmiała się z dziewki, co to jest wlubiona w księcia i teraz się martwi, że on odjedzie.

Coś błysnęło przed oczami pana de Jastrow. Nie wiedział co, ale czuł, że światło nadziei, choć pokazało się na krótko niczym błyskawica, nie zaświeciło na próżno.

– Śmiali się z dziewki? – zapytał.

– Ano tak – pachołek, zajęty czyszczeniem garderoby rycerza, nie podniósł nawet głowy.

Pan de Jastrow często wypytywał o takie rzeczy i chłopak, choć dziwił się zainteresowaniu rycerza życiem zwykłych ludzi, posłusznie wysłuchiwał plotek i gadek wszędzie, gdzie tylko przebywali.

– To jedna z tych niewiast, co to przyjechały z księciem – wyjaśnił. – Niby to służące, choć rozmaicie o tym mówią. On młody, piękny pan i książę, a choć biskup, ma łaskawe oko na niewiasty. Sami przecież opowiadaliście...

– Wiem, co opowiadałem – przerwał de Jastrow. – Mów co słyszałeś w kuchni, a nie ode mnie.

– Tak, panie. Była tam akurat jedna z tych niewiast. Taka drobna, jasna, nawet ładna, to nawet i nie dziw, że książę choć biskup... No więc była tam akurat i słyszałem, jak się martwiła, że książę ożeniwszy się, pojedzie gdzie indziej, a ona będzie musiała wrócić do Płocka.

– Myślisz, że jest zakochana w księciu? – Tak, panie. Ochmistrzyni drwiła sobie z niej, że jest głupia, jeśli myślała, że książę weźmie ją ze sobą, skoro ożenił się z kniaziówną. Bo po prawdzie, to nie jest mądre takie spodziewanie...

Światełko znowu zamigotało przed oczami pana de Jastrow. Przysiadł na ławie.

– Nie przyjrzałem się dokładnie tym niewiastom – powiedział. – Trzy ich było czy cztery...

– Cztery. Ta jedna to Odina. Służąca i jak mówiłem chyba też pana biskupa miłośnica. Ale na pewno nie powiem, to tylko takie domysły...

Pan de Jastrow powrócił na ucztę, która po kilku godzinach odpoczynku rozpoczęła się od nowa. Nie było tylko państwa młodych, bo ci oddalili się do swojej komnaty. Druga część uczty odbywała się ciszej i spokojniej, wielu biesiadników cierpiało jeszcze po pijanej nocy i dopiero zaczynało ruszać do nowego starcia z kielichami.

Kniaź Witold, który nigdy nie pił wina ani nawet piwa i zawsze zachowywał trzeźwą głowę, siedział jak poprzednio u szczytu stołu i na widok wchodzącego pana de Jastrow natychmiast skinął mu ręką, pokazując miejsce koło siebie.

– Cieszę się, że czujecie się lepiej – powiedział do Krzyżaka, kiedy ten usiadł.

– Dziękuję, kniaziu. Odpocząłem i rzeczywiście czuję się lepiej. Burza dopomogła mi dojść do siebie. Burza, a i wieści, jakie do mnie dotarły.

– Cóż takiego?

– Słyszałem, że po weselu młoda para wyrusza w drogę. Co zatem będzie z rękojmią, jakiej udzieliliście Zakonowi w osobie waszej siostry?

Witold prychnął.

– To was martwi? Niepotrzebnie. Dla Zakonu ja chyba jestem najlepszą rękojmią, prawda?

Ja zaś donikąd nie jadę. Co zaś do młodych, to chyba wam nie dziwno, choć jesteście bratem zakonnym, że jadą gdzieś w ustronie, aby nacieszyć się sobą.

– Ale nasze układy...

– Układy pozostają w mocy – nie pozwolił mu dokończyć Witold. – Nie mylcie układów z potrzebą młodych, aby być z sobą.

– I rzeczywiście pojadą do Suraża?

– To już wiecie dokąd? Nic się przed wami nie ukryje, zatem i wasz niepokój nie jest zasadny. Może tak być, że do Suraża.

– Tedy wasza siostra Ryngałła nie wróci pod naszą opiekę?

– Pan Henryk będzie się nią teraz opiekował, a wy możecie mieć w nim sojusznika. Czy nie tak mówiliśmy wczoraj? To chyba lepsze dla Zakonu.

Pan de Jastrow nie był o tym przekonany, ale nie mógł zaprzeczyć kniaziowi.

– Obawiam się jednak, że wielki mistrz nie będzie zadowolony.

– Już mówiłem, byście sobie tym nie kłopotali głowy. Kazałem posłać odpowiednie pismo do pana Wallenroda. Mam w końcu innych krewnych, których mogę dać wam w zastaw.

Zaraz po tym, jak dowiedziała się o planowanej uczcie weselnej, Odina pobiegła w kierunku komnat, zajmowanych przez księcia, ale tam jej nie dopuszczono, bo książę zajęty był przygotowaniami. Odina stała przed drzwiami, serce jej waliło, ból ściskał skronie. Boże, to kara! To straszna kara, więcej go nie zobaczyć, nie ujrzeć wcale!

A może jednak nie całkiem zapomniał? Może jednak pamięta i lada chwila zawezwie?

Każdego dnia, każdego wieczora czekała na wezwanie, a kiedy nie przychodziło, była rozczarowana i smutna, ale nie traciła nadziei. Wiedziała, że wezwanie któregoś dnia nadejdzie. Przecież tak całkiem nie mógł zapomnieć!

Po pomoc udała się najpierw do pana Gotfryda z Ogonowa, bo ten był najbardziej zaufanym księcia Henryka i zdawało się, że jego słowo znaczy najwięcej.

Wysłuchał Odinę nawet dość uważnie, kiedy zastąpiła mu drogę na dziedzińcu i prosiła gorąco o wstawiennictwo. Niby to dziwił się, ale nie za bardzo. Gotfryd, bywało, że pośredniczył w rozmaitych zabawach swojego pana, brał w nich udział, więc nic go już nie mogło zaskoczyć.

– Chcesz zostać przy księciu? No, nie wiem, czy będzie cię potrzebował. Ma przecież dość służby pani Anna.

– Więc co będzie ze mną? Wzruszył ramionami.

– Mnie nie pytaj. Pójdziesz, gdzie książę każe. Była tak przejęta i tak gotowa na wszystko, że odważyła się zapytać wprost. – A wy, panie, nie moglibyście przemówić za mną?

– Ja? – teraz zdziwił się naprawdę. – Głowę mi zawracasz, dziewczyno! Co mnie obchodzą twoje sprawy!

Spojrzał na Odinę, na jej niebieskie oczy, na włosy jasne, na twarz pociągłą i ładną, na tę sylwetkę i jednak się zatrzymał.

– Służba księcia czy jego żony nie moja sprawa – powiedział, niespodziewanie zwalniając tok mowy. – Nie moja, chociaż...

– Proszę was, szlachetny panie, byście za mną przemówili – błagalnie mówiła Odina. – Będę wam wdzięczna.

Gotfryd z Ogonowa podniósł rękę do wąsa.

– Doprawdy? O jakiej wdzięczności mówisz?

Domyśliła się od razu, do czego zmierza, i ogarnął ją gniew i oburzenie. Hardo uniosła głowę, wyprostowała się i pobiegła, a Gotfryd roześmiał się głośno. Potem spoważniał nagle i powiedział półgłosem do siebie:

– Patrzcie, jaka odważna! A nawet niczego sobie. Jakoś do tej pory nie zauważyłem tego.

Muszę zapytać księcia, co z nią zamierza zrobić. Jesień idzie i będę potrzebował niewieściego ciepełka...

Pilne posłanie brata de Jastrow dotarło do wielkiego mistrza Zakonu, kiedy ten bawił w Toruniu. Z listu Konrad Wallenrod łatwo obliczył, że książę Henryk Mazowiecki był już poślubiony Ryngałłe Annie, siostrze wielkiego kniazia Witolda.

– Psy i zdrajcy! – krzyczał Wallenrod. – Psy i zdrajcy! Oby ich pochłonęło piekło z całym ich przeklętym plemieniem! Oby się potopili w gnojówce! Oby skonali bez świętych sakramentów!

Miał na myśli obu książąt. Litewskiego Witolda, że choć zdany na łaskę Zakonu, robił co chciał, i mazowieckiego, który wystrychnął Zakon na dudka, bo udawał zniewieściałego bawidamka, a zapewne prowadził jakąś swoją grę. Inne meldunki mówiły niedwuznacznie, że biskup Henryk, zanim ruszył ku Litwie, przyjmował wysłanników polskiego króla.

W zamku Ritterswerder ani w okolicy nie było nikogo, kto z racji ślubu Anny Ryngałły nie zostałby ugoszczony albo nie otrzymał prezentu od wielkiego kniazia. Witold tryskał zadowoleniem, szczodrością i łaskami. Dawał upominki, darowywał kary, obiecywał nagrody. Po pierwszej nocy, którą jego siostra spędziła w ramionach męża, odbył z nią krótką rozmowę.

– Czy jesteś zadowolona, siostro?

Pani Ryngałła pocałowała brata w rękę.

– Zawsze będę wam wdzięczna, bracie, że wydaliście mnie za właściwego człowieka.

Następnie kniaź przywołał pana Henryka.

– I cóż? – zapytał. – Nie żałujecie, że przestaliście być pobożnym biskupem?

– Wolę być księciem – roześmiał się Henryk. Anna Ryngałła była piękniejsza jeszcze niż wczoraj, choć włosy schowane miała pod czepkiem, jako że nie godzi się mężatce nosić włosów rozpuszczonych. – Miła moja – szeptał Henryk. – Czy niewola, do jakiej trafiłaś, nie jest słodsza od tej, w jakiej dotąd przebywałaś?

– Miły mój – odpowiedziała szeptem. – Całe życie być w takiej niewoli to prawdziwe szczęście. Obyś tylko wymógł na moim bracie odpowiednią oprawę dla naszego życia.

Trzeciego dnia kniaź Witold udał się ze swoim nowym szwagrem na konną przejażdżkę.

– Żeby zobaczyć, jak zielona jest wiosna – wyjaśnił swoim bojarom i żadnego nie zabrał ze sobą.

Odjechali szmat drogi od zamku, nad rzekę, gdzie nie mogli być przez nikogo podsłuchani.

– A teraz – powiedział Witold. – Kiedy się poweseliliśmy i kiedy dałem wam znak swojej przyjaźni i kniaziowskiej łaski, wy powiedzcie, czego chce Jagiełło?

– Jagiełło?

– Przecież od niego przyjechaliście. Czegóż on chce?

– Pokoju, wielki kniaziu. Witold roześmiał się.

– Pewnie! Pewnie, że chce pokoju! Rozumiem, że chce pokoju. Ale co da w zamian?

– Prosi, byście zastanowili się nad swoim dalszym postępowaniem. On wierzy, że jesteście mądrym człowiekiem i podejmiecie właściwą decyzję.

Choć jest koronowanym królem, pierwszy wyciąga do was rękę.

– Mam się z nim pogodzić?

– Tak.

– I zdać na jego łaskę? Dopiero uwięził mojego stryjecznego brata, a swojego przyrodniego Andrzeja. Uwięził jak psa. Mnie też zamierza zamknąć w ciemnicy?

– Andrzej Garbaty nie chciał uznać w nim polskiego króla i wielkiego księcia Litwy. Wy, spodziewam się, jesteście mądrzejsi. Mam wam tak oto rzec w imieniu króla. Zrobię cię, bracie Witoldzie, księciem litewskim nad innymi książętami. Oddam ci ziemie po twoim ojcu, dam ci tyle władzy, ile nie miałeś jeszcze. I dam ci coś jeszcze, daleko cenniejszego.

Dam ci swoją przyjaźń. A moja przyjaźń wiele znaczy, bo to także mój miecz przeciw twoim wrogom.

Witold zamilkł. Po tylu krwawych walkach, pochodach, oblężeniach propozycja była niesłychana. Spodziewał się jej wprawdzie, czekał na nią, ale był zbyt dumny na to, żeby wystąpić pierwszy.

– Nie zwodzicie mnie? – zapytał podejrzliwie. – Jagiełło już nieraz obiecywał mi różności i niewiele z tego wynikało. Jakże mi teraz wierzyć?

– Wy też obiecywaliście różności i niewiele z tego wynikło. Jakże ma teraz wam wierzyć?

Witold roześmiał się.

– A jego ukochany Skirgajło? Czy nie podpisali traktatu, że Jagiełło da najmłodszemu bratu wszystko, o co ten poprosi? Z tym pijusem Skirgajłą nie pogodzę się nigdy, bo jest uparty jak... jak...

– Jak wy, kniaziu.

– Jak ja – zgodził się Witold. – Przecież nieraz zjeżdżaliśmy się dla uładzenia naszych spraw rodzinnych i Jagiełło zawsze przedkładał dobro brata nad moje. Teraz miałby postąpić inaczej?

– Panowie koronni zawsze woleli kogoś innego na Litwie niż Skirgajłę. Teraz król chce uczynić zadość ich pragnieniom. Da wam Jagiełło władzę zwierzchnią nad litewskimi książętami i swoją przyjaźń. Da wam możliwość odzyskania honoru, byście nie musieli posyłać swoich najbliższych jako zakładników, a w sojuszu z wami pognębi waszych nieprzyjaciół.

– Zwróci mi to, co się należy?

– Tak.

– Da mi Wilno i Troki?

– Tak.

– I Drohiczyn?

– Tak.

– I Żmudź?

– Tak.

– I zbrojnych przeciw Krzyżakom?

– Tak, jeśli będziecie wiernym sojusznikiem.

– Kto to zagwarantuje?

– On sam, król polski. Wystarczy byście porzucili Krzyżaków i odeszli. Pan Jaśko z Oleśnicy czeka na was w Wilnie i on was upewni w tym, co mówię. Natychmiast ustąpi jako wielkorządca Litwy i pomoże wam we wszystkim w imieniu króla.

Witold był oszołomiony, bo propozycja szła znacznie dalej, niż się spodziewał.

– I jest to prawda?

– Jak Bóg na niebie.

– Przysięgniecie?

– Na święty Krzyż, kniaziu, i na co chcecie.

– Na moją siostrę, a waszą żonę?

– Na jej głowę.

Witold roześmiał się i uderzył pięścią w kolano.

– Zaiste, w dobry czas przyjechaliście mnie odwiedzić, szwagrze.

Dosiadł konia i skinął na Henryka. – Wracajmy, bo stoły znowu nakryte, a coś czuję się głodny. Rozbudziliście we mnie apetyty, szwagrze.

– Zatem jaka będzie wasza odpowiedź, kniaziu? Witold roześmiał się głośno.

– Będzie właściwa, mój szwagrze – zapewnił. – Będzie właściwa.

Pod koniec trzeciego tygodnia pobytu księcia Henryka w Ritterswerder rozpoczęto przygotowania do drogi. Książęca para miała jechać wielkim orszakiem do swojego nowego domu. Trzeba było przygotować ludzi, zwierzęta, sprzęty, szaty, pomyśleć o tysiącu spraw. Sam Witold, jego przyboczni i komornicy byli bardzo zajęci.

Kniaź wyznaczył siostrze gród Suraż nad Narwią, póki jej mąż nie załatwi ze swoimi braćmi podziału Mazowsza. Mały gród, gdzie młodej parze winno być zacisznie i słodko.

Ryngałła uśmiechała się, nuciła piosenki, zadowolona i radosna.

Uśmiechał się też książę Henryk, tak zajęty moszczeniem gniazdka dla swojej ukochanej, że nie miał jeszcze czasu napisać do papieża, aby go zwolnił z płockiego biskupstwa.

Swój książęcy orszak biskup Henryk rozpuścił, dając każdemu wolną rękę, więc rozbiegli się jego ludzie, choć część prosiła, żeby ich od siebie nie odprawiał, bo chcą mu służyć nadal. Przyjął ich z radością, ale kazał odesłać niewiasty, podobno za podpowiedzią żony, która nie chciała, aby kręciły się wokoło niego.

Została tylko Odina córka Ostasza.

Długą chwilę spędziła na kolanach w kaplicy, dziękując Bogu za tak wielką łaskę.

Zawdzięczała ją dwóm sprawom. Po pierwsze, tak bardzo zależało jej na pozostaniu, że wszystkimi siłami i sposobami starała się wykazać swoją niezbędność i potrzebę. Była bardzo pracowita i w każdej chwili gotowa usłużyć księżnej Annie. Nie tyle księciu Henrykowi, ale właśnie jego żonie, bo jak słusznie podejrzewała, do księżnej należała ostateczna decyzja co do doboru służby. Mało spała, gotowa na każde skinienie i w każdej chwili chętna wyprzedzać nawet życzenia swojej nowej pani. Kniaziówna Ryngałła nie mogła nie zauważyć jej przydatności. Początkowo nieco się krzywiła na obecność dawnej służącej u boku męża, ale jej stara piastunka, Żeltyne, która była z nią w krzyżackiej gościnie, przekonała ją ostatecznie.

– To pracowita dziewczyna. A że wychowana w klasztorze, będziecie mieli z niej pożytek, bo będzie umiała wyjaśnić wam wiele ze spraw wiary.

Należność za te słowa spoczywała już bezpiecznie w podróżnej skrzyni starej służebnej.

To brat de Jastrow zadbał o to, aby piastunka Żeltyne znalazła argumenty za pozostawieniem Odiny przy księstwie, niby dla swojej pomocy.

– Zgoda – powiedziała Ryngałła.

Pan de Jastrow cierpiał. Uniósł się honorem i nadal odmawiał zasiadania przy jednym stole z poganami i schizmatykami, czekając niecierpliwie na polecenia swojego wielkiego mistrza i kosym okiem spoglądając na przygotowania do wyjazdu niedawnego biskupa i jego żony.

Wreszcie nadszedł list od wielkiego mistrza Wallenroda, w którym nakazywał on surowo nie spuszczać oka ani z dawnej zakładniczki, ani też z samego księcia Henryka. Brat de Jastrow wiedział, co znaczy takie żądanie i całymi dniami przemyśliwał, jak wybrnąć z trudnej sytuacji. Najprostszym sposobem wydawało się przekupić kogoś albo wprowadzić własnego człowieka do długiego szeregu książęcej służby, ale de Jastrow był na obcym terenie i nie mógł tego zrobić niezauważenie.

Pozostawała Odina, bo ta dziewczyna wydawała się gotowa na wszystko, byle postawić na swoim.

Wiedział, że chce zostać przy księciu, nawet gdyby miało to oznaczać pogorszenie jej sytuacji.

– Wszyscy się radują z zaślubin księcia – powiedział niby to mimochodem do Odiny. – Tylko nieliczni wiedzą, że ta kobieta jest niebezpieczna dla księcia i źle on zrobił, wiążąc swój los z nią właśnie.

Jak de Jastrow się spodziewał, Odina podchwyciła to natychmiast.

– Wybaczcie, szlachetny panie, ale choć nie wiem, kim jesteście, wiem, że macie rację.

– Wiesz? – zaciekawił się życzliwie.

– Widziałam we śnie przyszłość księcia i żony.

– We śnie? To masz widzenia, dziecko?

– Tak, panie.

– I cóż w nich widziałaś?

– Nie wiem, czy mogę powtórzyć coś tak strasznego.

Pan de Jastrow dobrze umiał korzystać z takich sytuacji. Głos mu łagodniał, surowe zwykle oczy nagle patrzyły życzliwie.

– Zaufaj mi. Zależy mi na pomyślności księcia Henryka jak mało komu chyba tutaj. Bo tutaj raczej patrzą za pomyślnością Ryngałły i wielkiego kniazia, a tak naprawdę nikt nie liczy się z przyszłością księcia mazowieckiego...

Złapał ją od razu, bo przecież Odinie najbardziej zależało na pomyślności pana Henryka, niezależnie od tego, czy ten był biskupem, rycerzem czy księciem. Ale Odina nie chciała zdradzić, co takiego widziała w swoich snach. – Wiem, że będą nieszczęśliwi – powtarzała.

– Po prostu to wiem.

Pan de Jastrow mógł odetchnąć z ulgą. Przekupienie starej Żeltyne było fraszką.

Ulga pana de Jastrow trwała jednak krótko. Wkrótce po wyjeździe księcia Henryka na zamku i wokół niego wszczął się niezwykły ruch. Najwyraźniej także zbrojni kniazia Witolda szykowali się do odejścia. Chciał o to zapytać samego księcia, ale powiedziano mu, że kniaź jest bardzo zajęty i przyjmie go trochę później. Pan de Jastrow czekał więc posłusznie przed komnatą Witolda i coraz bardziej zdumiony patrzył, jak pakowano do kufrów i worków wszystko, co w zamku przedstawiało jakąkolwiek wartość. Co jakiś czas drzwi do książęcej komnaty otwierały się, ktoś wchodził albo wychodził, najwyraźniej odbierając rozkazy.

Pan de Jastrow nie mógł już dłużej czekać. Wykorzystał sposobność, kiedy wkraczał do sali kolejny rycerz i wdarł się za nim, odtrącając strażników.

Kniaź stał przy oknie, w otoczeniu kilku najbliższych towarzyszy, zasępiony i skupiony.

– O! – powiedział. – To dobrze, że was widzę, bracie de Jastrow.

– Mogliście zobaczyć mnie wcześniej, bo czekam już długo, kniaziu – poskarżył się Krzyżak. – Chyba możecie mi powiedzieć, co się dzieje? Ludzie gdzieś wychodzą i wygląda tak, jakby...

– Macie rację – zgodził się Witold. – Opuszczam zamek.

– Opuszczacie? Ale przecież obiecaliście... Witold uciszył go gestem ręki.

– Nie mam czasu na długie rozmowy – powiedział wyraźnie. – Zabierzcie wszystkich swoich ludzi i wracajcie.

– Wracać? Dokąd? To nie wyruszamy razem?

Ale już nie potrzebował odpowiedzi. Do komnaty weszło kilku pachołków, niosąc wielkie naręcza smolnych szczap, które zaczęli układać po kątach. Jeden z nich miał pochodnię, którą przyłożył teraz do żywicznej podpałki, a z tej buchnął wysoki płomień.

Pan de Jastrow sięgnął po miecz.

– Zdrajco! – krzyknął, przerażony jawnym już zamiarem. – Chcesz podpalić Ritterswerder!

Zanim ochrona księcia poderwała się, aby go zasłonić, Witold skoczył do przodu i chwycił rękę Krzyżaka.

– Zamilcz! – rozkazał groźnie. – Jeszcze jedno słowo tym tonem, a zginiesz!

Nie tracąc spokoju, odebrał rycerzowi miecz i rzucił oręż jednemu ze swoich ludzi. Potem pchnął pana de Jastrow palcem w pierś.

– Zabieraj się – polecił. – Możesz powiedzieć swojemu mistrzowi, że kazałem spalić zamek.

Inne też podpalę. Jeśli chcesz uratować głowę, szybko stąd uciekaj. Do wieczora moi wojownicy nie ruszą za wami w pościg.

– To zdrada!

– Nie, to tylko zmiana sojusznika – wyjaśnił Witold i zaśmiał się zadowolony. A potem odwrócił się i szybkim krokiem poszedł do wyjścia, bo dym w komnacie stawał się dokuczliwy.

– Szybciej – ponaglał swoich.

Ritterswerder dogasał. Pan de Jastrow patrzył na gęstą chmurę czarnego dymu nad lasem, stojąc w grupie swoich, i zaciskał wargi.

– Poszedł do Jagiełły! – mruczał rozeźlony. – Jak mogłem tego się nie domyślić.

Ostrzegałem wielkiego mistrza, że nie można ufać przysięgom tego poganina. Ostrzegałem, ale nie chciał mnie słuchać. Teraz za późno żałować. Teraz tylko modlić się, żeby ta dzicz dała nam wolny przejazd.

Kniaź Witold tymczasem parł ze swoimi szybkim marszem naprzód, zostawiając za sobą ruiny i zgliszcza dwóch innych jeszcze zamków, niedawno wzniesionych przez Zakon.

A w Wilnie sędzia Jaśko z Oleśnicy, litewski wielkorządca z ramienia króla Jagiełły, zacierał ręce z uciechy.

– Witajcie, kniaziu! Witajcie z powrotem!

Odina córka Ostasza znowu podśpiewywała z radości.

Razem ze starą Żeltyne urządzały pokoje pani Anny Ryngałły i jej książęcego małżonka w grodzie w Surażu nad Narwią. Zgodnie z obietnicą kniaź Witold wyznaczył ten gród siostrze, a polski król Jagiełło, pogodzony już ze stryjecznym bratem, łaskawie zatwierdził to nadanie.

– Wkrótce Henryk znowu będzie mój – myślała Odina. – Wkrótce wszystko się zmieni.

Musi się zmienić.

Dzieci rosną

Jesień 1392

Siłę ten chłopak ma po ojcu i po was mówił giermek Oset do pana Jeno, pokazując palcem jak Marcin, sześcioletni wnuk pana z Krasawy, toczy przed sobą kamień. – I waszą wytrwałość.

Chłopak wykrzywiał się, sapał, jęczał, ale parł do przodu, nie zamierzając ustąpić, choć śnieg z podwórza ledwo odgarnięto i nogi ślizgały się co chwila.

Mateusz też próbował, lecz nie bardzo mu się to udawało, choć jego kamień był mniejszy.

– Czemu ja mam toczyć taki wielki kamień, a on taki mały? – dopytywał się Marcin giermka.

– Bo ty jesteś silniejszy – tłumaczył Oset.

– Ale to niesprawiedliwe – krzywił się Marcin. – I drogę wyznaczyliście dla mnie trochę dłuższą.

– Bo jesteś starszy – tłumaczył Oset.

Takie tłumaczenie najbardziej przemawiało do chłopaka, bo jako starszy syn korzystał zwykle z większych przywilejów i tak było w istocie. Nadal mówiono o nich starszy syn pana Mikołaja i młodszy syn pana Mikołaja, choć przecie starszeństwo wynosiło ledwo kilka pacierzy.

Ale kiedy stawali obok siebie, nie było wątpliwości, który jest starszy. Teraz, gdy mieli prawie po sześć lat, Marcin był wyraźnie mocniejszy i o pół głowy wyższy od brata. Był też odważniejszy, bardziej pewny siebie, nie bał się zwierząt, umiał pokrzykiwać na służbę niczym prawdziwy dorosły dziedzic. Trudno mu było usiedzieć na miejscu.

Mateusz był spokojniejszy, zamknięty w sobie, lubił popłakać z byle powodu, ledwie się przewrócił, a zaraz się potłukł albo zranił i beczał wtedy jak mała dziewczynka. W podobnej sytuacji Marcin zaciskał tylko zęby, jak na syna rycerza przystało.

Giermek Oset uczył ich obu, ale lepsze postępy w nauce wyraźnie miał Marcin. Chłopak uwielbiał konie, lubił się siłować, a w obejściu gospodarskim nie znalazłbyś chyba kury ani gęsi, której nie trafił strzałą z dziecięcego łuku. Biegał po okolicy sam, niby pod czujnym okiem służby, choć lubił się od niej oderwać. Mając brata za słabeusza, niezbyt chętnie się z nim bawił, bo wolał towarzystwo dworskich dzieciaków, z którymi mógł się ścigać.

Mateusz stałe o coś się potykał, rozbijał nos, wargi, kaleczył ręce. Zeszłego roku złamał mały palec i pan Jeno założył mu łupki, przy zakładaniu których chłopiec krzyczał wniebogłosy. Tego roku omal się nie utopił. Poszli gromadą dzieciaków nad rzekę, gdzie biegali po zwalonym do wody pniu. Sosna była wielka i stara, wydawała się szeroka i bezpieczna. Ale Mateusz, natychmiast musiał z niej spaść do wody. Nie skoczyli mu na pomoc, a jedynie stali na brzegu i wołali, jak ma postępować.

– Rękami bij! Rękami!

– Podpłyń!

– Nabierz powietrza!

Mateusz trzepał rękami, ale opił się wody i zupełnie się zgubił. Oset, który nadbiegł w ostatniej chwili, wyciągnął go za kołnierz i z radości, że żyje, dał mu porządnego klapsa.

Za to, że taki gapowaty i spada nawet z grubego drzewa.

Giermek rzadko jednak okazywał zniecierpliwienie i ćwiczył chłopców wytrwale, jak niegdyś uczył ich ojca. Wodził obu nad wodę i tak długo się nad nimi pastwił, aż nauczyli się pływać. Marcin chwytał wszystko w lot i udawało mu się już pierwszego dnia zasłużyć na pochwałę nauczyciela. Mateusz bał się wody, darł się wniebogłosy i płakał, kiedy Oset co i raz spychał dziecinne rączki, usiłujące chwytać się brzegu. Udręka ta trwała przez wszystkie letnie miesiące, przyczyniając Mateuszowi sporo przykrości. Dopiero dwa lata później, gdy niespodziewanie przekonał się, że umie pływać i bez trudu utrzymuje się na wodzie, zaczął wchodzić do wody sam, z własnej chęci. Oset trochę się zdziwił, bo chłopak nie zaprzestał pływania nawet i wówczas, gdy utopił się dworski dzieciak, nieco starszy, a umiejący pływać od maleńkości.

– No, nieźle – chwalił chłopca giermek, a Mateusz, choć nie dawał po sobie tego poznać, był bardzo zadowolony z wyróżnienia.

Zaczął zresztą znajdować w pływaniu przyjemność i często można go było zobaczyć nad rzeką. Doszedł do dużej biegłości, większej nawet od brata. To oczywiście było znacznie później, kiedy mieli po osiem, dziewięć lat. Marcin złościł się nie na żarty, gdy okazało się, że jednak jest coś, w czym jego młodszy brat potrafi być lepszy, szybszy.

Mateusz zaczął też jakby mniej chorować, co upewniło i jego ojca Mikołaja, i nauczyciela Osta, że nie należy zbytnio pobłażać dzieciom, że trzeba je hartować w każdych okolicznościach i w każdą pogodę. Tylko Hedwiga była innego zdania.

– On taki słaby i chorowity – mówiła o Mateuszu. – Nie można go tak samo traktować jak zdrowego, silnego Marcina.

Ale też i nie był tak samo traktowany, bo tylko w pływaniu górował nad bratem. We wszystkich innych ćwiczeniach rycerskich czy nawet tylko dziecięcych zabawach zawsze był i na końcu. Czy to chodziło o bieganie po skałkach, czy wybieranie ptaków z gniazd, czy jeżdżenie konno, czy robienie dziecięcą bronią.

Kiedy obaj jeździli do Krasawy, Marcin biegał po całym dworze, zaglądał we wszystkie kąty, wyciągał rozmaite rzeczy, próbował nawet zdejmować ze ściany ogromny miecz rozbójnika Maramy, zawieszony tam przez jego pogromcę, dziadka Jeno. Mateusz wolał siedzieć na dziadkowych kolanach albo obok starego jak pień w lesie pradziadka Jury i słuchać jego gadań, w których stale towarzyszył mu też równie stary i równie głuchy franciszkanin, ojciec Ambroży.

Oset wymyślał co i raz nowe zabawy, które były rycerskimi ćwiczeniami. Kazał im biegać, skakać, strzelać z łuku, oswajał z końmi, uczył rozpoznawać tropy zwierząt, gadanie ptaków, rozbijać obóz w lesie albo nad rzeką.

– Czemu mam rzucać podkowami? – dziwił się Marcin, kiedy stali któregoś dnia na podwórzu i ciskali żelazem do celu. – Cóż to za pomysły? To nie żadna broń i nie przystoi szlachcicowi bawić się w rzemieślnika.

– Widzicie, jaki mądry! – śmiał się Oset. – A co masz w herbie, hę? Czy nie dwie podkowy czasem? Bo właśnie podkowami pokonał wasz dziadek Maramę, najgroźniejszego rozbójnika, jaki istniał. Rzucił w niego podkowami, a potem porwał jego miecz i tym mieczem ubił. Gdyby nie podkowy, nie tylko by pewnikiem życia nie uratował, ale i nie został rycerzem, bo króla Kazimierza też nie udałoby się mu ocalić. Was też wtedy nie byłoby, hultaje, bo byście się nie mogli urodzić.

Oczywiście, że Marcina tym nie przekonał, bo Marcin lubił podkreślać, że jest rycerzem, synem rycerza oraz wnukiem rycerza, który nie potrzebuje pamiętać, że jeden z jego dziadków był kowalem.

Oset ćwiczył obu we wszystkim, jak mu przykazał Mikołaj i pan Jeno. Pan z Krasawy, człowiek bardzo doświadczony, uważał, że trzeba, aby wnukowie byli przygotowani na każdą okoliczność, umieli sobie radzić ze wszystkim zawsze i wszędzie. Podobnie sądził i Mikołaj, choć na sąsiednich dworach nie używano aż tak wymyślnych sposobów. Toteż kiedy Oset zapowiedział, że niezadługo zamierza sprawdzić, co chłopcy umieją i w tym celu zabierze ich na całą noc do lasu, Mikołaj zgodził się od razu, mimo sprzeciwów Hedwigi.

– Na noc? – pytała niezadowolona. – Czemuż miałby chłopców ganiać po lesie w ciemności? Jeszcze ich spotka jaka zła przygoda.

– Chce sprawdzić, jak sobie poradzą – tłumaczył Mikołaj. – Uważam, że to dobra myśl.

Niechaj pokażą, co umieją. A im więcej umieją, tym większą mają szansę w rozmaitych trudnych okolicznościach. Zapomniałaś, jak siedziałem w niewoli? Tylko dlatego tam wytrzymałem, że ojciec z Ostem nauczyli mnie różnych potrzebnych umiejętności. Niech się i chłopcy uczą. To zawsze się przyda. Czy to ogień rozpalić, czy upolować co, czy obóz rozbić...

– Rozumiem rycerskie ćwiczenia albo zabawy – mówiła Hedwiga. – Ale po co mają się uczyć czynności, jakie należą do służby? Już i tak gadają w Dolinie, że ich ćwiczysz niby pachołków. Czy to będzie im brakować pomocników do krzesania ognia albo przygotowania posłania? To może jeszcze i szaty każesz im prać lub zgoła buty łatać?

– A jakże – odpowiedział Mikołaj poważnie. – Nie zawadziłoby, żeby i to umieli, bo nikt z nas nie wie, na jakie trafi w życiu okoliczności. Jesteś bardzo mądrą kobietą, drugą najmądrzejszą na całym świecie, a nie rozumiesz, że od tego zależy ich bezpieczeństwo i życie? Od tego właśnie, żeby umieli jak najwięcej. Bo służba może zaspać albo i zdradzić, a z głowy nic przecie nie wypadnie.

Hedwiga zmarszczyła brwi.

– Drugą? – zapytała podejrzliwie. – Jestem drugą co do mądrości niewiastą na świecie? A kim jest w takim razie pierwsza?

– A kto ma nas odwiedzić za kilka niedziel? – śmiał się Mikołaj z niby rozgniewanego wyrazu twarzy żony. – Czyjego przyjazdu wyglądasz niczym dziecko zabawki?

Hedwiga spoważniała.

– Nie żartuj, Mikołaju. I nawet mnie nie porównuj z panią Jadwigą. Królowa to wprost święta, a ja jestem tylko zwykłą żoną rycerza.

– Nie jesteś zwykła – zaprzeczył Mikołaj. – Jesteś darem, jaki otrzymałem od samego Boga. A Bóg nie daje zwykłych darów.

Któregoś wieczora Marina córka Janosza przyjechała do Lipowej na spienionym koniu, z rozwianym włosem, w codziennych szatach i z płaczem rzuciła się w ramiona siostry.

Hedwiga przeraziła się, że coś niedobrego przydarzyło się małemu Dominikowi, ale na szczęście chłopak czuł się dobrze. Coś zupełnie innego przygnało panią z Potoka do siostry.

– Ten przeklęty, śliniący się starzec! – krzyczała Marina. – Ten dziad! Pozwał mnie do sądu!

Śmie twierdzić, że nie zapłaciłam mu nic z części majątku, jakiej się spodziewał po Wilku!

Słyszysz?! Że nic nie zapłaciłam! A przecież dałam mu dwadzieścia pięć grzywien!

Pan Maciej z Rogowa wystąpił z roszczeniami wobec Mariny córki Janosza, a wdowy po panu Wilku z Jastrzębie. Po swoim przyrodnim bratanku miał dziedziczyć trzydzieści dwie grzywny, których spłacenie obiecywano w ciągu trzech lat. Tymczasem dwa lata upłynęły, a nie dostał nic Żądał zatem od pani z Potoka, dawniej mieszkającej w Jastrzębicach, aby zaspokoiła jego roszczenia.

– Dwadzieścia pięć grzywien! – płakała Marina. – To jest czterdzieści złotych florenów! Co za podłość! A pan Jordan mnie uprzedzał! Jakże mi iść do sądu i świadczyć, kiedy tam moje słowo stanie przeciw słowu pana na Rogowie!

Hedwiga odpędziła zaciekawioną służbę, posadziła siostrę, poczekała, aż ta nieco się uspokoi, a potem dopiero rozpytała ją dokładniej.

– Znajdziemy jakąś radę – pocieszyła, jak zawsze uważna i opanowana. – Na pewno znajdziemy. Tylko mi opowiedz dokładnie, bo poprzednio chyba nie dowiedziałam się wszystkiego. Kto to jest pan Jordan i przed czym cię ostrzegał?

– To sąsiad i siostrzeniec Macieja z Rogowa, z którym jest pokłócony. Ostrzegał mnie, żebym nie ufała staremu panu z Rogowa, bo ten lubi być podstępny. Ja nie wierzyłam, bo przecież początkowo tak mnie serdecznie przyjmował...

Marina opowiedziała szczegółowo o swojej wizycie w Rogowie, tym razem niczego nie ukrywając, nie mówiąc jedynie, jak w kałuży zgubiła sakiewkę.

– To straszne! – oburzyła się Hedwiga. – Jak można zrobić coś takiego? A ty postąpiłaś głupio, że jego nie pozwałaś do sądu.

– Kiedy się wstydziłam – przyznała się Marina. Siedziały i zastanawiały się, co robić.

– Nie wzięłam pokwitowania i nikogo nie było przy tym, jak dawałam mu pieniądze – tłumaczyła się Marina. – Potem uciekłam jak stałam, nieubrana. Pan Jordan mógłby zeznać przed sądem, że widział sakiewkę, kiedy jechałam do Rogowa, i widział mnie, gdy stamtąd wracałam, a nie miałam niczego na sobie.

– Nie miałaś niczego na sobie? – zdumiała się Hedwiga.

– Przecież mówię, że uciekłam przed tym starym w ostatniej chwili!

– Jesteś bardzo nieostrożna, siostro. Przecież i ja cię ostrzegałam, żebyś nikomu nie wspominała o pieniądzach, a już w żadnym wypadku ich nie pokazywała. Złoto potrafi skusić niejednego, znana to sprawa. Nawet ów pan Jordan...

Marina żywo zareagowała na takie posądzenie.

– On nic złego nie zrobi! – zapewniła żarliwie. – Wiem, na pewno, że on nic złego nie zrobi.

To bardzo dworny i rycerski pan, który mi pomagał we wszystkim i dzięki niemu udało mi się potem bezpiecznie wrócić do domu.

– A kiedy pokazałaś mu tę sakiewkę?

– Nie pokazywałam. Widział, bo ją sam znalazł – wyjaśniła Marina, ale Hedwiga nadal nic nie rozumiała.

– Znalazł? – dziwiła się. – Jak to znalazł?

– Bo ją zgubiłam.

– Zgubiłaś? Przecież mówiłaś, że dałaś ją panu Maciejowi.

– Tak, ale wcześniej ją zgubiłam.

– Więc on słusznie cię pozywa, skoro zgubiłaś, a miałaś dać.

– Ale dałam.

– Nic nie rozumiem – rozzłościła się Hedwiga.

– Opowiedz wszystko jeszcze raz i po kolei. Inaczej nie znajdziemy wyjścia z tej pułapki.

Marina opowiedziała więc wszystko od początku. Jak jechała do Rogowa, jak sakiewka wpadła do bajorka i jak jej szukała z pachołkami. Jak ją znalazł pan Jordan, jak ją uprzedzał o wuju. Jak odprowadził do Rogowa, a potem o wszystkim, co zdarzyło się w Rogowie, co było przyjemne na początku, ale nagle stało się przykre. I o tym, jak owinięta tylko w prześcieradło pędziła po pomoc.

– Ach, tak – powiedziała tylko Hedwiga.

– Cóż to znaczy? – zapytała Marina.

– Inaczej opowiadałaś to poprzednim razem przypomniała siostra. – Pominęłaś większą część wszystkich ważnych wydarzeń. Teraz dopiero niektóre sprawy stały się dla mnie jasne. Bo teraz dopiero rozumiem, jaki powód skłonił pana Macieja do takiego zachowania. Był zły, że mu się oparłaś, a że jest zachłanny i nieuczciwy, w ten sposób chciał ci odpłacić. Zły to musi być człowiek, skoro zupełnie nie wziął sobie do serca tego, co się wydarzyło i nadal myśli cię nękać.

Hedwiga nie widziała prostego rozwiązania i radziła porozmawiać z mężem lub teściem.

Ale Marina prosiła, aby nikomu o tym nie mówić.

– Nie chcę, żeby ktokolwiek o tej sprawie wiedział. Tobie powiedziałam tylko pod warunkiem zachowania zupełnej tajemnicy.

– Ale same nie damy sobie rady.

– Na pewno coś odpowiedniego wymyślisz – jęknęła Marina, patrząc przez łzy błagalnie. – Na pewno coś wymyślisz.

Hedwiga westchnęła.

– Czasem myślę, że to dziwne – powiedziała. – Jak to jest, że ty, będąc o tyle lat starsza ode mnie, stale do mnie przychodzisz po pomoc.

– A do kogo mam przychodzić, skoro jesteś dla mnie najbliższą istotą i całą moją rodziną?

Nasz ojciec pewnie by nawet nie uwierzył, że tak bardzo obie będziemy się miłować i poważać.

Hedwiga westchnęła. Miała dwadzieścia jeden lat, a od dawna wydawało się jej, że stała się dla znacznie starszej siostry kimś w rodzaju matki.

– Jakże ma się Dominik? – zapytała, kiedy siostra wypłakawszy swoje, nieco się uspokoiła.

– Nie jesteś zmęczona opieką nad nim? To przecież jednak niezupełnie twoje dziecko...

Marina zacisnęła pięści, a na jej twarzy pojawił się wyraz złości. – Nigdy tak nie mów! – zasyczała. – Słyszysz? Nigdy tak nie mów! To jest teraz moje dziecko. Moje! Niczyje więcej!

Hedwiga zawstydziła się swoich słów i zaczęła przepraszać siostrę, ale tłumaczenie też nie bardzo jej wychodziło.

– Wybacz. Nie chciałam cię urazić. Pomyślałam tylko, że jeśli masz kłopoty, to może zechcesz go oddać czy coś... Sama mówiłaś niedawno, że chłopak jest psotny i czasem nie masz do niego sił...

Ale Marina już się uspokoiła.

– Mówiłam albo nie mówiłam. To teraz nieważne. Jest mój i koniec. Wszystko mi jedno, kto naprawdę był jego ojcem. Teraz ja jestem jego matką i ojcem. I nie oddam go nikomu, nawet i pani Judycie, gdyby się tu pojawiła. Zresztą Dominik już jej chyba nie pamięta, a niedługo całkiem zapomni. To jest mój syn. Nie mam własnych dzieci i mieć ich nie będę, więc on będzie mój.

– No, nie gniewaj się – prosiła Hedwiga. – Ja przecież tak z dobrego serca. Chciałam ci tylko ulżyć, gdybyś tego potrzebowała...

– Nie potrzebuję – zaprzeczyła Marina. – U mnie jest mu dobrze, a dzięki Bogu, stać mnie, żeby było jeszcze lepiej. Wiesz, czasem myślę, co zrobię, jeśli jednak pani Judyta powróci.

Zostawiła chłopaka w lesie, więc teraz nie miałaby czego szukać tutaj. Jak udowodni, że to jej dzieciak? Obejrzałam Dominika dokładnie i wiem, że nie ma żadnego znamienia ani znaku, po którym mogłaby go rozpoznać. Jest zatem tylko i wyłącznie mój.

Hedwiga zastanowiła się, a potem uściskała siostrę. – Bardzo się cieszę, że choć w tej sprawie jesteś stanowcza.

– A jestem – w głosie Mariny pobrzmiewała niezwykła dla niej determinacja. – Będę go wychowywać w Potoku, najlepiej jak będę umiała, a w swoim czasie to on przejmie po mnie cały majątek. Przysięgam na Boga, że nie inaczej!

Młodsza siostra uśmiechnęła się zadowolona.

– Kiedy cię taką widzę, to myślę, że i z panem Maciejem jakoś sobie poradzisz – powiedziała z nadzieją. – A co do pani Judyty, to nie myślę, żeby tu miała jeszcze wrócić.

A gdyby nawet, i ja przysięgnę, że to inne dziecko niż to, które widziałam przy niej, kiedy przyjechała do Lipowej.

Marina spojrzała zdziwiona.

– Ty? – zapytała z niedowierzaniem. – Przecież to krzywoprzysięstwo!

– Może Bóg mi wybaczy ten grzech – odparła Hedwiga z uśmiechem. – Bo przecież tak zupełnie to nie jestem pewna, czy to jest to samo dziecko. Trzeba byłoby tylko zapowiedzieć owym kmieciom, którzy znaleźli Dominika w lesie, żeby trzymali język za zębami.

– O to jestem spokojna – zapewniła Marina. – Wiesz przecież, że bardzo są do dziecka przywiązani. Osobliwie ten wielki, Mieszek.

– Nadal przynosi chłopcu jedzenie?

– To jeszcze ci nie mówiłam? O, widzisz, tak mnie ta sprawa z Maciejem zmieszała, że prawie zapomniałam, o co cię chciałam prosić. Ten Mieszek i jego brat siedzieli w waszym Bukowie na pół łanku. Dam ci jednego z moich chłopów z Potoka w zamian za owego Mieszka. Przyszedł do mnie i tak prosił, żeby go wziąć do dworu, bo chce być blisko Dominika, że serca nie miałam odmówić. Teraz cię proszę, byś pomówiła ze swoim mężem i uprosiła, go, żeby się zgodził na zamianę. Bo po prawdzie i tak niewielki był z niego w polu pożytek, skoro stale u mnie przesiadywał...

– Dobrze – zgodziła się natychmiast Hedwiga. – Porozmawiam z Mikołajem i chyba się zgodzi. Ale nie boisz się, że ten chłop obje cię rychło ze wszystkich zapasów?

Wszyscy w Dolinie znali dobrze wielki apetyt Mieszka i to, że mógłby jeść bez najmniejszej przerwy dzień i noc.

– Umie on zjeść, umie! – odpowiedziała Marina z pewnym smutkiem. – Ale znalazłam na to sposób. Zezwoliłam, żeby jadł, ile chce i kiedy chce. Pod jednym wszakże warunkiem.

Sam musi sobie wszystko przygotować, nie wolno mu korzystać z kuchni. I wiesz co, tak się bardziej opłaca, choć czasem nie starcza mu cierpliwości, żeby upiec co albo ugotować i wyżera mi ziarno ze spichrza. Ale jest przywiązany do Dominika niczym wierny pies, a i bronić go będzie na pewno lepiej ode mnie, gdyby nie daj Boże, zaszła taka potrzeba.

W służbie cudzej miłości

Zima 1392

Ledwie młodzi książęcy małżonkowie rozlokowali się w grodzie Suraż, ledwo jako tako poznali okolicę, a już musieli zmieniać miejsce pobytu.

Wiernie dotąd wspomagający kniazia Witolda marszałek Zakonu Engelhard Rabe, wykonując rozkaz wielkiego mistrza, podszedł pod sam Suraż. Atak przygotował tajnie i po cichu. Zgromadził siły i przez Pisz i rejon Wizny, którą Zakon trzymał w zastawie, ruszył wprost na stary gród nad Narwią, pilnujący przeprawy przez rzekę w miejscu, gdzie pomiędzy wzgórzami rzeka uczyniła przełom. Prowadzony przez miejscowych przewodników zbliżał się szybko i tylko cudem księżna Anna Ryngałła nie dostała się ponownie w ręce Krzyżaków. Jakiś podróżny, spieszący w swoich sprawach, zobaczył oddziały marszałka idące szybko przez lasy, a znalazłszy się w Surażu, powiedział o tym panu Gotfrydowi, ten zaś ostrzegł księcia.

– Pakuj mnie! – wołała księżna Anna do Odiny, wbiegając na dziedziniec z rozwianym włosem. – Pakuj mnie natychmiast!

Odina nie zadawała pytań, bo nadbiegli inni ludzie i wieść rozeszła się lotem błyskawicy.

Krzyżacy są o krok i zamierzają pochwycić księcia Henryka i ukarać go za zdradę, jakiej się dopuścił, wywodząc ich w pole. Liczyli, że Henryk wzmocni Witolda przeciw polskiemu królowi, dając mu oparcie w swoich braciach książętach na Mazowszu, a on przekonał Witolda, aby ten porzucił Zakon i podporządkował się Jagielle. Tak jawnej zdrady nie można było puścić płazem.

Na dziedzińcu książę Henryk słuchał uważnie wiadomości od pana Gotfryda. Sam nie był wojownikiem i niewiele wiedział o sztuce wojowania, więc polegał całkowicie na panu z Ogonowa, który był sławnym rycerzem i któremu powierzył niedawno dowództwo nad zamkiem i grodem.

– Jak daleko są? – pytał książę.

– Będą tu zapewne jutro. Nie jesteście bezpieczny, panie.

– Nie jestem bezpieczny? To znaczy, że cały ten zamek i ta załoga nic nie są warci? – nachmurzył się książę.

– To mocny zamek i wierna załoga – tłumaczył Gotfryd. – Ale nie mamy zbyt wielu sił.

Engelhard von Rabe to wielki wojownik, przy którym jest dużo wyćwiczonych w trudnych wyprawach ludzi. Nie damy rady długo się utrzymywać.

– Co więc mi dał ten Witold? – złościł się książę Henryk. – Kurnik mi ofiarował, tak? I tutaj mam chronić jego siostrę? Jak długo się utrzymamy?

Pan Gotfryd nie chciał udzielić konkretnej odpowiedzi. – Nie wiem na pewno, panie.

– Jak długo?!

– Tydzień lub dwa – powiedział Gotfryd ostrożnie. – Raczej nie dłużej. Posłałem już gońców do innych grodów i samego kniazia Witolda. Ale nie możemy się spodziewać, że natychmiast przyjdą posiłki. Musi upłynąć trochę czasu, zanim zbiorą siły i zanim tu dotrą.

– Czego się więc boisz?

– Ze nie doczekamy, książę. Jedyna szansa w ucieczce. Trzeba, byście jak najprędzej uszli na Mazowsze, bo tam Krzyżacy nie wejdą. Będę bronił grodu i da Bóg, obronię.

– Nie będę uciekał z własnego domu – krzywił się Henryk. – Co ludzie powiedzą i jak by to wyglądało, gdybym przy pierwszym niebezpieczeństwie od razu uciekał?

Rozmawiali na środku dziedzińca, gdzie biegali żołnierze, gdzie chronili się ludzie z pobliskich osad, gdzie zapędzano bydło, gdzie kobiety i dzieci krzyczały i płakały.

– Marszałkowi Rabe chodzi o was, panie – przypomniał Gotfryd. – To pewne, że chodzi mu o was. I nie po to ruszył z wyprawą, aby łatwo zrezygnować. Dlatego radzę, byście natychmiast uchodzili. Nie możecie zostać. Pomyślcie tylko, co mogłoby się stać, gdyby Krzyżacy zdobyli zamek. A mogą się na to poważyć, ów człowiek, co ich spotkał w lesie, powiada, że marszałek wiedzie ze sobą dwa działa. A z tymi nie ma żartów.

– Ale jakże mi uchodzić z własnego domu? – biadał książę.

– To tylko miejsce – przypomniał Gotfryd. – Krzyżacy odejdą, wrócicie. Bo przecież odejdą, nie zastawszy was tutaj. Może nawet nie będą próbowali zdobywać zamku.

– A nie wystarczy, byśmy udawali, że nas nie ma? Przyczaić się i przeczekać?

– Oni dobrze będą wiedzieli, czy jesteście czy nie. Nie mogę narażać was na takie niebezpieczeństwo. Dlatego raz jeszcze proszę was, książę, byście czym prędzej skierowali się w bezpieczne okolice. Jedźcie choćby tylko w parę koni, byle szybko. W Uhowie stoją nasi zbrojni, których weźmiecie jako eskortę na dalszą drogę.

Wreszcie książę Henryk dał się przekonać. Zapakowano tylko co ważniejsze rzeczy i bez wozów, konno, ruszono na południowy zachód. Jedynie książę z żoną, dwoje służących, pięciu zbrojnych.

I Odina. Odina, która porwała konia i ruszyła za księciem sama, bez niczyjego pozwolenia.

Nie wiedziała dokładnie, co się dzieje. Kiedy się dowiedziała, książę z żoną już opuszczał zamek. Przeraziła się, że zostanie tutaj, w zamknięciu, gdy przyjdą Krzyżacy. Pan Gotfryd szykował się do obrony i oblężenia, a Odina zrozumiała, że może tu długo czekać. Może nawet tak długo, że książę odjedzie gdzieś daleko i nigdy go nie dogoni.

Postanowiła więc jechać za nim choćby na przekór wszystkiemu. Wskoczyła na konia, niezbyt dobrego i niezbyt silnego. I popędziła. Koń był stary, niemrawy, szedł wolno, ale Odinie szczęście sprzyjało, ruszyła prawie natychmiast za orszakiem Henryka i rychło go dogoniła, bo jeszcze przystawali, zastanawiając się nad wyborem drogi. Książę nadal się wahał. Miał ochotę zawrócić i bronić Suraża, a jednocześnie chciał jechać dalej. Jego wahanie dało Odinie czas, aby ich doścignąć.

Zatrzymali się, widząc, że jedzie za nimi, i myśląc, że może wiezie jakieś wieści. Ale Odina nie miała żadnych nowin.

– Pani – powiedziała do księżnej. – Uciekłam z zamku, bo nie chciałam was samej zostawiać.

Księżna uśmiechnęła się z wdzięcznością.

– Bardzo dobrze – pochwaliła. – Moja niania ma już swoje lata i prawdę mówiąc bałam się, że nie da sobie rady. Ale teraz jestem spokojna.

Wyznaczony na dowódcę pochodu i przewodnika żołnierz popędzał, więc ruszyli jak szybko tylko mogli. Przed wieczorem stanęli w Uhowie, gdzie zgodnie z zapowiedzią pana Gotfryda zastali dziesiątkę żołnierzy. Tych wzięli ze sobą i spokojniej już udali się na południe. Byli bezpieczni.

Odina córka Ostasza wkrótce przestała mieć wątpliwości, że małżeństwo księcia Henryka z Anną Ryngałłą nie było kaprysem ani wybiegiem, że by oszukać Krzyżaków. Córka księżnej Biruty najwyraźniej była Henrykowi przeznaczona.

Szczęście Odiny szybko bladło. Jeszcze kilka tygodni po ślubie księcia Odina myślała, że nic nie zmieniło się pomiędzy nią a panem Henrykiem i każdej chwili oczekiwała wezwania. Ale wezwanie nie nadchodziło. Odina zaś widziała że książę mnóstwo czasu poświęca żonie. Kiedy książęca para dotarła okrężną drogą do Wilna, kniaź Witold poprzysiągł kolejną zemstę na Krzyżakach, a siostrze obiecał znaleźć bezpieczniejsze schronienie.

Tymczasem książęcy Suraż długo bronił się przed Krzyżakami. Pan Gotfryd popisał się bohaterstwem i z zaciętością bronił powierzonego mu zamku, ale miał za mało sił, żeby przeciwstawić się rycerzom marszałka Zakonu. Engelhard Rabe otoczył Suraż, nie pozwolił na żadną pomoc z zewnątrz i doprowadził do jego upadku. Krzyżacy łatwo zdobyli słabo broniony gród, paląc, łupiąc i uprowadzając jeńców, a potem przyszło im tylko zdobyć zamek, co też nie okazało się trudne dla takiego wojownika, jak marszałek Zakonu.

Krzyżacy stali trzy tygodnie pod Surażem, bo choć słyszeli, że książę Henryk uciekł z żoną w niewiadomym kierunku, nie dawali temu wiary.

– Pewnie chcą nas w ten sposób wywieść w pole – mówił marszałek Rabe do swoich towarzyszy. – Może liczą, że uwierzymy i odejdziemy. Ale my nie damy się podejść.

Odejdziemy, kiedy sami przekonamy się, czy jest tutaj ten przeklęty pies i zdrajca.

I stali pod murami aż do ich zdobycia. Dopiero potem odeszli, uprowadzając ze sobą wszystkich, którzy byli zdrowi, mogli chodzić o własnych siłach i przedstawiali jakąkolwiek wartość – mężczyzn, kobiety i starsze dzieci. Resztę zostawili na zatracenie w zrujnowanym i zniszczonym zamku.

Bohaterskiego dowódcę obrony, pana Gotfryda z Ogonowa, uwięziono w jednym z zamków w głębi państwa zakonnego, gdzie daremnie czekał na wykup. Powiadomiony o jego losie książę Henryk napisał list do wielkiego mistrza, ale Konrad Wallenrod odmówił zwolnienia rycerza i słuch po nim zaginął. Ale nie lepiej ułożyła się i przyszłość marszałka Zakonu. Po powrocie z wyprawy na Suraż pan Engelhard Rabe musiał wysłuchać długiej przemowy na temat swojej powolności i został złożony z urzędu wielkiego marszałka.

Wallenrod był wściekły i tylko wstawiennictwo zagranicznych rycerzy spowodowało, że nie skończył podobnie jak obrońca Suraża. Bratu Engelhardowi powierzono funkcję komtura w Toruniu. Zawiść urzędników krzyżackich, bliskich wielkiemu mistrzowi, niosła w górę ludzi niekoniecznie najzdolniejszych, utrącając tych, którzy mieli wielkie dla Zakonu zasługi.

Pana komtura widywano w toruńskiej bramie, wychodzącej na Wisłę. Stawał tam czasem zamyślony i ciskał kamykami do wody.

– Przeklęty pies! – powtarzał półgłosem.

Nie wiadomo, czy oceniał tak wielkiego mistrza Konrada Wallenroda, który zamknął mu drogę do wszelkich godności, czy też może księcia mazowieckiego Henryka, wyprawa przeciwko któremu złamała mu karierę.

Książę Henryk tymczasem osiadł przed końcem tego roku w Łucku, od nowa zbierając wokoło siebie dwór, własny i żony. Wśród niewieściej służby księżnej Anny największą rolę pełniły stara Żeltyne, jej dawna piastunka, oraz Odina córka Ostasza.

Zima nadeszła śnieżna i ostra, ale wszędzie wokoło zmęczeni długim okresem wojen ludzie niepewnie przyzwyczajali się do pokoju. Wygasły walki na Litwie, w Wilnie i Trokach umacniał się kniaź Witold, ostatecznie zdawało się pogodzony ze stryjecznym bratem Jagiełłą. Król dał mu władzę w całym litewskim kraju, zostawiając sobie tylko tytuł wielkiego kniazia. Z tutejszych zamków odeszły polskie załogi.

W wielkim drewnianym Łucku, gdzie z łaski kniazia Witolda, a za pozwoleniem polskiego króla, osiadł teraz książę mazowiecki Henryk ze swoją żoną Anną Ryngałłą, szykowano się do Godów.

Służba Odiny była trudna i wymagała wielkiej odporności. Łaska, o jaką dopiero co błagała, możliwość pozostawania jak najbliżej księcia, okazała się męką i upokorzeniem.

Odina mieszkała w oddzielnej izbie tylko z Żeltyne, starą piastunką pani Anny Ryngałły, a tuż obok komnat księcia Henryka i jego żony.

Pan Henryk kochał swoją żonę i każdej nocy dawał temu wyraz, a Ryngałła odpowiadała mu głośnym, pełnym zadowolenia krzykiem.

Już bowiem sześć tygodni Odina przygotowywała pani posłanie i prawie nie było dnia, żeby wieczorem do komnaty nie przychodził pan Henryk, a potem zostawał w niej do rana.

Do zadań Odiny należało też dbanie, aby małżonkowie mieli pod ręką wszystko, czego mogą w nocy potrzebować, szykowała więc zawsze zapas jedzenia, wodę i wino do picia, świece i krzesiwo.

Odina wiedziała, że jest tylko służącą, ale choć bardzo się starała, coraz trudniej było jej zachować spokój. Należało być pokorną, uprzejmą dla księżnej, należało udawać prawie przyjaźń i miłość, kiedy najchętniej zrobiłaby coś, żeby jej dokuczyć, zetrzeć z twarzy ten zadowolony uśmiech.

Księżna Anna nie znała języka polskiego, ból Odiny był dojmujący, a niechęci nie do końca okiełznane. Drugiego dnia w Łucku Odina burknęła coś na wołanie księżnej, nie wiedząc, że pan Henryk, czuły na słowa, jest tego świadkiem.

– Co powiedziałaś? – zapytał, marszcząc brwi. – Czyżbym usłyszał nieprzystojną uwagę wobec pani Anny?

Odinie krew uderzyła do głowy, policzki poczerwieniały, ręce zadrgały. – Nie, panie! – zapewniła. – Nigdy nie pozwoliłabym sobie...

– Tak? – zapytał, a ona pomyślała przestraszona, że jej nie uwierzył. – Bo mnie się wydawało...

– Znam dobrze swoje miejsce, szlachetny panie – wykrzyknęła prawie, gotowa nawet przysiąc.

Nie była to prawda, bo Odina źle myślała o pani Ryngałłe i czasem źle o niej mruczała pod nosem. Ale tylko do tej chwili.

– Bacz, co mówisz! – przykazał surowo książę Henryk. – Tym razem ci daruję, ale tylko ten jeden raz. Jeśli okaże się, że nie umiesz skorzystać z mojej łaski i łaski mojej żony, nic tu po tobie. Odina rzuciła się na kolana.

– Wybaczcie, że przez mój brak pokory, tak mogliście pomyśleć – poprosiła z oczami utkwionymi w podłodze. – Moim jedynym marzeniem jest służyć wam i waszej żonie.

Była tak nieszczęśliwa i tak pokorna, że jej przebaczył. Dał znak, że może wstać.

– Dobrze – powiedział. – Zapomnę o tym. Chyba rzeczywiście dałaś dowody wielkiej pilności w służbie mojej żony. Zostaniesz więc, na próbę.

– Bardzo dziękuję, szlachetny panie. – Odina podniosła się z klęczek, ale bała się podnieść wzrok. Nie, nie dlatego, że nie zniosłaby jego karcącego spojrzenia. Bała się, że mógłby z niego wyczytać jej zamiary.

A postanowiła tu zostać, być odtąd pilną, pokorną i takim postępowaniem zasłużyć znowu na zainteresowanie księcia.

Pilnie więc wypełniała swoje obowiązki, bardzo uważając na własne zachowanie, na słowa, na gesty. Pilnie uczyła się ruskiego, żeby rozumieć rozkazy księżnej. Pani Anna nie mogła tego nie dostrzec. Im bardziej ją coś bolało, tym Odina była bardziej przydatna, serdeczna, pomocna.

Przed każdą nocą dokładnie sprawdzała komnatę księżnej, a potem jej samej pomagała przysposobić się do odpoczynku. Pani Anna sama ją nawet czasem wołała, bo Odina była sprawniejsza od starej Żeltyne, której zdarzało się coś pominąć. A Odina nigdy nie zapomniała obok dzbanka wina postawić wody ani odsłonić rogu pościeli, żeby ta ogrzała się od ognia na kominie.

– Och, jak miło! – mówiła księżna, wskakując do ciepłego łoża. – Postarałaś się dzisiaj nadzwyczajnie! Bałam się, że nie zdążę zagrzać pościeli, nim książę nadejdzie.

A pan Henryk przychodził każdego wieczora. Czy to z polowania, czy z uczty, szedł wprost do komnaty żony, gdzie pani Anna witała go uśmiechem i gdzie usługiwała Odina.

Zdarzyło się nawet, że służąca pomogła mu zdjąć wierzchnie szaty.

Pan Henryk nie zwracał uwagi na Odinę, bo książęta zwykle nie zaprzątają sobie głowy służącymi. Ale to o czym wiedzą wszyscy i co dla wszystkich jest jasne i zwykłe, nie jest zwyczajne i zrozumiałe dla zakochanej kobiety.

– Rozepnij mi kaftan – polecił.

Z zaciśniętymi zębami zaczęła wykonywać polecenie, ale ręce tak się jej trzęsły, że nie mogła sobie poradzić z rzemieniami.

– Czemu tak długo każesz mi czekać? – pytała tymczasem pani Anna, a Odina mdlała prawie z bólu swojego dziewczęcego serca.

Na szczęście Henryk zniecierpliwił się i odtrącił ręce służącej. – Wystarczy – powiedział. – Dawniej robiłaś to znacznie lepiej.

– Henryku? – pytała pani Anna. – Czy może zapomniałeś o mnie?

– Zapomnieć o tobie, moja piękna? – śmiał się szeroko w odpowiedzi. – To przecież niepodobna!

Odina zamierzała wycofać się z komnaty, ale książę zatrzymał ją gestem ręki. Zdjął już kaftan i ściągał nogawice, a służąca stała bokiem, odwracając zawstydzone oczy.

– Przynieś mi kawałek pieczeni – nakazał. – Takiej jak lubię, nie za bardzo wypieczonej.

Tylko się pospiesz.

– Tak, panie – dygnęła Odina i pospieszyła do drzwi komnaty.

Za plecami słyszała, jak pani Anna wychodzi z łoża i biegnie do siedzącego na ławie męża.

Srebrne ozdoby na kostkach jej stóp pobrzękiwały.

– Widzę, że jak ci nie pomogę, całą noc będziesz marudził – mówiła księżna do pana Henryka.

Odina rzuciła się biegiem do kuchni.

A rano było jeszcze gorzej.

Odina miała za sobą noc prawie nieprzespaną, bo płakała cały czas na wspomnienie niedawnych chwil szczęścia u boku pana Henryka. Tymczasem już z rana musiała iść do tamtej komnaty, której widok rozdzierał jej serce. Ale iść musiała, bo stara Żeltyne nie czuła się najlepiej, a księżna Anna wzywała służącą stukaniem.

Pani Anna leżała w łożu z rozrzuconymi ramionami, długie włosy opadały jej na nagie ramiona.

– Odina? Przynieś mi wody z miodem – poleciła. – Tylko zimnej, wprost ze studni.

W oczach księżnej widać było zmęczenie, jakby i ona nie spała tej nocy.

– Czy coś jeszcze, pani? – ukłoniła się Odina.

– A jaka dziś pogoda? – ziewnęła księżna. – Mroźnie?

– Tak, pani.

– To chyba nie ruszę się z łoża. Przyjdź potem, żeby mnie uczesać, ale dopiero pod wieczór. Teraz popraw mi posłanie.

Odina zbliżyła się do łoża, pani Anna podniosła się nieco, żeby ułatwić jej pracę.

– Taka jestem obolała – poskarżyła się księżna, wodząc rękami po ciele. – Jakbym się siłowała z jakim niedźwiedziem.

Położyła dłonie na nagich piersiach i znowu ziewnęła. – Będę spała z pół dnia – zapowiedziała.

Zobaczyła, jak Odina odwraca wzrok i roześmiała się cicho. – Ach, zapomniałam, że byłaś chowana w klasztorze! Rzeczywiście jest w Polsce tak wiele niewiast, co ślubowały czystość i za życia dały się zamknąć niby w więzieniu?

– Wiele – potwierdziła Odina. – Ale ja nie jestem zakonnicą, szlachetna pani. Byłam tam tylko na służbie, nim zabrał mnie książę Henryk.

– Kiedyś mi o tym opowiesz – ziewnęła księżna. – Teraz będę spać. Przynieś wody z miodem, a potem i ty możesz odpocząć. Będę cię potrzebować dopiero pod wieczór.

Zaraz po świętach Bożego Narodzenia pani Anna Ryngałła przeziębiła się, miała katar, skarżyła się na silny ból głowy. Pana Henryka nie było, a kiedy przyjechał, pobiegł od razu do jej komnaty. Księżna leżała, Odina zmieniała na jej głowie okłady.

Pan Henryk był rozczarowany. Choroba nie wyglądała na poważną, ale oznaczała, że nie będzie mógł spędzić nocy w łożu żony.

– Wybaczcie, ale jestem ledwo żywa – usprawiedliwiała się pani Anna. – Żałuję, ale na tę noc będziecie musieli zostać w swojej komnacie.

Pan Henryk był bardzo zawiedziony.

– Może jednak wydobrzejecie do wieczora? – dopytywał się zafrasowany. – Przecież nie widzieliśmy się już całe dwa dni.

– Może wydobrzeję – siąkała nosem pani Anna, ocierając załzawione oczy. – Chciałabym wydobrzeć, ale chyba nie dam rady.

– Trzeba spróbować cebuli – podpowiedziała Odina.

Pana Henryka zainteresowała uwaga służącej.

– To pomoże?

– Zwykle pomaga. Leczyły się tak siostry klaryski w Krakowie.

– Zatem przygotuj, co trzeba – polecił. – Wrócę wieczorem.

Odina pobiegła do kuchni, gdzie obrała kilka cebul, pokroiła je w plastry i przyniosła swojej pani. Księżna Anna jadła cebulę niechętnie, z obowiązku, a nie dla smaku, krzywiąc się przy tym.

Wieczorem jednak katar nie minął. Pani Anna nadał cierpiała na ból głowy i książę Henryk, odszedł niezadowolony.

– Nie ma żadnej poprawy – powiedział do Odiny z pretensją. – I jeszcze ten zapach!

– Lekarstwo rzadko bywa smaczne i ładnie pachnące – zauważyła Odina odważnie. – Mnie się zdaje, że pani potrzeba dobrego medyka.

– Tu nie ma nikogo takiego. A przecież pani Anna czuje się całkiem dobrze, jak na moje oko i sam nie wiem....

Odina zajęta była układaniem materii i nie patrzyła na księcia, kiedy to powiedziała.

A powiedziała: – Czasem kobiety nie są zadowolone, gdy mężczyźni zbyt często odwiedzają je w nocy, chcą odpocząć.

– Odpocząć? – zdziwił się. – Po czym odpocząć?

– Tak już jest – odpowiedziała Odina wykrętnie. Późnym wieczorem pan Henryk przyszedł jeszcze raz. Był wyraźnie rozdrażniony.

– I nie ma poprawy?

– Nie ma – oznajmiła Odina. – Chciałam... Przerwała, jakby słówko to wymknęło się wbrew jej woli.

– Tak? – zapytał. – Co chciałaś?

– Nie wiem, czy powinnam mówić...

– Rozkazuję ci mówić! – zmarszczył brwi.

– Przyniosłam takie ziele. Jest tu pewna kobieta, która leczy. Nie jestem pewna, czy pomoże to pani Annie, bo ona mówi, że jeśli pomaga biedakom, niekoniecznie może pomóc księżnej...

– Co to za ziele?

Odina wzruszyła ramionami.

– Nie wiem, jak się nazywa. Ale dają je biedakom na poty, bo to najlepsze lekarstwo na gorączkę i podobne choroby. Myślałam, że skoro pomogło innym, mogłoby też pomóc mojej pani.

– To trzeba jej było to dać!

– Pani Anna skrzyczała mnie. Powiedziała, że dość już ma cebuli i żadnego więcej zielska nie potrzebuje. A ja przecież chciałam dobrze. Nie chcę, żeby była chora. Chcę też, byście...

Przerwała. Pan Henryk spojrzał spod oka.

– Co chciałaś?

– Taka gorączka trwa zwykle co najmniej kilka dni. Chciałam, byście nie byli sami w nocy... Przecież każdy wie, że tak być nie może.

– Nie zamierzam być sam w nocy – powiedział. Potem zajrzał raz jeszcze do komnaty żony i Odina, która była w pobliżu, słyszała ich podniesione głosy. Wreszcie książę wypadł wzburzony. Z trzaskiem otworzył drzwi i pobiegł przed siebie.

Rano księżna Anna okazała się jeszcze bardziej chora niż poprzedniego dnia. Poza bólem głowy, łzawieniem oczu, gorączką, pojawiała się na jej ciele czerwona, piekąca wysypka.

– Co to znaczy? – pytała się, oglądając w lustrze całe ciało. – Czy to jakaś groźna choroba?

Odina chłodziła ciało pani okładami, ale nic więcej nie mogła zrobić.

– Choroba przychodzi i odchodzi – pocieszała. – Za dzień czy dwa na pewno poczujecie się lepiej...

– A jeśli nie? I skąd się to wszystko wzięło? Może kto jaki urok rzucił?

– Chyba nie – zastanawiała się Odina. – Jeśli zezwolicie, pójdę do znachorki. Jest tu podobno...

Pani Anna zgodziła się z oporami.

– No, nie wiem – wahała się. – Mój brat zapowiadał, że wszystkie wypędzi, a kto by chciał korzystać z tych pogańskich czarów, będzie ukarany.

Odina uśmiechnęła się niepewnie.

– Wiem o rozkazie kniazia Witolda. Ale chyba własnej siostry nie chciałby karać, pani.

Mogłabym rozpytać miejscowych, gdzie mieszka.

Pani Anna drapała się po całym ciele i popiskiwała z bólu. – Dobrze – zgodziła się w końcu.

– Poszukaj jej, ale w tajemnicy. Lepiej, żeby nikt o tym nie wiedział.

– Nikomu nie powiem – obiecała Odina. – Może zielarka wam pomoże. Ale co do przyczyny, pani, to mnie się wydaje, że wszystko stało się dlatego, że nie słuchaliście mojego ostrzeżenia.

– Jakiego ostrzeżenia?

– Każdy wie, że od Godów do Trzech Króli wypadają feralne, nieszczęśliwe dni i dobrze robi, kto w tym czasie powstrzymuje się od wszystkiego, co mogłoby przynieść szkodę albo zły skutek.

– To teraz mi o tym mówisz?

– Mówiłam wcześniej, ale...

– Więc nie powinnam też przyjmować mojego męża w ten czas?

– Nie powinniście – potwierdziła Odina. – Nawet prac gospodarskich nie robi się żadnych w te dni. Wypada czekać tylko na to, co się zdarzy i na to, aż nadejdzie święto. Po Trzech Królach wszystko wraca do normy. Ustępują choroby, dni nie są już tak nieszczęśliwe i można myśleć o przyszłości.

Na księżną podziałało ostrzeżenie służącej. A Odina nie pomyślała, że nieszczęśliwe, fatalne dni dotyczą wszystkich, także księcia, służby, żołnierzy, kupców. Również jej samej.

Wieczorem książę Henryk przyszedł do żony, ale w progu zatrzymała go Żeltyne.

– Liczyłem, że jest już poprawa – powiedział rozczarowany.

Żeltyne pokręciła głową.

– Musicie uzbroić się w cierpliwość, szlachetny panie. Księżna czuje się już jakby lepiej, ale rano pokazała się na jej ciele czerwona wysypka i...

– Wysypka? A cóż to znowu?

– To nic groźnego, panie. Tylko skóra jest czerwona i pokryta bąblami. Księżna pani musi drapać się cały czas... Ale to minie, panie, minie na pewno. Może nawet już jutro śladu nie będzie.

Pan Henryk zawrócił od drzwi żony. Chwilę potem odszukał Odinę, spieszącą do swojej pani z kolejnymi okładami. – Mówiłaś, że nie chcesz, abym był sam w nocy, tak?

– No tak, ale...

– To przyjdź do mnie zaraz, jak skończysz przy mojej żonie.

Odinie serce skoczyło do gardła. – Ale...

– Nie zamierzam kolejnej nocy spędzać sam.

Bursztynowy naszyjnik

Rano Odina córka Ostasza znowu była lekka, radosna i zadowolona. Wszystkie zajęcia przy chorej księżnej wykonywała z uśmiechem. Wysypka nie ustąpiła, ale była jakby nieco mniejsza i obie ze starą Żeltyne pocieszały panią Annę, że choroba jest już w odwrocie.

Poprawiło się wyraźnie pod wieczór, kiedy Odina zaczęła przykładać na ciało pani płótna nasączone wywarem z jakichś ziół.

– Skąd je wzięłaś? – zaciekawiła się Żeltyne, ale widząc spojrzenie, jakie dziewczyna wymieniła z księżną, nie wypytywała dalej.

Odina odnalazła starą zielarkę w miejscu, które jej wskazał jeden ze służących. Za murami, pomiędzy chatami podgrodzia, odszukała ścieżkę i poszła nią spory szmat drogi aż za ostatnie budynki. Zielarka mieszkała w oddaleniu, bo nikt nie chciał, aby ktoś, kto umie rzucać uroki, przebywał w sąsiedztwie. Zielarkę tę znał w Łucku zapewne każdy i każdy udawał tylko, że o niej nie słyszał, skoro książę Witold nakazał zapomnieć o istnieniu dawnych pogańskich obrządków, a duchowni nowej wiary na wszelkie dolegliwości zalecali przede wszystkim modlitwy. Tutaj rzecz się miała inaczej, wedle starego obyczaju i dawnych przyzwyczajeń.

Odina musiała odczekać długi czas, zanim udało się jej przedstawić wiedźmie swoją sprawę, bo przed chatą stała spora kolejka chętnych po zioła i porady.

Lekarstwo starej zielarki okazało się tak skuteczne, że jeszcze tego wieczora pani Anna powiedziała do Odiny: – Miałaś dobry pomysł, dziewczyno. Widać, że niedługo będę zupełnie zdrowa. Mój pan Henryk z pewnością ucieszy się tak dobrą wiadomością. Do święta Trzech Króli nie jest daleko.

Książę wykazał zainteresowanie postępami w leczeniu żony, ale ograniczył się do wiadomości przekazanych przez służebne pani Anny.

– Po Trzech Królach? Dobrze, zobaczymy, jak to będzie po Trzech Królach.

Kolejne dni upływały na leczeniu księżnej. Różowa wysypka pani Anny zmniejszyła się nieco, ale następnego dnia pojawiła się znowu. Księżna aż popłakała się z bólu i znowu drapała się po ciele.

– Jest lepiej – odpowiadała Odina na powtarzające się pytania księcia. – Zioła łagodzą swędzenie i wysypka ustępuje.

– A kiedy całkiem ustąpi?

– Powinna akurat około Trzech Króli. Tymczasem trzeba robić okłady i stosować okadzanie.

– Okadzanie?

– Dymem z gruszowego drzewa. Książę Henryk usiadł na łożu i westchnął.

– Gzy to kiedyś się skończy?

Odina łagodnymi ruchami swoich smukłych palców pogładziła go po skroniach.

– Już niedługo – powiedziała. – Już całkiem niedługo jej cierpienia się skończą...

Henryk objął Odinę i przysunął ją do siebie.

– Przy tobie zapominam trochę o żonie – stwierdził z niejakim zdziwieniem. – Może rzuciłaś na mnie urok, co? Ta stara wiedźma nie nauczyła cię przypadkiem jakiego sposobu?

Odina uśmiechnęła się.

– To nie ja rzuciłam urok – powiedziała. – To wy rzucacie uroki, panie. Uroki, przed którymi niewiasty nie mają ucieczki.

W jej głosie pobrzmiewał smutek. Do święta Trzech Króli brakowało tylko dwóch dni.

Niebezpieczeństwo nadeszło ze strony, z której Odina najmniej się spodziewała. Żeltyne, stara niania i służebna księżnej Anny, wiedziała o wizytach dziewczyny w komnacie pana Henryka i postanowiła zrobić z tej wiedzy użytek. Odina wprawdzie ukrywała związek z księciem, ale nie mogła ukryć swoich nocnych nieobecności w komnacie, którą zajmowała razem ze starą.

Do tej pory Żeltyne ani słówkiem nie zdradziła się ze swoich spostrzeżeń i ani jednym gestem nie dała Odinie odczuć, co o tym myśli. Ale rankiem w wigilię Trzech Króli stara niania niespodziewanie zatrzymała Odinę wyciągniętym w górę suchym palcem.

– Pani nie będzie zadowolona – powiedziała.

– Z czego? – Odina udawała, że nie wie, ku czemu zmierza Żeltyne.

– Kiedy się dowie, kto umila noce jej mężowi. A gdy się tylko dowie, może nawet zastanowi się nad przyczynami swoich chorób.

– A co ja mam z tym wspólnego?

– Bo to ty chodzisz do jego komnaty. Myślisz, że nie wiem? Byłaś z nim każdej z sześciu ostatnich nocy. Myślisz, że pani ci podziękuje?

Do tej pory Odina nie myślała, co się stanie, gdy pani Anna dowie się o związku z jej mężem. Teraz przestraszyła się, że od razu ją przepędzi.

Spróbowała się bronić.

– Nie jestem winna – jej usta ułożyły się do płaczu. – Sama to wiecie najlepiej. Kazał mi przyjść, więc nie mogłam odmówić.

– A pewnie, pewnie – uśmiechała się stara. – Prawo księcia brać służące, kiedy tylko wola.

Ale pani młoda i wcale niegłupia, żeby na to pozwalać. Jakby brał co noc inną, słowa by pewnie nie powiedziała. Ale on stale woła ciebie. I przypominam sobie, że i dawniej ciebie przedkładał nad inne. A to już coś znaczy...

Odina zrozumiała niebezpieczeństwo. Jej usta zacisnęły się mocno, a oczy pociemniały od tłumionego gniewu. Żeltyne najwyraźniej zamierzała przyspieszyć to, co i tak pewnie musiałoby się stać. Musiałoby się stać i nieuchronnie się stanie, ale przecież jeszcze nie teraz.

– Czego chcecie? – zapytała zimno. Stara roześmiała się z zadowoleniem.

– Widzę, że wcale nie jesteś głupia. To tylko inni cię za taką biorą. Mówią, że jesteś pracowita i wierna. Wszyscy tak uważają. Nawet księżna pani o nic cię nie podejrzewa.

Ale ja wiem jeszcze więcej... Wiem na przykład, kto natarł pościel księżnej zasuszoną pokrzywą. A wiesz skąd? Bo znalazłam listki pomiędzy twoimi ubraniami.

– Czego chcecie? – powtórzyła pytanie Odina.

– Za milczenie? Mówiłam, że nie jesteś głupia. Już ty masz jakiś swój zamiar. Pewnie byś chciała przy księciu być, jak długo się da. Może urodzić jego dziecko i coś za to dostać.

Wiadomo, że pan Henryk jest hojny... Mądraś, skoro pytasz mnie, czego chcę. Księżna pani oddaliłaby cię i tyle, co najwyżej kazałaby ci wlepić ze sto rózeg. Ale co ja bym z tego miała? Więc będzie korzystniej, jak się dogadamy i jak mi zapłacisz za milczenie.

– Zapłacić? – zdumiała się Odina. – Jak mam zapłacić, skoro nic przecież nie mam.

– Na pewno masz – zaprzeczyła służąca zimno. – Jestem pewna, że masz, bo przecież darmo tam do niego nie chodzisz. A gdybyś nie miała, to chyba nie brak ci rozumu, żeby mieć...

Odina zrozumiała, że stara niania dokładnie przygotowała się do tej rozmowy i nie uda się jej odprawić z niczym.

– Mam cztery sztuki złota – powiedziała. – Nie, nawet pięć. Dam je wam, jeśli obiecacie milczeć.

– Pięć sztuk złota? – zaśmiała się Żeltyne. – Masz mnie za głupią? Nie wezmę mniej niż trzydzieści.

– Oszaleliście chyba!

– A nie jest tyle warta moja wiedza? Co to jest trzydzieści sztuk złota, kiedy jest się młodą i ładną? Ja sama, gdy byłam młodsza, a kniaź Witold był młodzikiem...

Skrzywiła się, niezadowolona, że może powiedziała za dużo. Bo Odina zrozumiała teraz, czemu stara niania była cały czas tak blisko pani Anny. To z powodu brata księżnej.

Zacisnęła pięści.

– Dobrze – zgodziła się. – Dam wam trzydzieści sztuk złota. Mam jeszcze naszyjnik z bursztynu oprawny w srebro, za który może dostanę jakie dziesięć monet. Na razie będzie wam musiało wystarczyć.

– No, widzisz – uśmiechnęła się stara. – Będę dla ciebie dobra. Nawet tego naszyjnika sprzedawać nie musisz. Wezmę, jaki jest. Wiesz, co ci powiem? Dasz mi pięć złotych monet i ten naszyjnik jeszcze dzisiaj.

– I nic nie powiecie?

– Pewno, że nie powiem. Tylko szybko musisz mi spłacić resztę. Stara już jestem i dość mam cudzej służby. Od lat odkładam, żeby osiąść na swoim. Jak mi dasz, co mi się należy, będę miała akurat tyle, ile trzeba. Odejdę, a ty sobie zostaniesz.

– To macie upatrzone miejsce?

– A pewnie, że mam. Myślisz, że służę tylko za jadło? A i ty nie jesteś głupsza. Wiesz, jak się to robi, więc szybko postarasz się o resztę.

– Dam wam naszyjnik – zapewniła Odina.

– I pięć monet.

– I pięć monet. A za jakiś czas dostaniecie resztę.

Chciała odejść, ale stara naparła na nią, nie pozwalając się ruszyć z miejsca. W jej oczach Odina zobaczyła zimne wyrachowanie. Jak mogłam tego wcześniej nie zauważyć? – pomyślała ze zdumieniem. – Żeltyne tylko udaje dobrą i oddaną.

– Za jakiś czas? – twarz starej wykrzywiła się w groźnym uśmiechu. – Myślisz, że będę czekać? Nie, moja spryciaro. Dasz, co mnie się należy, już teraz. Za trzy dni, od dzisiaj licząc, albo dostanę resztę, albo wszystko wyjawię naszej pani.

– Wtedy nie dostaniecie swojej zapłaty – szybko przypomniała Odina.

– A tobie wyschnie źródełko! Dostaniesz rózgi i odejdziesz precz ze dworu. I dokąd to pójdziesz, co? Nie masz przecież upatrzonego domu, jak ja.

– Ale trzy dni to za mało!

– Nie za mało, dziecinko, nie za mało. Już ty będziesz wiedziała, jak się koło tego zakręcić.

Wszystko mi jedno. Zapowiadam, że jeśli w piątek wieczorem, nie dostanę zapłaty, w sobotę rano pożałujesz swojego skąpstwa i głupoty.

Zaśmiała się i odsunęła od dziewczyny.

– Pamiętaj! – pogroziła kościstym palcem. – Najpóźniej w sobotę wieczorem.

W małej skrzyni, gdzie znajdował się cały majątek Odiny, złożony z ubrań i trzewików, było jeszcze pięć złotych monet i sznur bursztynów. Kosztowności stara niania wzięła jeszcze tego samego dnia, chowając w zanadrze swojej obszernej sukni. Od tej chwili patrzyła czasem na Odinę i bez słowa podnosiła w górę palce. Najpierw trzy, potem dwa, wreszcie tylko jeden.

Przez dwa kolejne dni Odina uzbierała jedynie dwie sztuki złota i nadal nie wiedziała, skąd miałaby wziąć resztę, a wyznaczony termin zbliżał się nieuchronnie. Bała się poprosić księcia wprost, choć każdej nocy chodziła do jego komnaty. Bała się, że nie tylko ją wyśmieje, ale może nawet przegoni. Pan Henryk zauważył, że jest nieco markotna i po prostu nakazał, żeby się uśmiechała.

Wielka awantura wybuchła w piątek rano.

Pani Anna czuła się nieco lepiej, wstała z łoża, kazała się ubrać i uczesać, choć była blada, miała podkrążone oczy, a jej cera przybrała smutny odcień szarości. Tymczasem wezwana służebna nie mogła znaleźć grzebieni i luster, jakich księżna zwykle używała. Lusterko wprawdzie zaraz się znalazło, zawinięte w ścierkę i rzucone w kąt przy drzwiach, ale ozdobnego grzebienia nie było. Był to ulubiony grzebień księżnej, szeroki, wykonany ze srebra, w którego rączkę wprawiono piękny czerwony kamień. Księżna dostała go razem z lusterkiem od swojego brata, wielkiego kniazia Witolda, i była do tych przedmiotów bardzo przywiązana. Służebne przeszukały komnaty, ale grzebienia nie znaleziono. Pani Anna kazała wezwać je wszystkie, skrzyczała mocno i zapowiedziała, że osobę, która zniszczyła grzebień albo go ukradła, natychmiast wyrzuci, a przedtem każe wlepić kije.

Mimo tych pogróżek żadna z niewiast służebnych nie przyznała się do uczynku. Pani Anna wpadła w straszną złość, wezwała męską służbę, a z nią przyszedł i pan Nawój, któremu z książęcego rozkazu podlegali wszyscy w całym grodzie. Mimo jego pogróżek i zachęty do dobrowolnego oddania skradzionego przedmiotu, za co przestępcę obiecano potraktować w miarę łagodnie, znowu nikt się nie odezwał. Pan Nawój kazał zatem przeszukać wszystkie pomieszczenia, poczynając od izb czeladnych.

Ledwo zaczęto poszukiwania, kiedy Odina znalazła się obok pana Nawoja.

– Wiem, kto zabrał lusterko – przyznała się. – Powiem wam, gdzie szukać, jeśli mnie nie zdradzicie. Bo grożono mi śmiercią, jeśli pisnę słówko.

Nawój popatrzył zgodził się od razu, bo księżna Anna biegała po komnacie, krzyczała i chciał to mieć jak najszybciej za sobą.

Odina szepnęła coś, a Nawój sam poszedł we wskazane miejsce. Znalazł grzebień w małej zamkniętej skrzyni, w której przechowywała swoje rzeczy stara piastunka. Był zdziwiony, ale na razie nie dał po sobie znać.

Wrócił do sali, gdzie zgromadzono całą służbę, czekającą na wyniki poszukiwań. Tu odwołał Odinę na bok.

– Aż się wierzyć nie chce, że to Żeltyne ukradła grzebień – westchnął. – Inne rzeczy też tam znaleźliśmy. Sztuki złota i naszyjnik z bursztynu, który na pewno należał niegdyś do księcia Henryka. To znaczy, że niania księżnej pani zajmowała się tym od dawna. Nie wiem tylko, po co to robiła, skoro było wiadomo, że wszystko i tak się wyda. A ty musisz wytłumaczyć, czemu nie powiedziałaś wszystkiego wcześniej.

– Bo mi grożono śmiercią. – Kto?

– Żeltyne. Powiedziała, że mnie ubije, jeśli tylko pisnę słówko. Może nie wiecie, ale ona była niegdyś miłośnicą kniazia Witolda. Uzbierała sobie przy nim to i owo i miała zamiar uciec ze służby, osiąść w jakim spokojnym miejscu i korzystać z tego, co uskładała, i...

– I co ukradła – domyślił się pan Nawój. – Tym bardziej powinnaś była wcześniej wyznać wszystko księżnej pani.

– Bałam się – Odina rozejrzała się trwożnie na boki. – Bałam się, że księżna pani nie uwierzy, przecież to niania ją wychowywała i była przy niej od samego urodzenia. Nie uwierzyłaby, a ja tylko dostałabym rózgi.

– Mnie mogłaś powiedzieć.

– Właśnie mówię, panie. Tylko co teraz będzie.

– Sam to załatwię, a ty siedź cicho, jakbyś nic nie wiedziała – zapewnił pan Nawój. – .

– Ale się boję – Odina była bardzo przestraszona. – Niania wie przecież, że widziałam ten grzebień u niej i na pewno zechce się bronić, a przez to mnie oskarżyć. Nie macie pojęcia, ilu ona ma możnych przyjaciół wśród litewskich panów...

– Zostaw to mnie – szarpał wąsa pan Nawój. – Będę to umiał załatwić. Nie wiem, co nią powodowało, ale to pewne, że nie uniknie kary, choć kiedyś była osobą zaufaną. Nawet właśnie dlatego, że była osobą zaufaną, a zawiodła swoją panią.

Odina dotknęła dłonią czoła, jak ktoś, kto sobie nagle coś przypomniał.

– Nie wiem, czy to ważne – powiedziała szeptem. – Ale księżna pani uderzyła Żeltyne w zeszłym tygodniu za niewłaściwe zachowanie. Może niania, która i tak chciała odejść ze służby, postanowiła przyspieszyć rozstanie. Zdaje się, że wspominała o czymś takim...

Dokładnie nie pamiętam...

– Będę to umiał załatwić – powtórzył Nawój.

– Ale ona zaprzeczy – trwożyła się Odina. – Na pewno zaprzeczy. Powie, że nic o tym nie wie, albo będzie chciała zrzucić winę na kogo innego. Najpewniej na mnie, bo to przecież ja widziałam, co ma w skrzyni. A księżna pani raczej jej uwierzy...

Księżna Anna, powiadomiona o wszystkim przez pana Nawoja, rzeczywiście nie chciała uwierzyć. – W skrzyni znaleźliście? – pytała. – W skrzyni mojej wiernej Żeltyne?

– Tak, pani.

– To chyba niemożliwe. Po co miałaby kraść?

– Podobno chciała odejść ze służby. Ma odłożony mająteczek. Wybaczcie, ale mówią, że wasz brat...

– Dość – przerwała pani Anna. – Wiem, co mówią. Może to i prawda. A jeśli tak, macie rację. Miała powód, by tak postępować. Jest ze mną bardzo długo i nawet się nie dziwię, że chciała odejść. Szkoda, że w taki sposób. Gdyby mi powiedziała...

– Zechcecie z nią mówić?

– Gdzie jest?

– Kazałem związać i zamknąć.

– Nie chcę jej tutaj widzieć. Wyprawcie ją po cichu i niech idzie, gdzie chce. Ale niechaj mi się więcej nie pokazuje na oczy. Zawiodła moje zaufanie. A wam dziękuję, panie Nawoju, że tak szybko doszliście do wszystkiego.

– Wasza służebna mi pomogła. Odina. Bała się iść do was, bo, jak mówi, raczej uwierzylibyście niani niż jej. Dlatego przyszła do mnie.

– Odina? – zmarszczyła brwi pani Anna. – Ach, ta milcząca. Jest skromna i posłuszna.

Jestem z niej zadowolona. Pewnie, że jej nie uwierzyłabym, gdyby z tym przyszła do mnie.

Ale dość o tym. Wyprawcie Żeltyne z grodu, jeszcze dzisiaj.

– To karać jej nie każecie?

– Była ze mną całe życie. Niech idzie wolno. Tylko niech obieca, że się nie pokaże w pobliżu, bo byłoby to dla mnie przykre. Niech sobie idzie, a ja będę pamiętała tylko, jak wierna była niegdyś.

– Rozumiem, pani. Wykonam wszystko jak najlepiej.

Żeltyne odchodziła w niesławie. Pan Nawój nakazał dwóm żołnierzom, żeby pilnowali jej podczas pakowania, bo mogła zabrać ze sobą wszystko, co uniesie w jednym worku, a potem kazał wyprowadzić za bramę. Zabronił jej żegnać się z kimkolwiek, z kimkolwiek rozmawiać. Broniła się, krzyczała o niesprawiedliwości, domagała się spotkania z księżną.

– Pani nie chce cię widzieć – oświadczył pan Nawój. – Masz słuchać jej poleceń i tyle. A to jeszcze powiem, że tylko jej wstawiennictwu zawdzięczasz, że nie kazano ci dać rózeg na pożegnanie.

– Ale to niesprawiedliwe! – krzyczała. – Niesprawiedliwe! Jestem niewinna. To ta mała żmija mnie urządziła! To ona jest wszystkiemu winna!

– Milcz! – rozkazał pan Nawój. – Milcz, na Boga, bo nie starczy mi cierpliwości, żeby przymykać oko na twoje nieprawości.

Nie słuchając jej krzyków, którymi chciała zwrócić na siebie uwagę, wyprowadzono nianię z grodu, a tam pouczono ją, aby pod karą publicznej chłosty nie śmiała wracać do grodu. Żeltyne nie walczyła już, bo wiedziała, że nikt jej nie weźmie w obronę, a jedynie rzucała przekleństwa, płacząc z żalu i wielkiego zawodu. Nie tylko została pozbawiona czci, ale i wszelkiego dobra, jakie miała odłożone, bo pan Nawój kazał jej odebrać wszystko jako majątek mogący pochodzić z kradzieży. Odchodziła więc, zostawiwszy swój kuferek, w jednej tylko sukni i z workiem, w którym miała najpotrzebniejsze rzeczy.

– Pamiętaj – powiedział żołnierz, popychając ją w plecy, gdy znaleźli się ze trzysta kroków od bramy. – Pamiętaj, co ci przykazano, Jeśli zechcesz powrócić albo zatrzymać się w książęcych włościach w jakimkolwiek miejscu, zostaniesz schwytana, wychłostana i przepędzona. Lepiej więc od razu idź tam, gdzie cię nie znają i nikt o tobie nie słyszał.

Dla dodania powagi swoim słowom poklepał się jeszcze po głowni miecza i dał znak drugiemu żołnierzowi, że mogą wracać do grodu.

Żeltyne została sama na ścieżce. Stała i bezradnie rozglądała się wokoło, zupełnie nie wiedząc, dokąd iść. Żaden kierunek nie był dobry. W końcu namyśliła się jednak i ruszyła na północ. Myślała o miejscach, w których już była, tylko to przyszło jej do głowy. Mogła próbować dotrzeć do kniazia Witolda i jemu się poskarżyć, jego prosić o łaskę i o wyjaśnienie tego strasznego nieporozumienia.

Tymczasem droga przed nią leżała biała, zaśnieżona, a głosy, które odezwały się nagle z oddali, przypominały wycie wilków.

Żeltyne przeżegnała się nieporadnie, choć nie była chrześcijanką, potem splunęła przez lewe ramię i mrucząc pod nosem, ruszyła przed siebie.

Odina czekała na prawo od drogi, ukryta za grubymi pniami sosen. Miała na sobie obszerne, wielkie i ciepłe futro i uśmiechała się teraz zwycięsko na widok pokręconej i pochylonej starej kobiety.

– Chciałaś mnie przechytrzyć? – zapytała z wyższością. – Nie wystarczy być starszą, trzeba mieć jeszcze trochę rozumu.

– Przeklętnico! – zawołała stara i rzuciła się do przodu z pięściami. – Obyś zgniła za życia za to, co mi zrobiłaś!

Odina cofnęła się kilka kroków i stara na próżno młóciła powietrze wyciągniętymi ramionami. Śnieg był wysoki, nogi Żeltyne grzęzły w zaspach.

– Chciałaś mnie odsunąć od księcia? – usłyszała przy sobie świszczący głos Odiny. – Ty?

Jesteś na to za głupia! Teraz widzisz, kto się okazał mądry. I wiele ci przyszło z całego tego starania? Co masz teraz? Tylko te łachy na grzbiecie i nic więcej. Idź i niechaj cię po drodze dopadnie jakie zło. Nikt po tobie nie zapłacze ani przez chwilę!

Stara niania zatrzymała się. Bała się rozognionego wzroku dziewczyny i może nawet żałowała teraz, że nadepnęła na ogon tej małej żmii. Takiego bolesnego ukąszenia się nie spodziewała. A taka była układna, cicha, skromna, nikt nie odgadłby nawet, jak wiele zła siedzi w tym młodym ciele, ciele, którym omamiła księcia Henryka.

Wszystko, co mogła zrobić, to odpowiedzieć pogróżką na pogróżkę.

– Jeszcze tego pożałujesz! – wrzasnęła. – Jeszcze pożałujesz i gorzko nad wszystkim zapłaczesz. Przysięgam na wszystko, że zapłaczesz. Taka podzięka za tyle lat wiernej służby! Taka podzięka! A wszystko przez ciebie! Jaki zły duch siedzi w tobie, dziewko! Co za zły duch tobą kieruje, że zdolna jesteś dopuścić się czegoś takiego?

– Nie groź mi – Odina podsunęła starej pod nos swoją małą piąstkę. – Nie groź mi, bo mam dość siły, żeby cię zetrzeć na miazgę. Dziękuj Bogu, że skończyło się tylko na wyświęceniu z grodu, bo inaczej byś piszczała, gdyby cię gołą przywiązali do słupa.

Myślałaś, że mnie pokonasz, głupia? Nikt mnie nie pokona. Jeszcze się taki nie urodził.

– Przeklinam cię, diablico! – zapiszczała stara. – Przeklinam ciebie i wszystko, czego się tylko tkniesz! Oby ci się życie rozłaziło jak stara szmata w rękach, obyś nigdy nie zaznała radości!

– Milcz! – rozkazała Odina. – Milcz, głupia, stara babo! Myślisz, że boję się tych twoich zawodzeń? To jesteś jeszcze głupsza, niż myślałam. Sądziłaś, że to ja jestem durną służącą, tak? Otóż się pomyliłaś. I to jak się pomyliłaś! I nic ci nie pomoże, że byłaś miłośnicą kniazia. To dawne czasy. Teraz ja jestem młoda i przede mną wszystko. A ty idź i przepadnij w borze na wieki. Bo na pewno nie dojdziesz do kniazia, który podobno kiedyś cię pożądał. Ale to dawne dzieje. Teraz pewnie ani by cię kopnął, ani za tobą plunął.

– Obyś pożałowała kiedyś swojego postępowania! – rozpłakała się Żeltyne. – Obyś pożałowała! Ty, wstrętne, zepsute do szpiku kości stworzenie, którego byłam opiekunką i orędowniczką. Przecież to ja cię wzięłam na dwór mojej pani, beze mnie byłabyś nikim.

– Precz! – syknęła Odina. – Jestem dość młoda, dość ładna i dość mądra, żeby wszystko poszło wedle moich myśli i planów.

Nie ocierając łez, zalewających pomarszczoną twarz, stara niania podniosła worek i ruszyła do przodu. Szła wolno, ostrożnie stawiając stopy w śniegu. Po kilku krokach odwróciła się jeszcze.

– Przeklinam cię, Odino córko Ostasza – powiedziała głośno. – Przeklinam cię na zawsze!

Obyś pożałowała, że się urodziłaś.

Odina zaśmiała się pogardliwie. Patrzyła za starą, jak ta, wolno przesuwając nogi po ścieżce, oddala się od grodu. Po chwili jej sylwetka roztopiła się na tle boru.

Odina uśmiechnęła się zwycięsko. Zapięła futro, bo nagle powiał mocny wiatr, wzniecając śnieżny tuman.

– Możesz wyjść! – zawołała, nie odwracając się.

Zza jej pleców, spomiędzy grubym śniegiem pokrytych drzew i krzaków, wysunął się niski, pękały człowiek w kożuchu, ubrany na poły po żołniersku. Miał okrągłą twarz, z dużą naroślą na czole i bystre oczka, w których czaił się spryt i chciwość.

– Widziałeś?

– Tak, pani.

– Nie pomylisz się?

– Dla mnie to zwyczajne.

– Dobrze. Tylko niechaj się to stanie nie za blisko grodu. Pójdziesz za nią jakiś czas, aż odejdzie wystarczająco daleko.

– I co mam zrobić?

– To mnie nie obchodzi. Masz wypełnić swoje zadanie.

Odina otworzyła dłoń, w której ściskała złotą monetę.

– Chcę, żeby jutro było po wszystkim – rozkazała. – A kiedy już będzie, zawiadomisz mnie.

Ale sam nie przychodź i masz zachowywać się tak, jakbyśmy się wcale nie znali.

Człowiek chwycił monetę i schował ją szybko.

– Jak mam zawiadomić? – zapytał.

– Przyślesz umówiony znak. Tylko pamiętaj, żebyś nie odważył się mnie oszukać.

Przyjrzałam się dobrze i na pewno rozpoznam oszustwo.

– Nie zawiedziecie się.

Ukłonił się niezgrabnie i szybko ruszył śladem starej Żeltyne. Ale chyba przypomniał sobie coś, bo zatrzymał się nagle.

– Pani.

– Czego jeszcze chcesz?

– Które to ma być ucho, pani? Lewe czy prawe?

– Przyślij mi oba – poleciła Odina.

Saraceński medyk

Styczeń 1393

Książę Henryk siedział w swojej komnacie i bawił grą w szachy. Był nieco rozdrażniony, kościane figury przestawiał nieuważnie i nerwowo. Rano miał się wybrać na łowy, ale w nocy trapiły go bóle brzucha i musiał dzień spędzić pod dachem.

– Chyba coś zjadłem nieświeżego – burczał pod nosem. – Albo zaszkodziła mi wizyta w komnacie mojej żony...

Pan Nawój uśmiechnął się porozumiewawczo.

– To księżna pani czuje się lepiej? – zapytał, starannie zabiegając o to, żeby nie wygrać partii.

– Trochę lepiej – potwierdził pan Henryk. – Ale ja nie. Widać za wcześnie poszedłem do niej i może coś i mnie dopadło. Mogłem jeszcze zaczekać z wypełnianiem małżeńskich powinności...

Wykonał kilka kolejnych ruchów, wygrał partię i zmiótł figury z malowanej na cienkiej desce szachownicy. – Dość na dziś – uznał. – Chciałbym się położyć.

Pan Nawój podniósł się ze swojego miejsca i klaskaniem w ręce przywołał służącego, aby pomógł księciu zdjąć wierzchnie odzienie. A kiedy służący mościł panu posłanie, Nawój przypomniał księciu o jego obowiązkach.

– Kupcy bawią w Łucku – powiedział. – Zaprawdę wiele towarów przywieźli, bo zjechali z całego świata i proszą o posłuchanie. Liczą, że zechcecie, wzorem królowej Jadwigi i króla Jagiełły obdarzyć ich przywilejami. Może pamiętacie, jak mówiłem, ile może być korzyści z takiego handlu...

– Nie męcz mnie – westchnął książę Henryk. – Pamiętam, co mówiłeś, więc może przyjmę ich jutro. Ale nie wszystkich. Powiedz im, żeby przyszli co najwyżej we trzech. Nie mam ochoty gadać z całą gromadą i wysłuchiwać ich utyskiwań. Niech wyprawią poselstwo i poucz, aby mówili krótko.

– Dobrze, szlachetny książę – pokłonił się pan Nawój. – Tak im powiem.

Kiedy zaś następnego ranka poszedł na wielki plac, gdzie się spodziewał zastać cudzoziemców, pierwszą osobą, jaką tam spotkał, była służebna pani Anny, Odina.

– A ty co tu kupujesz? – zaciekawił się. – Gdy odeszła Żeltyne, pani Anna dała ci może jaką nagrodę, że tak oglądasz wszelkie towary?

Odina skromnie spuściła oczy.

– Bo też i jest na świecie strasznie wiele różności – odpowiedziała. – A ja szukam dla mojej pani lekarstwa. Zamorscy kupcy miewają cudowne lekarstwa, więc przyszłam o nie zapytać.

– Księżna pani czuje się podobno lepiej?

– Znacznie lepiej – uśmiechnęła się Odina. – Od razu rano wysypka ustąpiła.

– No, proszę – ożywił się pan Nawój. – Tylko Żeltyne odeszła, a księżnej się poprawiło.

Zawsze mówiłem, że ta stara jest podejrzana. Może jakich uroków zadała albo i co gorszego jeszcze.

– No, nie wiem – zawahała się Odina. – Żeltyne była przy księżnej pani tyle lat...

Pan Nawój zaśmiał się z naiwności dziewczyny.

– Pewnie, że była wiele lat, skoro uzbierała sobie niezgorszy mająteczek. To ładnie, że się za nią ujmujesz, choć przyczyniłaś się do jej odejścia...

Rozmowę przerwano, bo kupcy dostrzegli już pana Nawój a i nawołując się wzajemnie, pędzili w jego stronę, otaczając szczelnym, kolorowym i hałaśliwym kręgiem. Popychając się, przekrzykując i zachwalając swoje towary, obiecywali wiele więcej rozmaitości, trzymanych w magazynach, na wozach, koniach i wielbłądach.

Zamilkli, kiedy tylko dał znak, że chce mówić. Spotykał się z nimi od trzech dni, za każdym razem dając wymijające odpowiedzi na ich prośby, ale nie tracili nadziei, że usłyszą dobre wieści.

– Doczekaliście się, kupcy – oświadczył pan Nawój. – Szlachetny książę Henryk przysłał mnie tutaj, abym wam rzekł, że przyjmie wasze poselstwo. Jeśli więc macie jakie do niego sprawy, pogadajcie między sobą i ustalcie, co chcecie księciu ofiarować i o co prosić.

Książę zażyczył sobie, aby wasze poselstwo składało się z trzech ludzi...

Zaczęli znowu krzyczeć i przekonywać każdy do siebie, aż musiał wrzasnąć na nich i uspokoić.

– Trzech – powtórzył. – Tylko trzech. Albo więc zaraz ustalicie między sobą, kto będzie was reprezentował, albo sam wyznaczę.

Ucichli na chwilę, popatrując jeden po drugim i w myślach dowodząc swoich racji. Każdy chciał pokazać się przed księciem, ale byli tylko kupcami i wiedzieli, że wbrew woli księcia nic nie osiągną.

– Wrócę tu niedługo – zapowiedział pan Nawój. – A gdy wrócę, chcę poznać imiona waszych przedstawicieli.

I poszedł, nie oglądając się, a oni od razu rzucili się do głośnego ustalania, kogo wybrać, a robili to we wszystkich chyba znanych językach, bo byli tu Niemcy, Ormianie, Żydzi, Polacy z rozmaitych dzielnic, Flamandowie, kupcy z państwa krzyżackiego, kupcy z Czech i Italii. Był też saraceński kupiec ze Lwowa.

– To lekarstwa szukacie dla pani? – zapytał. Odina zatrzymała się zdziwiona. Kupiec był ubrany w bogaty zielony strój, miał na głowie jaśniejszy nieco zawój i od razu odgadła w nim Saracena.

– Skąd wiecie? – zapytała.

– Kupiec powinien wiedzieć, czego ludziom potrzeba, bo jakże miałby im dostarczyć to, czego akurat szukają.

Mówił dobrze w miejscowym języku i gdyby nie strój, mogłaby go wziąć za człowieka stąd, nie cudzoziemca. Miał siwiejącą już brodę, uważne czarne oczy w pobrużdżonej twarzy, garbaty nos.

– Bywam w tych ziemiach, to i waszą mowę poznałem – wyjaśnił, chwytając rękę Odiny i nie pozwalając jej odejść. – A skoro tu jesteście, popatrzcie na towary, jakie przywiozłem...

Nie bójcie się, choć do waszej wiary nie należę. Ale dzięki łaskawości polskiej królowej cieszę się przywilejem wolnego handlu i nawet mam dom w mieście Lwowie.

– Nie boję się – odparła Odina odważnie. – Czegóż miałabym się bać, skoro jestem pod opieką szlachetnego księcia Henryka?

Kupiec był starszy i doświadczony. Bez trudu odgadł, że Odina ma ważne zadanie do wypełnienia i chciał jej koniecznie pomóc.

– Słyszałem od innych kupców, że szukacie lekarstwa dla swojej pani – powiedział. – Domyślam się, że mówicie o żonie księcia. Bardzo dobrze trafiliście. Jest tu ze mną mój wychowanek, młody, ale wielce uczony człowiek, który jak nikt zna się na medycynie.

Jeśli ktokolwiek może pomóc, to z pewnością on właśnie.

Był taki serdeczny i taki o zdrowie księżnej zatroskany, że Odina natychmiast postanowiła skorzystać z jego pomocy.

– Na co uskarża się szlachetna księżna pani? – dopytywał się. – Na bóle głowy, wysypkę jaką, może jakie niewieście dolegliwości? Cokolwiek by to było, tutaj właśnie znajdziecie poradę i pomoc.

– Choroba nie ma ciężkich objawów – odpowiedziała ostrożnie. – Ale księżna pani właśnie oddaliła ze służby pewną niewiastę. Być może owa niewiasta po cichu rzuciła urok. Nie wiem więc, czy...

– Ten medyk zna się i na odczynianiu uroków. Może pójść do waszej pani choćby i zaraz.

Odwrócił się i zaczął wołać w swoim języku do kogoś, kogo Odina nie widziała. Po chwili spomiędzy sukiennych kramów wyszedł wysoki młodzieniec, ubrany podobnie do starego kupca, z zawojem na głowie.

– To mój przybrany syn – wyjaśnił stary. – Misani al-Rifad. Jest bardzo dobrym lekarzem.

Przybyły miał ciemną cerę i czarne, przenikliwe spojrzenie, od którego Odinie przeszły ciarki po plecach. Było w tym spojrzeniu coś, co ją zaniepokoiło i chętnie by odeszła, ale starszy już tłumaczył młodszemu, w jakiej sprawie go wezwał.

– Księżna pani uskarża się na bóle i, jak zrozumiałem, rozmaite inne dolegliwości. Mogą być skutkiem choroby, ale mogą też być skutkiem czarów. Powiedziałem tej tutaj młodej osobie, że możesz pójść i uleczyć panią.

Misani al-Rifad skrzyżował ręce na piersiach.

– Jak każecie, ojcze – odpowiedział z pokorą.

Mówił po polsku równie dobrze jak stary kupiec, choć wolno i z namysłem, jakby szukając odpowiednich słów. Odina, choć chciała przyprowadzić lekarza dla pani, nie była jednak pewna, czy może polegać na niewiernych.

– No, nie wiem – przyznała się do swoich wątpliwości. – Skoro jesteście Saracenami, to chyba nie powinniście...

– Mamy przywileje waszych szlachetnych władców – przypomniał al-Mansur. – A przecież nie zostały nam przyznane na piękne oczy, lecz za nasze zasługi. Jeśli więc szlachetny król polski ma do nas zaufanie, chyba także wy i wasza pani możecie je okazać. Niech więc mój syn idzie z wami i udzieli porady. Zaręczam, że jak tylko zobaczy waszą panią, znajdzie stosowne lekarstwo.

– Jak zobaczy moją panią? – zdziwiła się Odina. – A po co miałby ją widzieć?

– Żeby rozpoznać chorobę.

– A nie może od razu udzielić porady, jak czynią nasi lekarze?

– Wybaczcie, pani, ale wasi lekarze mało wiedzą o prawdziwej medycynie. Nie o medycynie jednak mamy teraz radzić, ale o zdrowiu waszej pani. Skoro zatem przyszliście po lekarstwo, nie powinniście odejść z pustymi rękami. Bo lekarstwo jest, wystarczy je użyć. Mój syn pójdzie z wami i niech sama księżna powie, czy zechce wysłuchać jego porady.

– Dobrze – zgodziła się Odina. – Uprzedzić muszę tylko pana Nawoja, że chcę wprowadzić waszego syna do grodu.

– Pana Nawoja? Czy to nie ten wspaniały pan, który dopiero co mówił do nas?

– Ten sam – potwierdziła. – Jeśli się zgodzi, przyjdę po waszego syna i zaprowadzę go do księżnej pani.

Młody Saracen rozglądał się ciekawie przez całą drogę, zagadywał do Odiny, ale ta była nad wyraz powściągliwa. Przy bramie do wielkiego domu straż księcia bardzo dokładnie przeszukała gościa, czy nie ma przy sobie ukrytej broni. Potem dopiero mogli przejść dalej.

Do komnaty księżnej Anny poprowadziła Saracena Odina i jeszcze jedna służebna, zawołana po drodze, aby była pod ręką, gdyby pani wyraziła jakieś dodatkowe życzenie.

Anna Ryngałła siedziała na łożu, blada, z poszarzałą twarzą, z bezwładnie opuszczonymi rękami.

– Medyk? – zapytała, kiedy Odina weszła powiadomić ją, że przyprowadziła lekarza. – Po co medyk? Przecież czuję się znacznie lepiej.

Zanim zdążyła wydać zgodę, Saracen sam wszedł do komnaty. Ukłonił się na progu, a potem postępował równie bezceremonialnie. Zbliżył się do łoża mimo protestów księżnej i samej Odiny. Czasami udawał, że nie rozumie, co do niego mówią, albo że nie rozumie do końca. Zaglądał w oczy księżnej, wziął nawet na chwilę jej rękę, oglądał dłoń i paznokcie.

Mamrotał coś po swojemu.

Pani Anna nie była zadowolona z badania i wzrokiem dawała znać Odinie, że ma dość tej wizyty. Ale zbyt była słaba, żeby sama wydać polecenie i po chwili Odina wypchnęła gościa za próg.

W sąsiedniej izbie Saracen wyjął z torby miniaturowe pudełeczka z lekarstwami oraz pęczki rozmaitych ziół i dość długo udzielał Odinie pouczeń, jak powinna je zażywać chora.

– Będzie najlepiej, żeby lekarstwo podawała stale ta sama osoba – zalecił. – Łatwiej wtedy uniknąć zapomnienia czy pomyłki. Lekarstwo bowiem winno być stosowane bardzo regularnie, w jednakowych odstępach czasu, a nie, kiedy się komu przypomni.

Chrześcijanie nie mają zupełnie zrozumienia dla tej prostej zasady. Wy chyba możecie się tego podjąć, prawda?

– Dobrze – zgodziła się Odina. – Tylko jeszcze raz powtórzcie, które lekarstwo i w jakich dawkach powinnam zastosować.

Bez zniecierpliwienia powtórzył.

– A jaki, wedle was, jest stan księżnej? – zapytała Odina. – Prawda, że nie najgorszy?

Saracen pokręcił głową.

– Nie jest najlepiej – powiedział. – Dobrze, że mnie wezwaliście. Obawiam się, że za kilka dni...

– Co za kilka dni?

– Za kilka dni mogłoby być za późno. Odina podniosła dłonie do ust.

– Aż tak źle?

– Tak – lekarz rozejrzał się i przyciszył głos.

– Prawdopodobnie wiem, gdzie leży przyczyna choroby waszej pani – oświadczył. – Słyszałem, że oddaliła swoją służącą, czy tak?

– Dwa dni temu.

– A owa niewiasta była przy księżnej od dawna?

– Od dziecka.

– A co się stało, że ją oddalono?

Odina zawahała się, czy powinna odpowiedzieć. Zobaczył jej wahanie.

– Ktoś się do tego przyczynił? – zapytał domyślnie. – Może wy?

Odina kiwnęła głową.

– Tak myślałem – westchnął lekarz. – Czy dlatego, że coś podejrzewaliście?

– Podejrzewałam?

– Rtęć?

Odinie serce skoczyło do gardła.

– Rtęć? – zapytała szeptem. – To trucizna!

– Właśnie – potwierdził lekarz. – Ta wysypka to nic groźnego. Roślina parząca i tyle.

Wystarczy pościel wymienić, co chyba już zrobiliście.

– Zmieniłam, bo odgadłam, że to pokrzywy.

– Bardzo dobrze. Owa niewiasta musiała mieć jaki wielki żal do swojej pani. A może też zapłacił jej kto, żeby tak postępowała. Najważniejsze, że już jej nie ma tutaj i możemy uratować panią.

Odina pobladła niczym płótno. Słowa lekarza spowodowały, że skóra ścierpła jej ze strachu.

– Nie wiem, czy dobrze was zrozumiałam – zaczęła z lękiem. – Czy mówicie, że moja pani była...

– Tak – potwierdził. – Wasza pani była podtruwana. To znaczy, od jakiegoś czasu podawano jej truciznę. Zauważyliście jej niezdrową, szarą cerę? To niewątpliwie rtęć.

Ktoś jej podawał rtęć, zapewne w jedzeniu. Wiadomo, że stosuje się rtęć przy ranach albo liszajach, lecz mało kto zdaje sobie sprawę, że jest to także straszna trucizna.

Serce waliło Odinie niczym młot, z trudem łapała powietrze.

– Trzeba powiadomić... Saracen pokręcił głową.

– Posłuchajcie mnie – tłumaczył z naciskiem. – Nie ma wątpliwości, że księżna była podtruwana, zapewne przez ową służebną. Na szczęście jakieś dwa ostatnie dni księżna nie brała tego diabelskiego lekarstwa. Ta przerwa uratowała jej życie.

– Przerwa? – dopytywała się Odina, chwiejąc się na nogach. – Nie wiem, co mam myśleć o tym wszystkim i nie wiem, czy dobrze was rozumiem, takie rzeczy mówicie...

Lekarz pokiwał głową.

– To pewne – stwierdził. – Gdyby księżna przyjęła jeszcze jedną czy dwie dawki trucizny, dziś byłoby już po niej.

– Przecież to... to... to zbrodnia – wyszeptała Odina.

– Zapewne – zgodził się medyk. – A wasza pani, choć wyszła z tego obronną ręką, nie jest jeszcze bezpieczna. Powiem wam, jak postępować...

Odina osłabła, blada, łapała teraz powietrze szeroko otwartymi ustami i wyglądało, jakby miała zaraz zemdleć. Saracen chwycił jej rękę i niespodziewanie mocno uszczypnął.

Jęknęła, a ból przywrócił jej świadomość.

– Posłuchajcie mnie! – szeptał jej gorączkowo do ucha. – Posłuchajcie, bo to ważne. Już nie tylko zdrowie, ale i życie waszej pani zależy wyłącznie od was. Słyszycie? Tylko wy możecie ją ocalić. Ale nie wolno wam nikomu ani słówkiem zdradzić się z tego, o czym tu mówiliśmy. Bo służebna zapewne nie działała sama, ktoś płacił za jej usługi. Myślę zatem, że jeśli powiecie o tym komukolwiek, i wasze życie znajdzie się w niebezpieczeństwie.

– Moje? Jak to moje?

– Nie wiadomo, z kim w zmowie była owa niewiasta. Jeśli powiecie choćby słówko, możecie trafić akurat na jej wspólnika. Albo jeszcze gorzej, sama możecie zostać oskarżona o współudział...

– Ale to nie ja! – prawie rozpłakała się Odina.

– Wiem, że to nie wy. Ale musicie być ostrożni. Najlepiej nikomu nic nie mówić. Po prostu robić swoje. Pilnować tego, co pani spożywa i gdzie śpi. Podawać lekarstwa i nikogo więcej do niej nie dopuszczać przez kilka dni. Rozumiecie?

– Dobrze – zgodziła się Odina. – I pani Anna wyzdrowieje?

– Tak. O ile nie będzie otrzymywała trucizny dalej. Podawajcie jej zioła, sprawdzajcie posiłki. I milczcie, przede wszystkim milczcie! Bo jeśli się wyda, że coś wiecie, sama możecie zostać otruta. A wtedy nikt nie pomoże waszej pani.

Kupiecka delegacja stawiła się z samego rana, zgodnie z życzeniem pana Nawoja.

Baltazar zwany Kij ze Środy, Niemiec Kaspar z Krakowa i Saleh al-Mansur ze Lwowa, poddany tureckiego sułtana. Usiedli na wskazanej ławie przed wielką salą i w milczeniu czekali na posłuchanie. Przywiedli ze sobą kilku pachołów, a ci przynieśli starannie dobrane dary dla księcia Henryka – tkane złotem jedwabie, sztylet z cienkiej a niezwykle mocnej stali wyrabianej w Damaszku, puszysty dywan z Samarkandy, dwie pary sandałów, wyszywanych w czerwone smoki. Spór o to, co przynieść księciu, aby uhonorować go odpowiednio i uzyskać jego łaski, trwał cały wczorajszy dzień i znaczną część nocy. Teraz kupiecka delegacja, zmęczona długimi dysputami i długim czekaniem, co raz to ziewała ukradkiem.

Pan Nawój już dwa razy chodził do komnaty księcia, ale czuwający pod drzwiami pachołek wciąż kręcił głową.

– Książę pan surowo zakazał się budzić.

– Ale kupcy czekają. Sługa wzruszył ramionami.

– Książę pan surowo zakazał.

Za trzecim razem pan Nawój już go nie słuchał, zbliżało się południe i dłużej nie można było czekać. Szczególnie, że i pani Anna dopytywała się o męża. Pan Nawój pod groźbą użycia broni pozbył się służącego i wszedł do komnaty.

– Książę?

Odpowiedzi nie było. Pan Henryk leżał w pościeli, nieco ukosem, i pan Nawój zdziwił się, że książę nie zdjął do snu wierzchniego odzienia.

– Książę? Trzeba wstawać, bo pani Anna czeka i kupcom też obiecaliście posłuchanie. Piękne dary przynieśli, chyba będziecie zadowoleni...

Ponieważ nie było odpowiedzi, Nawój podszedł i pochylił się nad łożem. Pan Henryk leżał na brzuchu, z jedną nogą podkuloną.

Nawój, dowódca załogi Łucka, widział w życiu wiele śmierci, więc i teraz nie miał wątpliwości.

Książę Henryk Mazowiecki nie żył.

Pan Nawój wyciągnął rękę i dotknął czoła, a potem szyi księcia. Były zimne.

Obok łoża leżał kielich po winie, które książę spożywał tuż przed snem. Nawój podniósł kielich i powąchał go ostrożnie. Teraz już wszystko wydawało się jasne. W winie musiała być trucizna.

Pan Nawój odstawił kielich na podłogę obok łoża i wyprostował się. To koniec – przemknęło mu przez myśl. Ledwie kilka tygodni był w służbie pana Henryka, a już powinien szukać sobie nowego zajęcia. Ale najpierw trzeba... najpierw trzeba znaleźć truciciela! To na pewno ktoś z najbliższych, więc chyba łatwo będzie go odszukać. Taka zbrodnia nie może ujść bez kary.

A jeśli to księżna Anna?

Pan Nawój wyszedł z komnaty, dokładnie zamykając za sobą drzwi. Gestem przywołał pachołka, którego dopiero co odpędził od progu.

– Nie wpuszczaj tu nikogo – polecił. – Słyszysz? Nikogo, póki sam nie udzielę zezwolenia.

Pachołek uśmiechnął się zadowolony.

– A widzicie, że miałem rację? Książę pan zakazał się budzić.

Pan Nawój skierował się do komnaty księżnej. Pani Anna, która od rana czuła się lepiej, siedziała ubrana przed lustrem, a służebna Odina rozczesywała jej włosy srebrnym grzebieniem z czerwonym oczkiem. Pani Anna była blada i ledwie uśmiechnęła się na widok rycerza.

– No? – zapytała. – Czy mój mąż wstał ? Powiedział, kiedy zechce mnie znowu odwiedzić?

Pan Nawój chrząknął.

– Mam niedobre nowiny, szlachetna pani... – zaczął niepewnie.

Wzrokiem wskazał na Odinę. Pani Anna nie zrozumiała, więc musiał podpowiedzieć.

– Czy możemy zostać sami?

Pani Anna dała gestem znak Odinie, a ta bez słowa odłożyła grzebień i pospiesznie wyszła z komnaty. Gdy zamknęły się za nią drzwi, księżna uśmiechnęła się słabo.

– Chcecie mi powiedzieć o moim mężu i tej służącej? Nie trzeba. Wiem, że chodziła do jego łożnicy. Ale to nic takiego.

– To wiedzieliście? – zapytał Nawój zaskoczony. – Myślałem...

– Że jestem ślepa? Oczywiście, że wiedziałam. Od początku. Młody zdrowy mężczyzna potrzebuje kobiety. Szczególnie, że z powodu choroby ja sama nie mogłam mu być ostatnio prawdziwą żoną.

Uśmiechnęła się.

– Sama ją nawet chyba trochę zachęcałam, bo to przecież tylko służąca. Ale teraz, gdy czuję się lepiej, nie musi już mi pomagać. Możecie jej to powiedzieć, kiedy będziecie wychodzić.

Ale Nawój nadal stał w miejscu.

– Coś jeszcze? – zapytała. – Wyglądacie, jak byście mieli co w zanadrzu.

Pan Nawój potwierdził skinieniem głowy. Z trudem przełknął ślinę. Właśnie obliczył, że minęło ledwie pół roku od zaślubin pana Henryka i pani Anny.

– Wybaczcie, pani – powiedział cicho. – Wybaczcie, że to ja wam przekazuję te wieści...

Otóż wasz mąż, pani...

– Cóż mój mąż? Nie wstał jeszcze? To do niego niepodobne.

– Wasz mąż, pani, dostojny książę Henryk, oddał właśnie...

Księżna Anna nadal nie rozumiała.

– Mówicie zagadkami, Nawoju. Komu co oddał? Nawój chrząknął i powiedział wyraźnie:

– On nie żyje, pani.

– Nie żyje? Co wy... Zerwała się ze swojego miejsca.

– Czy się przesłyszałam? Umarł?! Kiedy... jak...

– Umarł w nocy – odpowiedział Nawój. – Wypił wino i umarł.

– Po winie? Jak to po winie?

– Była w nim trucizna. Puchar był przy łożu.

– Trucizna? Czyś ty oszalał, człowieku, żeby takie rzeczy mówić?! Przecież był u mnie wieczorem. Sama nalałam mu wino. O, z tego dzbanka. No, gdzie jest ten dzbanek?

Rozejrzała się niepewnie, bo w pobliżu nie było naczynia, które tu zwykle stało.

– Wyście dali mu wino? – upewnił się Nawój.

– Ja. Cieszył się, że lepiej się czuję. Wypił kielich, zasmakowało mu, drugi wziął ze sobą.

Nalałam z tego dzbanka...

– Była w nim trucizna.

– Ale kto wsypał do mojego dzbanka truciznę? Przecież to niemożliwe!

– Musiała być w tym dzbanku. Gdzie on jest?

Księżna rozglądała się, dzbanka nie było. Wtedy dopiero zrozumiała, co się stało.

Zaniechała poszukiwań i z głośnym krzykiem pobiegła do komnat księcia.

Nawój wyszedł za księżną, na progu zderzając się prawie ze służebną.

– Co się stało? – zapytała przestraszona Odina.

Pan Nawój odepchnął ją ramieniem.

– Nie słyszysz, głupia, co się stało? Książę umarł. Z komnaty księcia Henryka dobiegał głośny, bijący pod niebiosa krzyk wdowy.

Ale Odina tego nie słyszała. Odina zemdlała.

Pan Nawój wyszedł do sali, gdzie czekali kupcy, drzemiący już od długiego oczekiwania.

– Zabierzcie wasze dary – polecił sucho.

– Co się stało, że wypędzacie nas po tak długim oczekiwaniu poderwał się Saleh al-Mansur. – Przecież sami mówiliście, że szlachetny książę...

Pan Nawój uciszył go gestem dłoni.

– Nasz pan umarł w nocy – odpowiedział zmęczonym głosem. – Odejdźcie, nie będzie posłuchania. To jest dom żałoby.

Misani al-Rifad, młody saraceński kupiec i lekarz, , wstał z dywanika, na którym przed chwilą, zwrócony w stronę świętej Mekki, bił pokłony swojemu Bogu. Z zachmurzoną twarzą czekał, aż obok stary al-Mansur także zwinie swój dywanik.

– Wybacz mi ojcze, że jestem taki głupi – odezwał się. – Że tak źle oceniłem to wszystko, co widziały moje oczy, a pozór wziąłem za prawdę.

Szli ku drodze, gdzie stały wozy z towarem zakupionym w Łucku, a przeznaczonym dla owych dalekich miast i wiosek w ziemiach sułtana. Uzbrojeni strażnicy z eskorty także skończyli już swoje modlitwy i czekali w gotowości na kupców. Ci tymczasem zatrzymali się znowu i al-Rifad kajał się przed starszym towarzyszem.

– Wiem już, co i jak się stało – tłumaczył. – To nie dla księcia Henryka była przeznaczona trucizna. To księżna Anna miała umrzeć. A ona poczęstowała męża zatrutym winem i on zginął.

– Podejrzewałeś? – oburzył się stary. – Podejrzewałeś, a nic nie powiedziałeś, nie ostrzegłeś? Synu, czemu niczego nie zrobiłeś?

– Ostrzegałem – tłumaczył się młody. – Ostrzegłem, ojcze. Ale sam szejtan widać wdał się w tę sprawę i kazał mi zwrócić się nie do tej osoby, co trzeba. Ja, mój ojcze, ostrzegłem trucicielkę. Bo to ta mała Odina jest trucicielką. To ona od jakiegoś czasu truła swoją panią, a nie stara służebna, którą wszyscy podejrzewali. Teraz jestem tego całkowicie pewny. To Odina wsypała truciznę do dzbanka. Ja, głupiec, ostrzegłem trucicielkę.

Stary kupiec pokiwał głową. – Domyślałem się tego. Czy ktoś jeszcze zna tajemnicę?

– Chyba nie, bo nie ma u nich zwyczaju przeprowadzać w takich razach porządnego śledztwa. Słyszałem, że cała służba rozbiegła się natychmiast, jak tylko rozeszła się wieść o otruciu księcia, a podejrzenia padły na jego żonę. Trucicielka zaś najpewniej uciekła z innymi służącymi.

Saleh al-Mansur położył rękę na ramieniu wychowanka. – Nie rób sobie wyrzutów, mój synu – powiedział. – Musimy przede wszystkim pamiętać o naszym zadaniu. Sułtan, nasz pan, oby jego imię było wieczne, przykazał gromadzić wszelkie wiadomości o tym kraju i jego ludziach. Właśnie zdobyłeś coś, co kiedyś może okazać się nam bardzo potrzebne.

Może i dobrze zrobiłeś, nie wtrącając się w sprawy giaurów. A co do odpowiedzialności, to tylko Allach zna wagę ludzkich uczynków i tylko on je osądzi.

Saga rodu z Lipowej 13

Śmierć wilka

Wieszczek

Pokazać mu rozpalone żelazo! Ponury, zarośnięty strażnik, który był pomocnikiem kata, a któremu niegdyś wyrwano język, skinieniem głowy odpowiedział na królewskie polecenie.

Z paleniska wyjął żelazny pręt z końcem rozgrzanym do czerwoności. Podszedł do siedzącego na ziemi i powoli zbliżył żelazo do jego twarzy, żeby stary człowiek poczuł ciepło.

Król Jagiełło zbliżył się z drugiej strony.

– Gdzie moi synowie, Alabanie? – zapytał groźnie. – Gdzie moi synowie?

Alaban, sławny wróż i wieszczek, rzucił się na kolana. Suchymi rękami o powykręcanych palcach próbował uczepić się królewskich stóp, ale strażnicy zatrzymali go na miejscu.

– Łaski, wielki królu! – zaskomlił. – Łaski! To już niedługo!

– Niedługo? – zapytał król. – Ostrzegałem cię, żebyś mówił prawdę, przepowiadaczu. Tylko prawdę. Obiecywałeś, ale nie spełniło się nic z twoich obietnic. Dość tego! Wystarczająco długo już czekałem. Chcę prawdy, a nie bajania. I chcę synów.

Król był niezadowolony, bo już od dawna czekał na wywróżoną przez wieszczka odmianę. Któregoś dnia Alaban przyszedł i oznajmił:

– Gwiazdy wam niezwykle sprzyjają, wielki królu. Będziecie mieli wiele dzieci. Będziecie mieli wielu wnuków. Będziecie mieli wielkie królowanie.

– Kiedy? – zapytał król. – Kiedy to nastąpi?

– Niedługo, najjaśniejszy panie. Dopytywał się potem jeszcze wielokrotnie.

Wieszczek burczał coś pod nosem, ale dokładnej odpowiedzi nie umiał udzielić. Tymczasem czynił rozmaite sztuki. Wróżył z lotu ptaków, patrzył w gwiazdy. Prychał na miejscowych uczonych i wyśmiewał po cichu ich umiejętności, czym mu się zresztą odwdzięczali. Chodził w swojej długiej do ziemi, grubej szacie podobnej do koszuli, z wielgaśnym kijem w ręku, nie strzygł się i nie golił, nie dbając o długie siwe włosy i długą rozczochraną brodę.

– Gwiazdy żądają cierpliwości – powtarzał. – Cierpliwości.

I wreszcie król stracił cierpliwość. Osobiście udał się do izby Alabana, urządzonej w baszcie Wawelu. Kazał towarzyszącym mu ludziom wynieść z niej wszystko, wszystko do ostatniej rzeczy, wszystko co tylko wieszczek zgromadził przez te lata.

Komnata, piękna, wygodna komnata, stała się ponura, zimna i pusta, a głos w niej pobrzmiewał smutnym echem.

– Żebyś mógł łatwiej myśleć – powiedział król. A potem kazał rozgrzać żelazo.

– Niedługo. Już niedługo – drżącym głosem obiecywał Alaban.

Żółte mlecze

Czerwiec 1393

Na wysokim, lewym brzegu Narwi, na wprost miejsca, gdzie od wschodu wpadały do niej wody rzeki Supraśl, był gród Złotoryja, mający strzec tej części Mazowsza. Kończono przy nim prace, wzmacniając ziemne wały, zwieńczone częstokołem.

Widać stąd było całą okolicę, dość płaską, słabo zalesioną, polną i podmokłą. Rudolf z Lansbergu, Niemiec w służbie księcia Janusza, w koszuli tylko i w portkach, z brzozową witką w ręku, dwoił się i troił, poganiając robotników. Lada chwila spodziewał się księcia, który osobiście chciał zobaczyć postęp prac.

U stóp grodu, wzdłuż rzeki, po obu stronach drogi, leżała niewielka osada. Pędzono nią właśnie ku grodzkiej bramie małe stado bydła. Rudolf, mężczyzna niski, barczysty, z rudą brodą i bladymi oczami, zatrzymał się i chwilę przyglądał nadchodzącym. Wcale się nie spieszyli w ten skwarny dzień. A tyle jeszcze zostało do zrobienia.

– Już ja ich pospieszę! – mruknął do siebie i gestem przywołał pomocnika.

– Gotowe – oświadczył tamten. – Komnata przysposobiona jak należy, książę może zjechać choćby i zaraz.

Rudolf pokiwał głową, ale nie był zadowolony. Księciu łatwo było rozkazywać, choć nie wyłożył dość pieniędzy. Ludzie pracowali leniwie, stale należało popędzać, a postęp robót nie był taki, jak oczekiwał. Drzewo ściągano z daleka, dobrze, że chociaż kamieni w pobliżu nie brakowało.

O milę na północ od Złotoryi, na skraju zagajnika, za którym rozpościerała się rozległa łąka, cała pokryta jaskrawo żółtymi mleczami, kto inny także z wielką niecierpliwością wypatrywał księcia mazowieckiego.

Kilkanaście koni stało pomiędzy drzewami, jeźdźcy zaś leżeli w zaroślach, znużeni długim czekaniem. Tylko jeden człowiek czuwał na skraju łąki, z natężeniem wpatrując się w pobliską drogę.

Miał na sobie zniszczony podróżny strój i gdyby nie miecz przy boku, nikt nie rozpoznałby w młodym mężczyźnie sławnego z dzielności Alberta von Neuburg, brata Zakonu Najświętszej Maryi Panny.

Stał oparty o drzewo, przesuwając palcami lewej ręki paciorki drewnianego różańca i poruszając ustami, odmawiał modlitwy.

Drugi już dzień czekali w zaroślach niczym wilki na zdobycz.

Ludzie milczeli, bo nakazał im milczenie pod najsurowszą karą.

Bali się spotkania z jakim oddziałem wojskowym lub kimkolwiek z miejscowych, kto mógłby odkryć ich obecność w okolicy i w ten sposób uniemożliwić przeprowadzenie zasadzki.

Na razie jednak los sprzyjał. Nie spotkali nikogo, więc nie spodziewali się, żeby w grodzie wiedziano o ich obecności.

Von Neuburg skończył dziesiątkę różańca, przeżegnał się i przez chwilę zastanawiał się, czy nie powinien zacząć następnej. Ale porzucił tę myśl, bo daleko w perspektywie drogi dostrzegł kurzawę i od razu wiedział, że oczekiwanie dobiegło końca.

Przez chwilę jeszcze patrzył przed siebie, żeby się upewnić. Ku grodowi podążało spiesznie kilku jeźdźców.

Brat Albert oderwał się od drzewa, schował różaniec w zanadrze i zawołał ku swoim:

– Wstawać!

Poznali po głosie, że chwila nadeszła, więc bez ociągania porwali się z trawy, chwytając broń i dosiadając wierzchowców. W pełnej gotowości czekali na rozkazy.

Von Neuburg wsiadł na swojego konia i mając przy boku giermka, wyjechał ku skrajowi zagajnika.

– Nie wychylać się bez pozwolenia – nakazał. Nadjeżdżający byli już o pięćset kroków. Von Neuburg uważnie lustrował mały oddział. Tylko trzech miało ze sobą kopie i na tych trzeba było uważać, pozostałych kilku da się łatwo pokonać.

Ośmiu jeźdźców. Ten na przedzie, bez zbroi i kopii, to niewątpliwie książę Janusz Mazowiecki. Jeszcze tylko dwieście kroków i dojadą do zagajnika.

Brat Albert odwrócił się i dał ręką znak, żeby jego żołnierze rozdzielili się na dwie grupy, jak było wcześniej umówione. Ci zaś, znudzeni długą bezczynnością, aż się rwali do roboty i już wypełniali rozkazy, nie czekając na słowne wyjaśnienia.

Skinął ręką, by strzelcy, których miał tu kilku, wyszli nieco do przodu. Stanęli w rzędzie z przygotowanymi kuszami i wystrzelili prawie jednocześnie.

Niby grom uderzył w nadjeżdżających. Zakotłowało się na przedzie, oddział zatrzymał się gwałtownie, jakby trafił na niewidzialną ścianę. Ktoś padł z siodła, pod innym zwalił się koń, ktoś gwałtownie ściągnął wodze, a jadący za nim nie zdążył wyhamować i wpadł na poprzednika.

– Żywcem brać! – krzyknął brat Albert.

Wyskoczyli z lasu, otoczyli, rzucili sznurami, a dwaj jeźdźcy z przygotowaną siecią podjechali do księcia niczym podczas jakiejś zabawy. Nie zdążył nawet wyjąć broni, zajęty próbą opanowania konia i zaraz obaj zwalili się na ziemię.

Nie padło ani jedno słowo, a już było po walce. Dwóch jeźdźców nie dawało znaku życia, inni leżeli już z więzami na rękach, a von Neuburg zatrzymał konia tuż przy sieci, w której plątał się stary książę.

Kilka razy omawiali plan ataku, więc wszystko poszło bardzo sprawnie. Odprowadzono pojmanych do zagajnika, gdzie zaniesiono także poległych. Tylko na drodze pozostały głębokie ślady końskich kopyt, które strzelcy zacierali teraz gałęziami.

Księcia Janusza wyplątano z sieci, ale już wcześniej, choć wrzący z wściekłości, zorientował się, że pułapka była zastawiona bardzo szczelnie.

– Nie wiecie, ktom jest! – krzyczał, próbując wyrwać się z rąk żołnierzy. – Głową zapłacicie za tę zbrodnię. Nie wiecie, na kogo się poważyliście!

Albert von Neuburg zszedł z konia, zbliżył się i ukłonił.

– Przeciwnie – powiedział po polsku. – Dobrze wiemy, kim jesteście, szlachetny książę.

– Wiedzieliście i podnieśliście na mnie rękę na mojej własnej ziemi?

Był oburzony, niemal wściekły.

– Wy kto? – zapytał. – Bo to chyba z waszego rozkazania dokonano tego bestialskiego napadu?

– Jestem brat Albert von Neuburg.

– Brat? Brat Zakonny? Krzyżak?

– Brat Zakonu Najświętszej Maryi Panny. Bo w mocy Zakonu się znaleźliście, szlachetny książę.

– To moja ziemia, nie zakonna – przypomniał Janusz. – A was za ten napad gardłem będą karać. Natychmiast dowie się o tym wielki mistrz i...

– Wybaczcie – von Neuburg nie pozwolił dokończyć. – Będzie lepiej, jeśli od razu wyjaśnimy sobie wszystko. Nie ma potrzeby, byście mnie straszyli wielkim mistrzem, bo to za jego zgodą czekałem tutaj na was.

– Mistrz dał pozwolenie na czyn tak haniebny? To rzecz niesłychana! Choć po zbrodniczym Konradzie nie mogłem spodziewać się niczego innego.

Książę ochłonął już nieco i wiedział, że sprawa przedstawia się poważnie. Stosunki Mazowsza z Krzyżakami nie układały się najlepiej. Pogranicze wciąż stało w ogniu, a książę wspierał zbrojnie działania wojenne króla Jagiełły. I choć wielki mistrz co i raz zapewniał księcia o swojej przyjaźni, nic nie robił, żeby ukrócić zbrojne napady na mazowiecką ziemię.

– Czego chcecie wy i wasz mistrz? – zapytał.

– Dowiecie się – von Neuburg niespiesznie rozglądał się po swoich, którzy dokładnie powiązali już pojmanych i rzucili ich jednego obok drugiego na trawę.

– Okupu?

– Dowiecie się – powtórzył.

Potem zapewnił o swoim poważaniu i o tym, że tak dostojny jeniec będzie traktowany z należytym szacunkiem.

Książę Janusz splunął z pogardą.

– Dobij mnie, zbrodniarzu – wycedził przez zęby. – Dobij mnie, tylko wcześniej nie zapomnij związać, ty tchórzu!

Von Neuburg pokręcił głową.

– Nie każę was wiązać, szlachetny panie. Nie ośmieliłbym się tego uczynić. Ale chyba widzicie, że jesteście w naszej mocy i na nic nie zda się jakikolwiek opór. Obiecajcie tedy, że na jakiś czas pogodzicie się z dolą jeńca, a zapewniam, niczego wam nie zabraknie.

Książę splunął powtórnie.

– Nigdy w życiu – rzucił z mocą. – Nie daj Bóg, żebym obiecał ci cokolwiek poza śmiercią w męczarniach. Nie może taka sprawa pozostać bez zemsty, tak ludzkiej, jak i boskiej.

Brat Albert zacisnął usta.

– Próbowałem po dobroci – powiedział groźnie. – Teraz uprzedzam, byście zachowywali się jak na rycerza przystało.

Przybyliśmy tutaj z zadaniem, które wypełniliśmy w połowie. I przysięgam wam, że drugą połowę też wypełnimy. A druga połowa to dostawić was w bezpieczne miejsce. Szlachetny wielki mistrz rozstrzygnie o waszym losie. Przysięgałem, że was dostarczę, żywego albo tylko waszego trupa. Mnie wszystko jedno, bo tak czy inaczej jesteście wrogiem Zakonu, a już najmniej człowiekiem życzliwym, choć tyle was spotkało od nas dobroci i dowodów przyjaźni.

Było coś w głosie brata zakonnego, co kazało księciu zastanowić się nad dalszym postępowaniem. Von Neuburg robił wrażenie człowieka zdecydowanego na wszystko, gotowego do każdej podłości.

– Cóż dalej? – zapytał książę. – A moi ludzie?

– Ich także weźmiemy z sobą, choć nie o nich nam chodzi. Gdyby nie to, że mogliby wezwać pomoc, już teraz puścilibyśmy wszystkich wolno. Musimy ich jednak ciągnąć ze sobą, ale może zwolnimy gdzie po drodze. Wy jesteście naszym celem.

Książę usiadł, rękami podpierając siwą głowę.

– Jesteście młody, bracie von Neuburg – powiedział po chwili. – Nie wiecie, jak bywało dawniej i jak powinno być między rycerskimi ludźmi. Ale się dowiecie. Tymczasem nie straszcie mnie, bo nie tacy próbowali już na mnie przeprowadzić swoją wolę.

Brat Albert stanął naprzeciw księcia.

– Wiem, co o mnie myślicie i macie rację, że jestem nikim wobec potęgi Zakonu. Ale wyznaczono mi zadanie, a ja poprzysiągłem, że je wypełnię. I po raz wtóry przysięgam przed wami, że owo polecenie wypełnię dokładnie i do końca, nie bacząc na żadne przeszkody ani trudności. Słyszycie, panie? Na nic nie zważając.

Jeśli mnie zmusicie, powiozę was jak tobół, za nic mając waszą książęcą godność.

Tedy po rycersku proponuję, byście dali słowo, że nie będziecie próbowali uciekać i zastosujecie się do moich poleceń. Wtedy dam wam konia i nie każę wiązać. W przeciwnym wypadku...

Książę Janusz splunął z pogardą. – Niedoczekanie, żebym dał słowo zbrodniarzowi.

Neuburg uśmiechnął się wąskimi wargami.

– Tedy odmawiacie?

– Prędzej ten las zamieni się w jezioro! Nie tylko odmawiam, ale dobrze zapamiętam, że mi to proponowałeś, człowieku. W stosownym czasie wezwę cię, żebyś z tego zdał rachunek.

Neuburg machnął ręką zniecierpliwiony.

– Dość! – przerwał, zapominając o należnym szacunku.

Odwrócił się do swoich i gestami wydał im rozkazy. Skoczyli gromadą na księcia, skrępowali ręce i nogi, w usta włożyli knebel. Brat Albert pochylił się nad tłumokiem, którym był teraz Janusz Mazowiecki, i powiedział z pogardą:

– Bóg decyduje o ludzkich losach, książę. A że go nie ma w tym pogańskim kraju, decyzje należą do mnie.

Brata Alberta von Neuburg czekała wielka nagroda. W Ragnecie stanął przed wielkim mistrzem i osobiście złożył mu sprawozdanie.

– Pochwyciłem księcia Janusza i jako jeńca przywiodłem do naszego zamku, gdzie kazałem dobrze pilnować.

Zapowiedziałem, zgodnie z waszą wolą, że nie zostanie uwolniony wcześniej, nim zgodzi się na wasze warunki, szlachetny mistrzu.

Konrad Wallenrod uśmiechnął się zadowolony. Oto został upokorzony ten pyszny pan, urągający Zakonowi na każdym kroku. Janusz Mazowiecki jawnie okazywał przyjaźń polskiemu królowi i nie tylko posyłał mu trzystu kopijników na wyprawy, ale i sam w nich uczestniczył. A teraz znalazł się w mocy Zakonu.

Trzeba tylko odpowiednio wykorzystać tę sytuację.

Rozradowany mistrz uściskał pana von Neuburg i nazwał go bohaterem. Brat Albert był szczęśliwy.

– Czy nie doznał jakowejś szkody albo znieważenia? – zapytał zaraz potem z niepokojem Wallenrod. – Nie godzi się, żeby był traktowany jak byle jaki jeniec. Trzeba więc zadbać, aby miał wszelkie wygody.

– Jest pyszny i pewny siebie – zauważył brat Albert. – Za nic ma Zakon i nie zamierza wyrzec się przyjaźni z owym dzikim Litwinem, który mieni się polskim królem.

– Zrobisz, jak rozkazałem – zmarszczył brwi Wallenrod.

– Każesz go umieścić w ogrzanej izbie, dasz człowieka do posługi i zadbasz, żeby mu na niczym nie zbywało. Straży zaś zapowiesz surowo, żeby odnosiła się do jeńca z szacunkiem.

– Jak każecie, szlachetny mistrzu.

– Gdzie jest?

– W Angerburgu. Towarzyszących mu ludzi, kiedy byłem już pewny, że nie ucieknie, kazałem wypuścić. Oni zaniosą wieść o tym, że pojmaliśmy pana Janusza.

– Dobrze – Wallenrod machnął dłonią, nie wiadomo czemu nagle rozdrażniony. – Niech skruszeje trochę, zanim się z nim rozmówię. Ty tymczasem zadbaj, żeby rozkazy wprowadzono w życie.

– Będzie, jak sobie życzycie, mistrzu – skłonił się von Neuburg. – Trzeba tylko uzbroić się w cierpliwość. Rychło możemy się spodziewać żądań od książąt, królów i samego papieża, domagających się uwolnienia jeńca. Jeśli nasz plan ma się udać, musimy być nieczuli na te prośby.

– Nie ma obawy, bracie Albercie – mistrz aż zatarł ręce z zadowolenia. – Cierpliwość jest trudną cnotą, ale bardzo skuteczną. Na razie będziemy wszystkiemu zaprzeczać.

Przynajmniej póki książę nie podpisze dokumentów i nie złoży nam przysięgi na wierność.

Królewskie zajęcia

Król Władysław Jagiełło stał u stóp Wzgórza Wawelskiego i z zadartą głową oglądał wyniki trudu mistrzów murarskich, pracujących nad przebudową zamku.

Niepokoje ostatnich lat jakby wyciszały się, ale nigdy dość bezpieczeństwa, więc król wydał rozkaz podwyższenia murów obronnych, rozbudowy oraz wzmocnienia baszt i wież. Kazał także przebudować sam zamek, bo dotychczasowe pomieszczenia wydawały się za ciasne i za skromne na potrzeby rozrastającego się dworu, goszczącego stale mnóstwo ludzi z rozmaitych krajów, książąt, posłów, dostojnych uczonych, artystów. Dwór tętnił życiem, ledwo na noc uspokajał się nieco gwar, rwetes i ruch.

Jagiełło tęsknie poglądał ku Litwie, a i tam zdawało się, że najtrudniejszy okres minął i nadszedł czas pokoju, trzeba więc było zająć się sprawami królestwa. I trzeba było coś zrobić ze skarbami, jakie przed kilku laty przywiózł do Krakowa.

Owe legendarne skarby to był warunek, jeden z warunków, uzyskania korony. Król był dojrzały w latach i mądry. Zamiast roztrwonić wszystko na rozrywki, przebudowywał zamek. Dla siebie, dla pani Jadwigi, dla swoich synów, których miał nadzieję się jeszcze doczekać.

Za przykładem króla poszli i inni. Dostojnicy kościelni, biskupi, kanonicy, panowie królestwa kazali na wzgórzu wyburzać stare drewniane i niewygodne domy, a budować nowe, z kamienia i cegły, przestronniejsze, wyższe, wygodne. Wzgórze stało się jednym wielkim placem budowy.

Od strony zamku nadchodził kanclerz Zaklika. Spieszył się, podbiegał, najwyraźniej miał coś ważnego do przekazania.

Dojrzał króla w tłumie dworzan i skierował się wprost do niego, z daleka ukłonem prosząc o natychmiastowe posłuchanie.

Jagiełło zostawił swoje otoczenie i skinął na kanclerza, aby się zbliżył.

– Mój Zaklika – powiedział, marszcząc brwi. – Po twojej minie widzę, że mnie nie uradujesz. Nie jestem zadowolony, że stale przynosisz mi liche wieści.

Kanclerz skrzywił się z powodu przygany. Jemu też było przykro, że wciąż musi przedstawiać królowi niepomyślne wiadomości.

– Zechcijcie wybaczyć, najjaśniejszy panie – sapał z wysiłku po zejściu z góry. – Zechcijcie wybaczyć, ale to pilne. Przybyli posłowie króla węgierskiego...

Jagiełło machnął ręką.

– Nie dziś – powiedział stanowczo. – Wkrótce ruszam w objazd kraju, więc może w drodze znajdę dla nich nieco czasu.

– Ale Turcy, miłościwy panie! – wołał Zaklika przejęty. – Turcy!

Pokonali Bułgarów, a teraz zagrozili Węgrom. Wasz dostojny szwagier, król węgierski Zygmunt, przysłał poselstwo i...

Jagiełło niecierpliwie wzruszył ramionami.

– Chwilowo mam swoje zajęcia – odpowiedział. – Dotyczą mojego królestwa i Litwy. Jeśli znajdę wolną chwilę, posłucham, jak sobie radzą Węgrzy. Czy nie planowałeś udać się ze mną do Wielkopolski? Bardzo dobrze. Pogadamy po drodze. Także i o Węgrach.

Kanclerz uległ.

– Skoro tak sobie życzycie, miłościwy panie. Ale jest coś jeszcze...

Jagiełło westchnął ciężko.

– Mój Zaklika – powiedział z naganą. – Panowie zapewniali mnie, że jeśli zrobię cię kanclerzem, będę miał wiele spraw ułatwionych. A tymczasem nie ma dnia, żebyś nie przychodził do mnie z czymś, co sam powinieneś załatwić.

– Robię, co mogę, najjaśniejszy panie. Ale przecież gdy chodzi o księcia Janusza Mazowieckiego...

Ton króla zmienił się natychmiast.

– Go z nim?

– Pojmany przez Krzyżaków.

– Co takiego?

– Jak słyszeliście, miłościwy panie. Właśnie przybył goniec i dlatego ośmieliłem się przerwać wasze zajęcia...

Wiadomość była tak nieoczekiwana, że król Jagiełło natychmiast zmienił swoje plany.

– Wracajmy na zamek – polecił. – A ty, Zaklika, nie trać czasu i opowiadaj, co o tym wiadomo.

– Przyjechał Rudolf z Landsbergu, dowódca załogi zamku w Złotoryi. Księcia Janusza pojmano w drodze do grodu. Wedle świadków tego haniebnego wydarzenia książę jest żywy, choć pobito ludzi, co stanęli w jego obronie. Pan Rudolf twierdzi, że nie była to samowola, ale raczej rozkaz kogoś wysoko postawionego w Zakonie, może nawet samego mistrza. Wyraźnie był rozkaz, żeby księcia brać żywcem.

– Chwała Bogu, że nie posunęli się do gorszej zbrodni – westchnął Jagiełło, gestem wzywając pachołka, by przyprowadził królewskiego konia, żeby monarcha nie musiał osobiście wdrapywać się stromą drogą na Wawel.

– A syn księcia? – zapytał.

– Jeszcze nic nie wie. Kazałem go wezwać, ale chciałem byście sami rozstrzygnęli, czy i co mu powiedzieć.

– Dobrze – pochwalił król.

Konno piął się na Wawel, mając u boku tylko kanclerza i tylko z nim ruszył do komnaty, gdzie zamierzał przyjąć posłańca z Mazowsza. W wielkiej pustej sali pracowali jeszcze stolarze, których teraz kanclerz wyprawił za drzwi. Monarcha przysiadł właśnie na ławie, kiedy przez straże przedarł się ku niemu jedenastoletni chłopak, jasnowłosy, przejęty i przestraszony.

– Czy to prawda, najjaśniejszy panie? – wołał od progu. – Czy to prawda, że mojego ojca schwytano w niewolę i nawet nie wiadomo, czy żyje? Król Jagiełło z naganą spojrzał na kanclerza.

– Nikt jeszcze, nie wie... – przedrzeźniał. – Nikomu nie mówiłem...

– Nie mówiłem, miłościwy panie – zaklinał się kanclerz. – To ten posłaniec musiał wszystko wypaplać.

– Pewnie, pewnie – król był mocno niezadowolony. – Tak czy inaczej, chyba będziemy musieli poważnie porozmawiać, mój Zaklika.

Po czym zwrócił się do chłopaka, który przyklęknął przed ławą.

– Siadaj, chłopcze – polecił, klepaniem wskazując miejsce obok siebie. – Siadaj, słuchaj i ucz się. A nie płacz czasem, choćby nie wiem, co się zdarzyło. Łzy nie przystoją władcy, jak i nie powinien on objawiać wszystkim swoich uczuć i myśli.

Chłopak otarł twarz wierzchem dłoni.

– No, znacznie lepiej – uśmiechnął się Jagiełło. – Poproś posłańca, panie Zaklika.

Rudolf z Landsbergu wszedł tylko nieco otrzepany z kurzu drogi, z wyraźnymi smugami brudu na czerstwej twarzy, nisko kłaniając się przed majestatem.

– Wybaczcie, najjaśniejszy panie, że przynoszę niedobre wieści.

– Do rzeczy – przykazał król.

– Krzyżacy pojmali mojego pana, księcia mazowieckiego Janusza i uwieźli go w nieznanym kierunku.

– Czy to pewne? – powtórzył swoje pytanie król.

– Niestety, to najpewniejsze, najjaśniejszy panie. Pozwólcie, żebym przedstawił wszelkie okoliczności tego nieszczęścia.

– Przedstawcie – skinął monarcha. – Zważajcie tylko, że siedzi tu obok mnie jego jedyny syn.

Książę Janusz, syn księcia Janusza, przygryzł wargi i zacisnął pięści, gestem głowy odpowiadając na ukłon rycerza.

– Wszystko w porządku, miłościwy wuju – zapewnił z godnością dorosłego. – Wysłuchamy wszystkiego w spokoju.

Chwilę później jednak, kiedy poznano już szczegóły porwania, a posłańca odprawiono, żeby odpoczął, Janusz młodszy rozpłakał się otwarcie.

– Ja proszę, wasza królewska mość! Błagam was o pomoc dla mojego ojca!

Jagiełło łagodnie pogłaskał chłopca po głowie.

– Zrobimy wszystko, co do nas należy – zapewnił. – Natychmiast wyślemy listy z żądaniami do wielkiego mistrza Wallenroda i natychmiast powiadomimy wszystkich naszych krewnych, przyjaciół i wasali, żeby wystąpili z podobnymi listami w swoim imieniu. Uczynię też kilka innych potrzebnych działań, o których teraz nie mogę ci powiedzieć.

– Co to znaczy, wasza królewska mość? Czy to pomoże mojemu ojcu?

– Nie wiemy, co może pomóc, ale musimy spróbować wszystkiego.

A potem, choć byli sami w komnacie, przyciszył głos i zapytał:

– Czy potrafisz dochować tajemnicy, chłopcze?

– Tak, miłościwy wuju. Jeśli zechcecie mi coś powierzyć, będę milczał jak grób.

– Rządzenie księstwem czy królestwem jest trudną sztuką. Trzeba się jej długo uczyć. Wszyscy mówią, że jesteś pojętny, a i sam to zauważyłem. Teraz przyszedł na ciebie czas próby i musisz wyjść z niej zwycięsko. Właśnie jak dorosły, odpowiedzialny rycerz i człowiek. Patrz więc i ucz się.

– Tak, miłościwy wuju.

– W rządzeniu trzeba czasem sięgnąć do sposobów tajnych, skrytych, znanych mało komu. Służą do tego ludzie, których nazywamy szpiegami. Bardzo dobrych szpiegów mają Krzyżacy, choć powiada się, że nie ma lepszych od tych, jakimi dysponuje turecki sułtan. Ale i ja mam swoich ludzi, którzy donoszą mi o tym, co dzieje się na ziemiach zakonnych. To od nich dowiemy się więcej o losie twojego ojca. I przysięgam ci, chłopcze, że nakażę im, aby w sprawie twojego rodzica mieli jak największe staranie.

Janusz rozpłakał się znowu.

– A jeśli będzie za późno? – zapytał z niepokojem. – Jeśli mojego ojca zgładzono w tajemnicy albo otruto jak księcia Henryka?

Król pokręcił głową.

– Nie, mój mały – rzekł z przekonaniem. – Tak się na pewno nie stało. Nie można wykluczyć zbrodniczych zamiarów krzyżackich, ale nie sądzę, żeby miały się już teraz spełnić.

– Ale skąd to wiecie, najjaśniejszy panie? Niczego takiego nie powiedział ów rycerz Rudolf, posłaniec ze Złotoryi. Czy przybył także jaki inny goniec?

– Nie, chłopcze. To coś, co podpowiada mi mój rozum. Myślę, że gdyby napastnicy chcieli zgładzić księcia, zrobiliby to już na miejscu zasadzki. A wtedy ja i być może inni jego krewni powiedlibyśmy wielką wyprawę przeciw Zakonowi. Bo choć państwo krzyżackie jest duże i silne, nie dałoby pewnie rady wszystkim naraz. I oni dobrze o tym wiedzą. Nie pokonali Litwy, nie pokonaliby wojsk moich, mazowieckich, litewskich, ruskich i innych. Więc jestem spokojny o życie twojego ojca. Natomiast owi zbóje, co go napadli na drodze, nie zrobili tego dla zabawy ani dla małego zarobku. Prawdopodobnie liczą na coś więcej. Może chcą, aby zrzekł się księstwa.

– Mój ojciec nigdy tego nie zrobi! – żarliwie zapewnił Janusz.

– Też tak myślę. Książę jest w trudnej sytuacji, ale i jednocześnie w łatwej. Nie może zrzec się księstwa, bo przecież jesteś ty jeszcze i gdyby Mazowsze chcieli zająć Krzyżacy, udzieliłbym ci pomocy. Twój ojciec nie może też wyrzec się przyjaźni ze mną i przejść na sojusz z Krzyżakami, dokładnie z tego samego powodu. Ten powód to ty.

– Z mojego powodu? – zdziwił się Janusz. – Co to znaczy?

– Bo jesteś moim umiłowanym gościem – uśmiechnął się Jagiełło.

– I moim zakładnikiem, mój chłopcze.

– Zakładnikiem?

– A jakże. Przynajmniej tak to wygląda z krzyżackiej strony.

Zatem nie obawiajmy się o życie twojego ojca, a pomyślmy, jak mu można dopomóc.

Zaraz po rozmowie z młodym księciem mazowieckim Jagiełło polecił wezwać kilku panów na pilną naradę i trwała ona aż do końca tego dnia.

Król był bardzo zmartwiony. Odżyły podejrzenia, głośne przed kilkoma miesiącami. Ledwo pół roku wcześniej zginął otruty książę Henryk, przyrodni brat księcia Janusza. Podejrzewano, że mogła to zrobić jego świeżo poślubiona małżonka, litewska księżniczka Anna Ryngałła, ale powszechnie o zbrodnię oskarżano Krzyżaków. Niedoszły biskup Henryk był bowiem zwolennikiem polskiego króla i to on wywiódł w pole dostojników krzyżackich. Sprytnie przedarł się w czas wojenny przez ich ziemie i doprowadził do pogodzenia się księcia litewskiego Witolda z królem polskim, co zaowocowało porozumieniem wymierzonym przeciw Zakonowi. Czy zatem nie mieli oni powodów, żeby usunąć księcia Henryka? A jeśli posunęli się do zbrodni w tym przypadku, czy nie są zdolni pójść dalej i próbować usunąć kolejnego księcia mazowieckiego?

Całe szczęście, że jedyny syn Janusza przebywał pod królewską opieką na Wawelu.

– Krzyżacy rozpuszczają wieści, że każdego z przyjaciół króla polskiego i litewskiego księcia Witolda pojmą – przedstawiał królewskiej radzie wieści kanclerz Zaklika. – Ogłaszają, że ich nie wypuszczą, aż dostojni jeńcy nie poprzysięgną sojuszu z Zakonem. Trzeba nam zatem rady, jak postąpić w tej sytuacji.

Król Jagiełło milczał, gdy bliscy mu panowie żywo zastanawiali się, jak należy skutecznie działać i co mają podpowiedzieć władcy.

Jedni radzili układy, pisma i obietnice wysokiego okupu, inni zaś proponowali zbrojnie najechać ziemie zakonne i w ten sposób zmusić Krzyżaków do wydania księcia Janusza.

– Trzeba szybko pisać listy – podpowiadał wojewoda Spytek z Melsztyna. – Do wszystkich. Do krzyżackiego mistrza i kapituły, do królów i książąt, i prosić ich o wstawiennictwo. Ten gwałt musi się odbić echem w całym chrześcijańskim świecie. Panowie zakonni nie ważą się na zbrodnię na oczach wszystkich. A my zyskamy na czasie.

Teraz dopiero przemówił król Jagiełło.

– Od tego właśnie zaczniemy. I poproszę najjaśniejszą panią, żeby napisała stosowny list do Ojca Świętego.

Dał znak, że naradę uważa za zakończoną i panowie odchodzili, kłaniając się nisko. Pozostał tylko kanclerz, siedzący u królewskiego boku z zasępioną twarzą.

– Mój Zaklika – westchnął król. – Trzeba, żebyś dokładnie pouczył swoich szpiegów. Musimy wiedzieć, jaki jest los księcia. Gdzie go trzymają, kto go pilnuje i tak dalej. Sam wiesz najlepiej.

– Oczywiście, miłościwy panie – podniósł się kanclerz. – Zdobycie tych informacji będzie wymagało czasu i wysiłku, więc pozwólcie, że i ja odejdę.

– Czy po drodze możesz uprzedzić najjaśniejszą panią, że pragnę z nią mówić bez zwłoki?

– Tak, miłościwy panie. Sądzę, że o tej porze znajdziemy ją w skryptorium.

W skryptorium było zimno, chłód ciągnął od nowo wybudowanych murów, a nie było tu żadnego ogrzewania. Od czasu do czasu któryś z kopistów wstawał ze stołka, robił po izbie kilka kroków, rozgrzewając ramiona, albo tarł zgrabiałe palce.

W pomieszczeniu były dwa wąskie i wysokie okna. Po obu stronach pierwszego stały po dwa drewniane pulpity, przy których pracowali kopiści zwani katedralisami. Przy drugim oknie znajdowały się dwa inne, nieco większe pulpity. Jeden zajmował mistrz Piotr, młody jeszcze, ale zdolny iluminator, malujący piękne obrazy w księgach i cieszący się szczególnymi względami królowej. Drugi zajmowała sama pani Jadwiga, która z ciekawością oglądała niedawno wykonaną pracę i szeptem wymieniała uwagi z siedzącą obok niewiastą.

– Miałeś rację, mistrzu – powiedziała teraz, podnosząc głowę znad księgi. – Warto było poczekać na zakończenie dzieła. Wykonałeś wspaniałą robotę.

Iluminator z zadowoleniem zatarł ręce, których końce palców pobrudzone były jeszcze farbami. Właśnie rano skończył ilustrowanie księgi i wreszcie mógł powiadomić królową, która od tygodni oczekiwała na zakończenie pracy.

W przykatedralnym skryptorium szykowano księgi dla nowych kościołów na Litwie, która świeżo ochrzczona – wykazywała w tej dziedzinie ogromne potrzeby, więc pisarze mieli wiele roboty i pracowali od świtu aż do zmierzchu.

Pani Jadwiga szczególną uwagę przykładała do księgi, mającej zawierać Pismo Święte. Przeznaczyła ją dla nowej katedry w Wilnie, musiała zatem być nie tylko pożyteczna, ale i piękna.

Królowa życzyła sobie, żeby w księdze, poza ozdobnikami, znalazło się wiele pouczających obrazów.

Po licznych rozmowach i ustaleniach, katedralisi mogli przystąpić do dzieła, a kierujący nimi Świętosław pobrał z kasy królowej dziesięć grzywien zaliczki na niezbędne materiały, przybory i przyrządy.

Po namyśle mistrz Świętosław wybrał dość drogi pergamin sprowadzony z Włoch, starannie oglądając go ze wszystkich stron i pod światło. Potem obliczył wielkość planowanej księgi i wedle tej miary przyciął płaty pergaminu na arkusze.

Kopista Iwo pracowicie oznaczył kolejne kartki i cieniutkim ołowianym rysikiem wyznaczył na nich linie, poziome i pionowe.

Dopiero wtedy mógł zabrać się do pracy kopista Jan. Ten pięknym, ozdobnym pismem zapełniał pergaminowe karty, w dwóch kolumnach, po łacinie i po polsku.

W niektórych miejscach tekstu, czasem u góry lub u dołu strony, a czasem z boku, zostawiał wolne miejsca – na inicjały, ozdobniki, tabele i rysunki.

Potem przyszedł czas na mistrza Piotra. Iluminator uzupełniał księgę obrazami, po kolei, karta po karcie. Malował inicjały zaczynające rozdziały lub części dzieła, kreślił ramki, które potem wypełniał rysunkami liści, listków, gałązek. Malował też całe sceny, przedstawiające porządek świata, tego który widział wokoło i tego, który był dla człowieka niewidzialny, bo stanowił mieszkanie samego Boga.

W ciągu trwającej kilka miesięcy pracy mistrz Świętosław musiał się wprost oganiać przed ciekawskimi i podglądaczami, prałatami i kanonikami z katedry, przed dostojnymi panami królestwa, a najbardziej przed kopistami i notariuszami pracującymi dla miasta Krakowa, którzy używali wszelkich wybiegów, żeby choć trochę podejrzeć sposób i metody pracy. Świętosław bacznie strzegł tajemnic skryptorium, nikomu nie mówiąc więcej, niż było to niezbędne, a już zupełnie nikogo nie dopuszczał do iluminatora.

Inni katedralisi pracowali nad przepisywaniem kolejnych ksiąg, a mistrz Piotr swojego zadania pozornie jeszcze nie zaczął.

Chodził, mruczał, zastanawiał się, obliczał. Aż wreszcie siadł do pracy, a wtedy nie sposób już go było od niej oderwać.

Przygotowywał farby, rozrabiał je, mieszał i doprawiał, a potem nanosił pędzelkiem, piórem, patyczkami. Lubił kolory wyraziste, czerwień, błękit, zieleń i złoto, do tych ostatnich używając prawdziwego kruszcu, bo księga miała być doskonale piękna.

Stosował przy tym najdziwaczniejsze wykręty, żeby nikomu nie zdradzić treści planowanych malunków i nie chciał ich pokazać nawet królowej. Tak bronił przed czyimkolwiek okiem niewykończonych jeszcze obrazów, że naraził się pani Jadwidze i ostatni tydzień katedralisi musieli obywać się bez przysługującego im piwa.

Kiedy jednak królowa ujrzała dzieło w całej okazałości, aż dech jej zaparło z wrażenia, pochwaliła mistrza Piotra i natychmiast odwołała zakaz codziennego podawania napoju.

– Zobacz, zobacz! – wołała teraz z zachwytem do towarzyszącej jej niewiasty. – Zobacz tylko, jak postarał się mistrz Piotr!

Hedwiga, żona Mikołaja z Lipowej, pochylała głowę zadziwiona, bo i ona nie mogła znaleźć słów nad mistrzostwem iluminatora.

Zgodnie z życzeniem monarchini w księdze znalazło się wiele obrazów przedstawiających osoby i całe sceny ze Starego i Nowego Testamentu.

Oto Trzej Królowie składają pokłon Dzieciątku z Nazaretu. W bogatych szatach, koronach na głowach, a jeden jest czarny jak noc.

Oto Abraham składać będzie ofiarę ze swego syna Izaaka. Widać, jak sznury krępują dziecko, jak błyszczy wzniesiony nóż proroka, a z chmur wychyla się w rozkazującym geście Boża Ręka, która w ostatniej chwili powstrzyma morderczy cios.

Oto gęsta i bujna zieleń Raju, gdzie w idealnej harmonii i pokoju leżą obok siebie grzywiasty lew z groźnie wyszczerzonymi kłami i mały bezbronny baranek.

Oto czerń piekielnej otchłani i czerwień piekielnego ognia, a okropne rogate diabły widłami wpychają grzeszników do kotła, gdzie kipi czarna smoła.

Oto cyprysowa sala w pałacu króla Salomona, zdobiona herbami.

Biały orzeł na czerwonej tarczy to herb polskiego królestwa, jeździec zaś w pędzie ze wzniesionym mieczem to herb Litwy.

Salomon, rozsądzający właśnie jakiś trudny spór, ma rysy króla Jagiełły, a siedząca obok pani ze złotymi włosami, to królowa Jadwiga.

Oto stołeczny Kraków. Oto królewski Wawel z jego katedrą i zamkiem.

Oto błękit nieba nad zielonym gajem i łąką. Po łące chodzą owce i pasterz w burej opończy. Pasterz ma w ręku kij, a twarz samego mistrza Piotra...

Królowa zagłębiła się w łaciński tekst, wodząc palcem po kolejnych linijkach. Odczytywała je cicho, a czasem pomagała jej w czytaniu Hedwiga, żona Mikołaja.

Nie zauważyły, gdy do skryptorium wszedł król. Stanął obok, z uszanowania nie chcąc przerywać tak zbożnej czynności. Sam czytać nie umiał, ale cenił bardzo tę sztukę i z osobistej szkatuły finansował księgi liturgiczne dla nowych kościołów.

Pani Jadwiga zobaczyła małżonka, oderwała się od czytania, wstała zza pulpitu i lekko skłoniła głowę. Na jej twarzy nadal tkwił piękny, rozmarzony uśmiech, jaki wywołała w niej lektura.

– Najjaśniejszy panie?

– Wybaczcie, szlachetna pani, że przerywam czynność tak piękną – powiedział Jagiełło, oddając ukłon.

– Przeglądam właśnie Pismo Święte, jakie dla naszej wileńskiej katedry przygotowano – wyjaśniła. – Zechciejcie zerknąć, miłościwy panie, i sami ocenić, jak wielkich mistrzów macie na swoim dworze.

Król pochylił się nad obrazkami w księdze i z uznaniem pokiwał głową.

– Piękna rzecz – przytaknął. – Naprawdę piękna rzecz. Rozumiem, że księga już skończona. Kiedy zostanie oprawiona? Bo jeśli niedługo, to będzie chyba można posłać ją do Wilna wcześniej, niż planowaliście. Właśnie szykuję poselstwo na Litwę...

Jadwiga zmarszczyła brwi. Król był skryty, małomówny, ale widać było, że trapi go jakaś poważna sprawa.

– Zdarzyło się coś, o czym winniście wiedzieć – rzekł, znacząco patrząc na Hedwigę.

Ta zamierzała się usunąć, ale królowa dała jej gestem znak, żeby została na miejscu.

– Nie mam tajemnic przed Hedwigą – wyjaśniła. – Jest mi bliską przyjaciółką.

Król uśmiechnął się do pani z Lipowej.

– Tedy mi przykro, że muszę zasmucić was obie – powiedział. – Ale zaszło coś ważnego. Przyszedłem prosić o pomoc, najjaśniejsza pani.

Po rozmowie z królem pani Jadwiga była bardzo wzburzona.

– Aż trudno uwierzyć w czyn tak haniebny – mówiła do Hedwigi, kiedy znalazły się w komnatach królowej. – Trudno uwierzyć, żeby to panowie zakonni ośmielili się podnieść rękę na księcia mazowieckiego, jak twierdzi mój małżonek. Przecież dopiero zapewniali o swoim dla mnie szacunku. Hedwiga nie miała takich wątpliwości.

– Żądza władzy często prowadzi do niegodziwości – zauważyła. – Nie każdy jest taki dobry i sprawiedliwy jak wy, miłościwa pani.

A Krzyżacy dobrze wiedzą, że mają w was obrońcę. Trzeba jednak napisać listy, do wielkiego mistrza i do Ojca Świętego.

Ktokolwiek porwał księcia, może przelęknie się ich gniewu.

Przygotowała już papier i przybory do pisania.

– Nie trzeba wołać sekretarza, miłościwa pani. Sama napiszę, co każecie.

Pani Jadwiga uśmiechnęła się.

– Zawsze jesteś przy mnie, kiedy nadchodzą złe czasy – westchnęła.

– Bardzo mi ciebie brakuje, Hedwigo.

– Och, najjaśniejsza pani – zawstydziła się Hedwiga. – Macie przecież wokoło siebie tak wiele znakomitych panien, dam i niewiast, że naprawdę...

– Wiele – zgodziła się monarchini. – Ale ciebie nie mam.

Wiesz, często wspominam tamte czasy, gdy obie byłyśmy nieomal dziećmi i gdy wydawało się, że wszystko jest dopiero przed nami...

Potem opanowała się, uśmiechnęła łagodnie, tym uśmiechem pełnym serdeczności i smutku, tak dobrze znanym Hedwidze.

– Niczego nie żałuję – powiedziała. – Czyż nie obiecałam sobie dawno temu, że niczego nie będę żałować?

Hedwiga, żona Mikołaja, już od kilku tygodni przebywała na Wawelu, a wciąż miała wrażenie, że się dopiero rozstały, że nie upłynęły lata od czasu, kiedy była dworką młodziutkiej królowej.

Pani Jadwiga jak kiedyś, gdy przed obiema dopiero otwierało się życie, zwierzała się jej z najtajniejszych myśli i uczuć.

Kiedy się spotkały po długim okresie niewidzenia, królowa długo trzymała Hedwigę w ramionach. Pani z Lipowej nawet nie zdążyła się ukłonić, gdy monarchini chwyciła ją w objęcia i bardzo długo nie chciała wypuścić. A potem całymi dniami rozmawiały tylko we dwie, bo musiały sobie opowiedzieć szczegółowo tych siedem lat swojego życia.

Teraz Hedwiga pomyślała o młodym, pięknym księciu Wilhelmie, który o włos ledwie nie został mężem pani Jadwigi, i westchnęła cicho.

– Dokonałam wyboru – przypomniała spokojnie królowa.

– Dokonałam go i do nikogo nie mam żalu. Nie można mieć żalu o los, jakim obdarzył nas Stwórca. Trzeba przyjmować go takim, jaki jest.

– Zatem napiszmy te listy – przypomniała Hedwiga.

– Napiszmy – uśmiechnęła się królowa. – Jeśli szybko napiszemy, zostanie nam jeszcze dziś nieco czasu, żeby popracować przy owym ornacie, co go obiecałam ojcom z Jasnej Góry. Kiedy zaś będzie gotowy, pojedziemy do Najświętszej Panny prosić o potomstwo dla mnie.

Skoro była łaskawa dla ciebie, może i mnie nie odmówi...

Spowiedź matki Sabiny

Hedwiga szła ulicami Krakowa i nadziwić się nie mogła, że z tymi ulicami i tymi budynkami związanych jest tak wiele jej wspomnień. Tutaj chodziła po cudowne lekarstwo, które miało sprowadzić na Mikołaja miłość do niej. Tutaj wybiegała na rozkaz królowej Jadwigi, gdy ta umawiała się na spotkanie z austriackim księciem Wilhelmem. Zdawało się jej, że to wszystko, co zdarzyło się już prawie dziesięć lat temu, nie jej dotyczyło, ale spotkało kogoś zupełnie innego i wszystko to, co wie i pamięta, słyszała tylko z opowiadań. Była wtedy ledwie dziewczątkiem, zakochanym nieszczęśliwie w synu pana Jeno i nic nie wskazywało na to, że on, piękny i wspaniały, kiedykolwiek zwróci na nią uwagę.

Była biedną, choć zaufaną dworką królowej.

Uważała siebie za brzydką, nieciekawą i niepociągającą dla mężczyzn, choć zdarzało się, że niektórzy nie mogli oderwać od niej oczu. Czy to nie Jan z Tymbarku chodził za nią jak cień? Czy to nie jemu obiecała oddać swoją rękę i omal nie wyszła za niego, w ostatniej, zupełnie ostatniej chwili, uciekając sprzed ołtarza?

Mikołaj. Zawsze był Mikołaj, któremu została poślubiona jako dziecko, a którego później oddaliła, przeprowadzając unieważnienie małżeństwa tylko po to, żeby wkrótce stanąć jednak przed ołtarzem i właśnie Mikołajowi ślubować do końca życia.

Teraz szła do klasztoru klarysek, położonego niedaleko wawelskiego wzgórza, gdzie ksienią była jej macocha, Agnieszka.

Agnieszka z Dębowca, dziś matka Sabina, miała zbawienny wpływ na nią i na jej życie. To ona przekonywała Hedwigę, że jest pełną uroku dziewczyną, pomagała zastawić sidła na Mikołaja, który poważnie przemyśliwał o klasztornym życiu.

Macocha, surowa kobieta, obca początkowo, a potem serdeczna dla swojego męża i pasierbicy, która pomogła Hedwidze odnaleźć się w życiu, uwierzyć i doprowadzić do tego, co od dziecka było jej marzeniem i co się wreszcie spełniło. Ta sama, która przed kilkoma laty ocaliła Mikołaja, gdy w zamachu w kościele świętego Floriana omal nie postradał życia, a co Hedwigę unieszczęśliwiło by na zawsze.

Agnieszka z Dębowca, która po długim i bujnym życiu postanowiła opuścić dwór i poszła na stare lata do klasztoru. Tu przyjęła imię Sabiny, ale była taka sama jak i wcześniej, w Lipowej, w Potoku – surowa, oszczędna, dobra gospodyni.

Szybko zauważono jej zalety i została ksienią, przeoryszą klasztoru, a jej rad słuchała sama pani Jadwiga na królewskim zamku.

Hedwiga planowała odwiedzić macochę już dawniej i teraz wyrzucała sobie, że podczas trwającego kilka tygodni pobytu w Krakowie nie znalazła czasu, a wybrała się do klasztoru dopiero w ostatni dzień, tuż przed powrotem do Doliny.

Ledwo się Hedwiga pojawiła w rozmównicy, a powiadomiona ksieni nadeszła szybko i przez drewniane kraty rozdzielające pomieszczenie wyciągnęła do pasierbicy obie ręce.

Hedwiga zobaczyła starą, choć czerstwą jeszcze kobietę, która lekko utykała, o twarzy pooranej bruzdami i zmarszczkami.

Tylko oczy pani Agnieszki były żywe jak dawniej i patrzyły bacznie.

– Witaj, witaj córko! – przemówiła serdecznie. – Uwierzyć nie mogłam, że to ty. Dawno jesteś w Krakowie?

Hedwiga pocałowała rękę matki Sabiny.

– Już prawie miesiąc – przyznała się ze wstydem, że teraz dopiero znalazła czas na odwiedziny.

– Miesiąc? – zdziwiła się Agnieszka. – I teraz dopiero przyszłaś?

Oj, nieładnie córko, nieładnie.

– Wybaczcie – przepraszała Hedwiga. – Tyle jednak miałam zajęć przy najjaśniejszej pani...

– Czy to pani Jadwiga wezwała cię do swego boku? – dopytywała się Agnieszka i od razu sobie odpowiedziała: – Na pewno. Często cię wspomina i kilka razy mówiła, że wybiera się do Doliny.

– Teraz też to obiecała – uśmiechnęła się Hedwiga. – Namówiłam najjaśniejszą panią, żeby przyjechała na Jasną Górę pomodlić się w intencji potomstwa. Bo martwi się królowa brakiem dzieci, a przecież nie ma lepszego wstawiennictwa jak u najświętszej Panny. A i święty Paweł Pustelnik to najlepszy w tych sprawach orędownik. Sama wiem coś o tym, bo przecież...

Agnieszka roześmiała się cicho.

– Nadal jesteś naiwna, moje dziecko – powiedziała z lekka karcącym tonem. – Święty Paweł to bardzo dobry patron dla przyszłych matek. Ale w twojej sprawie nic on nie miał do roboty. Wystarczyło, żeście oboje młodzi i chętni...

– Matko! – zawstydziła się Hedwiga.

– Dobrze, dobrze – machnęła ręką pani Agnieszka, wskazując pasierbicy, żeby usiadła. – Ja tam wiem swoje, bo sporo lat żyję już na tym świecie. Przy całym moim szacunku dla króla, nie wydaje mi się, żeby on odpowiednio często zaglądał do sypialni królowej...

Zorientowała się widać, że powiedziała nieco za dużo, bo przerwała nagle i poprosiła:

– Nie powtarzaj tego, moje dziecko. Mówimy tu jak matka z córką i nie ma potrzeby, żeby inni o tym wiedzieli.

Masz rację, trzeba, żeby pani królowa pojechała z pielgrzymką.

Tylko jakieś dary powinna przygotować.

– Miłościwa pani nie żałuje dla kościołów i sanktuariów ani swoich pieniędzy, ani czasu i wysiłku – zapewniła Hedwiga. – Właśnie oglądałam księgi drogocenne, które przygotowano dla wileńskich kościołów. Modlę się, żeby ta jej szczodrość została nagrodzona...

– I tak będzie – zapewniła ksieni. – Na pewno tak będzie. Choć doświadczenie uczy, że wiele trzeba pracy i wysiłku, żeby doczekać się wstawiennictwa świętych.

Choćby i na Jasnej Górze. Taka moc ludzi tam przychodzi ze swoimi prośbami, że aby je zaspokoić, trzeba wiele czasu, bo musi być przecie jakaś kolejność i porządek. Kolejność zaś sam Bóg wyznacza, nie ludzie. Trzeba miłościwej pani czekać cierpliwie, a na pewno spotka ją nagroda. Sama będę jej mówić, żeby jak najszybciej udała się do Przenajświętszej Panny.

– Przyjedzie w przyszłym roku – wyjaśniła Hedwiga. – Razem z dworkami zaczęły tkać przepiękny ornat, przeznaczony dla kościoła, i mówiła, że przyjedzie, gdy robota będzie zakończona.

Długo, bo aż do późnego wieczora, trwała ta rozmowa. Pani Agnieszka wypytywała o wszystko i o wszystkich, o całą rodzinę bliższą i dalszą. O losy i stan majątków, o kościoły, dwory i młyny, niemal o każdą łąkę i lasek.

– Tyle to już lat – westchnęła. – A mam to wszystko przed oczami.

Każde drzewo prawie, strumień i wzgórze. Ciekawe, że zupełnie nie pamiętam swojej rodzinnej ziemi, gdzie byłam dzieckiem, a tak dokładnie pamiętam czas, jaki spędziłam w Dolinie...

Zmierzchało już i służebna przyniosła świecę, którą ustawiła w świeczniku za plecami ksieni.

– To już tyle lat, odkąd siedzę w klasztorze – mówiła ksieni w zadumie. – Nie zamierzam wyjść stąd, więc i nigdy więcej nie wrócę do Doliny, gdzie choć bywało żałośnie, strasznie i smutno, było mi też dobrze i słodko. Nie wrócę tam, nie zobaczę ani dworu, ani pól lipowskich. I niech tak będzie, niech pod powiekami zostanie mi na zawsze ten obraz i wiadomość, że teraz kwitnie tam radość i szczęście, w tobie i w twoich dzieciach, co to są jakby i moimi wnukami...

– Nie mówcie tak – poprosiła Hedwiga. – Nie mówcie tak, jakbyście już żegnali się ze wszystkim i ze wszystkimi.

– Jeszcze się nie żegnam – uśmiechnęła się słabo pani Agnieszka.

– Jeszcze się nie żegnam, ale nikt z nas przecież nie zna dnia ani godziny i w każdej chwili winien być gotowy na wezwanie. Memento mori. Pamiętaj, że umrzesz. Tedy i ja, mając swoje lata, z wolna się do tego przygotowuję...

Hedwiga chciała protestować, ale ksieni uspokoiła ją gestem kościstej ręki.

– Posłuchaj, córko. Nie widziałyśmy się kilka lat i nie wiadomo, kiedy znowu się zobaczymy. Może i wcale. Tedy już dziś proszę ciebie, żebyś wszystkie moje winy przebaczyła.

– Ależ matko...

– Żebyś mi wszystko przebaczyła. I wszystkich w Dolinie poprosisz w moim imieniu o przebaczenie. Niemało to narobiłam zła, nieraz byłam gniewna, krzywdy czyniłam i niesprawiedliwości. Tedy ich poprosisz o przebaczenie moich uczynków i powiesz, że wzajemnie wszystkim przebaczam, że do nikogo nie chowam urazy. Bóg rozsądzi sprawiedliwie moje dobre i złe uczynki, tak jak i rozsądzi każdego.

– Poproszę o przebaczenie w waszym imieniu – obiecała Hedwiga.

– Osobliwie zaś chciałabym przeprosić dwóch dawnych moich zagrodników. Listka i Maciecha, bo kiedyś potraktowałam ich niesprawiedliwie.

– Maciech od dawna już w grobie – zauważyła cicho Hedwiga.

Pani Agnieszka przeżegnała się.

– Umarł? Boże bądź mu miłościw. I mnie, że nie zdążyłam. A jego rodzina? Miał zdaje się jakieś dzieci.

– Dwóch synów. Jeden, Tomek, uprawia rolę przy Lipowej, drugi, Mieszek, jest we dworze mojej siostry w Potoku.

– Zrobisz coś dla mnie, córko? Pójdziesz do nich i poprosisz ich o wybaczenie dla mnie, w zastępstwie ich ojca.

– Tak, matko – przyrzekła Hedwiga.

– Wbrew prawu odebrałam ich ojcu łan ziemi nad potokiem Kręty. Wbrew prawu, córko. Tak chciałam wzmocnić majątek swój i mojego męża, że nie patrzyłam, jak innym czynię krzywdę.

Oni nawet może i nie wiedzą o tym, ci synowie Maciecha. Tedy pójdziesz do nich i w moim imieniu wyrównasz to. Mam trochę pieniędzy, z moich prywatnych zasobów, i ciebie proszę, żebyś kmieciowi Listkowi i synom Maciecha naprawiła szkody.

Pani Agnieszka sięgnęła pod habit i wydobyła sakiewkę, którą przez kraty podała pasierbicy.

– Jesteś dobrym dzieckiem – powiedziała. – I dziękuję ci, że zgodziłaś się pomóc w tej sprawie. Nie musisz z niej zdawać sprawozdania, bo wiem, że nie uchybisz ani trochę w tym, co obiecałaś.

Hedwiga wzięła pieniądze i ponownie usiadła na miejscu, " jako że pani Agnieszka najwyraźniej nie zamierzała jeszcze kończyć rozmowy.

– Czas mi rozliczać się ze wszystkiego – mówiła ksieni. – I tu w klasztorze nie brakuje rozmaitych spraw do uładzenia, bo nikt nie może o sobie powiedzieć, że wszystko ma załatwione do końca, jak należy i niczego nikomu nie jest winny. Wiesz, chciałam cię nawet prosić, żebyś odwiedziła mnie przy jakiej okazji, bo jest jeszcze jedna sprawa, tutejsza, klasztorna, ale związana z Doliną, która nie daje mi spokoju i bez załatwienia której trudno mi będzie spokojnie zamknąć oczy...

Przerwała, przesunęła rękami po twarzy. Hedwiga pomyślała, że macocha rzeczywiście nie czuje się najlepiej, skoro tak dokładny rachunek sumienia ma już przygotowany.

– Ale sama powiedzieliście, matko, że nikt nie zna dnia ani godziny – przypomniała. – Chyba jednak za wcześnie się żegnacie. Przecież na ziemi bardzo jesteście potrzebna. Królowa pani mówi o was bardzo życzliwie i serdecznie, chętnie słucha waszych rad w każdej sprawie...

– I królowa pani będzie musiała pogodzić się z wolą Bożą – odparła pani Agnieszka. – A czuję, że to niedługo się stanie.

Bardzo nie chciałabym, moja córko, żeby na Sądzie Ostatecznym zadano mi jeszcze dodatkowe pytania. I tak dość będę miała rzeczy do wyjaśniania. Dlatego cię proszę, żebyś jeszcze w jednej sprawie zechciała mi pomóc.

– Oczywiście, matko. Niczego wam nie odmówię.

Pani Agnieszka uważnie przyjrzała się pasierbicy. – Chodzi mi o Ostasza – wyjaśniła.

Hedwiga uniosła brwi w zdumieniu. O Ostasza, złego, zbrodniczego Ostasza, o którym w Dolinie nikt chyba nie powiedział dobrego słowa? O Ostasza, który nosił na twarzy ślady paznokci pani Agnieszki, bo próbował kiedyś ją zniewolić, zaprosiwszy pod jakimś pretekstem do Lipowej? O Ostasza, który zabił Jakubka? Tego Ostasza, który był przyrodnim bratem Aleny, matki Mikołaja, i który z ręki Mikołaja zginął? To i jego chciała prosić pani Agnieszka o przebaczenie?

– O Ostasza? – zapytała Hedwiga, mimo woli wzdrygając się na sam dźwięk jego imienia.

– Dokładniej o jego córkę – wyjaśniła Agnieszka. – Musiałaś ją chyba znać, bo niewiele jest młodsza od ciebie. Otóż miał Ostasz nałożnicę, córkę młynarza Marcisza, Zofkę. Urodziła mu ona córkę imieniem Odina. Nie wiem, czy pamiętasz to dziecko, małe, zastrachane, milczące. Z winy Ostasza popełniła samobójstwo Zofka. Z jego winy zginęli jej bracia. Ale nie o to chodzi teraz. Miała owa Zofka córkę. Jej dziadek, młynarz, sprawiedliwy człowiek, bardzo ją kochał, bo kiedy został sam jeden na świecie, tylko to dziecko stanowiło podporę i radość jego starości. Odina.

Hedwiga nie pamiętała córki Ostasza. Była zbyt młoda, żeby pamiętać jakieś nieślubne dziecko, które nie należało do jej rodziny.

– Ile lat ma teraz Odina? – zapytała.

Pani Agnieszka nie musiała się zastanawiać.

– Dziś jest już dorosła. Ma około piętnastu lat. Śniła mi się ostatnio kilka razy, choć nie widziałam jej od dzieciństwa i nie wiem, jak wygląda. Ale wiem na pewno, że żyje. Widziałam ją we śnie. Widziałam ją w Dolinie, gdzie nie wiodło się jej dobrze, bo krzywdzono ją tak samo jak wówczas, gdy była dzieckiem, gdy nie dbał o nią ojciec, a i matka miała niewielkie staranie.

Widziałam ją we śnie i we śnie upominała się ode mnie zadośćuczynienia.

– Od was? – zdziwiła się Hedwiga.

– Nie wiem – odpowiedziała ostrożnie pani Agnieszka. – Albo raczej się tylko domyślam. Bóg mi świadkiem, że sama nie zrobiłam jej nigdy nic złego, choć po prawdzie może chodziło jej o nasz klasztor. Bo to od klasztoru doznała niesprawiedliwości.

Hedwiga słuchała w milczeniu.

– Kiedy utopiła się jej matka, Odina została sama na świecie. Był tylko jej dziadek. Młynarz Marcisz, porządny, uczciwy człowiek, z którym dobrze mi się załatwiało rozmaite interesy. Pamiętam, że był dla mnie życzliwy, co niegdyś w Dolinie należało do rzadkości. Tego nie pamiętasz, moje dziecko, ale tak też bywało.

Mniejsza teraz o to, tak było i już.

Więc została tylko z dziadkiem. Miała chyba z pięć lat, gdy została bez matki. Dziadek któregoś dnia przyprowadził ją tutaj, do naszego klasztoru. Przyprowadził i prosił, żeby została tu wychowana, otoczona troską. Liczył, że będzie miała nie tylko dach nad głową, ale opiekę i staranie. Była tu rok czy dwa, potem została wysłana do Płocka, a tam ślad się urwał. Była więc w naszym klasztorze jakiś czas, za matki Flory jeszcze, której była służebną. Nic o tym nie wiedziałam i dużo czasu upłynęło, zanim coś z tego zrozumiałam. Pokazała mi się we śnie, mówiąc kim jest, a potem ukazała się znowu. Nie wiedziałam, czemu tak się dzieje, zachodziłam w głowę, czemu przychodzi akurat do mnie.

Nikt nie umiał mi na to odpowiedzieć. Ale gdy zostałam ksienią, miałam możliwość rozpytać się i dowiedzieć więcej. I tak z czasem ustaliłam wszystko. A to, co ustaliłam, przekonało mnie, że nie można tak sobie zostawić tej sprawy.

Bo uczyniono krzywdę córce Ostasza w tym klasztorze...

Matka Sabina uśmiechnęła się smutno.

– To, co ci teraz powiem, córko, nie jest przeznaczone dla niczyich innych uszu. Czy obiecasz mi, że nikomu o tym nie powiesz? To dla mnie ważne, bo choć rozliczam się teraz z całym swoim życiem i naprawiam błędy, nie mogę klasztoru, który przygarnął mnie na stare lata, narazić na złe opinie i uwagi.

– Obiecuję, matko – zgodziła się Hedwiga.

– Kiedyś – podjęła pani Agnieszka – gdy byłam grzeszną kobietą i gdy spotykałam Ostasza, nieraz życzyłam mu śmierci i wszystkiego złego. Wtedy w głowie mi nie postało, że któregoś dnia przyjdzie mi zdać sprawę przed jego dzieckiem. Ale takie czasy teraz nadeszły. Otóż, moja córko, klasztor postąpił nie najwłaściwiej wobec tej dziewczynki.

Jej dziadek miał młyn, dobry młyn, sama to wiem najlepiej, bo w części był mój i potem wykupiłam go od Marcisza. Więc wiem, ile za niego zapłaciłam. A Marcisz te pieniądze i inne, jakie miał schowane w garnku pod progiem, wydobył któregoś dnia i przyniósł do Krakowa. Dał je wszystkie matce Florze, ona była wówczas ksienią. Dał i prosił, żeby miano staranie o jego wnuczkę, żeby ją uczono i wykierowano na ludzi.

Ale matka Flora, choć była dobrą ksienią, nie była najlepszym człowiekiem i sprzeniewierzyła się woli młynarza. Przyszedł tu któregoś dnia i zostawił wnuczkę. Zostawił pieniądze, wszystkie, jakie miał, a zapewniam cię, że było tego wcale sporo. Matka Flora uznała jednak, że może rozporządzać nimi dowolnie. I tak owa dziewczynka nie była uczona i wychowywana, jak się tego spodziewał jej dziadek. Owszem, wychowywano ją po chrześcijańsku, ale musiała każdego dnia ciężko pracować jako służebna w klasztorze, nie jako jego wychowanka. Po kilku latach wysłano ją do Płocka, nie dając na drogę nic poza tym, co miała na sobie.

Tam zaś znowu była sługą.

Sama przyznaj, moje dziecko, że stała się jej krzywda. Długo trwało, zanim się tego wszystkiego dowiedziałam, zanim to wszystko ustaliłam. Potem słyszałam, że i w Płocku niedługo zagrzała miejsca, bo pojechała na Litwę. Książę mazowiecki Henryk miał ją w swoim orszaku, co wiem na pewno. Była przy nim w Wilnie, potem w Łucku. Kiedy niedawno książę umarł otruty, Odina przepadła. Nie wiadomo, gdzie ją rzuciły losy. Pewnie jest na służbie w jakim domu i nie wie nawet, że to matka Flora miała wpływ na jej los.

A nie taki miał być los tej dziewczyny. Miała zostać wychowana na poważną, dojrzałą chrześcijankę, posłuszną i skromną, którą pojąłby za żonę ktoś dostatecznie majętny, żeby zapewnić jej dalsze godziwe życie.

Tak się nie stało i dlatego przychodzi ona do mnie we śnie i dlatego domaga się zadośćuczynienia właśnie od mojego klasztoru...

Hedwiga chyba nie w pełni rozumiała, co mówi macocha, ale miała szczery zamiar pomóc jej, bo czuła, że taka pomoc jest jej potrzebna.

– Czy uwolnisz mnie od tych męczących snów? – zapytała pani Agnieszka.

– Tak – skwapliwie odparła Hedwiga. – Nie wiem tylko, co i jak mogę zrobić. Czy wiecie, gdzie jest ta dziewczyna? Bo jeśli tak, trzeba byłoby odszukać ją...

– Nie wiem, gdzie ona jest – zaprzeczyła Agnieszka. – Dlatego właśnie zwracam się do ciebie, moja córko. Jeździsz po świecie, wielu rozmaitych ludzi znasz i poznajesz, wielu przyjmujesz u siebie. Masz znajomych i na dworach litewskich, a tam przecież ona była. Może tobie właśnie za pośrednictwem ludzi przy miłościwej pani... może tobie uda się ją odnaleźć. Bo taką właśnie mam do ciebie prośbę, moja córko. Żebyś odnalazła Odinę.

Hedwiga westchnęła. Zadanie wydawało się zupełnie nie do wykonania. Kto miałby szukać owej Odiny, kto miałby pamiętać służącą? Kogo i o co pytać?

Ale macocha trzymała jej rękę w swoich dłoniach, a poza tym Hedwiga już to obiecała.

– Poszukam jej – powiedziała cicho. – Poszukam jej i z Bożą pomocą odnajdę. Ale kiedy już ją odnajdę, co mam zrobić?

– To sama ocenisz – postanowiła matka Agnieszka. – Sama rozstrzygniesz. Udzielisz jej pomocy. Jeśli będę jeszcze żyła, poprosisz, żeby mnie odwiedziła. Jeśli nie, na ciebie spadnie ten obowiązek. Zapewnić jej godne życie. Może pomóc wyjść za mąż, może pomóc w wychowaniu dzieci, no, nie wiem. Jesteś mądrą i dobrą dziewczyną. Sama będziesz wiedziała najlepiej, jak powinnaś postąpić. Bóg ci pomoże, moje dziecko.

Sowa brata Alberta

Lipiec 1393

Ragnety wielki mistrz Konrad Wallenrod ruszył ku Malborkowi.

Ale w małej wiosce Popeln nad rzeką Gołdapą mistrz oznajmił nagle, że życzy sobie odwiedzić po drodze do stolicy zamek w Angerburgu. Pożegnał więc liczny orszak towarzyszących mu braci zakonnych oraz rycerzy z Zachodu, którzy po walkach przeciw Litwie tęsknili już do odpoczynku w bezpiecznych okolicach.

Ruszył, mając u boku tylko brata Alberta von Neuburg, a z tyłu jednego pachołka do posług. W Angerburgu Wallenrod nie udał się jednak od razu do zamku, gdzie umieszczono tajemnego więźnia, księcia Janusza Mazowieckiego. Zatrzymał się w chacie na skraju osady i nikt nie domyślał się nawet, że to sam wielki mistrz Zakonu uczynił zaszczyt mieszkańcom domostwa.

Obowiązki gospodarza zamku sprawował brat von Neuburg, który wiele sobie obiecywał po tej wizytacji. Bo choć brat Albert był młody, szeroko słynęła jego dzielność i oddanie sprawom Zakonu. Dzielność stanowiła jedną z podstawowych cnót, dzięki którym można było zrobić karierę w Zakonie, a mimo to brat Albert nadal był tylko komturem w osadzie nad jeziorem Mamry.

Kto tutaj umiałby należycie docenić jego umiejętności?

Wszystko miało zmienić się po wizycie wielkiego mistrza.

Bo brat Albert miał jeszcze jeden ważny powód, dla którego mógł liczyć na przychylność Konrada Wallenroda, ale o tym poza nimi dwoma nie wiedział zupełnie nikt. Ten drugi powód był bowiem głęboko skrywaną i ścisłą tajemnicą. Tak ścisłą, że nie znał jej nikt z kapituły Zakonu, nie wiedział o niej nawet osobisty spowiednik.

Brat Albert sypiał w jednym łożu z wielkim mistrzem.

Ból i wyrzuty sumienia zawiodły brata von Neuburg do kościoła.

Bo nie było tak, że brat Albert nie rozumiał swojego grzechu.

Przeciwnie, rozumiał go aż nadto dobrze i nie było dnia, żeby się z niego nie spowiadał przed samym Bogiem. Tylko przed nim, bezpośrednio. Szedł samotnie do kaplicy czy kościoła i modlił się tam długo, klęcząc gołymi kolanami na posadzce i przepraszając za swoje postępowanie.

Mógł tylko przepraszać. Był w pułapce. Nie mógł się przyznać, bo sodomia stanowiła grzech śmiertelny, którego ujawnienie spowodowałoby natychmiastowe pozbawienie płaszcza i dożywotnie wydalenie z Zakonu. Wieczna hańba spadłaby nie tylko na Alberta, ale na jego ród i na cały Zakon. Nie byłby też godny pozazdroszczenia los wielkiego mistrza. Bo choć to mistrz Wallenrod przed kilkoma laty zrobił w tej sprawie pierwszy krok, nie mogłoby to służyć dla brata Alberta za usprawiedliwienie.

Mały ceglany kościółek na wysokiej skarpie w Angerburgu dopiero co zbudowano, jeszcze nie wstawiono okien, w których miały być piękne kolorowe witraże. Kościół był prawie pusty, a ozdoby ołtarza mizerne. Brat von Neuburg obiecywał sobie bogato przyozdobić świątynię, ale dopiero po tym, jak osiągnie wreszcie jakąś znaczącą godność w Zakonie, godność odpowiadającą jego ambicji i zdolnościom.

Dziś właśnie mistrz obiecał uczynić zadość prośbie młodego komtura.

Było cicho i tylko czasem skwierczała świeca na ołtarzu. Kościół nie miał jeszcze stałego kapelana. Zakonnicy z zamku zaglądali tu tylko od czasu do czasu, na co dzień modląc się w przyzamkowej kaplicy.

Brat Albert klęczał, modlił się i rozmyślał. O rzut kamieniem od tego miejsca, w wiejskiej chacie, spał w łożu wielki mistrz Konrad Wallenrod. Od czterech dni bawili razem w tej wsi, tylko we dwóch, jedynie z pachołkiem do pomocy, głupawym, łatwym do oszukania.

– Boże – modlił się Albert von Neuburg. – Wiem, jaki straszny grzech popełniłem. Ale byłem młody, ambitny i chciałem być posłuszny rozkazom przełożonych. Kiedy wszystko zrozumiałem, było już za późno. Teraz, choćbym nawet chciał, nie mogę się wycofać. Co mam robić, Panie mój? Jak mam ocalić swoją nędzną duszę, podpowiedz mi, poradź, jak postąpić. Jeżeli zechcesz spojrzeć na mnie, przysięgam naprawić wszelkie nieprawości. Ty przecież wiesz, jak męczy mnie, jak dusi mój grzech i wiesz, że niczego nie pragnę tak bardzo, jak tylko Twojego przebaczenia.

I brat Albert von Neuburg padł na twarz.

Za oknami kościoła była noc, cisza i ciemność. Wewnątrz dopalała się świeca na glinianej podstawce.

Brat Albert leżał na czarnobiałych kamieniach posadzki i tłukł w nie głową.

– Pomóż mi Chryste! – błagał. – Daj znak, że nie wszystko jeszcze stracone.

Wtem, niby odpowiedź na modlitwę od stropu kościoła dał się słyszeć szum i niczym pocisk wpadł przez nieoprawione okno wielki ptak, puchacz. Miotał się chwilę pod sufitem, jakby szukając wyjścia, a potem łagodnie sfrunął w dół i usiadł. Przekrzywiając dziwacznie głowę, wyraźnie przyglądał się leżącemu rycerzowi.

Brat Albert pobladł, zęby zaczęły mu szczękać. Puchacz usiadł na ramieniu krzyża na ołtarzu. Zanim jednak zakonnik zdążył zastanowić się, co to może znaczyć, do kościoła wpadł drugi ptak, jastrząb, i podobnie jak pierwszy, usiadł na krzyżu.

Brat Albert usłyszał śmiech. Głośny, potworny rechot i słyszał, jak skrzypiąc otwierają się wrota piekła.

– Boże, bądź miłościwi – jęknął, rzucając się całym ciałem po posadzce. – Bądź miłościwi Przysięgam uczynić wszystko, żeby Cię przebłagać. Przysięgam, przysięgam! I przysięgam nie grzeszyć więcej, a innych skłonić, żeby porzucili ścieżkę zła i występku.

Brata Alberta obudził chłód poranka. Od posadzki ciągnęło zimno, kości zesztywniały po całonocnym leżeniu. Świeca zgasła, wypaliwszy się do końca.

Von Neuburg podniósł wzrok i spojrzał na krzyż na ołtarzu. Przez okna wpadało do kościoła dość światła, żeby można było ocenić, że dzień rozpoczął się już na dobre.

Von Neuburg przeżegnał się.

– Dziś albo nigdy – powiedział półgłosem. – Skoro żyję, została mi dana jeszcze jedna szansa.

Wstał z trudem i przez chwilę masował ramiona, a potem łydki.

Schylił się po płaszcz, który odłożył wieczorem po wejściu do kościoła i zarzucił go teraz na ramiona.

– Bóg mnie wspomoże – szepnął i skierował się do wyjścia.

Na zewnątrz było już zupełnie jasno. Kilku wieśniaków szło w kierunku świątyni, niosąc deski i narzędzia, inni poruszali się wolno, przystępując do swoich codziennych zajęć. Schylili głowy, cofając się szybko i schodząc mu z drogi, kiedy szedł przez podwórze wielkimi krokami, z zaciętą, stanowczą miną.

– Dostojny mistrz wstał już i teraz się modli – oznajmił strażnik przed chatą, w której nocował Konrad Wallenrod.

Nie czekając na pozwolenie, brat Albert minął wartownika i wszedł do izby.

Wallenrod siedział na prostym chłopskim posłaniu, w koszuli tylko, z bosymi stopami opartymi na glinianej podłodze. Był blady, wymizerowany, pod rzemieniem, na którym wisiał prosty żelazny krzyżyk, widać było obwisłą skórę i wystające kości obojczykowe.

– Niech będzie pozdrowiony Pan nasz przedwieczny – brat Albert zatrzymał się w progu i nisko pochylił głowę.

Ból przebiegł po twarzy mistrza.

– Na wieki wieków – odpowiedział, jakby zdziwiony powitaniem.

– Będzie ładny dzień.

Odchylił rzemień na szyi i podrapał się po piersiach.

– Co się stało? – zapytał przyciszonym głosem. – Odszedłeś tak nagle...

Brat von Neuburg nie patrzył na przełożonego, wzrok kierując ponad jego głową, wprost na bieloną ścianę chaty.

– Modliłem się – powiedział cicho. – Modliłem się bardzo żarliwie, mistrzu. Modliłem się o radę, prosiłem, błagałem, żeby Bóg wskazał mi drogę. To niełatwa droga, ale postanowiłem pójść nią mimo wszystkich niebezpieczeństw.

– Złe przyszły czasy dla Zakonu – zgodził się Wallenrod. – Złe, bo każde nasze zamierzenie zostaje niedokończone, a nieprzyjaciele krzyża nie próżnują...

– Modliłem się – mówił dalej Neuburg, jakby nie słyszał słów przełożonego. – I sam Bóg mi podpowiedział. Miałem widzenie.

Miałem widzenie, z którego poznałem, że nasze klęski nie są niczyją winą, jak tylko winą nas samych. Słyszałem głos. Głos, który powiedział, więcej, nakazał, żebyśmy się oczyścili. Wtedy dopiero odzyskamy siłę, moralną siłę, która pozwoli nam znowu odnosić zwycięstwa. Ale żeby tego dokonać trzeba, byśmy się odrodzili. Trzeba, żeby każdy z nas odbył solenną spowiedź i nakazaną pokutę. Każdy, od najmniejszego ciury aż do samego mistrza. Powinniśmy pościć i prosić Boga o przebaczenie. Jeśli to uczynimy, może Bóg uzna nasze odrodzenie i znowu stanie za nami...

Konrad Wallenrod słuchał ze wzrastającym zdziwieniem, przestrachem nawet.

– Co ty mówisz, Albercie? – zapytał. – Co ty mówisz?

– Mówię o potrzebie odrodzenia się Zakonu. Mówię o konieczności pokuty. I trzeba, żeby była ona prawdziwa, głęboka, żeby obejmowała wszystkich, od najmniejszego do największych. Wtedy Bóg wysłucha naszych modłów i wtedy dopiero nas pobłogosławi. Inaczej zostaniemy zmieceni z powierzchni ziemi bez śladu, a nasze dusze będą potępione jedna po drugiej. Tak, jedna po drugiej.

– Oszalałeś – szepnął mistrz pobladłymi wargami. – Oszalałeś chyba, jeśli ci się wydaje, że możesz komukolwiek rozkazywać czy choćby tylko prosić. Zakon i jego siła są wieczne i nikt nie może go pouczać, a już na pewno nie ty...

– Nie ja – zgodził się von Neuburg. – Ja na pewno nie, za te wszystkie grzechy, sprzeniewierzenia, zdrady i zbrodnie. Ja na pewno nie. Ale na pewno i nie wy, mistrzu. Bo trzeba, żeby ta wielka pokuta Zakonu zaczęła się już teraz. Właśnie od nas. Od was i ode mnie.

Tylko tak dołożymy cegiełkę do wielkiego dzieła odbudowy Zakonu. Więc choć, jak mówicie, nie jestem do tego powołany, to któż jest powołany bardziej, skoro przed Bogiem każdy z nas jest tylko robakiem i tylko marnym prochem?

– Bracie – syknął Wallenrod, odzyskując siłę. – Zamilknij, bracie.

Twoje słowa są herezją...

Trzymał obiema dłońmi krzyż i podnosił go ku bratu Albertowi, żeby się opamiętał i uspokoił. Ten jednak nie zamierzał przerywać swoich oskarżeń.

– Herezją jest nasze postępowanie, mistrzu. Herezją i żywą raną zadaną Chrystusowi. Dziś w nocy to zrozumiałem. Zrozumiałem i nie zamierzam dopuścić, żeby złe zwyczaje rozprzestrzeniały się dalej, żeby dalej rozrastała się choroba, która toczy Zakon niczym robak jabłko. Przecież widać to gołym okiem. Jeśli nie chcemy zniknąć z powierzchni ziemi jak liść jesienny, jeśli nie chcemy, żeby poszły na zmarnowanie nasza krew, pot i wysiłek pokoleń naszych kapłanów i naszych rycerzy, musimy odnowę zacząć już, natychmiast. Każdy od siebie. Dlatego posłałem już po spowiednika i...

Mistrz zerwał się z posłania i stanął naprzeciw zakonnika z podniesionymi ramionami.

– Coś ty zrobił, głupcze? Chcesz pogrążyć się w piekle i pociągnąć tam cały Zakon?

– Już jestem pogrążony – odpowiedział spokojnie von Neuburg. – Już czuję, jak oblepia mi nogi piekielna smoła, jak wciąga mnie w głąb piekielnego kotła. Nie wiem, czy jeszcze miłosierdzie boże pozwoli mi wydostać się z tej pułapki. Może już nie. Ale niech tam. Przecież nie chodzi tu o mnie. Chodzi o sprawę dużo większej wagi. Chodzi o cały Zakon, o wszystko, czego dokonał.

Wallenrodowi żyły nabrzmiały na skroniach.

– Głupcze! – wykrzyknął. – Coś ty zrobił najlepszego? Kto cię upoważnił wypowiadać się w czyimkolwiek imieniu?

Zapomniałeś zakonnych ślubów? Przysięgałeś ślepą wierność i ślepe posłuszeństwo! Nie masz najmniejszego prawa mówić i cokolwiek rozstrzygać w imieniu moim lub Zakonu.

Najmniejszego! Czyżbyś zapomniał, kim jesteś? A jesteś tylko zwykłym sługą Zakonu i twoje słowo nic nie znaczy...

Von Neuburg cofnął się o krok.

– Zwykłym sługą? – zapytał spokojnie, jak człowiek bardzo jasno widzący swoją drogę, z której żadna siła nie może go już cofnąć. – A jeszcze wieczorem dawaliście mi komturstwo w Elblągu. Kim więc jestem ja i kim wy, mistrz Zakonu, który z takim zapałem daje upust swoim chuciom? To tak mamy budować nowy świat dla Chrystusa? Nie, mistrzu! Zbyt długo błądziłem. Koniec z tym! Z wami albo bez was doprowadzę do tego, żeby Zakon padł na kolana i czynił pokutę.

Wallenrod opuścił ręce, uspokoił się, nawet uśmiechnął się lekko.

Usiadł na łożu, sięgnął po szaty, a potem z wolna zaczął je zakładać.

– Ostrzegali mnie – powiedział. – Ostrzegali, że choć jesteś piękny, rozumu nie masz za grosz. Teraz widzę, że mieli rację.

Jesteś po prostu głupi. Głupi. Co chcesz osiągnąć swoim nierozważnym postępowaniem? Chcesz ściągnąć na Zakon potępienie w ludzkich oczach? Żeby palcami wytykano naszych braci, gdzie się tylko pojawią? A może chcesz, żeby palili nas setkami na stosach, jak zdarzyło się templariuszom? Za nic masz cały nasz dorobek?

– To nie ja – zaprzeczył von Neuburg. – Nie ja doprowadziłem Zakon do takiej sytuacji. To Zakon się do niej doprowadził. A także wy jako wielki mistrz. To wy prowadzicie wojny przeciw chrześcijanom, to wy pilnujecie tylko łupów i zdobyczy. W ten sposób chcemy uzyskać odpuszczenie naszych grzechów i wieczną radość w niebie? Zbrodniami, gwałtami, podpaleniami, zdradą, sodomią? Chcemy wszystkich oszukać, udając i kręcąc, licząc, że nikt się na tym nie pozna? Chcemy zwieść Boga, który nie pozna się na naszej fałszywej pobożności?

Jakże to niemądre i dziecinne myślenie, mistrzu. Przecież nawet dziecko wie, że nie jest w Zakonie tak, jak byśmy chcieli.

Daliście mi wczoraj komturię w Elblągu. I za co? Za to, że byłem waleczny? Za to, że paliłem chrześcijan w Wilnie? Za to, że jestem pobożny i będę dobrym przywódcą innych braci? A może daliście mi komturię za te kradzione chwile, kiedy leżeliśmy obaj w jednym łożu? Uderzcie się w piersi, mistrzu, i powiedzcie, jaka jest prawda.

– Bluźnisz, człowieku! – wykrzyknął Wallenrod, już prawie ubrany, znowu stając naprzeciw rycerza. – Bluźnisz, ale ci wybaczam. Bo sam nie wiesz, co mówisz. Nie widzisz tych licznych nieprzyjaciół, jacy nas otaczają? Co to, jesteś ślepy? Nie widziałeś owych pogańskich bożków, nie spotkałeś drzew świętych ani świętych węży? Jesteś głupi czy chodzi ci tylko o władzę? Trudne zadania spełniamy tutaj. Trudne i niewdzięczne, ale wszyscy, królowie, papież, książęta, rycerstwo, chwalą nasze postępowanie, świadczą nam honory i nadania. Myślisz, że wszyscy oni są ślepi, głusi i głupi? Nawet sam papież?

Von Neuburg skrzyżował ręce na piersiach.

– Wszyscy się mylą, mistrzu, dobrze to wiecie. Wszyscy łatwo się mylą. Tylko jeden Bóg jest nieomylny. I tylko On widzi prawdę.

A prawda jest straszna. Dlatego zapowiadam, że natychmiast musi uklęknąć Zakon i wielkim głosem błagać o litość i boże miłosierdzie. Może nie wszystko jest stracone.

– Głupcze! Jeśli mnie zniszczysz, zniszczysz też siebie!

– Wiem. Wiem dobrze. Ale nie stoję o to. Będę potępiony, lecz zanim się to stanie, może choć niektóre dusze uda mi się uratować. Już postanowiłem. Postanowiłem tak, jak mi podpowiedział głos ostatniej nocy.

Mistrz już się ubrał, już był gotowy do wyjścia, jeszcze tylko sięgnął po dzban z winem stojący przy łożu. A z łoża, spod pościeli wydobył długi sztylet, sprytnie chowając go w dłoni.

Rozgorączkowany brat von Neuburg niczego nie zauważył, dalej mówił o swoim posłannictwie.

– Miała rację owa świątobliwa Dorota z Mątew. Po stokroć miała rację, obwiniając nas o najgorsze zbrodnie. Przecież my jesteśmy największymi grzesznikami, najgorszymi chrześcijanami.

– Nie ty będziesz to oceniał – zacisnął zęby Wallenrod. – Nie ty.

– Niechaj to oceni Bóg i niechaj ocenią to sprawiedliwi ludzie.

Wallenrod wymierzył cios, ale brat Albert nie na próżno cieszył się sławą sprawnego rycerza. Z łatwością zatrzymał rękę i wydostał z niej ostrze.

– Nie może inaczej być, mistrzu – powiedział spokojnie, jakby nie zauważył zamachu. – Na Boga, w żadnym wypadku nie może być inaczej. Albo sami się poddacie pokucie, albo zostaniecie do niej zmuszeni. Już posłałem po spowiednika.

– Ty psie! – warczał mistrz, próbując dosięgnąć rycerza. – Takiś pobożny? Paliłeś, mordowałeś, męczyłeś, a teraz może świętym chcesz zostać? Niedoczekanie!

I choć pozbawiony już oręża, rzucił się na brata Alberta z wyciągniętymi palcami. Neuburg uskoczył, cofnął o krok, chwycił mistrza w pół i cisnął nim o podłogę.

– Nikt nie zawróci mnie z tej drogi – zapowiedział groźnie. – Nikt!

Sam Bóg natchnął mnie wielką siłą, żebym skierował ją przeciw tym wszystkim, którzy zechcą sprzeciwić się odnowie Zakonu. Przeciw wszystkim, nawet przeciw wam.

Mistrz nie odpowiedział. Leżał z głową opartą o brzeg łoża i dopiero po chwili brat Albert zrozumiał, że Wallenrod nie odzywa się i się nie rusza. Pomyślał, że może to być kolejna zasadzka, więc podchodząc ostrożnie, nie wypuszczał ostrza z ręki.

Mistrz tymczasem stracił przytomność i nie pomogły wymierzane mu policzki. Nie odzyskał świadomości, choć serce jego biło miarowo.

Von Neuburg wyszedł przed chatę i skinął na stojącego w pobliżu wartownika.

– Mistrz zemdlał – powiedział. – Daj wody i poszukaj kogoś, kto może pomóc, jakąś babkę czy coś.

– Babkę? – zdziwił się żołnierz. – Pogankę?

– Choćby i pogankę. Pospiesz się, zapadł na jakąś gwałtowną chorobę i chodzi o jego życie.

Ale na nic nie zdały się wszelkie starania, woda i modlitwy. Mistrz leżał bez przytomności cały dzień i nie odzyskał jej przez noc. Kiedy zaś późnym wieczorem strażnik przyprowadził jakiegoś małego, chudego człowieka, którego uważano tutaj za znachora i czarownika, brat Albert zawahał się.

Dopuścić kogoś takiego do mistrza? A jeśli go ubije?

Po namyśle postanowił pozwolić staremu obejrzeć chorego, bacznie pilnując, czy nie podaje mu jakich napojów albo nie rzuca uroków.

Chłop nie rozumiał języka, którym mówili zakonni, a wartownik słabo znał jego mowę, ale jakoś się dogadywali.

Stary pomruczał nad chorym, obszedł trzy razy z rzędu jego łoże i szybkimi słowami próbował o czymś przekonać brata Alberta.

– Mówi, że trzeba zawieźć chorego do świętego dębu – przetłumaczył żołnierz. – Gdyby tam poprosić ich bogów, może zechcieliby pomóc.

– Jeszcze czego! – oburzył się von Neuburg. – Niech zrobi, co umie. Żeby mistrz odzyskał świadomość choćby na chwilę.

Ale stary rozkładał ręce i twierdził, że nic się nie da zrobić. I tak brat Albert postanowił w końcu, że trzeba zawieźć starego mistrza do stolicy i posłał do zamku po odpowiedni wóz.

Spadkobiercy rosną

Majątek w Lipowej szybko odzyskiwał dawne znaczenie i znowu stawał się największym i najzasobniejszym w Dolinie, jak było w czasach pana Jakuba. Jego żona Agnieszka, oszczędna, gospodarna, skąpa nawet, doprowadziła dwór do rozkwitu. Pan Jakub kupował, zdobywał, budował. Potem, kiedy przepędził żonę, miał mniej czasu i ochoty na cokolwiek. Później przyszedł jego syn Ostasz, okrutny, rozrzutny, który wyprzedał część majętności i niemało trzeba było wysiłku i pieniędzy, żeby odbudować dawną pozycję.

W końcu przyszedł Mikołaj syn Jeno i przyprowadził z sobą żonę, Hedwigę córkę Janosza.

Hedwiga była bardzo dobrą gospodynią i ledwie w parę lat majątek znowu zaczął rozkwitać. Zaludniły się wsie, wrzała robota na polach i w lesie, budowano, stawiano, poprawiano. Nie brakło ziarna w spichrzach arii żywności w komorach.

Hedwiga natychmiast podbiła serca ludzi w Lipowej. Niegdyś pani Agnieszka trzymała wszystko żelazną ręką, wszystkiego pilnowała, wszystkim zarządzała, wszystko sprawdzała, a znalazłszy cokolwiek niewłaściwego, kazała bezlitośnie wymierzać kary, jak bezlitośnie egzekwowała wszelkie daniny i powinności. Nie słyszano, żeby komukolwiek cokolwiek darowała, na cokolwiek przymknęła oko. Jeśli zaś ktoś zalazł jej za skórę, przypomniała mu o tym nawet i po wielu latach.

Hedwiga była zupełnie inna. Hedwiga była kochana wszędzie wokoło. Hedwidze kłaniali się wszyscy nie dlatego, że była panią na Lipowej. Hedwigę pozdrawiano z uszanowaniem tylko dlatego, że była Hedwigą – uśmiechniętą, zadowoloną, życzliwą, serdeczną, sprawiedliwą, radosną. Hedwigę kochano za to, jaką była panią, żoną, matką, kobietą, siostrą, gospodynią.

Wstawała rano i biegła do swoich obowiązków, bo tych miała zawsze na cały dzień. Pamiętała imiona służby, dzierżawców, ich żon i dzieci.

Hedwigę kochano za to, że była Hedwigą.

Wszyscy szanowali też jej męża Mikołaja.

Chłopcy rośli i Hedwiga dziwiła się, jak szybko czas upływa. Po powrocie z Krakowa nadziwić się nie mogła, jak zmieniło się wszystko podczas jej nieobecności, trwającej ledwie dwa miesiące.

– Najbardziej to widać po dzieciach – mówiła zdumiona; wyraźnie dostrzegła jak po niewielu tygodniach stali się więksi, mocniejsi, sprawniejsi.

– Niedługo zostaniesz czcigodną matroną, której nie będzie wypadało zachowywać się tak jak do tej pory – śmiał się Mikołaj.

– Rzeczywiście, robię się coraz starsza – martwiła się Hedwiga. – Nie wiem, jak długo będziesz mnie kochał.

Mikołaj oburzał się na takie gadanie.

– Co ty mówisz? – karcił ją. – Masz ledwie nieco ponad dwadzieścia lat i mówisz o starości?

– Bo się boję o twoje uczucia.

– Moje uczucia są niezmienne – zapewniał poważnie.

– Musisz mi o tym często mówić – dopominała się. – Nigdy nie będzie mi tego dosyć. Szczególnie po tak długiej nieobecności jestem spragniona twoich miłych słów.

Hedwiga pojechała w odwiedziny do Potoka, stęskniona za siostrą, której chciała dokładnie opowiedzieć o swojej podróży.

Ale jak to często bywało, najpierw musiała wysłuchać narzekań i utyskiwań Mariny. Bo siostra stale była niezadowolona. Tym razem tematem jej zmartwienia był przybrany syn, Dominik.

Zdaniem Mariny chłopak rósł stanowczo zbyt wolno.

– Jakże to – dziwowała się. – Karmię go dobrze, dbam, a jakiś taki mały jest i chudy. Kiedy wreszcie zacznie rosnąć jak się należy?

Twoi chłopcy prawie że dwa razy wyżsi są, a przecież nie starsi, a nawet młodsi o kilka miesięcy.

Hedwiga westchnęła, ale musiała wysłuchać siostry do końca.

Marcin i Mateusz mieli już po sześć lat i choć zgodnie ze starym zwyczajem przebywali jeszcze w babińcu, coraz częściej wychodzili z niego pod opieką Osta i dwóch jeszcze wyznaczonych pachołków, których zadaniem było dbać o ich potrzeby i przyuczać do codziennych czynności.

Dominika pani Marina w ogóle nie zamierzała oddawać pod męską opiekę, żeby uczył się rzeczy przystających mężczyznom.

– Jest taki malutki, taki bezbronny – mówiła, biorąc chłopca na ręce przy każdej okazji, jakby był niemowlęciem. – Ma jeszcze czas na te męskie sprawy. – Mam jeszcze czas – powtarzał za nią Dominik.

Domniemany syn pana Ostasza i pani Judyty chował się zdrowo i nie było z nim większych kłopotów. Bardzo przywiązał się do Mariny i traktował ją jak najbliższą sobie opiekunkę. Marina, która bywała surowa wobec służby, niesprawiedliwa i swarliwa wobec siostry, w stosunku do Dominika miękła niczym wosk i nie było rzeczy, na które mogłaby mu nie pozwolić. Chłopak chował się bezpośrednio pod jej okiem i w niewieścim otoczeniu, co zresztą szybko nauczył się wykorzystywać. Ale sam był miękki i słaby.

W Potoku sprawy nie szły najlepiej, brakowało twardej męskiej ręki. Marina wprawdzie uważała, że gospodaruje dobrze, i po części była to prawda, ale służba kradła dla siebie więcej niż gdzie indziej i wzrost majątku wcale nie był taki, jak sobie jego pani wyobrażała. Ale tak to już jest wszędzie tam, gdzie rządzą niewiasty, nie dopuszczając mężczyzn do pilnowania porządku ani karania służby. Marina miała miękkie serce i pobłażała czeladzi. Oczywiście, wyznaczała kary, ale rzadko kiedy je wymierzano, a jeśli nawet, nigdy chyba do końca, bo zawsze było coś, co kazało Marinie okazać wspaniałomyślność czy tylko litość nad chłopem, któremu trzeba było wymierzyć kije albo odebrać ostatni korzec zboża.

Lipowski rządca, pan Jacek, którego interesował stan gospodarki w sąsiednich dworach, często dawał wyraz swojemu niezadowoleniu.

– Połowa zbiorów się zmarnuje – burczał pod nosem. – Połowa się zmarnuje, bo pani Marina sama chce rządzić, a nie ma o tym pojęcia.

Hedwiga początkowo obruszała się na podobne uwagi.

– Czego wy chcecie, Jacku? – pytała rządcy. – Mało to macie swojej roboty w Lipowej, że tak ciekawicie się tym, co się dzieje w Potoku?

– Roboty mam dość – głaskał wąsy pan Jacek. – Ale patrzeć nie mogę, jak tyle dobra idzie na zmarnowanie u waszej siostry.

– Ale cóż wam do niej? – pytała się Hedwiga.

– A to, pani, że rozporządza ona niewłaściwie. Będą straty i kiedy nadejdzie przednówek, znowu do was przybiegnie po pomoc.

– Może nie przyjdzie – wspierała siostrę Hedwiga. – Przesadzacie, że tak znowu często przychodzi.

– Każdego roku – przypomniał pan Jacek. – I z tego, co słyszę, znowu przyjdzie. A my przecież nie możemy tak dawać i dawać...

– Daję, bo mnie na to stać – przypomniała Hedwiga. – Nie ubędzie nam, jeśli czasem wspomogę rodzoną siostrę.

– Lepiej byłoby wspomóc ją czym innym – mruczał Jacek. – Mogłaby się czego u was nauczyć. A jeszcze lepiej, jakby jakiego gospodarza wzięła sobie do Potoka...

– Co też mówicie, Jacku? – oburzała się Hedwiga. – Moja siostra przecież ma już swoje lata i ani jej w głowie takie rzeczy.

– A co tu niby lata mają do rzeczy – kwękał Jacek. – Bądźcie dalej taka litościwa, a zobaczycie, jak i Lipowa zacznie podupadać.

Ciekawe, co chłopaczkom zostanie, jak wszystko na siostrę pójdzie...

Pan Jacek odszedł, mrucząc pod nosem, a Hedwiga długą chwilę zastanawiała się nad tym, co powiedział. Czy rzeczywiście ludzie tak to widzą, jak mówił rządca? Że taka licha z Mariny gospodyni, że żeruje tylko na dochodach z Lipowej?

Postanowiła przyjrzeć się wszystkiemu dokładniej. To prawda, że Marina nieraz przychodziła po pomoc. Najpierw chciała spłacić pana Macieja z Rogowa, potem mąż jej umarł, a potem zdarzył się pożar, co strawił doszczętnie pół wioski. I tak dalej.

Za każdym razem Marina przybiegała zapłakana do siostry i każdego razu Hedwiga, wyprawiając ją w drogę powrotną, słała za nią swoją pomoc, bydło, zboże, paszę, nawet szaty.

Mikołaj nic nie mówił, bo Mikołaj w sprawach gospodarskich całkowicie zdawał się na żonę, więc Hedwiga pomyślała w końcu, że może rzeczywiście trzeba jakoś pomóc Marinie i to w taki sposób, aby pomoc ta przyniosła trwały skutek, a nie szła tylko na przejedzenie.

Dominik nic już nie pamiętał z tego, co wydarzyło się dawniej, ani z tego, co mu wówczas mówiono. Kiedy Mieszek z Tomkiem znaleźli go w lesie, powtarzał, że jest synem pana Mikołaja i pani Judyty. Powtarzał to jeszcze w wiele tygodni po tym, jak na stałe zamieszkał w Potoku. Ale z czasem zapomniał tej wyuczonej lekcji i teraz w żadnej sytuacji nie przyszłoby mu do głowy, że jest inaczej niż mówi Marina.

Któregoś dnia, bez niczyjej pomocy i podpowiedzi, zwrócił się do Mariny jak do matki i tak ją nazwał. Był nieco zdziwiony, że rozpłakała się niczym bóbr i chlipała cały wieczór. Od tego dnia nigdy więcej Dominik nie wspominał Judyty i całkiem zapomniał, czego nauczono go wcześniej.

– Mój kochany, jedyny syneczku! – mówiła Marina, chwytając chłopca na ręce. – Moja słodka okruszynko, której nikomu nigdy nie oddam!

Rychło też w Potoku, a i po innych dworach, zapomniano, że Dominik syn Mariny nie jest jej rodzonym dzieckiem.

Problem był tylko z ojcem chłopca, bo przecież trzeba go było jakoś nazywać po ojcu, a nikt nie chciał, żeby kojarzono go z okrutnym panem Ostaszem. Marinie to jednak wcale nie przeszkadzało.

– Ostasz nie żyje i koniec – mówiła. – Co to dziecko jest winne?

Niech sobie ludzie gadają, co chcą. Nawet, że jest to dziecko Ostasza i moje. Mnie to wcale nie przeszkadza. Bo tak naprawdę Dominik jest tylko mój.

Śmierć wilka

Konrad Wallenrod, wielki mistrz Zakonu Najświętszej Maryi Panny, ani na chwilę nie odzyskał świadomości i całą drogę do stolicy leżał na wozie niczym tobół. W Malborku na powitanie wybiegli powiadomieni dostojnicy, w asyście najwybitniejszych mężów złożono chorego w jego izbie. Wypytywano dokładnie brata Alberta. Ten zaś każdemu odpowiadał tak samo, krótko.

Dopiero gdy wezwano go na posiedzenie kapituły, dał się przesłuchać dokładnie.

– Mistrz kazał mi sprawdzić, czy wszystko jest przygotowane do podróży – wyjaśnił. – Poszedłem i wróciłem zaraz, a mistrz leżał już na podłodze bez przytomności. Pobiegłem po wodę, kazałem szukać lekarza. Nie było jednak nikogo, kto mógłby udzielić pomocy.

Kiwali głowami.

– Poraziła go niczym grom jakaś wiadomość, najpewniej ból nad naszymi nieszczęściami – zauważył ktoś.

Zapytano brata von Neuburg.

– Tego dokładnie nie wiem, szlachetni bracia. Poprzedniego dnia mistrz rozkazał, żebyśmy pojechali do Angerburga, chciał osobiście sprawdzić, jak wypełniłem zadanie, które mi powierzył.

– Jakie to zadanie?

– Rozkazał mi pochwycić księcia Janusza Mazowieckiego.

Zaszemrali zdziwieni, bo książę nie był byle kim i można się było spodziewać kłopotów, protestów, listów, próśb, napomnień.

Słyszeli już o tym plotki, ale nie chcieli wierzyć.

– Księcia Janusza? A co wy uczyniliście, bracie?

– Pochwyciłem księcia, który jest nieprzyjacielem Zakonu, i wedle rozkazów mistrza umieściłem go w dobrze strzeżonym miejscu.

– Tedy jest więźniem Zakonu? – Tak.

– A co powiedział mistrz, gdy mu o tym zameldowaliście?

– Ze tak będzie ze wszystkimi nieprzyjaciółmi Zakonu. Że każdy z nich trafi w nasze ręce i każdy poniesie karę lub dostanie nauczkę.

Kiedy brat Albert von Neuburg opuścił salę, gdzie odbywało się posiedzenie kapituły Zakonu, zbliżył się do niego kapelan.

– Jestem gotowy – powiedział.

– Gotowy? Do czego gotowy?

– Chcieliście się pilnie wyspowiadać, bracie.

– Nie teraz – odpowiedział von Neuburg. – Nie czas o tym myśleć teraz, gdy wielki mistrz tak ciężko zachorował.

– Ale kazaliście powiadomić, żebym czekał.

– Rozmyśliłem się – odrzekł brat Albert i ruszył przed siebie, rzucając tylko przez ramię: – Wyspowiadam się, kiedy przyjdzie pora, jak i inni. Nie jestem jeszcze gotowy, księże.

Wielki mistrz Konrad Wallenrod leżał w swojej komnacie bez czucia i przytomności. Trzymała go wysoka gorączka i nakazano rzetelne modły w intencji jego wyzdrowienia.

Wezwano najprzedniejszych doktorów, obiecując im sowite wynagrodzenie, jeśli rozpoznają chorobę i wyciągną z niej mistrza.

Gromada świeckich i duchownych mędrców, znawców medycyny, zamawiania oraz rozmaitych sztuczek, pracowała już od kilku dni, przepychając się wzajemnie, kłócąc albo prowadząc długie uczone dysputy. Próbowali najróżniejszych lekarstw i metod, przekonując do nich swoich uczonych kolegów oraz dostojników Zakonu. Ale ich działania nie odnosiły żadnych skutków.

– To złośliwa gorączka – powtarzali.

– Tym bardziej złośliwa, że wzięła się z litewskich bagien, a wiadomo, że nie trudno tam o najgorszą truciznę.

– Nie wiadomo, kiedy mistrz odzyska siły, bo wszystko w rękach Boga. Jeśli ma wyzdrowieć, wyzdrowieje i bez naszej pomocy, ale jeśli...

– Tak? – pan Konrad von Jungingen, podskarbi Zakonu, zacisnął wargi. – Bez waszej pomocy? To za co spodziewacie się zapłaty?

Precz stąd, oszuści! Słyszycie? Precz mi i żebym was więcej nie widział!

Cofnęli się od łoża, niepewnie poglądając po sobie. – To nie tak – próbował usprawiedliwić się najsławniejszy w nich, doktor Marsenius. – Wiadomo, że wszystko jest w rękach Boga.

Jednakże nasza sztuka może mistrzowi ująć cierpienia i...

– Precz! – powtórzył brat Konrad, wzmacniając rozkaz gestem ręki. – Siedzieć mi w izbie i czekać na wezwanie. Swoje już zrobiliście. Jeśli mistrz zemrze, każę was powiesić na dziedzińcu, jednego przy drugim.

Już kilka tygodni książę Janusz Mazowiecki siedział w krzyżackiej niewoli. Brat Albert von Neuburg, który zdradziecko pojmał go w zasadzce koło Złotoryi, zawiózł więźnia do zamku Angerburg nad jeziorem Mamry, gdzie osadzono go w izbie zamykanej na mocne drzwi, z jednym malutkim okienkiem. Izba była celą więzienną, zaopatrzoną tylko w posłanie i ławę, na której stawiano miskę z jedzeniem i dzbanek z wodą. Ponury strażnik, z czerwoną szramą przez całą twarz, który go tutaj zaprowadził, nie powiedział słowa, kiedy książę krzyczał i głośno domagał się sprawiedliwości. Strażnik udawał, że nie rozumie pytań księcia, choć ten zadawał je po niemiecku.

Towarzyszy pana Janusza komtur von Neuburg kazał wypuścić dopiero po kilku dniach. Gdy upewniono się, że cenny jeniec jest bezpieczny, odprowadzono ich do mazowieckiej granicy.

Przez pierwszy dzień książę Janusz krzyczał i walił w okute drzwi pięściami, ale szybko zrozumiał, że jego protest nie odniesie żadnego skutku i postanowił zaczekać na rozwój wypadków. Wprawdzie nie spodziewał się, żeby ktokolwiek poważył się wejść głęboko w ziemie zakonne i próbował go odbić, ale mógł być pewny, że upomną się o niego wszyscy możni tego świata. I król Jagiełło, i kniaź Witold, i sam papież nawet.

Książę Janusz miał blisko sześćdziesiąt lat i dość doświadczenia, żeby wyśmiać plany Krzyżaków, chcących doprowadzić go do zrzeczenia się księstwa.

– Nigdy nie ustąpię z mojego rodzinnego Mazowsza i nigdy nie odstąpię polskiego króla – oświadczył bratu Albertowi, kiedy ten przyszedł do niego z taką propozycją.

Książę śmiał się, brat von Neuburg był chmurny. Krzyżacy nie wiedzieli, że jedyny syn księcia i jego spadkobierca bezpiecznie przebywa w Krakowie u boku polskiego króla Jagiełły, więc gdyby nawet zmusili starego księcia do podpisania pergaminu, Mazowsze nie utraciłoby pana.

– Tedy Zakon pokaże wam swoją siłę i ukarze waszą hardość – pogroził brat Albert. – Pożałujecie, żeście odrzucili naszą przyjaźń.

Ale brat Albert był tylko komturem w małym zamku i nie on stanowił o polityce Zakonu. Ledwie kilka dni później nadeszły widać nowe rozkazy, bo księcia Janusza przeniesiono do innej izby, wygodniejszej, dano futra do okrycia, zadbano o wyżywienie, przydzielono chłopaka do posług.

Nadal nie mógł się tylko dowiedzieć, co zamierzają z nim zrobić.

Kiedy zażądał pióra i inkaustu, żeby napisać skargę do wielkiego mistrza, ponury wartownik wzruszył jedynie ramionami.

Janusz Mazowiecki klęczał właśnie przy modlitwie, zwrócony twarzą do ściany, na której na jego prośbę zawieszono prosty drewniany krzyż.

Mimo dobrego traktowania myślał czasem, że Krzyżacy z zemsty, która mogła wynikać z rozczarowania, poważnie biorą pod uwagę możliwość usunięcia jego osoby, jak usunęli jego przyrodniego brata Henryka, w styczniu tego roku otrutego w Łucku.

Próbował odgadywać, co w jego sprawie czynią możni przyjaciele i sojusznicy, ale przede wszystkim dużo modlił się, bo tylko Boska pomoc jest zawsze skuteczna.

I pomoc nadeszła któregoś dnia na początku sierpnia.

Drzwi komnaty otworzyły się, ale zamiast strażnika stanął w nich brat Albert von Neuburg.

Książę na widok komtura zaczął głośniej wymawiać słowa Ojcze Nasz, a dopiero po zakończeniu modlitwy przeżegnał się i wstał.

– Jesteście wolny – oświadczył brat Albert. Książę Janusz uśmiechnął się z zadowoleniem.

– A nie mówiłem, że robisz błąd, komturze, ważąc się porwać na mnie? Każdy przecież by odgadł, że zaraz pójdą listy i poselstwa, żeby mnie uwolnić. Czy to wielki mistrz nakazał zwrócić mi wolność?

Von Neuburg pokręcił głową.

– To tylko mój rozkaz – odpowiedział. – Ja was uwięziłem, ja was puszczam wolno.

I dodał:

– Wielki mistrz Wallenrod odszedł do Boga. Wiadomość była niespodziewana. Siedzący w niewoli Janusz Mazowiecki nie wiedział o chorobie mistrza Konrada i nie przypuszczał, żeby kara za wydanie haniebnego rozkazu uwięzienia księcia mogła spaść na niego tak szybko.

– Umarł? – pytał teraz zaciekawiony.

– Czy dawno?

– Już go pochowano w kaplicy Panny Maryi w Malborku.

– Niechaj mu ziemia będzie lekka – książę Janusz pochylił głowę.

– Zły to był człowiek, ale niech sam Bóg osądzi jego czyny.

Wieczne odpoczywanie...

– Pomódlcie się – poprosił brat Albert.

– Modlitwa na pewno bardzo przyda się panu Wallenrodowi.

Książę spojrzał na komtura zdziwiony. Teraz zobaczył, że brat Albert niewiele przypomina pysznego i butnego wojownika, jakim go widział do niedawna.

Był przygaszony i robił wrażenie chorego.

– Mistrz Konrad umarł, nie odzyskując przytomności – powiedział cicho. – Umarł bez świętych sakramentów.

Książę Janusz przeżegnał się niespiesznie.

– Wieczne odpoczywanie... – powtórzył. Pan von Neuburg złożył ręce na piersiach.

– Zakon potrzebuje odnowy – powiedział bardziej do siebie niż do więźnia. – Pokuty i odnowy. Bóg daje znaki, że trzeba, byśmy poprawili swoje postępowanie. To dlatego wypuszczam was z niewoli, książę. Nie z powodu nacisków królów tego świata czy Ojca Świętego. Z powodu odnowy, jakiej potrzebuje Zakon i jaką zamierzam rozpocząć od siebie samego.

Janusz Mazowiecki zmarszczył brwi.

– Wobec ogromnej liczby grzechów Zakonu dość długo potrwa ta odnowa – mruknął. – Życzę powodzenia, komturze von Neuburg.

Znajda

Dochody z majątku w Potoku były bardzo małe. Tak małe, że szły na bieżące utrzymanie i nic nie można było odłożyć. Marinie ciążył więc okropnie dług, jaki miała wobec pana Macieja z Rogowa.

Marina do końca wierzyła, że pan Maciej nie posunie się tak daleko i choć otrzymała pozew do sądu, nie pojechała na rozprawę przekonana, że pan Maciej chce ją tylko wystraszyć.

Sprawa się jednak odbyła, a sąd ziemi sandomierskiej nie okazał się łaskawy dla Mariny z Potoka. Nakazał jej surowo wypłacić należności panu z Rogowa, a ponadto wymierzył karę za niestawiennictwo. A stało się tak, bo pan Maciej uroczyście zaprzysiągł, że żadnych pieniędzy od niej nie otrzymał, i jego słowo przeciw słowu wdowy zwyciężyło. Sędziowie wyznaczyli wprawdzie stronom czas na polubowne załatwienie sporu, ale Marina nie mogła liczyć na dobrą wolę Macieja. Nikt nie widział przecież, jak Marina wręczała sakiewkę panu Maciejowi, więc mógł się tego zapierać w żywe oczy.

Marina popłakała się i jak zwykle ruszyła do siostry po pomoc i radę.

Hedwiga nie miała gotowej odpowiedzi, i odmówiła też tak dużej pożyczki, o jaką prosiła Marina.

– Nie mam gotówki – wyjaśniła. – Mikołaj ma zobowiązania wobec ojca, a pan Jeno potrzebuje wiele pieniędzy na budowy, jakie prowadzi przy zamku. Mówił, że będą kosztowały nawet i tysiąc grzywien, a tylko część obiecał sfinansować król Jagiełło.

Marina szlochała i głośno zastanawiała się, co ma zrobić.

– Powinnam pojechać do Rogowa – mówiła. – A tam przystawić temu staruchowi nóż do gardła i siłą wymóc na nim przysięgę, że pieniądze ode mnie wziął, a potem fałszywie oskarżył przed sądem.

Był to objaw bezsilności, bo wiadomo przecież, że Marina nie potrafiłaby zrobić czegoś takiego. Do tego trzeba mieć nie tylko siłę, ale i dość sprytu, bo sprawa najazdu na dwór mogłaby się zakończyć nawet oskarżeniem o próbę zabójstwa.

– Zupełnie nie wiem, co robić – pochlipywała Marina. – Przecież on gotów zabrać mi ojcowski Potok. Gdzie się wtedy podzieję? I co będzie z małym Dominikiem? Ma zmarnieć jak pies?

Sprawa rzeczywiście wydawała się zupełnie beznadziejna.

– Trudna rzecz – orzekł Mikołaj. – Słowo pana Macieja przeciw słowu twojej siostry. Jeśli nie było żadnych świadków, nie ma sposobu. Chyba, żeby pana Macieja porwać, potrzymać trochę w ciemnicy, to może zmieniłby zdanie...

Hedwiga wykrzywiła się z niezadowoleniem.

– Nie żartuj, Mikołaju. Jakże go porwać? Nawet gdyby się tak udało, to przecież gardłowa sprawa, a i zupełnie nie honorowa.

Tylko zbóje tak postępują.

– Właśnie o tym mówię – odpowiedział Mikołaj spokojnie. – Pan Maciej postępuje jak zbój, a na takich tylko jeden jest sposób, odpłacić im tym samym.

Hedwiga zastanowiła się nad słowami męża. Taki był stanowczy i męski, nic nie przypominało w jego zachowaniu dawnej łagodności ani pewnego rodzaju zniewieścienia. Tak przynajmniej mówiono przed laty, kiedy Mikołaj zamierzał iść dla klasztoru i opierał się przed przejęciem ojcowego majątku. Ale teraz Mikołaj z Lipowej był sławnym, dzielnym rycerzem, którego stawiano za wzór i nikt nie zarzuciłby mu miękkości.

Marina z Potoka zamierzała udać się w drogę, zajechać do Rogowa, a tam po raz kolejny postarać się przemówić panu Maciejowi do sumienia. Wprawdzie ani Hedwiga ani jej mąż nie dawali żadnej szansy tej sprawie, Marina gotowa była jednak spróbować.

– Szkoda fatygi – tłumaczył Mikołaj z Lipowej. – Gdyby pan Maciej chciał zachować się szlachetnie i jak na rycerza przystało, ani by na was nie napadał, ani nie podawał do sądu, twierdząc że nic mu nie daliście, choć wziął od was sakiewkę z czterdziestoma florenami w złocie. A to znaczy, że nic nie da jakakolwiek próba nakłonienia go do szlachetności. Przecież nie wycofa sprawy z sądu, bo musiałby przyznać się do fałszywego oskarżenia, za co grozi kara, że o wstydzie nie będziemy nawet wspominać.

– Co robić? – ubolewała Marina. – Co robić?

Marina pytała o radę, ale postępowała zawsze wedle własnego uznania. Dwa dni po rozmowie z siostrą Marina ruszyła do Rogowa.

Podobnie jak poprzedniego roku Marina pojechała konno, w towarzystwie dwóch pachołków, tych samych, z którymi już była w Rogowie. Jechała w przekonaniu, że sprawiedliwość zatryumfuje, bo byłoby wbrew Boskim prawom, aby zwyciężyło kłamstwo i nieuczciwość. I tyle tylko, że jak poprzedniego roku jechała z zadowoleniem i radością, patrząc w przyszłość rysującą się spokojnie i jasno, tak teraz nie mogła się jednak pozbyć wrażenia smutku i niepewności.

Niedaleko celu podróży, w Opatowie, zatrzymała się w gospodzie, żeby przed rozstrzygającym starciem porządnie wypocząć i przygotować się. Jak wielkie było jej zdumienie, kiedy okazało się, że tegoż dnia przybył rano do miasta także pan Maciej, stając w tej samej gospodzie, jakby wiedział, że tutaj właśnie się spotkają.

Marina wyszła akurat z izby, zamierzając udać się na modlitwę do świętego Jakuba, gdy nagle na środku dziedzińca stanęła oko w oko z człowiekiem, który był przyczyną jej udręki.

Pan Maciej wcale nie wydawał się zdziwiony. Ukłonił się, jakby ich poprzednie spotkanie nie skończyło się awanturą i niemal zbrodnią.

– Witajcie, sąsiadko – powiedział, pochylając się w ukłonie, który uznała za przesadny i złośliwie uprzejmy.

A potem dodał:

– Jakże jesteście piękna!

W Marinie zawrzało, tak była oszołomiona powitaniem, że słów jej zabrakło i w ogóle nie odezwała się. Jak śmie ten człowiek tak się zachowywać? Czy nie pamięta, jak nastawał na jej cześć? Jak może kpić w żywe oczy i nazywać się jej sąsiadem? Czy nie dlatego, że spodziewa się podstępem wydrzeć od niej część majątku?

Marina nie wiedziała, bo wiedzieć nie mogła, nie mając żadnego doświadczenia, że pan Maciej gra swoją rolę przed innymi gośćmi gospody. Pan Maciej udawał uprzejmość, żeby potem mogli oni zeznać przed sądem, co widzieli. A widzieli, że był miły i grzeczny, serdeczny prawie. Nie tak przecież zachowuje się człowiek, który ma coś na sumieniu. Nie tak postępuje ktoś, kto ma się tłumaczyć przed sądem. Tak uprzejmy jest tylko ten, kto nie ma sobie nic do wyrzucenia.

Marina nie wiedziała o tym, bo dopiero co przyjechała, nie spodziewała się zastać tu pana Macieja, ani tym bardziej nie oczekiwała od niego wszystkich tych uprzejmości, jakie słusznie miała za udawane i fałszywe.

Pan Maciej uważał, że każdą niewiastę można skłonić ku sobie lub oszukać, bo każdą miał za głupią i taką, która nic nie znaczy bez mężczyzny. Nie spodziewał się, żeby w prowadzonym sporze ktokolwiek udzielił Marinie bezpośredniej pomocy, a to dodatkowo umacniało jego przewagę. Pan Maciej już liczył dochody z majętności, które zamierzał przejąć. Spotkanie na dziedzińcu gospody starannie przygotował, a że był człowiekiem bystrym, nie zapomniał o najmniejszym nawet szczególe.

Pan Maciej miał na sobie dostatni, błyszczący od klejnotów strój i płaszcz wyszywany złotą nicią, jakby szykował się na wielką uroczystość. Nawet strój był tu częścią planu, bo chodziło o to, żeby świadkowie dobrze go zapamiętali.

– Cóż to? – pytał teraz. – Nie odezwiecie się do mnie ani słowem?

– Odezwać się? – oburzona Marina dobyła wreszcie z siebie głos. – A co niby mam wam powiedzieć?

Pan Maciej obejrzał się po dziedzińcu.

– Cokolwiek – odparł spokojnie. – Godzi się przecież odpowiedzieć na pozdrowienie, choćby i dzieliły nas pewne niezałatwione sprawy...

Marina miała ochotę płakać. Żałowała, że nie ma przy niej jej wygadanej, niczego nie bojącej się siostry Hedwigi, że w ogóle nie ma wokoło nikogo, kto mógłby udzielić jej pomocy.

– Nie mam wam nic do powiedzenia – wykrztusiła wreszcie.

Pan Maciej westchnął głośno.

– Szkoda – powiedział. – Wielka szkoda. Przecież gdybyśmy porozmawiali, może nie musielibyśmy iść jutro do sądu, a sprawę dałoby się jakoś załagodzić.

Teraz Marina odzyskała pewność siebie.

– Załagodzić? – zapytała zdumiona. – Jakże chcecie załagodzić tak wielką krzywdę, jaką mnie uczyniliście?

Pan Maciej najspokojniej wzruszył ramionami, jakby nie usłyszał pytania.

– Bóg mi świadkiem, że próbowałem z wami po dobroci. A to ze względu na pamięć krewniaka, który był waszym mężem. Ale widzę, że nie jesteście skora do ugody. Trudno, widać tak musi być.

Nie pozwolił, żeby odpowiedziała cokolwiek i szybko odszedł, zostawiając Marinę na środku dziedzińca.

Była tak oszołomiona, że dopiero po dłuższej chwili ruszyła się z miejsca.

Targały nią bezmierna złość i żal za równie niesprawiedliwe potraktowanie, że prawie nie widząc ludzi, przeszła przez miasto do kościoła i tam dopiero po wielu pacierzach ochłonęła nieco i spojrzała wokoło jaśniejszym wzrokiem.

– Jak to możliwe? – pytała sama siebie. – Jak to możliwe, że jest taki bezczelny, taki zuchwały i zupełnie nie lęka się gniewu Bożego? Jak to możliwe, że traktuje mnie tak niesprawiedliwie, a nie spotyka go żadna kara?

Nie znalazła odpowiedzi na te pytania i wieczorem, wróciwszy do gospody, poszła spać, modląc się nadal w intencji znalezienia kogoś, kto zrozumie jej sytuację i obali wszystkie te kłamstwa, jakich też spodziewała się i następnego dnia od pana Macieja.

Pan z Rogowa położył się późno. Wcześniej przywołał do siebie właściciela gospody i pokazał mu srebrną monetę.

– Mam ją na zbyciu – oświadczył. – Dałbym choćby i tobie, jeśli przekonasz mnie, że umiesz trzymać język za zębami.

Gospodarz w lot pochwycił okazję.

– Wypróbujcie mnie – zachęcił.

– Spotkałem tu moją powinowatą – zaczął pan Maciej. – Może ją widziałeś...

– Ta dama w czerni? – domyślił się tamten. – Ta, która była dla was nieuprzejma?

– O! – ucieszył się pan Maciej. – To zauważyłeś, jak nieżyczliwie mnie potraktowała? A widzisz, człowieku, tak jest od lat. Wyszła za mąż za mojego krewniaka. Nie była mu dobrą żoną, bo najpierw chłopaka pokręciło, a zaraz potem umarł. Co zrobić, tego się przecie nie odwróci.

– Wola Boża – dopowiedział gospodarz.

– Właśnie – podchwycił pan Maciej. – Wola Boża. Otóż ta kobieta od lat mnie prześladuje, jeździ za mną, stale ma jakieś żale i pretensje. Gdziekolwiek bym się udał, rychło się zjawia i nie mam chwili spokoju.

Zamiaruję teraz odjechać z twojej gospody, skoro zjawiła się i tutaj. Chciałbym jednak, żeby nie wiedziała, dokąd się udaję. Czy mógłbyś sprawić, żeby nie pojechała za mną?

– No, nie wiem... – gospodarz niepewnie zerknął na monetę. – Siłą jej przecież nie zatrzymam...

Pan Maciej wręczył gospodarzowi srebrny pieniądz. – Masz tu za przysługę. Wystarczy, żebyś niby to przypadkiem albo przez omyłkę nie wypuścił jej z izby. Tylko do południa. Ja do tego czasu odjadę wystarczająco daleko, żeby nie mogła mnie znaleźć.

Potem uwolnisz ją, skrzyczysz służbę, a ją uprzejmie przeprosisz za nieporozumienie...

Gospodarzowi pomysł zarobienie srebrnego grosza bardzo przypadł do gustu i od razu obiecał, że zrobi wszystko wedle życzenia.

Tak więc następnego dnia Marina z Potoka znowu nie stawiła się przed sądem. Natomiast wezwani przez pana Macieja świadkowie, gospodarz oraz bawiący w zajeździe pewien kupiec zeznali, że pan z Rogowa jeszcze wczoraj próbował uładzić się z panią Mariną, a ta nawet rozmawiać z nim nie chciała.

W tej sytuacji nie mogło zapaść inne orzeczenie. Zaocznie upomniano Marinę za lekceważenie sądu i powtórnie nakazano spłatę ciążących na niej zobowiązań.

Marina zaś pochlipując, jechała ku domowi.

Pachołkom kazała trzymać się z dala, a sama, kiwając się w siodle, beczała niczym mała dziewczynka.

Cała jej wyprawa poszła na nic. Sytuacja nie wyglądała dobrze, choć nie była jeszcze przegrana do końca. Ale niebezpieczeństwo zdawało się bliskie. Marina dwa razy nie stawiła się w sądzie, a po trzecim niestawiennictwie musiałaby przyjąć wyrok zaoczny.

Ten zaś mógłby być dla niej tylko niekorzystny. Musiałaby spłacić pana Macieja po raz drugi albo nawet ustąpić mu Potok.

Była zła na siebie, że nie usłuchała żartobliwej rady szwagra.

Trzeba było przystawić staruchowi nóż do gardła i tyle! Żeby tylko umiała tak postąpić! Żeby tylko umiała!

Marina od dawna źle myślała o mężczyznach. O wszystkich mężczyznach. O ojcu, który ją wydał za pana Wilka z Jastrzębie, o panu Wilku, który był biedny i brzydki, o panu Macieju, który chciał ją oszukać, o Ostaszu, który miał się z nią ożenić, o Janie z Tymbarku, który zakochał się w jej siostrze, a mógł się przecież zakochać w Marinie, o gospodarzu zajazdu, który miał gapowatą służbę. Nawet o panu Jordanie, bo czyż nie obiecał wziąć ją w obronę przed zakusami swojego wuja? Czy nie obiecał, że stanie za nią przed sądem? Tymczasem nie tylko nie przyjechał, ale nawet nie odpowiedział na jej list, w którym przypominała mu te obietnice i prosiła o pomoc.

A może by tak poprosić kogoś? Albo wynająć jakichś zbirów, co to nawet na mękach nie przyznają się, kto im zapłacił?

Marina poweselała nagle, wytarła twarz i przywołała bliżej pachołków.

W Dolinie rzadko teraz przypominano, skąd wziął się w Potoku Dominik, syn Mariny. Ale nie wszyscy zapomnieli o jego pochodzeniu.

Któregoś dnia chłopiec wrócił do domu po kilkudniowej nieobecności zaczerwieniony od płaczu, z podpuchniętymi oczami. Pani Marina wybiegła przed dom z powitaniem i przeraziła się wyglądem dziecka.

– Coś ty mu zrobił?! – krzyczała na pachołka. – Jak mogłeś dopuścić do czegoś takiego? Czy nie poleciłam ci pilnować mojego dziecka niczym źrenicy oka? Chcesz, żebym ci teraz kazała te niepotrzebne ślepia wyłupić?!

Pachołek padł na kolana, błagał o litość i tłumaczył, że nie jest winny, bo bardzo dokładnie pilnował podopiecznego i nie jest mu wiadomy powód płaczu dziecka.

Przyjechali z Lipowej, gdzie Dominik lubił bywać i gdzie bawił się z chłopcami pani Hedwigi, ale teraz szlochał rozdzierająco.

Marina dała pachołkowi w łeb, kazała mu zostać na miejscu i czekać na karę, a sama chwyciła Dominika na ręce i zaniosła do domu. Ale i tutaj, pod bezpiecznym dachem dziecko nie mogło się uspokoić. Dopiero po dłuższej chwili udało się Marinie dowiedzieć, co się wydarzyło.

– Oni mnie tam bardzo nie lubią – skarżył się Dominik.

– Marcin powiedział, że jak tylko dorośnie, to zaraz mnie przegoni z Doliny. I więcej już nigdy nie będzie się ze mną bawił.

– Co ty mówisz? – dziwowała się Marina. – Marcin tak powiedział? To pewnie tylko takie żarty albo coś źle zrozumiałeś.

– Powiedział, żebym już nigdy nie przyjeżdżał. A Mateusz śmiał się ze mnie i tylko popierał brata.

Usta Dominika zsiniały i drżały ze strachu, kiedy skarżył się matce. Początkowo nie bardzo chciał opowiadać i Marina musiała z niego wyciągać słowo po słowie.

– Marcin powiedział, że wywieziecie mnie do lasu, bo tam jest moje miejsce.

– Do lasu? – zdumiała się Marina. – Jak to do lasu?

– Bo jestem znajduchem, a wy nie jesteście moją matką.

Marina wreszcie zrozumiała wszystko. Zacisnęła zęby i nic nie odpowiedziała. Wytarła tylko łzy synowi, pocieszyła go i wezwała służebne, żeby się nim zajęły. Sama natychmiast kazała osiodłać konia i ruszyła poskarżyć się Hedwidze. Pachołkowi, który przywiózł dziecko od jej siostry, przykazała iść ze sobą i po drodze wypytywała szczegółowo o pobyt w Lipowej. Ten zaś, biegnąc przy idącym szybko koniu swojej pani, urywanymi zdaniami opowiadał, że wszystko było jak zwykle. Że przyjechali serdecznie witani, że chłopcy bawili się razem, jak to już bywało wiele razy przedtem i dopiero przy pożegnaniu Dominik zaczął nagle płakać.

Marina miała zaciśnięte zęby, nie odpowiadała pachołkowi, nie reagowała na jego przysięgi i zapewnienia.

– Jak mi Bóg na niebie miły! – wołał pachołek, bijąc się kułakiem w piersi. – Niech się z miejsca nie ruszę, jeśli skłamałem cokolwiek.

Marina dotarła do Lipowej pochmurna, zasępiona i zła, wcale nie zauważając serdeczności, jakimi powitała ją siostra. Nim jeszcze zeszła z siodła, skrzyczała Hedwigę za złe, nieodpowiednie wychowanie dzieci i zapewniła, że jej noga więcej tu nie postanie.

Hedwiga objęła siostrę ramieniem, siłą prawie wprowadziła pod dach, a kiedy usiadły, w skupieniu wysłuchała pretensji, nie odzywając się ani słowem. Marina wyrzuciła z siebie wszystko, a potem zapytała:

– I co, siostro? Nadal uważasz, że wszystko jest w porządku i nie masz sobie nic do zarzucenia?

Jej głos był pełen złości, bo Marina zawsze zazdrościła siostrze, choć ta starała się okazywać jej przywiązanie i stale świadczyła wszelką pomoc. Ale Marina była Mariną, wiecznie niezadowoloną Mariną, której w życiu układało się nie tak jak innym i której należało się współczucie.

Hedwiga nie była surową matką. Była raczej matką pobłażliwą, serdeczną i czułą, czasem do przesady roztkliwiającą się nad dziećmi i to nie tylko swoimi. Ale kiedy trzeba, Hedwiga umiała być stanowcza i surowa.

Kazała zaraz odszukać obu synów i przyprowadzić ich do świetlicy. Dość długo trwały poszukiwania, bo widać domyślili się, że ciotka Marina przyjechała z pretensjami. Obaj schowali się daleko od domu, za stodołami, ale Oset odnalazł ich łatwo, bo dobrze znał ich ścieżki i kryjówki.

Zaraz też przyprowadził obu, trzymając za ręce, bo wyrywali się i nie bardzo mieli ochotę na spotkanie z ciotką. Kiedy zaś weszli do środka, zerkali niepewnie na panią Marinę, ale na pytania matki odpowiadali bez lęku, bo z jej strony nie spodziewali się niczego złego.

– Czemu już nie chcesz bawić się z Dominikiem? – zapytała Hedwiga starszego syna.

Marcin stał tuż obok matki, która jak zwykle patrzyła na niego jasnymi, spokojnymi oczami. Uśmiechnął się, zadowolony z tego, że wie coś, co usłyszał gdzieś od dorosłych.

– Bo to znajduch – odpowiedział szeptem. – Sami mówiliście, matko, żebym nie zadawał się z ludźmi niższego stanu.

Hedwiga zrobiła srogą minę. Było jej wstyd wobec siostry i teraz usiłowała wytłumaczyć synowi niewłaściwość jego postępowania. Była zwolenniczką wychowania spokojnego i łagodnego, chciała wszystko cierpliwie wyjaśniać.

– To nieprawda – zaczęła. – Dominik jest synem twojej ciotki Mariny i tak masz uważać.

– Ale przecież to znajduch – bronił się Marcin.

– Ciotka Marina wcale go nie urodziła. Znalazła go w lesie i przyprowadziła do siebie, bo nie może mieć dzieci. I wiem jeszcze...

Marina rozkrzyczała się ze złości.

– Jak śmiesz?! To ja ciebie kocham jak rodzonego syna, nigdy nie zapominam o podarunku, chętnie cię witam pod swoim dachem, a ty tak mi odpłacasz?

Byłaby uderzyła chłopca, gdyby jego matka nie zasłoniła go rękami. Mateusz obserwujący tę scenę, a spodziewając się, że za chwilę nadejdzie jego kolej, rozpłakał się cicho, jako że był mazgajem.

Marcin zaś jakby nie rozumiał, że zrobił coś złego, patrzył na obie kobiety szeroko otwartymi oczami, nie wiedząc, czego od niego chcą.

– Nic złego nie zrobiłem – bronił się niepewnie.

– Powiedziałem tylko...

– Dość! – przerwała Hedwiga surowo. – Postąpiłeś źle i będziesz ukarany. Obaj zostaniecie ukarani. A kara jest po to, żebyście zastanowili się nad swoim zachowaniem i żebyście więcej nie odważyli się tak postępować.

Dała znak siostrze, że sama zamierza wszystko załatwić i nie pozwoli na jej wtrącanie się. Przepytała obu i dowiedziała się, skąd jej synowie usłyszeli o pochodzeniu Dominika.

– Stajenny Groszek? – zapytała, marszcząc nos. – Ten leniwy parobek, co tylko patrzy, jak uciec od roboty? Sama się z nim zaraz rozmówię.

Przywołała Osta, który z niepokojem podsłuchiwał za drzwiami, i kazała mu zabrać chłopców do świetlicy, gdzie za karę mieli klęczeć na grochu.

– Dobrze zapamiętają tę nauczkę – powiedziała Hedwiga do siostry. – Tak dobrze, że nigdy już nawet nie wspomną o plotkach.

Oset bez słowa wziął chłopców za ręce i poprowadził do świetlicy. Kazał im tam czekać w milczeniu, a sam poszedł do kuchni po narzędzie kary.

Pracująca tu dziewka służebna, której zadaniem było pilnowanie zapasów, chciała się dowiedzieć, po co nagle giermkowi cały garnek grochu.

– Potrzebuję i już – wyjaśnił Oset. – Pani Hedwiga kazała, możesz ją zapytać.

Ale kucharka była podejrzliwa, bo w kuchni uważała się za najważniejszą, i choć bywało, że dokarmiała służbę pomiędzy posiłkami, lubiła wiedzieć wszystko dokładnie.

– Kto to niby ma jeść? – zapytała.

– Nieważne kto – niecierpliwił się giermek. – Dawaj i już, bo mi pilno.

– Pilno? Kiedy jeszcze się dobrze nie ugotował.

– Może być niedogotowany.

– Niedogotowany? – dziwiła się kucharka. – Chcesz się rozchorować?

– Nie mędrkuj tyle, tylko dawaj! – złościł się giermek.

Prawie przemocą zerwał garnek z paleniska i rozglądał się za czymś, na co mógłby przesypać zawartość. W końcu wysypał gorący, parujący groch do glinianego dzbanka, a ten poniósł gdzieś, nie wiedząc, że kucharka patrzy za nim i aż gębę otwiera ze zdziwienia, że niesie niedogotowany groch do wielkiego domu.

– Oszalał czy co? – zapytała sama siebie. Tymczasem Oset wszedł do świetlicy, w kącie rozłożył szmatę, a na nią wysypał cały groch z garnka. Kazał na nim klęczeć chłopcom, a ręce trzymać wzniesione nad głową.

Synowie Hedwigi, oszołomieni nieco surowością matki, jakiej dotąd nie zaznali, postępowali jak im kazano i nie bronili się wcale.

– Tylko język trzymajcie za zębami – zażądał giermek. – Dobrze wiem, co znaczy klęczeć na grochu, więc chciałem wam ulżyć w karze, ale nikt nie może się o tym dowiedzieć. Dałem gotowany groch, bo suchy i twardy wrósłby wam w kolana.

Uklękli i wkrótce zaczęli odczuwać dolegliwości kary. Marcin syczał z bólu, Mateusz nie mógł powstrzymać łez.

– Tak to jest, chłopcy – wzdychał Oset, siadając naprzeciw klęczących. – Mam was pilnować aż do wieczora, więc od razu zapowiadam, żebyście nawet nie próbowali mnie prosić o łaskę.

Zrobiliście złą rzecz, to jasne.

Również i Marcinowi puściły się łzy z oczu i miał nieszczęśliwą minę.

– Za co? – pytał, łkając. – Za co?

– Już ty wiesz za co – żachnął się Oset. – Nie wolno tak mówić o rodzinie. Ciesz się, że matka kazała was zabrać tutaj, a nie klęczeć w miejscu, gdzie wszyscy mogliby was zobaczyć. Wtedy dopiero byłby wstyd!

– Ale powiedziałem prawdę – bronił się Marcin. – Przecież mówiłem prawdę.

– Jesteś za mały na takie mądrości – skarcił go Oset surowo. – Nie będziesz oceniał postępowania swojej ciotki, a już na pewno nie swojej matki. Tak powiedziała i tak być musi. Mogę ci tylko poradzić, że kiedy tu zajrzy, a zajrzy na pewno, żebyś ją pokornie prosił o wybaczenie.

Inaczej nie może być.

Marcin klęczał, po jakimś czasie przestał już płakać, a raz opanowane łzy nie powróciły. – Dominik to znajda – mruczał tylko pod nosem.

– Milcz – upomniał go Oset. – Milcz, jeśli nie chcesz matki rozgniewać naprawdę.

Pilnował ich, ale czasem pozwalał opuścić omdlewające ręce, stojąc w pobliżu drzwi i nasłuchując, czy nie idzie pani Hedwiga, żeby sprawdzić sposób wykonania kary.

Hedwiga na razie nie przychodziła, więc chłopcy mogli nieco odsapnąć. Oddawszy synów pod opiekę giermka, Hedwiga kazała wezwać rządcę, a gdy pan Jacek przyszedł, poleciła mu przyprowadzić stajennego Groszka.

Pachołek zjawił się bez ociągania, był w średnim wieku, kudłaty, mocny w sobie, z czerwoną, zadowoloną gębą. Niepewnie zerkał na boki, stojąc przed dworem w miejscu, w którym rządca kazał mu zostać.

I stał tam, kiedy zgromadzili się wokoło inni ze służby, wezwani rozkazem rządcy, przycichli, oczekujący czegoś nieprzyjemnego.

Hedwiga wyszła z dworu i stała obok, gdy pan Jacek przystąpił do wykonania polecenia. Najpierw kazała przepytać pachołka, żeby upewnić się, co do jego winy.

– Ty jesteś Groszek? – zapytał pan Jacek.

– A jakże – odpowiedział pachoł zadowolony, rozglądając się po innych. – Przecie mnie znacie, Groszek.

– Ty mówiłeś paniczowi Marcinowi o tym, że Dominik pani Mariny nie jest jej synem?

– A jakże – podchwycił stajenny. – Boć to i prawda, każdy wie, że Mieszek z Tomkiem w lesie go znaleźli. Miarkuję tedy, że nie może on być synem pani Mariny, a jest...

– Dość! – przerwał pan Jacek. – Takiś mądry? Miarkujesz, tak? W swoim wielkim rozumie śmiesz cokolwiek miarkować, co nie do ciebie należy? Ty śmiesz krytykować postępowanie pani Mariny albo może i pani Hedwigi, tak?

– No nie – próbował bronić się stajenny. – Ja tylko powiedziałem, co wszyscy wiedzą przecież bardzo dobrze i...

– Kto ci dał prawo do takiej oceny, co? – pytał surowo pan Jacek. – Kto ci dał prawo?

Potem odwrócił się do zebranych:

– Pani Hedwiga surowo nakazuje wszystkim, żeby pilnowali swoich spraw, a do spraw państwa mają się nie wtrącać nigdy i w żadnym zakresie. Żeby zaś dobrze to zostało zakarbowane, Groszek dostanie trzydzieści kijów na grzbiet. Jeśli po tej nauce ktokolwiek odważy się słówkiem pisnąć, następnego spotka dużo bardziej sroga kara. Zrozumiano?

Kazał pachołkom pochwycić stajennego, przywiązać go do słupa na podwórzu i natychmiast na miejscu sam wymierzył karę, głośno odliczając wszystkie uderzenia. Plecy Groszka spłynęły krwią.

Hedwiga nie oglądała wykonania kary, siedziała w swojej izbie zasępiona.

Jej siostra Marina czekała, aż kara zostanie wymierzona, a ludzie zaczną się rozchodzić, patrząc spode łba i pewnie obiecując sobie w duchu nie zajmować się sprawami innych.

Gadatliwy szpak

W ostatnim roku ojciec Ambroży, franciszkanin, był już za stary na regularne sprawowanie kapłańskiej posługi i prawie nie opuszczał izby w Krasawie, gdzie mieszkał ze starym Jurą, rodzicielem gospodarza. Kościół świętego Marcina świecił pustkami, a brak stałego księdza dawał się mocno we znaki mieszkańcom okolicznych miejscowości, bo czasem tylko, od wielkiego święta, zajeżdżał tu jaki kapłan dla odprawienia nabożeństwa. Ludzie chodzili na msze do Potoka i bardziej odległych kościołów i wzdychali, że przydałby się ksiądz na stałe, co to i poradzi czasem, a jest na każde zawołanie oraz potrzebę.

Pan Jeno mówił w tej sprawie z samym królem jeszcze poprzedniego roku, a ten obiecał pomoc w wyszukaniu odpowiedniego człowieka.

I z wiosną przyszedł do Doliny nowy duchowny, który zamieszkał przy świętym Marcinie, w starej, opuszczonej plebanii.

Był to człowiek średniego wieku, niewysoki, mocny w sobie, nawet nieco gruby, z krótką szyją i czerwoną twarzą, w której zwracały uwagę wydatne usta. Oczy miał czarne, piekące i jakąś surowość w sposobie bycia i rozmowy nawet. Gdy mówił, czynił krótkimi rękami wyraźne gesty, lubił wskazywać palcem albo i pięścią pogrozić. Od pierwszego dnia raczej się go bano, niż poważano.

Nazywał się ksiądz Hubert.

Ksiądz Hubert przyjechał do Doliny w przekonaniu, że został posłany dla wyplenienia tam wszelkiego zła. Miał silne poczucie misji i wziął się do zadań duszpasterskich z wielkim przejęciem i wielką niecierpliwością. Ponieważ zaś został tu skierowany przez samego arcybiskupa krakowskiego, uważał że tylko z tego tytułu jest lepszy od innych, ma głęboką wiedzę, która idąc w parze z wyznaczonym zadaniem, w kilka tygodni ustali reguły postępowania. Był dość uczony, obficie cytował Pismo Święte, a z największą lubością opowiadał o piekielnych mękach, jakie czekają wszystkich grzeszników. Kiedy zaś o tym mówił, był tak przekonujący, że słuchacze czuli niemal żar piekielnego ognia i ostrość diabelskich wideł.

Ksiądz Hubert cierpiał na dolegliwości żołądkowe, bo lubił dobrze zjeść, a że był nadto popędliwy i pamiętliwy, niełatwo przychodziło mu uznać to, co zastał w Dolinie. Było z czym walczyć, naprawdę było.

Ksiądz Hubert wprost nie mógł uwierzyć w to, co spotkał, czego się dowiadywał i z czym musiał podjąć walkę. Podjął ją pierwszego dnia, z mocnym postanowieniem, że nikt i nic nie stanie mu na drodze. – Nawet wbrew waszej woli doprowadzę was do Nieba – powtarzał.

A zaprawdę miał co robić. Bo księdzu Hubertowi mało co się podobało, wszystko według niego winno być inaczej.

Ksiądz Hubert miał za złe krowom, że ryczą, koniom, że tupią, dzieciom, że się śmieją, kobietom, że plotkują, a zebrane nad strumieniem do prania żartują grubo i nieprzystojnie. Ksiądz Hubert miał za złe chłopom, że nie chrzczą dzieci, czekając, czy te przeżyją rok albo dwa, że w czwartki cichcem składają ofiary duchom przodków albo pogańskim ubożętom. Ksiądz Hubert miał za złe rycerzom i ich żonom, że stroją się nadmiernie, a chłopom, że nie zawsze ubrani są odpowiednio w czas świąt, albo że zamiast modlitw podśpiewują, bywało, przy robocie, nie bacząc na czas postu czy adwent.

W Krasawie był szpak, ulubieniec pana Jeno, przez niego przysposobiony, który stanowił ozdobę wszystkich uczt i sąsiedzkich spotkań.

Nazywał się Sprytny, nie odlatywał na zimę, bo w młodości stracił część skrzydła. Sprytny śpiewał piosenki, umiał gwizdać i naśladować rozmaite dźwięki. Znał wiele słów i wyrażeń, które układane w najdziwniejszej kolejności sprawiały radość biesiadnikom.

Sam był niezwykle wesoły i towarzyski. Siadał panu na ramieniu, a ten karmił go serem, jagodami i chlebem, lubił natrząsać się z psów, bo umiał szczekać na rozmaite sposoby albo niespodziewanie wprowadzać zamieszanie w całym dworze, gdy piał niczym kogut.

W Krasawie i okolicy nie brakowało szpaków, latem pan Jeno nawet wyznaczał osobnego pachołka, którego zadaniem było pilnować, żeby trzymały się z dala od sadów i ogrodów. Szpaki latały stadami, a wieczorami darły się głośno w pobliskich drzewach, gdzie, jak powiadano, modliły się całymi swoimi ptasimi rodzinami, a takie gadki bardzo złościły nowego księdza.

Ojcu Hubertowi Sprytny od razu się nie spodobał. – Przedrzeźnia człowieka – mówił. – A przecież człowiek jest uczyniony na Boże podobieństwo i nie godzi się, żeby tak było.

Nie chciał słuchać żadnych tłumaczeń, a tylko powtarzał, że za pozwolenie na taką zniewagę Krasawa nie może spodziewać się niczego dobrego.

Pan Jeno, dowiedziawszy się o tych przepowiedniach, zżymał się nieco i złościł, ale sam niewiele mógł wskórać, nie chcąc zadzierać z plebanem, za którym stał Kościół.

Bo ksiądz Hubert stale podkreślał, jakich to możnych ma przyjaciół i protektorów. A pan Jeno, choć czasem ręka go wielce świerzbiała, powstrzymywał się nie bez trudu.

Pan Jeno nie polubił księdza Huberta, a ten zdawał się nie lubić ani Doliny, ani nikogo z jej mieszkańców. Stale okazywał swoje niezadowolenie i rozczarowanie tym, że czego innego się spodziewał, a co innego, daleko skromniejsze, zostało mu dane.

Zaczęło się od domu księdza.

Któregoś dnia na plebanię świętego Marcina przyjechał wóz, wiozący sprzęty nowego księdza, powożony przez dwóch pachołków, jacy zostali wyznaczeni na sługi świątyni. Sam ksiądz nadjechał konno, ze zmarszczonymi brwiami obejrzał przyszłą siedzibę i nawet z siodła nie schodząc, ruszył od razu do Krasawy. Prawda, że plebania nie wyglądała okazale, więcej jak dziesięć lat pozostając niezamieszkana, bowiem ojciec Ambroży korzystał z gościny dworu.

Pani Alena wybiegła zaraz powitać duchownego, stęskniona za jego posługą. Wyobrażała sobie pewnie, że ksiądz będzie przypominał ojca Ambrożego, dobrotliwego i wesołego, który choć bywał srogi, miał do wszystkich stosunek życzliwy, bo za pierwsze przykazanie uznawał miłość bliźniego.

Tymczasem zobaczyła na siodle grubawego człowieka, który ze skwaszoną miną przedstawił się, kim jest i od razu wystąpił z pretensjami.

– Cóż to za kwatera? – pytał niezadowolony. – Dom niczym chlew i ja miałbym w tym mieszkać?

– Dom każę natychmiast wyporządzić i wstawić sprzęty, jeśli czego brakuje – zapewniła pani Alena. – A z czasem i nowy się wybuduje. Gdybyście dali znać, że przyjeżdżacie, już teraz byłby gotowy do zamieszkania.

– Znać nie dałem, bo zapewniano mnie, że oczekują tu kapłana i wszystko jest przygotowane.

Pani Alena prosiła gościa do dworu, posłała też natychmiast ludzi do księżego domu, żeby tam przyszykowali mu wszelkie wygody.

Ksiądz Hubert łaskawie przyjął gościnę we dworze, ale nie był zadowolony z początków swojej służby w Dolinie i podkreślał swoje rozczarowanie.

– Pan arcybiskup zapewniał mnie, że niczego tu nie braknie, bo bogaty dom, bogata parafia – powtarzał tego dnia kilkakrotnie.

W ciągu trzech dni, jakie spędził w Krasawie, wyrobił sobie zdanie o właścicielach i mieszkańcach dworu, a nie było ono najlepsze. Ksiądz Hubert miał oczka bystre, więc i myszkujące, wypatrzyły one więcej, niż można się było spodziewać. Widział, że litewska służba nadal tkwi w pogaństwie, że pachołkowie z rzadka chodzą do kościoła, że dziewki i czeladź noszą nieprzystojne stroje.

– Poprzedni kapłan zaniedbywał chyba swoje obowiązki – powiedział do pani Aleny. – Węże tu łażą po domu jak w litewskich chatach, poganie służą we dworze i myślę, że gdybym dłużej zabawił, niejednej dziwnej rzeczy bym się dowiedział.

– Słabuje nasz kochany ojciec Ambroży – odparła Alena. – Z dawna już czekaliśmy na nowego kapłana i teraz bardzo jesteśmy radzi, że wreszcie przyjechaliście i z wdzięcznością przyjmiemy wasze nauki i waszą duszpasterską posługę.

– Dopiero, gdy wszystko będzie przygotowane – zapowiadał Hubert. – Nie wcześniej, bo się nie godzi oddawać cześć Bogu byle gdzie i byle jak.

Trzeciego dnia ksiądz pojechał zobaczyć, jak przygotowano kościół i plebanię. Pani Alena, która posłała tam dwóch pachołków i dwie robotne dziewczyny, spodziewała się, że ksiądz będzie w miarę zadowolony, ale powrócił na wieczór, równie skrzywiony jak przed trzema dniami.

– Obiecywał mi pan arcybiskup dobrą parafię, a tu widzę, jakbym na jakim wygnaniu był – oświadczył pani Alenie. – Ta chałupa ma być moim mieszkaniem? Ponoć owce trzymano tam wcześniej i może dla nich się nadaje, ale nie dla sługi Bożego. Nie wystarczy pobielić izbę, wstawić łoże i stół, żeby owczarnia stała się od razu mieszkaniem godnym kapłana.

Alenie było przykro wysłuchiwać uwag i żalów, bo wydawało się jej, że zrobiła wszystko, żeby odpowiednio przygotować dom na przyjęcie gościa. Posłała tam skóry, tkaniny, zastawę stołową i wiele sprzętów gospodarskich. Ofiarowała też kilka sztuk żywiny, ziarno siewne i owies dla koni, kazała z najbliższych wsi wydać wszystko, czego zażąda, ze stodół czy stogów.

W końcu sama pojechała zobaczyć mieszkanie księdza.

Wydawało się, że wszystko jest dobrze przygotowane, ale ksiądz Hubert nadal grymasił. Zbudowany z białego wapiennego kamienia domek był za niski, okno nie z tej strony, wejście za wąskie, izby za małe, prawie pusta obora, stajnie i stodoły, i nawet woda w studni nie taka.

Pani Alena późno zrozumiała, że cokolwiek by zrobiła, pleban nie będzie zadowolony. Ksiądz Hubert liczył na coś zupełnie innego, niż się mu trafiło. Może jego protektor arcybiskup obiecał mu coś lepszego, a może i sam Hubert w czymś podpadł zwierzchności. Ksiądz miał już swoje lata, pewnie długo się starał o łaskę u protektora i długo liczył na tłuste beneficjum, a skończyło się na czymś znacznie skromniejszym.

– Sami zobaczcie – mówił ksiądz Hubert do pani Aleny. – Toż to mieszkanie jakiego pustelnika, a nie księdza.

Alena tłumaczyła się, zakłopotana, obiecywała poprawę warunków. Rzeczywiście, ojciec Ambroży poprzestawał na małym, a przez to zapomnieli wszyscy, jak powinno wyglądać godne bytowanie kapłana.

Pojechali zaraz do wsi, która miała świadczyć na rzecz kościoła, i pani Alena kazała przynieść do kuchni wszystko, co winni chłopi, a i więcej jeszcze, ale i to nie uspokoiło księdza.

– Nie tego oczekiwałem – powtarzał. – Nie tego. I nie to obiecywał mi pan arcybiskup.

Chcąc nie chcąc pani Alena zaprosiła księdza Huberta do dworu, gdzie miał zamieszkać aż do dnia, gdy jego siedziba będzie przygotowana wedle jego życzenia.

– Położyć podłogi z desek, powiększyć okno, wyrzucić palenisko, a zbudować porządny komin, wymościć kąty skórami, dać łoże szerokie na dwa i pół łokcia, na ściany ciepłe tkaniny, żebym zaraz nie dostał zimnicy – wyliczał ksiądz Hubert. – Niech ze wsi przyniosą statki do kuchni i dadzą niewiastę do gotowania strawy, a ta ma być smaczna, nie za ciężka. Dalej podwórze oczyścić z tych wszystkich żłobów i czego tam jeszcze. Potem zaś...

– Oczywiście – zgodziła się pani Alena. – Macie rację, że wygląd plebanii i kościoła świadczyć będzie o nas wszystkich. Ale trochę to potrwa, może dopiero na wiosnę da się przygotować naszą siedzibę należycie. Ojciec Ambroży starał się o kościół, nie dbając o plebanię. Tymczasem zechcijcie korzystać z gościny pod naszym dachem.

Kazał więc ksiądz Hubert wyładować swoje kufry w Krasawie, z zamiarem pozostania we dworze najdłużej jak się da. Miał tu oddzielną izbę, oddzielną służbę i nawet w stajni wydzielony kąt tylko dla jego wierzchowca.

Z ojcem Ambrożym ledwo się przywitał, a o parafianach nie chciał z nim rozmawiać wcale, bo na ten temat od początku miał własne ugruntowane zdanie.

– Za długo tkwiliście tutaj w pogaństwie i grzechu – powtarzał na każdym kroku. – Ale szybko wyprowadzę was na właściwą ścieżkę.

We dworze przyciszonymi głosami przypominano dobroć i serdeczność ojca Ambrożego, ale nikt nie odważył się przeciwstawić księdzu.

– Chyba ma rację – mówiła pani Alena. – Teraz dopiero widzę, że i u nas trzeba wiele poprawić.

To była pierwsza niedziela pobytu księdza Huberta w Krasawie.

Szło na wieczór po pięknym, ciepłym dniu. Na dziedzińcu krzątali się pachołkowie i dziewki służebne, z powodu dnia świątecznego mniej zajęci codziennymi czynnościami. Dziewczyny przemawiały się, uprawiały z pachołkami gonitwy i zabawy, a śmiech górował nad dworem, rozchodząc się nad polami, bo w przedwieczornej ciszy głos niósł się daleko.

Ksiądz Hubert, dotąd zajęty swoimi sprawami, wybiegł nagle przed dwór i w gniewnych słowach próbował uspokoić służbę, zajętą tak niegodnymi zajęciami.

– Cisza ma tu być! – wołał groźnie. – Cisza i spokój! Na nic takie płoche rozrywki, kiedy dziś dzień święty i trzeba skupienia, a nie głupiego śmiechu.

Przystawali zdumieni, zawstydzeni trochę, ale tylko na chwilę, bo przecież nie sposób ludziom zakazać zabawy i radości, gdy już wykonali swoją pracę.

Akurat przewrócił się o beczkę jeden z pachołków, czołem wpadając w gęsie łajno, a inni buchnęli śmiechem.

Ksiądz Hubert nie widział tego i pomyślał, że śmieją się z jego nauk i jego samego.

Niczym ranny zwierz porwał się ze swojego miejsca, nie wiadomo skąd chwycił witkę, przyskoczył do najbliżej stojącego i nie namyślając się wiele, ciął rózgą przez roześmianą gębę.

Chłopak tak był zaskoczony, że nawet nie krzyknął z bólu, a jedynie chwycił się rękami za twarz. A ksiądz siekł go rózgą po głowie, po plecach, po ramionach, rzucając gniewne słowa i pogróżki.

Na tę chwilę nadjechał pan Jeno, nieobecny w domu od kilku tygodni. Z dala już zobaczył zbiegowisko przed dworem i przyspieszył konia, zaniepokojony, że wydarzyło się coś złego. A wiódł ze sobą gościa, dalszego nieco sąsiada, Gotarda z Brzezin.

Pan Jeno zobaczył, jak miota się po podwórzu jakiś nieznany mu człowiek, siekąc rózgą na lewo i prawo i krzycząc głośno na jego ludzi.

Pan Jeno nie pytał, co się stało, nie pytał, kim jest ów człowiek, bo zawrzał w nim gniew. Tylko dziedzic ma prawo karać dworskich ludzi, jeśli zawinili, a pan Jeno nie nakazywał nikomu, żeby wymierzono jakąkolwiek karę w Krasawic Zatrzymał konia i nie czekając nawet, aż pachołkowie pochwycą wodze, zeskoczył z siodła i ruszył w stronę człowieka, który niczym kat wymierzał razy.

Ksiądz Hubert zaś tak był rozgorączkowany swoim działaniem, tak w tym biciu zapamiętany, że gdy stanął mu na drodze wysoki człowiek w rycerskim odzieniu, nie pomyślał nawet, że może mieć przed sobą gospodarza. Ciągle z podniesioną ręką, w której trzymał resztę witki, parł do przodu, biegając za pachołkami chowającymi się gdzie kto tylko mógł.

Świsnęła witka. Obecni aż krzyknęli głośno, zaskoczeni i wstrząśnięci. Ksiądz Hubert nie zdążył jednak uderzyć. Nagle stanął pomiędzy nimi giermek Oset i walnął księdza kułakiem w twarz. Cios był silny, duchowny wykopyrtnął się na plecy, błyskając w powietrzu nagimi łydkami.

Pan Jeno stał, znieruchomiały nagle, bo i on podniósł rękę do ciosu.

– Bóg ci zapłać, Oset – powiedział z westchnieniem. – Nie wiem, kto jest ten człowiek i czemu to uczynił. Gdybym w nim nie zobaczył sługi Bożego, nie zawahałbym się przed uderzeniem.

Ale Bóg uchronił mnie od świętokradztwa.

Oset pokiwał głową ze zrozumieniem. Bo Oset wiedział, że kiedyś stary Jura, ojciec dziedzica, w gniewie uderzył zakonnika na schodach klasztoru franciszkanów w Krakowie i wiedział też, czym się to skończyło.

– Bóg was ostrzegł, panie – zgodził się teraz. – To on sam kazał mi dzisiaj przyjechać do Krasawy. Ten człowiek to nowy ksiądz, Hubert, co przybył przed kilkoma dniami.

Duchowny siedział na ziemi oszołomiony, rozcierając podbródek dłońmi. Widzowie tej sceny uśmiechali się do siebie, zadowoleni z pokarania księdza, i bardzo niechętnie usłuchali rozkazu pana, żeby odejść sprzed dworu.

– Co każecie zrobić z tym człowiekiem? – zapytał giermek, wskazując głową siedzącego w kucki księdza Huberta. – Podniósł na was rękę przy ludziach.

– W dyby – rozkazał Jeno.

Tego wieczora dworska służba miała rzadką okazję zobaczyć duchownego, siedzącego przed progiem domu z nogami zamkniętymi w ciężkie kloce drzewne, zapinane na łańcuchy.

Były to dyby porządne, złożone z dwóch bali, wielkich i ciężkich, z którymi nie sposób było oddalić się z miejsca, zwłaszcza że uwiązano je na łańcuchu do wbitego w ziemię pala. Siedział więc ksiądz Hubert w wyznaczonym miejscu, a psy, kury i inne stworzenia dworskie przychodziły, żeby mu się przyjrzeć. Szpak Sprytny, który lubił wszelkie zbiegowiska, przyleciał także i ku głośnej uciesze czeladzi beczał niczym owieczka.

Ksiądz Hubert był zbyt oszołomiony, żeby krzyczeć albo się skarżyć i dopiero późnym wieczorem odzyskał głos i zaczął pomstować na niesprawiedliwość, jaka mu się dzieje. Wrzeszczał o gniewie samego arcybiskupa, straszył kościelnym sądem i obiecywał klątwę dla całej Doliny.

– Niechaj zamknie gębę – zmarszczył brwi pan Jeno.

Giermek poszedł natychmiast, a najlepszym sposobem uspokojenia księdza okazało się założenie knebla.

Rano polecił pan Jeno uwolnić księdza i powiedzieć, żeby się mu nie pokazywał na oczy. Giermek ochoczo poszedł wypełnić polecenie:

Hubert siedział na ziemi z opuszczoną głową, na której widać było wyraźny siniak od uderzenia, jakie mu wczoraj wymierzył Oset. Po nocy spędzonej na gołej ziemi, z dybami na nogach, przemoczony do cna przez deszcz, sponiewierany i brudny, ksiądz marzył tylko o tym, żeby szybko wynieść się jak najdalej z Krasawy.

Wzdrygnął się na widok giermka, w obawie następnego ciosu, i odzyskał odwagę dopiero, gdy Oset uwolnił go najpierw od knebla, a potem od łańcuchów.

– A teraz – powiedział z ukłonem giermek. – A teraz, z całym dla was szacunkiem, księże, fora ze dwora! I nie pokazujcie się w okolicy, jeśli nie chcecie wpaść w prawdziwe kłopoty.

Hubert, uwolniony z więzów, rozcierał zdrętwiałe kończyny i gniewnym okiem spoglądał na giermka.

– Pożałujecie tego – warknął. – Pożałujecie, żeście mnie uderzyli, nie patrząc ani na moją duchowną godność ani na nic innego.

Jeśli się wam zdaje, człowieku, że możecie...

Oset skoczył jak oparzony.

– Milcz! – syknął złowrogo. – Powiadali, żeś uczony, a widzę, żeś zwykły kiep. Broda cię boli, tak? Dziękuj Bogu, że cię boli, głupcze. Gdybym się nie wtrącił, jakby się zakończyła cała sprawa, co? Jak by się zakończyła, gdybyś uderzył rózgą pana Jeno i to na oczach całego dworu? Dziś, głupcze, już ktoś modliłby się nad twoją mogiłą. Precz!

Ksiądz Hubert nie powiedział więcej słowa. Czym prędzej zostawił dwór i uciekł. Zamieszkał w kamiennym domu przy kościele świętego Marcina i starannie unikał pana Jeno. Minął pewnie rok, zanim odważył się przyjechać do Krasawy i to wówczas, gdy pana nie było na miejscu. Pani Alena odesłała jego kufry na plebanię i choć nie była zadowolona z postępowania męża, nie kryła też, że wyprowadzka księdza sprawiła jej ulgę.

Sam ksiądz Hubert nie zmienił ani trochę swojego postępowania wobec wiernych z parafii. Nadal chodził chmurny, ściągał daniny oraz powinności z wielką dokładnością i nigdy i nikomu niczego nie chciał i nie umiał darować. Ale swoje obowiązki w kościele wypełniał rzetelnie, a na niedzielnych mszach świętych po jakimś czasie zaczął bywać i pan z Krasawy.

Noc Izaaka

Jesień 1393

Wiadomość przyniósł Natan syn Izaaka, Żyd z Holsztyna. Dwór już spał, kiedy pojawił się na dziedzińcu i nie krzyczał nawet, choć natychmiast opadły go groźne psy. Powiadomiony o nocnej wizycie Mikołaj z Lipowej wyszedł na zewnątrz i dał znak pachołkom, żeby odstąpili niespodziewanego gościa.

Natan był blady i roztrzęsiony, bo psy podarły na nim odzienie i niewiele brakowało, żeby dobrały się do ciała.

– Wybaczcie – Natan kłaniał się przed Mikołajem, trwożnie rozglądając się na boki. – Ale muszę z wami pilnie mówić.

– Teraz? – zdziwił się Mikołaj. – W nocy?

– W nocy – potwierdził Żyd. – Ile strachu się najadłem, idąc tutaj!

Ciemno i nie wiadomo, co może spotkać człowieka! Dybuk jaki albo...

– Dybuk?

– Zły duch, wielmożny panie. Ale choć nie jestem odważny jak wy, przyszedłem. I proszę, byście pomówili ze mną na osobności.

Mikołaj nie zamierzał prosić Żyda do domu, a ten kręcił się w miejscu niepewnie, zerkając na ledwo widocznych w ciemnościach pachołków, gotowych w każdej chwili spuścić psy.

– Pójdźmy do kuchni – zaproponował Mikołaj i poszedł przodem, przytrzymując płaszcz narzucony na gołe ciało.

W kuchni zgaszono już ogień na noc i było tu teraz ciemno i chłodno. Mikołajowi pilno było do łoża, ale rozumiał, że Natan nie dla błahej sprawy przebiegł w nocy szmat drogi z Holsztyna, więc nie tracił czasu na wstępy. Zawołał pachołka, żeby przyniósł światła i czekając na kaganek, usiadł na ławie. Przez otwarte drzwi wpadał tylko blask księżyca. Psy się uspokoiły, ale nadal słychać było, jak Żyd szczęka zębami.

Przyszedł pachołek z kagankiem, rozespany, potykający się o własne nogi. Postawił światło na piecu i stanął w drzwiach, czekając na dalsze polecenia, skrzywiony, że przerwano mu ledwo rozpoczęty sen.

– Idź spać – nakazał Mikołaj.

A do gościa rzucił: – Lepiej, żebyś miał co ważnego do powiedzenia.

– Wybaczcie, wielmożny panie. Nigdy bym wam nie zawracał głowy w taką porę, gdyby sprawa nie była ważna.

Odchrząknął, potarł dłonie, a w końcu wypalił.

– Przybiegłem do was, panie, bo zdarzyło się coś strasznego.

Ubiłem człowieka.

Mikołaj zdziwił się. Spokojny kupiec miałby podnieść rękę na kogokolwiek?

– Wy, Natanie? – zapytał niedowierzająco. – Co się stało? Napadł na was? W obronie zabiliście?

Żyd uderzył się pięścią w piersi.

– Bóg mi tego nigdy nie wybaczy! Nigdy. Bo to ja, wielmożny panie, napadłem.

Mikołaj z Lipowej wstał.

– Wy napadliście? – zapytał ze zmarszczonymi brwiami. – I do mnie przychodzicie po pomoc? Za wiele pozwalasz sobie, człowieku! Do mnie po pomoc? A co miałbym zrobić? Ukryć twoją zbrodnię, żeby się nie dowiedział o tym mój ojciec, starosta?

– Wybaczcie – zgiął się w ukłonie Natan. – Ale nie wiem, jak powinienem postąpić. To nie zdarzyło się nigdy w mojej rodzinie i sam nie wiem, jak mam się zachować.

Żyd był roztrzęsiony, a Mikołaj zniecierpliwiony. Chwycił stojące przy piecu wiadro, do połowy napełnione wodą i chlusnął z niego wprost na gościa.

Żyd jęknął, zakrztusił się, zakaszlał.

– Teraz mów. Kogo zabiłeś i dlaczego.

– Pewnie to jaki rycerz albo pan. Co mi za to grozi, wielmożny panie?

– Rycerz? – w Mikołaju wzbierała złość. – Odważyłeś się podnieść rękę na szlachcica?

– Chyba rycerz, panie. Ja tego nie wiem. Miał skórzany kaftan nabijany żelaznymi guzami, skórzany pas i miecz.

– Dokładniej! – zażądał Mikołaj. – Skoro już muszę tego słuchać, opowiadaj po kolei.

– To był Boży znak, panie. Na pewno Boży znak. Więcej jak dwa tygodnie nosa nie wychylałem z domu, bo znowu mówiono wszędzie, że Żydzi porwali dziecko. Każdy to wie, że nie porywamy dzieci, ale tak mówiono. Więc nie wychodziliśmy z naszych domów, nie chcąc włazić innym w oczy. Ludzie pana starosty przeszukali nasze domy i śladu po tym chłopaku nie znaleźli.

– Natanie! – upomniał Mikołaj surowo. – Mów o swojej sprawie.

– Wszystko wam powiem, panie. Ale pozwólcie, że będę mówił po kolei, bo inaczej nie poznacie szczegółów. Pan Oset...

– Oset? Co Oset? – zdziwił się Mikołaj.

– Wasz giermek, panie. On był mi winny pieniądze.

– Pieniądze?

– Niewiele, panie. Tylko troszkę, bo potrzebował pilnie na swoje sprawy, a że, jak wiecie, ja jestem bardzo życzliwy dla całego waszego rodu i wszystkich waszych ludzi, sam mu pożyczyłem te cztery floreny w złocie.

– Nie rozumiem – mruknął Mikołaj. – Oset był winny pieniądze?

Co to ma wspólnego z zabójstwem?

– Pozwólcie wyjaśnić, panie – prosił Natan, któremu ręce nadal się trzęsły. – Zechcijcie posłuchać. Naprawdę ubiłem człowieka, a wasz giermek odniósł rany...

– Uderzyłeś mojego giermka? – zezłościł się Mikołaj.

– Nie, panie. To ten drugi...

– Drugi? Kto drugi?

– Ten drugi, co też wyglądał na rycerza. Mikołaj wstał i otwartą dłonią walnął Natana po karku.

– Jeszcze raz – zażądał. – Po kolei.

Żyd potrzebował dłuższej chwili, żeby złapać oddech, a Mikołaj, żeby zrozumieć, że musi się zgodzić na sposób opowiadania gościa.

– Ja wiem, że wy, wielmożny panie, nie wierzycie w te straszne opowieści – zaklinał się Natan syn Izaaka. – Ale są tacy, którzy dadzą wiarę, a chcą dokuczyć biednym Żydom. Żydów łatwo oskarżyć o wszystko, o klęski, nieurodzaje i wszelkie zbrodnie.

Bo Żydzi nie będą się bronić, bo Żydzi nie są wojownikami, nie mają armii, nie mają broni. Rzadko spotkać kogoś, kto jak nasz miłościwy król albo wy, wielmożny panie i wasz ojciec, ma dla naszych spraw zrozumienie...

– Do rzeczy, Natanie – przypomniał Mikołaj.

– Przysięgam wam raz jeszcze, że ani ja, ani moja rodzina, ani nikt z moich ziomków, których znam, nie miał nic wspólnego z uprowadzeniem tego dziecka. I wasz ojciec to potwierdził, gdy jego ludzie nie znaleźli u nas nic, co by mogło wskazywać na nasz udział w tej przykrej sprawie. Nikt z nas nie wie, co przygotował dla niego wszechmocny Bóg, a jeśli przygotował, nie ma sposobu oprzeć się przeznaczeniu. Ale opowiem wszystko po kolei i niczego nie zataję.

Wasz giermek, wielmożny panie, winien mi był pieniądze.

Niedużą sumę, którą na coś chciał przeznaczyć. Ja dla was zawsze byłem życzliwy, więc kiedy poprosił mnie o kolejną pożyczkę, nie powiedziałem nie. Ale akurat nie miałem przy sobie i umówiliśmy się za dwie niedziele. On nie chciał, żeby ta sprawa wyszła na jaw, więc uszanowałem jego wolę. Tymczasem z powodu owych krzywdzących plotek przyszło nam siedzieć w domach, pokładając ufność w opatrzność Bożą i rozkazy pana starosty, waszego ojca. Wiemy przecież o tumultach antyżydowskich, jakie przetoczyły się po niemieckich krajach, a potem w Czechach. Powiedziałem wtedy, że kolej teraz na nas i powiedziałem to chyba w złą godzinę, bo właśnie zaginął ten dzieciak i poważne niebezpieczeństwo zawisło nad nami. Wasz ojciec poradził nam, byśmy siedzieli w domach i nie otwierali nikomu. Tak też zrobiliśmy, bo i nie dziwno nam, że czasem trzeba siedzieć po cichu, jesteśmy po prostu zwyczajni siedzieć po cichu. Ale przyszedł czas, kiedy obiecałem, że dam pieniądze giermkowi Ostowi. Nie mogłem zawieść go, dla jego życzliwości i prawego charakteru. Pan Oset nie chciał, żeby ktoś wiedział o wszystkim, więc umówiliśmy się, że nie przyjdzie do mojego domu, ale to ja przyniosę pieniądze w wyznaczone miejsce.

Bałem się, Bóg mi świadkiem, bałem się wychodzić z domu w czas tak niepewny, ale poszedłem...

Mikołaj zmarszczył brwi.

– Chodziło ci o zarobek, Natanie – domyślił się. – Gdyby nie to, pewnie nie ruszyłbyś się za próg.

– Źle mnie oceniacie, wielmożny panie – usprawiedliwiał się Natan. – Wyszedłem nie dla zarobku, ale dla wygody giermka Osta. Mieliśmy się spotkać w miejscu wcześniej umówionym, o zmroku. To miejsce to droga holsztyńska, zaraz za rozstajami, gdzie rozchodzą się drogi ku Porajowi i Przymiłowicom. Co się najadłem strachu, idąc! Pan starosta kazał siedzieć w domu, a tam w pobliżu gospoda przecież i niemało ludzi spotkałem po drodze.

Gdy nadchodziłem, giermek Oset już czekał. Poznałem go, stał konno pod drzewem na skraju ścieżki. Pieniądze miałem przygotowane w woreczku, wyjąłem je teraz zza pasa i trzymałem w garści.

Chciałem dać woreczek Ostowi i jak najszybciej wracać do domu. Ale nie zdążyłem. Byłem może o jakie sto kroków, kiedy nagle nadjechało pędem dwóch ludzi. Krzyczeli coś ku giermkowi, czego dokładnie nie zrozumiałem, ale pojąłem od razu ich zamiary. Niespodziewanie obalili pana Osta na ziemię i zaczęli okładać go kijami. Bronił się, ale widać upadek mu nie posłużył, bo nadbiegłszy, widziałem, że słabnie. Kiedy tak leżał, jeden z tych zamachnął się na niego mieczem. Boże, odpuść winy moje! Nie wiem dotąd, czemu uczyniłem to, co uczyniłem.

Porwałem coś z ziemi, co było chyba gałęzią i walnąłem tego człowieka w głowę. Upadł jak rażony gromem, choć przysięgam na wszystko, że cios nie był wcale mocny. Ten drugi zobaczył, że nadchodzę, odwrócił się ku mnie i pewnie nie rozmawiałbym teraz z wami, gdyby giermek Oset go nie powalił. Ale i sam padł wtedy, zmęczony od ciosów, a ja zostałem w ciemnościach na drodze sam jeden.

– Więc Oset żyje! – wykrzyknął Mikołaj radośnie. – A już myślałem...

– Żyje, wielmożny panie, żyje. Więc oto leżeli u moich stóp. Trzej zbrojni i ja. Gdyby w tej chwili nadszedł ktoś, zaraz oskarżono by mnie o wszystko, o napaść i zadanie morderczych ciosów. Myślałem, że wybili się wszyscy na śmierć, a ja będę za to odpowiadał, bo przecież ja uderzyłem tym polanem. Ale Oset jęknął i poznałem, że jednak ocalał. Kazał mi zabrać się stamtąd i czym prędzej uchodzić.

Więc pozostawiłem tam owych dwóch i szybko uciekłem, uwożąc waszego giermka na jego koniu.

– Gdzie jest? – zapytał Mikołaj.

– W moim domu – pospiesznie odpowiedział Natan. – Zabrałem go tam, bo było bliżej niż do Lipowej, a bałem się iść drogą gdzieś dalej. Bo gdyby ci ludzie wstali i popędzili za nami, nie obroniłbym rannego Osta i sam pewnie bym zginął.

– Gdyby wstali? – zdziwił się Mikołaj. – Mówiliście przecież, Natanie, że go zabiliście.

– Tego nie wiem na pewno – zasępił się Natan. – Ale byłem bardzo przestraszony. Zawiozłem waszego giermka do mojego domu, a sam pojechałem w jego płaszczu tutaj, żeby was o wszystkim powiadomić. Bo jeszcze słyszałem, jak powiadali owi ludzie, że jakiś możny pan zapłacił im i innym za to, żeby napadli na ludzi waszych i pana starosty.

– Słyszałeś? O kim mówili?

– Tego nie wiem, wielmożny panie. Nie powiedzieli imienia, ale na pewno mówili o kimś możnym i ważnym.

Uznałem zatem, że może być ich więcej w pobliżu...

Mikołaj wstał, wyszedł przed kuchnię, wezwał pachołka i kazał sobie przynieść ubranie.

– Czy widział ktoś, jak wiozłeś Osta do swojego domu? – zapytał.

– Nie, wielmożny panie. Nikt nie wie, gdzie on jest.

– Tak czy inaczej sprawa jest poważna. Chodzi o podwójne zabójstwo.

– Ależ, wielmożny panie! – bronił się Natan. – Gdybym nie skoczył na pomoc, wasz giermek wyzionąłby ducha. Dla was to zrobiłem, wielmożny panie. Dla was. Czy to jest okoliczność łagodząca?

– Tak – przyznał Mikołaj. – Ale ktoś będzie musiał zapłacić karę za zabójstwo, jeśli znajdą się krewni zabitych. Czy byli to rycerze? Bo jeśli tak, główszczyzna wynosi sześćdziesiąt grzywien... za każdego.

Żyd zbladł.

– Sześćdziesiąt? Skąd wezmę tyle pieniędzy?

– Jeszcze nie zostałeś oskarżony. Teraz zaprowadzisz mnie do Osta. Na miejscu postanowię, jak należy postąpić.

– Tak, panie. Natychmiast was zaprowadzę. Natan syn Izaaka czekał przed kuchnią pod okiem pachołka, kiedy Mikołaj się ubierał. Nie obeszło się bez obudzenia służby, która musiała pomóc panu przygotować się do wyjazdu.

Hedwiga obudziła się także i nadbiegła zaraz z obawą w oczach.

– Co się stało, Mikołaju? – pytała z lękiem. – Dokąd się wybierasz po nocy?

– Muszę pojechać do... – zawahał się. – Do ojca. Ale tym nie uspokoił żony.

– Do ojca? Czy coś stało się panu Jeno albo twojej matce?

– Nie – zaprzeczył. – Nie martw się. Źle powiedziałem. Najpierw jadę w pewne miejsce, a potem być może do ojca. No tak, nie będę kłamał. Nie umiem cię oszukać, nawet gdy tylko chcę ci oszczędzić zmartwienia.

– Wolę, kiedy nie ukrywasz niczego – szepnęła Hedwiga.

– Chodzi o Osta – wyjaśnił. – Został ranny, ale mam nadzieję, że niegroźnie. Tylko na razie nie mów o tym nikomu.

Hedwiga była bardzo przejęta. Giermek należał do najbliższej rodziny, a miał dziwną zdolność popadania co jakiś czas w kłopoty. I teraz poważna mina męża upewniła Hedwigę, że sprawa nie jest bagatelna.

– Nie zatrzymuj mnie – powiedział szeptem. – Muszę iść.

Dotarli na miejsce przemoczeni i zziębnięci. Deszcz był rzęsisty, a Mikołaj spieszył się i nie dbał o ochronę przed ulewą. Gdy znaleźli się za niskim murem, za którym stały żydowskie domy w Holsztynie, wybiegł z budynku ktoś przykryty płaszczem, kto przejął wodze obu koni, a Natan, roztrzęsiony i poobijany, kulejąc i pojękując, prowadził Mikołaja do środka.

W sieni Mikołaj zrzucił płaszcz i dopiero potem poszedł dalej, do wielkiej izby z kominem, oświetlonej świecami i kagankiem, ale przy szczelnie zasłoniętych obu oknach, żeby nikt na zewnątrz nie dojrzał światła.

Oset leżał na prostym posłaniu, przygotowanym ze skór na ławie.

Mikołaj, który spodziewał się, że zastanie giermka niemal bez ducha, zdziwił się, gdy na jego widok Oset zerwał się z posłania.

– To wy, panie? – zapytał zdumiony.

Nie wyglądało na to, że jest ranny, choć nieco chwiał się na nogach. Mikołaj z Lipowej zmarszczył brwi.

Giermek Oset był wyraźnie pijany.

– Co ty sobie myślisz, obwiesiu? – warknął pan. – To ja tu się tłukę po nocy, a ty... Oset przysiadł na ławie, a potem nagle padł na bok.

– To lekarstwo – powiedział głos obok rycerza.

Stała tu młoda, nieładna kobieta, w której Mikołaj rozpoznał kogoś, kto na podwórzu odebrał od niego konia.

– To lekarstwo – powtórzyła. – Dałam lekarstwo, żeby złagodzić ból.

Mikołaj podszedł bliżej i wtedy dopiero zobaczył, że Oset jednak odniósł obrażenia. Miał opatrunek na lewym ramieniu, sińce na twarzy.

– Gdzie byłeś? – zapytał Mikołaj. – Czy obaj z Natanem zabiliście dwóch rycerzy?

Ale giermek nie odpowiedział. Spał albo stracił przytomność i leżał bezwładnie.

– To moja siostra – mówił tymczasem Natan. – Pod jej opieką zostawiłem waszego giermka.

– Teraz wam nie odpowie, panie – wyjaśniła kobieta. – To mocne lekarstwo, po którym człowiek zachowuje się jakby był pijany.

– Co mu jest?

– Został ranny w ramię, ostrze przeszło na wylot. Ale to starsza rana, ma dwa albo trzy dni. A potem został ranny drugi raz...

– Drugi raz?

– W kark. To płytka rana na szczęście, choć bardzo bolesna. Było to niedawno, najpewniej gdy spotkał go mój brat – spokojnie mówiła kobieta. – Stracił sporo krwi i musi poleżeć, żeby odzyskać siły. To bardzo silny człowiek, ale każdego powaliłyby takie rany.

– Wyjdzie z tego? – zaniepokoił się Mikołaj. Kobieta wzruszyła ramionami. Nie wyglądała na osobę zadowoloną z kłopotów, jakich przyczynił jej brat, sprowadzając do domu rannego chrześcijanina.

– Może wyjdzie – odpowiedziała niepewnie. – Jeśli będzie długo spał i jeśli taka jest wola Boga.

Natan dał niecierpliwy znak, żeby odeszła i niewiasta bez słowa opuściła izbę. Kiedy zamknęły się za nią drzwi, powiedział do rycerza:

– Czy to jest dla mnie usprawiedliwienie, wielmożny panie? Ona mówi, że niepotrzebnie wmieszałem się w sprawy chrześcijan, których nie rozumiem. Ale i mówi, że gdybym nie przyszedł na pomoc, umarłby od ran i chłodu na takim deszczu. Czy to jest dla mnie usprawiedliwienie?

– O tym rozstrzygnie sąd. Natan był przerażony.

– Jeśli będzie sąd, wielmożny panie, nie skończy się to dobrze.

Panowie nie lubią Żydów. A co będzie, kiedy się rozejdzie, że napadłem na chrześcijanina? Czy ktokolwiek zechce pytać, dlaczego to zrobiłem? Czy ktokolwiek mnie usprawiedliwi, że chciałem pomóc waszemu giermkowi? Nie, wielmożny panie.

Tak nie będzie. Zostanę oskarżony o zabójstwo i wszystkie inne zbrodnie. Jak tylko się rozejdzie, że zabiłem chrześcijanina, przyjdą, spalą nasze domy, zabiją nas wszystkich.

Mikołaj milczał.

– Wybiją nas co do jednego – biadał Natan. – Sami to wiecie najlepiej. Dlatego, panie, jeśli jakąkolwiek pomoc możecie nam okazać, okażcie ją teraz. Niewiele mogę wam zapłacić, ale...

Mikołaj wiedział, że Natan ma rację. Ale nie wiedział, jak może pomóc i jak wybrnąć z tej sytuacji. Usiadł obok leżącego Osta i wsparł głowę na rękach. Natan stał obok i czekał, z niemą prośbą w oczach.

– Nie wiedziałem, że tak będzie – usprawiedliwiał się. – Nikomu nie chciałem zrobić źle, ale nie mogłem dopuścić, żeby ukrzywdzono waszego giermka, bo to jakby was samego ukrzywdzono... Mikołaj wstał.

– Kto wie o tej sprawie? Czy poza siostrą mówiłeś jeszcze komuś?

– Nie, panie – zaprzeczył Natan. – Nikomu nic nie mówiłem, bo bałem się bardzo i dalej się boję.

– Ale jeszcze będziesz musiał wykazać się odwagą. Trzeba zabrać rannego.

– Zabrać? Siostra mówi, że to niebezpieczne.

– Tu zostać nie może. Daj coś, czym można go przykryć. A siostrze zapowiedz, żeby we własnym interesie trzymała język za zębami. Mówiłeś jej o tym, co zdarzyło się na drodze?

– Nie, panie.

– To znaczy, że nie zna szczegółów? Niech tak zostanie. Ani słowa. Teraz znajdź coś do przykrycia. Zabierzemy go do Lipowej.

– Zabierzemy? My obaj? – Tak.

– Ale ja...

– Obaj – Mikołaj był stanowczy.

Sam owinął Osta w materię, którą przyniósł Natan i sam wyniósł go na podwórze, gdzie przełożył przez konia. Ulewa już ustała, ale nadal siąpił deszcz i Mikołaj liczył, że w taką porę nie spotkają nikogo.

– Załóż płaszcz i kapelusz – polecił Żydowi. – I wieź go do Lipowej.

– Sam? – przestraszył się Natan.

– Jest nas tylko dwóch; A ja muszę coś jeszcze załatwić.

Odprowadził Natana spory kawałek drogi, a potem dopiero zawrócił i pojechał w miejsce, o którym mówił Żyd.

Oba ciała leżały obok siebie i Mikołaj sporo się natrudził, zanim je znalazł w ciemnościach. Zszedł z konia, podszedł bliżej i obejrzał je starannie. Jeden ze zbrojnych zginął od ciosu w głowę, włosy były lepkie od krwi, deszcz nie spłukał jeszcze śladów zbrodni. Drugi miał ślad po ciosie w plecy.

Mikołaj odwrócił ciała ku niebu, w słabym świetle nocy szukając w twarzach wiadomości, kim są. Ale byli to ludzie mu nieznani.

Upewnił się tylko co do jednego. Ludzie ci wyglądali bardziej na żołnierzy czy giermków, służących jakiemuś panu, sami nie byli raczej rycerzami, choćby dlatego, że rycerze nie napadają nocą na gościńcach.

Nie bez trudu Mikołaj załadował oba ciała na koński grzbiet, jedno obok drugiego, kawałkiem rzemienia mocując je do siodła.

Potem wziął wierzchowca za uzdę i ruszył drogą w kierunku Gór Sokolich, na pustkowie pomiędzy skałkami i tam zostawił obie ofiary.

Okrężną drogą wrócił do Lipowej.

Hedwiga czekała na męża, ale pierwszy nadszedł Żyd Natan, prowadząc konia z rannym Ostem, Mikołaj nadjechał dopiero o świcie, ponury i milczący. Żyd uciekł, jak tylko podjechał do dworu i przekazał giermka pachołkom. Powrócił zapewne do siebie.

Hedwiga kazała umieścić giermka w izbie, gdzie rozpalono ogień i gdzie rozebrano go z mokrych szat i położono pod futrami.

Był nieprzytomny i Mikołaj musiał powiedzieć Hedwidze, że nie wiadomo, czy przeżyje.

Wkrótce nadjechał wezwany z Krasawy pan Jeno. Obejrzał rannego, pochwalił sposób założenia opatrunku, ale od razu pocieszył Hedwigę.

– Nie jest najgorzej – powiedział. – Ale posiedź przy nim i pomódl się.

Potem z synem odszedł na bok i słuchał ze zmarszczonymi brwiami opowieści o tym, co się wydarzyło.

– Poznałeś, co to za ludzie?

– Nie widziałem ich tutaj, ale niechybnie szybko się dowiemy, kim są. Jeśli wysłał ich ktoś, kto wam albo mnie chciał zaszkodzić, wkrótce zacznie rozpytywać, gdzie się podziali.

– Słusznie – zgodził się pan Jeno. – Nie wiem tylko, kto i dlaczego miałby szkodzić naszemu rodowi. Może Natan źle coś usłyszał albo zrozumiał. Poczekajmy, co powie Oset, kiedy odzyska przytomność.

Jak dotąd, postąpiłeś bardzo rozsądnie, nikogo obcego nie wołając do pomocy.

– Przeżyje? – dopytywał się Mikołaj.

– Chyba tak – zapewnił pan Jeno. – Nie wiem tylko, czy Natanowi uda się z tego wykręcić. Jako starosta muszę coś w tej sprawie zrobić.

– Nie możecie poczekać, co powie Oset, ojcze? Może nikt nie będzie szukał tych ludzi.

– A kto zapłaci główszczyznę?

– Ja – odpowiedział Mikołaj. – Ja zapłacę. I ja będę się z tych uczynków spowiadał.

Dopiero po dwóch tygodniach mieszkańcy Lipowej dowiedzieli się, skąd na ciele giermka Osta wzięły się rany.

W gospodzie Pod Jeleniem były dwie gościnne izby. Jedna mała, przeznaczona dla dostojnych gości, znakomitych rycerzy, biskupów czy opatów, i druga znacznie większa, gdzie stały cztery łoża, a każde było wynajmowane dwóm podróżnym.

Oczywiście, ludzie niskiego stanu nie potrzebowali aż takich wygód i zadowalali się miejscem w szopie lub w stajni, w najlepszym zaś razie w kącie przy kuchni.

Kiedy giermek pana Mikołaja z Lipowej, Oset, przyjechał tego dnia do gospody, wszystkie miejsca w większej izbie były zajęte.

Pani Wiesna, dowiedziawszy się, kto nadjechał, wybiegła naprzeciw i głośno wyrzucała mu, że tak dawno do niej nie zaglądał.

– Ale nie zapomniałem o was – zapewniał z uśmiechem Oset, którego z Wiesną łączyły przelotne acz bliskie stosunki.

– Nie zapomnieliście? – spoglądała podejrzliwie. – Musicie mnie o tym przekonać.

– Z największą chęcią – uśmiechał się Oset. Ale choć oboje byli w tym zgodni i spragnieni swojej obecności, Oset nie poszedł do izby Wiesny.

Gościły w niej bowiem dzieci jej siostry, trójka drobiazgu udająca się pod opieką swojej matki do Krakowa, a Wiesna w żaden sposób nie zgodziłaby się, żeby były świadkami zgorszenia.

Swoje spotkania z Ostem tak właśnie traktowała i nawet czasem chodziła do spowiedzi. Wprawdzie sama była wdową, a Oset człowiekiem wolnym, jednakże pozostawanie w związku bez błogosławieństwa kościoła nie było rzeczą godną pochwały.

Teraz Wiesna miała kłopot, bo ani dzieci swojej siostry nie mogła przenieść do stajni, ani też w stajni ulokować kochanka. Zajął więc Oset ową lepszą izbę, choć była przygotowana dla jakiegoś rycerza, który przysłał pachołka z wiadomością, że niedługo nadjedzie.

Rozłożył się Oset w gościnnej izbie i liczył właśnie, ile czasu może spędzić poza domem, kiedy niespodziewanie nadjechał pan Jędrzej z Tuszyny.

Pan Jędrzej, człowiek dostojny i ważny, wpadł w wielką złość, dowiedziawszy się, że nie ma wolnej gospody. Awanturował się już na podwórzu, a potem sam poszedł do izby. Otworzył drzwi, obrzucił nieprzyjaznym spojrzeniem Osta i oceniwszy, że ma do czynienia z kimś o wiele mniej dostojnym, skinął na swoich pachołków, by wyprowadzili gościa, a jego bagaż po prostu wyrzucili za drzwi.

Zaskoczony Oset nie odezwał się nawet, gdy pachołek chwycił jego skórzaną torbę i wyrzucił na zewnątrz. Wstał z posłania i podszedł do stojącego w drzwiach pana Jędrzeja.

– Cóż to znaczy, panie? – zapytał uprzejmie. – Czemu mnie tak traktujecie, nie pytając nawet, kim jestem?

Pan Jędrzej nawet okiem nie mrugnął i patrzył do wnętrza izby, jakby nie było przed nim Osta albo jakby ten był przeźroczysty.

Ocenił Osta jako sługę, któremu nie należy się żadne tłumaczenie.

– Panie – upomniał Oset. – Nie godzi się tak postępować. Pan Jędrzej nie zamierzał zniżać się do rozmowy ze sługą. Podniósł rękę i wymierzył Ostowi policzek.

Giermek był zaskoczony, ale nie na tyle, żeby przyjąć to z pokorą. Przecież Oset nie był byle kim. Oset był giermkiem pana Jeno z Krasawy, a potem pana Mikołaja z Lipowej i z tego powodu nie mógł darować zniewagi. Ręka Osta podniosła się szybko i oddała cios. Teraz dopiero pan Jędrzej dostrzegł Osta i teraz dopiero zwrócił na niego uwagę.

– Ty psie! – krzyknął, sięgając do pasa i wydobywając miecz. – Jak śmiałeś mnie dotknąć!

Jego służba zbaraniała, wstrząśnięta, nie dowierzając własnym oczom, bo zachowanie, jakiego wszyscy byli świadkami, nie mieściło się w ich doświadczeniach.

Pan Jędrzej z Tuszyny był możnym rycerzem wielkopolskim, sławnym z turniejów i pojedynków.

– Chwytać go! – rozkazał teraz. – Chwytać natychmiast i wychłostać!

Pachołkowie ruszyli z miejsca, ale nie tak łatwo było pojmać Osta, jak mogłoby się wydawać. Giermek był silny i doświadczony, bo przy boku swoich panów nie raz stawał w bitwach. Teraz wprawdzie nie miał pod ręką broni, lecz nadal miał pięści. Wystarczyło kilka uderzeń i kopnięć, żeby obaj pachołkowie nakryli się nogami. Pan Jędrzej krzyknął i ruszył do przodu, podnosząc oręż. Oset zasłonił się zerwaną z posłania poduszką i odskoczył w bok. Miał wtedy rycerza z boku i łatwo wytrącił mu broń z ręki. Miecz upadł na podłogę, a Oset przyparł pana Jędrzeja do ściany.

– Nie szukam z wami zwady – powiedział pojednawczo.

Pan Jędrzej był zbyt rozgniewany, żeby słuchać jakichkolwiek słów. Chciał tylko ukarać zuchwalca i był gotowy dopiąć swego na przekór wszystkiemu.

– Puść! – charczał. – Puść, bo głową zapłacisz za te zniewagi!

Oset nie zwalniał jednak uścisku.

– Panie – poprosił. – Dajcie pokój. Nie znam was, ale nic wam nie jestem winien i nie wiem, czemu mnie napadliście.

– Nie znasz, to poznasz! – szarpał się rycerz. – I nigdy tego nie zapomnisz!

– Poniechajcie mnie – giermek nie zmienił tonu, ale nie zwolnił uścisku. – Ustąpię, jeśli taka wasza wola, choć waszego postępowania nie uważam za właściwe.

– Nie będziesz mi robił łaski, obwiesiu! Zmagali się dłuższą chwilę. Pan Jędrzej usiłował ugodzić Osta sztyletem trzymanym w lewej ręce, ten odpychał groźne narzędzie. Pachołkowie, wzywani okrzykami rycerza, pozbierali się już z podłogi i sytuacja stawała się trudna, bo w małej izbie Oset nie miał szans im sprostać. Już teraz, gdy jeden ze służących zaszedł go od tyłu i chwycił za ramiona, pan Jędrzej wykorzystał sposobność i pchnął ostrzem. Sztylet dosięgnął ramienia giermka, ale widok krwi nie ostudził zapałów rycerza. Wprost przeciwnie, upewnił go, że ofiara jest w jego zasięgu i lada chwila zostanie pokonana.

Ale po raz kolejny się pomylił. Oset wykręcił mu dłoń trzymającą sztylet i skierował ostrze w rycerza, zadając ranę taką samą, jaką właśnie otrzymał. A kiedy zbaraniały rycerz zaprzestał nagle walki, Oset roztrącił obecnych i umknął.

Wypadł na podwórze, wyprowadził konia ze stajni i ruszył przed siebie, nie oglądając się do tyłu i nie czekając, aż Wiesna założy opatrunek.

Ta opatrunek założyła natomiast panu z Tuszyny i bardzo ubolewała nad losem obu. Pan Jędrzej od gospodyni dowiedział się, kim był jego przeciwnik i nawet kazał pachołkom pobiec za nim, ale ci nie spieszyli się zbytnio i wrócili po kilku godzinach z wiadomością, że nie doścignęli zuchwalca.

Rana Osta była niewielka, ale bolesna. On sam nie pojechał od razu do domu, bo miał do załatwienia sprawę z Natanem synem Izaaka, a poza tym trochę obawiał się, co powie pan Mikołaj.

Zwlekał więc z powrotem, a wtedy ludzie pana Jędrzeja wyśledzili go i pewnie by ubili, gdyby Żyd z Holsztyna nie przyszedł mu z pomocą.

Hedwiga była oburzona i posłała nawet umyślnego do gospody Pod Jeleniem. Ten jednak nie zastał tam już rycerza, a Wiesna powiedziała, że pojechał swoją drogą, głośno odgrażając się giermkowi i jego panu. Wypytywała przy tym, czy Ostowi nie stała się jaka krzywda, ale nie dowiedziała się niczego, bo pan Jeno surowo nakazał wszystkim trzymać w tej sprawie język za zębami.

Starosta holsztyński słusznie podejrzewał, że pan Jędrzej z Tuszyny niewiele będzie dbał o zdrowie swoich sług wysłanych za Ostem i nie upomni się o nich, jeśli nawet nie wrócą. Ale ciała obu zabitych żołnierzy kazał odszukać i pogrzebać, mówiąc księdzu, że po pijanemu zabili się wzajem na drodze.

Dopiero w kilka miesięcy później okazało się, że pan Jędrzej z Tuszyny jednak nie zapomniał zniewagi i wniósł do sądu skargę na Osta o napaść i zadanie krwawej rany. Wyniośle przy tym odrzucił propozycję Mikołaja, który chciał w imieniu swojego giermka zadośćuczynić krzywdzie, choć sam uważał, że w sporze tym Oset jest niewinny.

Ostowi zdrowie wracało powoli i niemało wysiłku kosztowało pana Jeno, żeby doprowadzić go do dobrego stanu.

Leżał w łożu parę tygodni, schudł, osłabł. Zaczął chodzić samodzielnie dopiero po kilku tygodniach i jeszcze wiele miesięcy potem miał się skarżyć na bóle w ramieniu.

Ale z tygodnia na tydzień było lepiej i wkrótce znowu powrócił czas, kiedy Oset stał się dawnym Ostem, wesołym, rozmownym, ciekawym wszystkich i wszystkiego, co to o każdej sprawie wie pierwszy.

Tej jesień dotknęło Dolinę jeszcze jedno nieszczęście.

Pomarli starcy z Krasawy: Jura, ojciec pana Jeno, i franciszkanin ojciec Ambroży.

Ostatnie lata, zgrzybiali już bardzo, spędzili w pewnym oddaleniu od spraw dworu, zadowalając się prawie wyłącznie niespiesznym gwarzeniem między sobą. Latem czas spędzali w ogrodzie, siedząc naprzeciw siebie opatuleni miękkimi futrami.

Zimą siedzieli naprzeciw siebie przy kominie.

I naprzeciw siebie zostali pochowani, na przykościelnym cmentarzu w Lipowej, a dokładniej po obu stronach wiodącej na cmentarz ścieżki. Zgodnie z ich dawnymi życzeniami na mogiłach nie dano żadnego znaku, kamienia ani krzyża.

Marzenia i nadzieje

Luty 1394

Jeszcze dziesięć lat wcześniej Lutek z Dębowca był tylko pachołkiem. Teraz zaś ziemianinem, który dzierżawił dwór, niewielki, ale zasobny i wiele łanów ziemi w Dolinie.

Powodzenie zawdzięczał pracowitości, wrodzonemu sprytowi i odpowiedniemu podejściu do niewiast. To ono spowodowało, że ożenił się z sąsiadką, brzydką, starą i samotną kobietą, po której przejął majątek, bo wdowa była zamożna, a przed dwoma laty zmarła w aurze pobożności, w kościelnej kruchcie. Cały jej majątek przypadł więc oszczędnemu i gospodarnemu Lutkowi, spory szmat ziemi i sporo gotówki, co pozwoliło mu dźwignąć się szybko z poziomu zwykłego dzierżawcy na wyżyny szanowanego i zamożnego mieszkańca Doliny. Miał rękę do interesów i głowę nie od parady, umiał gotówkę włożyć w przedsięwzięcie, które przynosiło pewny zysk.

Szczególnie owocne okazały się wyprawy na Ruś, skąd przywoził wiele rozmaitego dobra. A że umiał dbać o stosunki z sąsiadami w Dolinie, podarki od niego trafiły do wielu dworów, przede wszystkim zaś do Krasawy, której właścicieli darzył najwyższym poważaniem i których szczególnie szanował.

Dwór w Dębowcu został rozbudowany i podobno w niczym nie przypominał dawnego biednego gospodarstwa z czasów, gdy przebywała w nim na wygnaniu pani Agnieszka. Lutek pobudował też nowe stodoły, kupił młyn i tartak.

Lutek z Dębowca stał teraz przed panią Aleną, prawie czterdziestoletni dzisiaj, gruby, wypasiony, o czerwonych policzkach.

– Byłby to dla mnie wielki zaszczyt – tłumaczył. – Już dwa lata jestem wdowcem, a przecież nie takim jeszcze stary. Majątek, nie chwaląc się, całkiem dobrze stoi. Tylko zostawić go nie ma komu. Tyle pracy miałoby pójść na marne? Tedy ośmieliłem się do was, której zdanie cenię ze wszystkich najwyżej, udać się po poradę. Ja pewnie nie umiem tak pięknie mówić i może nie umiem zachować się dwornie, ale serce u mnie wielkie. Mało to ofiar daję na kościół albo i na jałmużnę?

Alena wahała się. Z jednej strony trudno jej było zapomnieć, że Lutek był niegdyś tylko zwykłym pachołkiem, z drugiej umiała przecież docenić jego pracowitość i pewnego rodzaju prostotę i prawość. Lutek wyzyskiwał swoich ludzi, wyciskał z nich ostatnie soki, ale nikt nie mógłby oskarżyć go o nadużycia, o okrucieństwa ani o oszustwo.

Był pachołkiem, to prawda, Ale czy jej mąż, Jeno, nie był kiedyś tylko kowalem i synem kowala? Własną pracą i królewską łaską doszedł do tego, kim jest teraz.

Alena pokiwała głową.

– Czego oczekujecie po mnie? – zapytała, gotowa prawie ulec prośbie.

Lutek ukłonił się po raz kolejny.

– Słyszałem, że przybędzie tu nasza najświetniejsza królowa pani.

Czy mógłbym jej zostać przedstawiony? A czy wy, szlachetna pani, moglibyście podpowiedzieć, jaki podarunek godzi się przygotować? Znam swoje miejsce, więc nie proszę, byście posadzili mnie za swoim stołem. Wyświadczcie tylko mi tę łaskę i pozwólcie przyjechać i pokłonić się miłościwej pani.

– Słyszeliście o przyjeździe królowej? – zaciekawiła się Alena.

– To dobrze słyszeliście. Zgoda, mogę was przedstawić, kiedy pani Jadwiga przybędzie do Doliny. I podpowiem wam, jaki podarunek winniście przygotować.

Lutek głośno odetchnął i długo dziękował pani z Krasawy za łaskę. Sam przywiózł jej podarunek, ale ten miał wręczyć dopiero za chwilę. Teraz pewniejszy już nieco i bardziej uspokojony, nie odchodził jednak.

– Czy zechcecie odpowiedzieć też na moje drugie pytanie? – zapytał.

– Na drugie pytanie?

– Tak, szlachetna pani. Chodzi o moje małżeńskie plany...

Alena uniosła brwi.

– Nic nie wiem o waszych małżeńskich planach – zauważyła.

Przez głowę przeleciała jej niedorzeczna myśl, że Lutek gotów zapytać o jej córkę i pożałowała już swojej dla niego uprzejmości.

Lutek z Dębowca spostrzegł się jednak, że chyba nadużył gościnności, bo zaczerwienił się nagle, rozkaszlał, szukając ratunku w kolejnych niskich ukłonach.

– Wybaczcie, wybaczcie – prosił. – Przecież już mi wyświadczacie łaskę, godząc się na przedstawienie mnie królowej, a ja was prosić jeszcze chciałem na wesele...

– Na wesele? – zdziwiła się Alena.

– Wielki byście uczynili zaszczyt mnie i mojej narzeczonej, gdybyście zechcieli wziąć udział w uroczystościach weselnych – wyjaśnił. – Naprawdę wielki zaszczyt i zawsze będę o tym pamiętał, szlachetna pani.

– Waszej narzeczonej? – Alena nagle rozpromieniła się, zadowolona, że ten człowiek nie sięgnął jednak tak wysoko, jak przez chwilę podejrzewała, i nie dał jej okazji, żeby go przepędzić. – Któż jest owa niewiasta?

– Pobożna niewiasta imieniem Roksana. Sama jest na świecie, bo rodzice jej pomarli od zarazy.

– Któż ona i skąd pochodzi, bo chyba nie z Doliny?

– Przywiozłem ją z Rusi, szlachetna pani. Tak się tam bowiem ułożyły sprawy, że któregoś dnia...

Alena nie była nazbyt ciekawa szczegółów, zajęta własnymi myślami, co Lutek natychmiast zauważył i przerwał opowiadanie.

– Pobożna i skromna niewiasta bez rodziny – powiedział krótko. – W sam raz dla mnie.

– Rada ją poznam – łaskawie zapewniła Alena. – Kiedy ma być wasz ślub?

– Na wiosnę, szlachetna pani. Dopiero na wiosnę, bo to trzeba rozmaite sprawy przygotować i w ogóle...

– Tedy czekam na wyznaczenie dnia – powiedziała Alena. – Chętnie będziemy waszymi gośćmi, ja i mój mąż. Zawiadomcie nas tylko wcześniej.

Lutek z Dębowca kłaniał się znowu, spocony, zaczerwieniony i z wysiłku, i z radości.

– Niechaj Bóg da wam, szlachetna pani, wszystko co najlepsze – dziękował pokornie. – Wszystko, co najlepsze.

Pan Jeno łatwo przystał na prośbę żony.

– Lutek z Dębowca? – zapytał tylko. – Nie widzę powodów, dla których mielibyśmy mu odmówić. A co za niewiastę sobie wybrał? Znowu jaką wdowę?

– Nie. Podobno to sierota bez rodziny, którą przywiózł z Rusi.

– Sierota? – zdziwił się Jeno.

– Jeśli sierota, to chyba biedna. A jeśli biedna, to czemu ją akurat sobie upodobał? To przecież okropny skąpiec.

– Może jest młoda i ładna – uśmiechnęła się Alena. – Mężczyźni przecież głównie na młodość patrzą i urodę.

W jej głosie była prośba, a mąż zrozumiał ją od razu. Podszedł, otoczył ją ramieniem.

– Jesteś najpiękniejsza na świecie – powiedział czule.

– Rzadziej mówisz mi ostatnio takie rzeczy – zauważyła.

– Rzadziej? – zdziwił się. – Myślałem, że to wiesz. Że wiesz, co do ciebie czuję.

– Wiem – zgodziła się. – Ale potrzebuję, żebyś i ty o tym pamiętał i czasem powiedział niepytany.

Jeno, silny, małomówny, mrukliwy nawet, tylko w obecności żony stawał się łagodniejszy.

– Aleno – zaczął. – Nigdy, przenigdy nie żałowałem, że Bóg pozwolił nam być razem. Nigdy nie pomyślałem o innej kobiecie.

I każdego ranka cieszę się, że przed nami kolejny wspólny dzień.

– Mimo tych lat, które upłynęły? – dopytywała się. – I moich siwych już włosów?

– Mimo tych lat. I dzięki tym latom – zapewniał.

A potem jakby zawstydzony swojej czułości, odsunął się od żony.

– Czas upływa tak szybko – rzucił jakby zadziwiony.

– Właśnie pomyślałem, że będzie już trzydzieści lat od czasu, gdy zamieszkaliśmy pod jednym dachem.

Alena uśmiechnęła się łagodnie. Była nadal piękna i dostojna.

– Codziennie dziękuję Bogu, że nie posłuchałam ojca i wyszłam za ciebie – szepnęła.

– Codziennie się modlę, że dał nam tak długie i tak radośnie szczęśliwe życie. Popatrz, ilu naszych krewnych, sąsiadów i przyjaciół odeszło już do wieczności. A my ciągle jesteśmy razem i oby jak najdłużej.

Tej niedzieli w kościele świętego Marcina spodziewano się narzeczonej Lutka z Dębowca, ale pani Roksana nie pokazała się przyszłym sąsiadom.

Śniegi spadły wcześnie i większość szlachty przyjechała saniami, stawili się też tłumnie ludzie z całej Doliny, zaciekawieni osobą Roksany, a teraz rozczarowani, głośno dziwowali się temu, wychodząc z kościoła.

– Czemuż trzymacie ją w ukryciu? – zapytała pani Alena Lutka.

– Wybaczcie, pani, spodziewałem się, że przyjedzie – tłumaczył się Lutek. – Ale śniegi akurat spadły wielkie i te pewnie ją zatrzymały w drodze. Ani chybi pokaże się następnej niedzieli.

– To gdzie jest teraz?

– Zamieszkała u pani Anny w Staropolu, starszej statecznej wdowy. Bo przecież nie godzi się, żeby przed ślubem przebywała pod jednym dachem ze mną. To skromna niewiasta i nie chciałem, by dostała się na ludzkie języki.

– To rozsądne – pochwaliła pani Alena. – Rada ją poznam, więc jeśli kiedy będziecie jechać ze Staropola, wstąpcie po drodze do mnie, bo bardzo jestem ciekawa tej waszej księżniczki.

– Och – Lutek z Dębowca był zmieszany. – Nie śmiałbym was fatygować...

– Ależ to przecie żadna fatyga – łaskawie odpowiedziała pani Alena.

– Jeśli tylko czas wam pozwoli i okoliczności, przyjedźcie do Krasawy i pokażcie ten swój skarb przywieziony z Rusi.

Lutek kłaniał się i dziękował. Ale nie zawitał do Krasawy ani w tym, ani też w następnym tygodniu. Narzeczona przyjechała do Doliny, ale widać nie chciała kłopotać swoją osobą sąsiadów, bo przed ślubem nie przedstawiła się nikomu. Alena tłumaczyła taką postawę skromnością i wychwalała Roksanę, choć wcale jej jeszcze nie widziała. Dziewki z czeladnej oczywiście wiedziały więcej i one powtórzyły pani wszystko, czego o narzeczonej Lutka się dowiedziały.

– To wcale nie jest taka młódka – tłumaczyła pani Alenie gruba Kachna, która w Krasawie była odpowiedzialna za kuchnie. – Ma chyba ze dwadzieścia lat. Ale prawda, że ładna. Przy owym Lutku wygląda niczym słonko nad bajorem.

– Przy panu Łukaszu – poprawiła pani Alena. Kachna ujęła się pod boki.

– Eee – obruszyła się. – Jaki tam on pan! Po prawdzie, to zwykły Lutek. Co to, niby nie pamiętam, jak spał w stajni i chudy był jak patyk? Sama mu przecież podsuwałam czasem coś, bo aż żal było patrzeć na takie biedactwo.

Kachna nie wyszła za mąż, więc miała czas napatrzeć się na wszystkich i o każdym mieć własne zdanie.

– Teraz Lutek jest jak, za przeproszeniem pani, dobrze odchowany wieprzek. Tłusty i nawet tak chrząka jakoś podobnie.

Biedna ta dziewczyna, bo choć sierota, to przecież jeszcze młoda, ładna i mogłaby znaleźć sobie kogo lepszego.

– Ale sama mówisz, że biedna – przypomniała Alena. – A biednej próżno szukać dobrego męża.

– E tam, żeby tylko o biedę chodziło – westchnęła Kachna głośno.

– Niewiasta to zupełnie co innego niż mężczyzna. Taki to może być brzydki, gruby i śliniący się, a żonę znajdzie. Żywot niewieści znacznie gorszy. Choćby i miała cokolwiek grosza odłożonego, jak wyglądu nie ma, przyjdzie jej samotnej życia dokonać.

Bo weźcie choćby mnie. Tyle lat już służę u was i sporo grosza odłożyłam, a przecież mało kto spojrzy na mnie. W czym jestem niby od innych gorsza? Powiadają, żem niegłupia, mam gdzie mieszkać, mam wyprawę od dawna gotową i własne pieniądze.

Ale co mi z tego, kiedym gruba, że żaden na mnie nie spojrzy nawet. Co dopiero mówić o kochaniu?

Alena zdziwiła się, bo nigdy jakoś nie myślała o tych sprawach w odniesieniu do służby. Rzadko przychodził ktoś, prosił o pomoc i radę. Żenili się, wychodziły za mąż, dziewki rodziły dzieci, tworzyły mniej lub bardziej zgodne stadła. Ale Alena nie sądziła, że ich także mogą dotykać te same sprawy, kłopoty i problemy, z jakimi oni mieli do czynienia. Po tej rannej rozmowie z mężem, kiedy okazał jej miłość i czułość, pełna była dobrych uczuć dla wszystkich wokoło i pomyślała sobie, że powinna coś zrobić dla Kachny, żeby i ta robotna, uczciwa dziewczyna znalazła kogoś, z kim mogłaby spędzić resztę życia.

Marzec 1394

– Będziesz miał ojca – powiedziała Marina do małego Dominika. – Dość tego wszystkiego i nikt ciebie więcej nie nazwie znajdą ani podrzutkiem. Będziesz miał ojca.

Dziecko patrzyło szeroko otwartymi oczami, nie dowierzając. – A gdzie jest mój ojciec?

– Mówiłam ci, że wyjechał bardzo daleko, kiedy byłeś jeszcze całkiem mały. Zapomniałeś?

– A czemu pojechał? – dopytywał się Dominik. – Czemu nie wraca? Ojciec Marcina i Mateusza też wyjeżdżał, ale przecież wrócił do nich. I ojciec waszej chrzestnej Dorotki też. A tylko mój nie wraca.

– Bóg stanowi o wszystkim – przypominała Marina. – Bóg stanowi i to Bóg każe rycerzom wracać, czasem dopiero po wielu latach.

A czasem każe im zostać na polu bitewnym. Bo nie ma większej chwały i zasługi przed Bogiem niż wówczas, kiedy chrześcijański rycerz padnie w walce przeciw poganom. Więc powinieneś radować się i być dumny z takiego ojca.

Dominik pobiegł do swoich zabaw, ale stale dopytywał się o ojca i koniecznie chciał poznać przynajmniej jego imię.

Uwierzył matce, bo był tylko dzieckiem, a po nauczce, którą pan Mikołaj dał służbie i swoim synom, nikt już więcej nie ośmielił się wspominać o niepewnym pochodzeniu Dominika.

Tylko dla Mariny rozmowy z synem stawały się coraz trudniejsze.

Kiedy chłopak był całkiem mały, zadowalał się byle czym, słowem lub bajką. Ale z czasem pytań było coraz więcej i okazywały się coraz bardziej szczegółowe.

– Będziesz miał ojca – powtarzała tylko Marina. – Któregoś dnia powróci, a wtedy wszyscy będą ci zazdrościli takiego wspaniałego rodzica.

Nie powiedziała synkowi, kiedy ma się to stać, bo sama nie wiedziała. Ale rozmyślała nad tym od dawna.

Pomysł rzucony niegdyś mimochodem coraz bardziej się jej podobał i wkrótce do tej myśli przywykła do tego stopnia, że uwierzyła w wymyśloną przez siebie historię.

– Będziesz miał ojca – mówiła Dominikowi. – Niedługo do niego pojadę i wrócę tu razem z nim.

– To powrócił już ze swoich dalekich wypraw? – dopytywał się Dominik.

– Właśnie miałam wiadomość, że powraca.

Dominik powtarzał matczyne obietnice wszystkim naokoło, a już najbardziej ciotecznym braciom, broniąc się przed ich uwagami.

Służba oczywiście też gadała o tym między sobą, tyle tylko że ostrożniej, nie w obecności chłopaka czyjego matki.

Niektórzy kręcili głowami, bo kto to słyszał nabijać dzieciakowi głowę podobnymi opowieściami. Że to rycerz, sławny, że w obcych krajach wojował, że cały świat zwiedził i tak dalej.

Dominik słuchał tych opowieści, powtarzanych po wielekroć, i zapamiętywał wszystko, a Marina musiała co jakiś czas dodawać nowe szczegóły do swoich historii, szukać nowych tłumaczeń i wyjaśnień, bo jakoś trzeba było uzasadnić, dlaczego ojciec nie przyjechał na wyznaczony tydzień, ani na następny, ani jeszcze kolejny.

Opowieści te i spodziewania znane były już w całej Dolinie i zaniepokoiły Hedwigę, która usłyszała je podczas któregoś pobytu u siostry.

– Czemu tumanisz głowę Dominikowi? – zapytała. – Kłamstwo ma krótkie nogi, na pewno się wyda.

– Bronię go przed przykrościami, jakich i twoi synowie nie szczędzą – odparła Marina.

Hedwiga przełknęła niesprawiedliwe oskarżenie, bo kochała Marinę i przywykła jej ustępować, żeby siostra nie doznała przykrości. Jej życie było przecież i tak dość trudne.

– Rozumiem – powiedziała teraz. – Ale nie pojmuję, co to znaczy, że mu przywieziesz ojca. W lesie chcesz go znaleźć i włożyć do koszyka, niby grzyb wypatrzony pod drzewem?

– Skąd wezmę, to wezmę – odpowiadała Marina z wielce tajemniczą miną. – Sama zobaczysz i jeszcze się zadziwisz.

Marina bardzo chciała dorównać młodszej siostrze. Hedwiga wyszła szczęśliwie za mąż, Hedwiga miała udane dzieci, Hedwidze wiodło się zawsze i wszędzie. A życie Mariny upływało najpierw przy boku ojca, potem przy boku nieczułego, brzydkiego męża, wreszcie samotnie, Marinę oszukiwano i wykorzystywano. Choć raz chciała zabłysnąć, pokazać, że coś umie, że i jej los coś dał, ofiarował, a owo coś jest wielkie i wspaniałe.

W stajniach Potoka nadal stały dwa woły, zasłużone woły Mariny, które niegdyś przepowiedziały jej pomyślność. Marina czekała, aż spełnią się inne wróżby. Bo skoro spełniła się jedna i druga przepowiednia, jak to że umrze pan Wilek, a ona zostanie majętną panią, muszą spełnić się także i inne. Wprawdzie czas płynął i niewiele się działo, ale kiedyś musi się to stać.

A ponieważ Marina tak bardzo pragnęła spełnienia wszystkich przepowiedni, do głowy jej nie przychodziło, że może być inaczej.

Marina z Potoka była wdową, ale nie za taką chciała uchodzić.

Nosiła rozpuszczone włosy albo zaplecione w warkocz, niczym niezamężne panny, i podobnie jak inne uczestniczyła w grach i wróżbach z dziewkami czeladnymi.

Wróżby te najczęściej wskazywały, że czekają Marinę dziwne i ciekawe wydarzenia, które przyniosą jej pomyślność i szczęście.

Nie zamierzała wcale pozostawać w domu, jak to bywało z wdowami, nie zamierzała iść do klasztoru. Raz, że miała pod opieką małego Dominika, dwa, że nigdy nie pomyślała, żeby zamykać się za kratą, zostawiając świat innym.

– Wróżby przecież nie kłamią – mówiła Marina do siebie.

Nie kłamały wówczas, gdy przepowiadały jej zmianę przed laty, dzięki czemu udało się jej wyrwać z Jastrzębie, więc i nie mogą mamić teraz, kiedy Marinie tak bardzo zależy, żeby znaleźć się w świecie barwnym i pogodnym.

Najważniejsza wróżba dotyczyła pana Jordana z Wojcieszowa.

Wszystko to zaczęło się jeszcze zimą, kiedy Marina z Potoka miała wróżebny sen.

Przyśnił się jej pan Jordan, ale w jakże wymowny sposób.

Stał, piękny i strojny, na progu swojego dworu w Wojcieszowie, uśmiechał się i gestem zapraszał Marinę, aby weszła do środka. A Marina szła ku niemu w kwietnym wianku na głowie, niby młodziutka dziewczyna.

Rano Marina obudziła się zalana łzami, nie wiedząc, czy są to łzy szczęścia, czy raczej żalu za tym, co mogło się zdarzyć, a nie zdarzyło.

Wtedy dano znać, że przyjechał posłaniec, który pilnie pragnie się z nią zobaczyć. Marina chciała odmówić, bo był wczesny ranek i nawet jeszcze nie zdążyła się całkowicie ubrać, ale wybiegła z izby natychmiast, gdy dowiedziała się, skąd przyjechał. Wiedziała! Wiedziała, że ten sen to znak dla niej!

Posłaniec przywiózł futrzaną narzutkę z popielic.

– Pan Jordan pragnie was prosić o wybaczenie, że inne zajęcia nie pozwoliły mu stawić się w sądzie i świadczyć w waszej sprawie.

Mój pan wysłał mnie do was z tym podarunkiem. I kazał powtórzyć, byście nosili na zdrowie. Sam chciał zajechać tutaj, ale dopadła go w drodze choroba i musiał wrócić do domu.

– Choroba? – zaniepokoiła się Marina, której serce biło przyspieszonym rytmem.

Posłaniec nie umiał jednak powiedzieć wiele więcej. Kazano mu odszukać panią Marinę, więc to zrobił, o innych zaś sprawach prawie nic nie wiedział.

Niewiele dodał, choć Marina poświęciła sporo czasu na rozpytywanie.

Powiedział tylko, że pan Jordan procesował się z wujem i podobno procesy te przebiegały dla niego korzystnie. Maciej z Rogowa złościł się, krzyczał i tupał nogami, bo sąd nakazał mu zwrócić część majętności należącej do siostrzeńca.

Marina cieszyła się w duchu z powodzenia Jordany ale i martwiła jednocześnie, bo im bardziej pan Maciej przegrywał z siostrzeńcem, tym bardziej chciał wygrać z nią.

Przekonawszy się o sprycie i bezwzględności pana Macieja, była skłonna nawet zapomnieć o napaści, jakiej się wobec niej dopuścił, byle tylko odstąpił od żądania zapłaty za połowę Jastrzębie, czego się uparcie domagał, wykorzystując fakt, że zapłaciła bez świadków. Zaparł się w żywe oczy, a jego bezczelność uderzała w osobę, którą Marina kochała najbardziej na świecie, w małego Dominika.

Posłaniec z Wojcieszowa wspominał też o zarazie. Fala dziwnych zgonów, od których nie było zmiłowania, znowu przeszła przez cały kraj. Nie tak silna wprawdzie, jak to bywało dawniej, ale padali od niej ludzie krzepcy nawet i zupełnie zdrowi. Choroba jednak w żaden sposób nie dotknęła pana Macieja, co Marina uważała za swego rodzaju niesprawiedliwość.

Gotowa była szkodzić panu Maciejowi wszelkimi sposobami, żeby tylko zabezpieczyć byt i przyszłość Dominika.

Niechęć do pana z Rogowa jeszcze bardziej zbliżała ją do pana Jordana.

Zaczęła więc od tego, że wyjawiła Dominikowi imię człowieka, którego miał uważać za swojego ojca i który wkrótce miał wrócić ze swojej długiej wyprawy.

– Jordan z Wojcieszowa – powiedziała Marina.

W obu sprawach podejmowała liczne działania i w obu z dnia na dzień, niemal z godziny na godzinę oczekiwała na wiadomości, które miały położyć kres jej udręce.

Najpewniejsze sposoby zdradziła Marinie pewna stara babka, która mieszkała daleko za Potokiem. W Dolinie były dwie takie, może trzy, wędrujące po lasach, z rzadka pokazujące się w pobliżu siedzib ludzkich, bo tam czekało je niebezpieczeństwo.

Trochę znachorki, trochę czarownice, świadczyły czasem tajemne posługi mieszkańcom.

Dzięki niej Marina poznała dziesiątki sztuczek i sposobów.

Idąc za otrzymanymi wskazówkami, uczyniła z wosku figurkę przedstawiającą człowieka, nazwała ją panem Maciejem i nakłuwała ją teraz igłami. Według zapewnień starej czarownicy prawdziwy pan Maciej powinien w tym samym czasie cierpieć męki w tych częściach ciała, które zostały nakłute. Wypowiadała przy tym straszliwe życzenia i przekleństwa, aż któregoś wieczoru wrzuciła figurkę do ognia. Zaraz potem prawdziwy pan Maciej powinien umrzeć w męczarniach.

Dominik miał siedem lat, Marina trzydzieści trzy.

Saga rodu z Lipowej 14

Wiedźma z Biskupic

Jarmark świętego Zygmunta

Wiosna 1394

Lutek z Dębowca długo musiał namawiać Roksanę, żeby pojechała z nim do Częstochowy. – Przecież sama mówiłaś, że brakuje ci szat i sukien, a teraz nie chcesz jechać ze mną? – pytał zdziwiony. – Wiem na pewno, że zjechało wielu kupców i wybór towarów jest bardzo duży. Pojedziemy i kupimy wszystko, czego tylko zapragniesz.

Szczęśliwie stać mnie, żeby zaspokoić wszelkie twoje zachcianki.

Roksana jednak nieco się krygowała. Siedziała na ławie, w skromnym stroju bez ozdób, z jasnymi włosami zaplecionymi w warkocz i dłońmi położonymi na kolanach.

– Jakże mi przyjmować podarunki? – pytała niepewnie. – Nie jesteś moim mężem ani nawet narzeczonym. Co ludzie powiedzą?

– Zapowiedzi przecież złożyłem i wkrótce wyjdą, więc jak najbardziej jesteś moją narzeczoną. Nie możemy czekać długo, bo w sobotę kupcy już wyjeżdżają i zostalibyśmy bez niczego.

Roksana nie była przekonana.

– Musisz jakoś wyglądać – tłumaczył Lutek. – Przecież wyprawiamy wesele, a nie pogrzeb i nie wypada, żebyś wystąpiła w jednej skromnej sukieneczce. Wprawdzie dla mnie jesteś najpiękniejsza nawet w worku, ale co by powiedzieli ludzie, gdybyś taka skromna była podczas ślubu? Dopiero by gadali.

– Ale ślub miał być skromny – przypomniała.

– I będzie skromny – zapewnił. – Trochę mnie dziwią twoje opory, ale zrobię wszystko, żeby cię zadowolić. Chcesz skromnego ślubu, taki będzie. Jednakże nie da się tego zrobić bez wesela. Trzeba sprosić gości, choćby tylko niektórych. Najważniejszych na pewno nie zabraknie. Już mówiłem z panią Aleną z Krasawy i obiecała przyjechać.

– Pani Alena? – Roksana była zaskoczona. – Na moim ślubie?

– Czemu się tak dziwisz? To co z tego, że ona szlachcianka i wielka pani, a ty sierota? Aleś dobrego, kniaziowskiego rodu, a szczęśliwie i ja nie jestem byle kto.

Roksana nie była jednak zachwycona.

– Nie wiem, czy będę umiała przyjąć godnie gości tak dostojnych – martwiła się. – Tobie mówię wszystko i ty dobrze wiesz, że nie miałam się gdzie nauczyć tego światowego wychowania. Ale jakże mi wystąpić przed nią? Na pewno zrobię coś nie tak i narażę ciebie na śmiech.

– O nic nie musisz się martwić – Lutek całował dłonie narzeczonej i pieszczotliwie głaskał ją po głowie. – O nic, zapewniam cię. Bo o wszystkim sam już pomyślałem. Pani Anna weźmie na siebie wszelkie przygotowania i zrobi to bardzo chętnie.

Pani Anna ze Staropola, u której czasowo mieszkała Lutkowa narzeczona, z przedstawionej propozycji była więcej niż zadowolona. Jako samotna wdowa nie miała wielu rozrywek, więc możliwość pokierowania przygotowaniami do ślubu i wesela była dla niej wielce pożądaną odmianą.

Roksana dała się w końcu przekonać i wkrótce pojechali oboje z Lutkiem na jarmark do Częstochowy.

W mieście Lutek z Dębowca nie skąpił pieniędzy.

– Co tylko powiesz – zapewniał Roksanę. – Co tylko powiesz, kupimy natychmiast. I o nic się nie martw. Ty tylko wybieraj, czego potrzebujesz. Mnie zostaw targowanie się o zapłatę. Przysięgam, że kupię wszystko, o czym tylko zamarzysz albo co uznasz za potrzebne. Na niczym nie będziemy oszczędzać, skoro ma to służyć naszemu wspólnemu szczęściu.

– Ale to chyba tak nie wypada – broniła się słabo. Mieli już kupione dwie suknie, płaszcz i wiele drobnych rzeczy potrzebnych niewieście, która wychodzi za mąż. Szczegółami zajmowała się służebna pani Anny ze Staropola, niejaka Czunka, surowa, spokojna, opanowana.

– Panna młoda musi mieć wyprawę – powiedziała, kiedy zlecono jej przeprowadzenie stosownych zakupów. – Skoro pani Roksana jest sierotą, wiadomo, że niemal wszystkiego jej brakuje, bo rodzice nie mogli zadbać o wyprawę. A pewnie i we dworze wdowca trzeba odnowić a to pościel, a to zastawę, więc lepiej od razu powiedzcie, ile możemy z panią wydać i czy starczy wam pieniędzy.

– Nie ma obawy – uśmiechał się Lutek tajemniczo. – Starczy na wszystko. Nie pierwszy raz się żenię, ale daj Bóg, ostatni. Więc nie zamierzam na nic żałować.

– To i bardzo dobrze – przytaknęła Czunka z uznaniem.

Było wprawdzie w skrzyniach Dębowca trochę rzeczy po pierwszej żonie Lutka, ale mało co nadawało się dla pani Roksany, która była młoda i szczuplutka. Czunka z panią Anną od dwóch tygodni nie robiły nic więcej jak tylko spis wszystkich potrzeb i teraz na jarmarku służebna chodziła od straganu do straganu, jakby tę listę miała w ręku i wedle niej dokonywała zakupów.

Towarzyszący pachołek co i raz biegał do brodu na Warcie, gdzie stał wóz Lutka, i odnosił tam zakupione przedmioty: pasy, buty, czepki, rękawiczki, narzuty, chusty, czapki, ręczniki, prześcieradła, statki kuchenne.

Oczy Roksany uśmiechały się do tylu pięknych przedmiotów, ale skromność i chęć zaoszczędzenia nie pozwalały jej w pełni wykorzystać wszystkich możliwości. Lutek, który to zauważył, musiał ją wprost namawiać na zakup a to zausznic, a to naszyjnika z czerwonych korali.

– Kiedy indziej będziemy oszczędzali – powtarzał. – Teraz kupmy wszystko, czego potrzebujemy.

Oszczędny zazwyczaj Lutek, którą to cechę dobrze znali jego domownicy, wydał tego dnia mnóstwo pieniędzy, bo Czunka, wykorzystując okazję, kupiła też kilka przedmiotów jej zdaniem w domu zupełnie niezbędnych, o których on sam nie pamiętał.

Wóz już był wyładowany, a Lutek z Roksaną nadal krążyli po jarmarku. Narzeczona zostawiła go przy kramach z wyrobami skórzanymi, gdzie targował pasy i uprzęż, i poszła do kramów sukiennych.

Bo rzeczywiście było w czym wybierać. Samodziały, sukno z Anglii i cieńsze, flamandzkie. Kupcy z Krakowa, Poznania, Niemiec, kupcy ze Lwowa i z najdalszych krajów, zachwalający lekkie i kolorowe jedwabie oraz muśliny, nie brakowało nawet adamaszku i złotogłowia.

Właśnie mijała kolejny kram jedwabny, gdy ktoś zastąpił jej drogę, hałaśliwie namawiając do obejrzenia towaru, dotknięcia i przymierzenia. Był to stary brodaty kupiec w spiczastej czapce i luźnej szacie. Uśmiechając się uprzejmie, odezwał się do niej po rusku, a potem mieszaniną polskiego i kilku innych języków, znaną wszystkim kupcom jak świat szeroki.

– Od razu widać, żeście wielka pani i docenicie mój towar, bo próżno by szukać takiego gdzie indziej – zachwalał i siłą prawie ciągnął do kramu z wyłożonymi belami tkanin. – Tylko dotknijcie, tylko dotknijcie, a napatrzeć się nie będziecie mogli.

Roksana pokiwała głową, pomiętosiła próbki tkanin i chciała odejść, ale kupiec zabiegł jej drogę.

– Pani, nie odchodźcie. Po starej znajomości poświęćcie mi chwilę uwagi, a nie pożałujecie interesu.

Chytre oczka kupca strzelały wokoło, a szczerbate usta uśmiechały się przymilnie.

– Jak to miło spotkać znajomą osobę – zachwycał się. – Pamiętacie mnie może. Przecież kupowaliście u mnie jedwab. I co, bardzo byliście z tego towaru zadowolona? Jestem tego pewny jak niczego na świecie. Bo nie ma lepszego towaru z Bizancjum jak w składach kupca Almaryka.

– Pomyliliście mnie – speszyła się Roksana. – Nie kupowałam u was, bo was przecież nie znam.

– O, taka wielka pani może nie pamiętać kupca. Ale kupiec pamięta. Bo kupiec zawsze pamięta swoich dobrych klientów. Temu i ja was pamiętam. Na pewno kupowaliście u mnie muślin zielony. Było to chyba we Lwowie albo może...

– Wybaczcie – przerwała Roksana. – Nigdy we Lwowie nie byłam.

– Nie? Oj, to dziwna sprawa. Mam dobrą pamięć do twarzy. Zapewniam was, że dobrze pamiętam i twarze, i moje towary. Może rzeczywiście w innym to było miejscu, zaraz to sobie przypomnę. Bo wiecie, miejsca mogę nie pamiętać, ale na pewno pamiętam towar.

Wasza twarz jest mi ani chybi znajoma... Kupiliście zielony muślin i jeszcze wam pokazałem innego kupca z Arabii, co to miał i lekarstwa, i farby do włosów, i różności takie inne...

– Pomyliliście się. Nigdy nie byłam we Lwowie, ani też gdzie indziej.

Roksana uwolniła się od jego ręki i odeszła szybko. Kupiec pokręcił głową zdumiony.

– Pamiętam na pewno – powiedział do siebie. – Na pewno. Była może inaczej ubrana, ale nie mógłbym się tak przecież pomylić, bo to było najdalej rok czy dwa temu...

Odwrócił się do swojego kramu i zawołał do pomocnika.

– Widziałeś tę niewiastę? Taką jasnowłosą. Mówi, że mnie nie pamięta, a przecież chyba nie mogłem się pomylić. Znam swoich klientów.

– Mogliście – znad materii wysunął głowę młodszy kupiec. – Ludzi dziś tyle co rzadko kiedy. Mało to podobnych?

– Może i są podobni – zgodził się kupiec. – Ale trudno nie zapamiętać pięknej niewiasty.

Pamiętam na pewno. Tylko nie jestem pewny, gdzie to było. Zdaje mi się, że we Lwowie, ale powiada, że nigdy tam nie była. Może więc i gdzie indziej. Ale ją pamiętam. Nie mogłem się pomylić. Sztukę muślinu kupiła. Zielonego, jasnozielonego i zapłaciła całkiem ładną sumkę...

– Może się jednak pomyliliście – powiedział syn kupca.

– Mogłem się pomylić, czemu nie – zgodził się niespodziewanie kupiec. – Oczy już nie te, co przed laty. Ale żebym się aż tak pomylił? Oj, ciężko będzie dalej prowadzić interesy...

Młodszy kupiec uśmiechnął się.

– Dawno już obiecaliście pozwolić mi samemu jeździć z towarem – przypomniał. – Może właśnie nadszedł czas, żebym przejął interes.

Starosta Jeno z Krasawy odpoczywał ze swoimi ludźmi nad strumieniem koło Zalesie kiedy nadbiegł giermek Oset, zadyszany, z daleka machając ręką.

– Jest! – powiadomił przejęty. – Znaleźliśmy go. Pan Jeno skinął na swoich ludzi, aby przerwali odpoczynek i zbliżyli się dla wysłuchania nowin.

– Gdzie? – zapytał.

– Ukrył się w jaskini Niedźwiedziej. Ale stamtąd nie ma wyjścia. Kmiecie pilnują i czekają na wasze przybycie.

Pan Jeno skinął na swoich ludzi.

– Ruszamy!

Kilkuosobowy oddział jeźdźców od razu poderwał się do galopu. Szybko przejechali pola, potem trochę czasu im zeszło na przedzieranie się przez las na wzgórzach, ale wkrótce znaleźli się na miejscu.

Kilkunastu chłopów uzbrojonych w widły, pałki i kosy stało w kupie, żywo gestykulując i głośnymi okrzykami dodając sobie odwagi. Na widok nadjeżdżającego starosty, zerwali z głów słomkowe kapelusze, zadowoleni, że ich służba kończy się już teraz.

– Nie wychodził! – zapewnił jeden. – Na pewno nie wychodził!

Pan Jeno zsiadł z konia i polecił swoim, żeby zrobili to samo. Chłopi tymczasem jeden przez drugiego opowiadali, co się stało. Aż musiał ich uciszać i wskazać palcem tego, który miał opowiedzieć wszystko w imieniu pozostałych.

– Kazali nam ścigać przestępcę, tedy my wyszli wedle rozkazania, z czym tam kto miał. I tak my jego zapędzili na pagórek, a on do jaskini pobiegł, szlachetny panie. Stoim tu już długo dosyć i pilnujem, żeby nie wychodził. Trochę się balim, że może ma tam jaką broń ukrytą, i zaraz z nią na nas wyjdzie, ale dziękować Bogu nic takiego się nie stało.

– Dobrze widziałeś? – zapytał pan Jeno. – Nie miał przy sobie broni?

– Wszyscy widzieliśmy, a już ja szczególnie, bo wprost koło mnie przeszedł. Nie miał nijakiej broni, to pewne. Ale powiadam, szlachetny panie, że może tam ma jaką ukrytą w jaskini, więc jakby wyskoczył...

Pan Jeno odwrócił się do Osta.

– Myślisz, że jest nieuzbrojony?

– To możliwe – zgodził się Oset. – Dwa dni go ścigamy, mógł zgubić, jeśli miał jakie żelazo, albo i wyrzucić. Myślę, że jest głodny i zmęczony. Schował się i chce przeczekać.

– Duża to jaskinia?

– Dokładnie nikt tego nie wie – zmieszał się Oset. – Różnie o niej mówią. Zapewniają tylko zgodnie, że nie ma z niej innego wyjścia, więc pan Gotard tak czy inaczej wyjść musi tędy, bo innej drogi nie ma. Wystarczy poczekać.

– Poczekać? – zastanowił się pan Jeno. – A jeśli ma tam ukryte jakie zapasy, ile czekać nam wypadnie? Tydzień, miesiąc, rok może.

– Ale nikt się nie odważy wejść do środka – bronił się Oset. – Bo jeśli nawet broni nie ma, przyczai się w ciemności i w łeb kamieniem walnie, nie patrząc, czy to ja, chłop, czy wy, za przeproszeniem, też.

– Ale rok czy nawet tylko pół czekać przecież nie możemy. Niechaj chłopi wracają do roboty. Każ im tylko nazbierać suchych liści i trawy, zanim odejdą.

– Dymem go chcecie wykurzyć? – zapytał Oset domyślnie.

– Nie ja. Ty go wykurzysz.

Zaraz też zgromadzono kopiatą stertę trawy i liści, poczym chłopi pobiegli do siebie, najodważniejsi tylko zostali w niewielkiej odległości, żeby widzieć to wszystko, co się wydarzy.

Skrzesano ognia, a kiedy już zapłonął, Oset kazał dokładać zielonych gałązek i pilnować, żeby dymu było jak najwięcej.

Długo nie musieli czekać.

Ścigany wypełznął z jaskini, czołgając się jak najbliżej ziemi, gdzie dym był najmniejszy.

Pan Gotard z Brzezin, poobdzierany, zakrwawiony, zanosił się od kaszlu. Był zupełnie bezbronny i nie musieli się spieszyć, żeby go pochwycić, założyć więzy na rękach i nogach. Potem założyli mu też pętlę na szyję, a koniec sznura jeden z żołnierzy uwiązał do siodła.

Zaraz też ruszyli z powrotem do Holsztyna, prowadząc przestępcę za koniem. Na zamku więźnia zamknięto w podziemnej izbie, gdzie miał czekać na przybycie starosty.

Rzucał się ze wszystkich sił, krzyczał i złorzeczył, a kiedy tylko zamknięto żelazną kratę, bił pięściami i tupał.

Gdy przyjechał pan Jeno, powiadomiony o schwytaniu przestępcy, Oset wydawał się zdziwiony zachowaniem więźnia.

– Pokrwawił się – powiedział do starosty. – Bije głową o ścianę i krzyczy, że jest niewinny.

Musiałem go związać i wziąć na łańcuch, bo pewnie by się zabił.

Dopiero po jakimś czasie Gotarda można było wreszcie przywieść na przesłuchanie.

Uspokoił się, piwo wywietrzało mu z głowy, a może opadł już z sił, bo przez dwa dni nie dawali mu nic do jedzenia.

Przynoszone posiłki wyrzucał, więc strażnik zrezygnował z tej fatygi i nie przychodził z miską nawet i wówczas, gdy Gotard domagał się strawy.

Przyprowadzili go żołnierze, we czterech, na dziedziniec, a koniec sznura okręcili wokół słupa, gdzie zwykle wiązano konie. Był zarośnięty, miał pokrwawione czoło, dzikim wzrokiem rzucał dookoła. Kiedy zobaczył starostę, jakby się nagle uspokoił.

– Sprawiedliwości! – zawołał. – Sprawiedliwości, panie starosto. Za co mnie tak traktujecie, więzicie i trzymacie w łańcuchach niby jakiego psa?

Pan Jeno zbliżył się, ale tylko na taką odległość, która zapewniała mu bezpieczeństwo przed niespodziewanym atakiem.

– Gotardzie z Brzezin – powiedział surowo. – Zostaniesz w łańcuchach, póki się nie przekonam, że jesteś człowiekiem, a nie dzikim zwierzęciem, gotowym używać pięści i gryźć wszystkich.

– Krzywda! – wołał tamten. – Krzywda mnie spotkała!

– Zamilcz! – rozkazał starosta. – Albo zastosujesz się do moich rozkazów, albo znowu cię każę zamknąć w lochu.

Ten uspokoił się i tylko ponurym wzrokiem toczył wokoło.

– Gotardzie z Brzezin – zapytał pan Jeno. – Czy piwo wywietrzało ci z głowy na tyle, żebyś rozumiał, co do ciebie mówią?

– Nie jestem pijany, na Boga! – krzyknął siedzący i próbował zerwać się z ziemi, ale długość łańcucha nie pozwoliła mu na powstanie.

– Nie jestem pijany – powtórzył spokojniej. – Uwolnijcie mnie z więzów, bo przecież nie jestem psem.

– Najpierw odpowiesz na pytania – zarządził starosta. – Czy pamiętasz, co wydarzyło się w sobotę?

– Pamiętam – odpowiedział Gotard. – Wszystko pamiętam. Byłem na jarmarku, potem w gospodzie.

– Co jeszcze?

– Jeszcze? Nic więcej nie pamiętam.

Jeno odwrócił się i skinął ręką na Osta, aby mu podał sztylet. Giermek podszedł i wręczył broń staroście. Ten ujął sztylet za ostrze i pokazał go siedzącemu. Było to cienkie, bardzo giętkie ostrze, a rękojeść kończyła się oprawnym w żelazną ramkę czarnym kamieniem.

– Czy to twój sztylet? – zapytał starosta. Gotard wytrzeszczył oczy ze zdumienia.

– Czy to mój sztylet? – zapytał, szeroko otwierając oczy. – Nie wiem, czemu tak mnie traktujecie, panie starosto. To jawne kpiny.

– Pytałem, czy to twój sztylet – powtórzył Jeno.

– Nie ma takiego drugiego – odpowiedział Gotard. – Sami wiecie o tym najlepiej, bo przecież od was go niegdyś otrzymałem.

Jeno westchnął i zwrócił się do pisarza.

– Słyszałeś? Tedy zaświadczysz, że pan Gotard rozpoznał sztylet jako swój.

– Słyszałem – potwierdził pisarz. – I zaświadczę, że pan Gotard rozpoznał sztylet jako swój.

Gotard sprawiał wrażenie człowieka, który zupełnie nie wie, ku czemu zmierzają te pytania.

– Oczywiście, że mój – powtórzył. – Każdy zna mój sztylet. I każdy wie, od kogo go otrzymałem.

Pan Jeno zmarszczył brwi.

– Gotardzie z Brzezin – zapytał. – Czy przyznajesz się do zabójstwa kupca Almaryka?

Więzień wytrzeszczył oczy zdumiony.

– Co takiego? – wykrzyknął. – Może nie jestem taki bardzo bystry, jak niektórzy, ale nie na tyle głupi, żeby nie poznać, że dworujecie sobie ze mnie. Nie wiem tylko, po co takie żarty.

– Więc się nie przyznajesz?

– Przyznać się? Mogę się przyznać. Nie wiem tylko, do czego.

– Do zabójstwa kupca Almaryka – powtórzył starosta cierpliwie.

Gotard długą chwilę przyglądał się zasępionej twarzy pana Jeno, w której nie dojrzał jednak ochoty do żartów i śmiechu. Dopiero po jakimś czasie zrozumiał, że pytanie zostało zadane poważnie.

– Wybaczcie, panie starosto – powiedział cicho. – Jeśli to jest jaka gra, to nie chcę już w niej brać udziału. Nikogo nie zabiłem. Przecież mnie dobrze znacie. Bywałem we dworze waszym i w domu waszego syna. Jestem waszym sąsiadem i waszym sojusznikiem w rozmaitych sprawach...

– Więc się przyznajesz czy zaprzeczasz?

– Oczywiście, że zaprzeczam. Zaprzeczam. Na wszystko zaprzeczam! Nie znam żadnego kupca Almaryka. Na Boga, panie starosto! Co to znaczy?

Pan Jeno uznał, że Gotard z Brzezin z powodu pijaństwa nie pamięta tego, w czym brał udział i co zrobił. Postanowił więc przypomnieć mu wszystko.

– Nie wiem, jaki spór stanął między tobą, Gotardzie, a owym cudzoziemskim kupcem i na razie nie muszę tego wiedzieć. Ale prawda jest taka, że w sobotę znaleziono go z twoim sztyletem w piersi. Dlatego pytam ciebie, czy to ty go zabiłeś?

– Ja? Nikogo nie zabiłem! – upierał się Gotard. – Ani kupca ani nikogo innego. Owszem, wypiliśmy nieco w zajeździe U Brodu i pamiętam, że trochę tam nawet pohałasowaliśmy, jak to bywa przy takiej okazji. Ale pamiętam, że płaciłem za szkody.

– A potem?

– Co potem?

– Co było potem? Kto był z tobą w gospodzie i dokąd udałeś się po wyjściu z zajazdu?

Gotard zaniepokoił się pytaniami.

– Potem? Nie pamiętam, co potem. Ale na pewno nikogo nie zabiłem.

– Wiesz o tym, chociaż nie pamiętasz?

Kupca Almaryka znaleziono martwego w niedzielę rano w drewnianej budzie koło zajazdu U Brodu, wynajmowanej przez kupców sukiennych na czas jarmarku. Prawdopodobnie spał, kiedy ktoś wbił mu sztylet w piersi, mierząc prosto w serce. Gdy wezwano na miejsce starostę, ten od razu powiedział, że zbrodni dokonano wiele godzin wcześniej.

Syn kupca płakał i głośno domagał się ukarania zbrodniarza. Bo że była to zbrodnia, nie ulegało wątpliwości. Zabójca chciał chyba okraść śpiącego i gdy przeszukiwał jego szaty, leżące obok posłania, może obudził ofiarę, a może poruszyła się ona we śnie.

– Nie wiadomo, czy kupiec rozpoznał złodzieja, ale ten najwyraźniej przestraszył się, że może zostać odkryty – powiedział pan Jeno.

Sztylet, którym zadano śmiertelny cios, rozpoznano od razu. I Oset, i starosta Jeno, i kilku innych ludzi nie mieli wątpliwości, do kogo należy. Było to cienkie i bardzo mocne ostrze, które niegdyś pan Jeno podarował panu Gotardowi z Brzezin. Miało wąską, owiniętą skórzanym paskiem rękojeść, a ta była zakończona czarnym kamieniem.

– To sztylet Gotarda – powiedział od razu Oset.

Rozpytano zaraz ludzi z zajazdu i okazało się, że pan z Brzezin był tu poprzedniego dnia, pił i warcholił się. Ktoś pamiętał nawet, że przemówił się z kupcem o kolejność, w jakiej służba zajazdu miała obrządzić konie. Tego dnia było wielu gości w zajeździe, panował wielki harmider, tłok i ścisk, a w takich okolicznościach łatwo dochodzi do zwady.

Pan Jeno kazał wezwać Gotarda, żeby się z nim rozmówić, ale okazało się, że ten wcześnie rano wyszedł z gospody i pognał nie wiadomo gdzie. Mogło to oznaczać, że uciekł przed odpowiedzialnością, bo główszczyzna za zabicie kupca wynosiła trzydzieści grzywien, a wszyscy wiedzieli, że pan Gotard jak zwykle nie ma pieniędzy i konieczność zapłacenia takiej kary to dla niego ruina.

Pan Jeno dziwił się wprawdzie, że Gotard miałby dopuścić się kradzieży i zbrodni, ale był zobowiązany go o to zapytać. Tymczasem podejrzany umknął z zajazdu i to bardzo spiesznie. Nie był zupełnie trzeźwy, bo wziął ze stajni cudzego konia. Oset w kilkoro ludzi ganiał cały dzień po okolicy, szukając zbiega, który najwyraźniej unikał rozmowy ze starostą. W mieście kupcy podnieśli gwałt, domagając się ścigania zbrodniarza, pan Jeno nakazał natychmiastowe poszukiwania, wedle starego prawa wzywając do pościgu mieszkańców kolejnych wsi, gdzie mógł się pojawić uciekinier.

Wieczorem natrafiono na niego w okolicach jaskini Niedźwiedziej, skąd Oset wykurzył zbiega dymem.

Teraz Gotard nie zaprzeczał, zasłaniając się niepamięcią i tym, że był pijany. Kupcy odgrażali się, że nie puszczą płazem tak haniebnego czynu, i gardłowali, że poskarżą się królowi. Uradzili też czekać na monarchę, którego spodziewano się lada dzień w drodze powrotnej z Wielkopolski do Krakowa.

Jarmarki zawsze były okazją do bójek, zwady i kłótni, bo zjeżdżali się ludzie z dalekich nawet okolic, szynkarze mieli dobry utarg, piwo lało się strumieniami, więc łatwo byle głupstwo stawało się przyczyną nawet poważniejszych spraw. Nie brakowało też z takich okazji rozmaitych włóczęgów, żebraków i złodziei, liczących na łatwy zarobek.

Rzezimieszków złapano kilku i od razu wymierzono im karę na rynku, chłoszcząc po nagich plecach. W czasie wykonywania kary inni odcinali sakiewki gapiom.

Ale zabójstwo kupca było przestępstwem poważnym, złamaniem miru, który wspierający handel król dawał wszystkim kupcom i sprawca nie mógł liczyć na monarsze pobłażanie.

Na pobłażanie nie mógł też liczyć starosta, jeśliby nie schwytał zabójcy, zwłaszcza gdy jego osoba jest wiadoma. Pan Jeno kazał więc Gotarda z Brzezin zamknąć w wieży, gdzie miał czekać na sąd i wyrok.

Tymczasem pan Gotard otrzeźwiał już zupełnie i trzeciego dnia siedzenia w lochu poprosił o widzenie z panem starostą.

– Nic nie pamiętam – mówił z przejęciem. – Jak to możliwe, że nic nie pamiętam?

Targał kudłate włosy na głowie i w kółko powtarzał swoje pytanie.

– Co się stało, nie odstanie – odpowiedział starosta. – Tak czy inaczej, trzeba za to zapłacić.

Prawo jest prawem, nawet jeśli nie pamiętasz, jakiego czynu się dopuściłeś. Będzie sąd i będzie kara, nie ma rady.

– Ale nie mam pieniędzy – biadolił pan Gotard. – Jakże zapłacę główszczyznę, skoro nie mam miedziaka przy duszy?

– Masz Brzeziny – przypomniał pan Jeno. – Zastawisz i zapłacisz.

– Zastawić Brzeziny? Ojcowiznę? A jak to spłacę? Jeno wzruszył ramionami.

– Nie wiem. Trzeba było się pilnować.

Gotard rozpłakał się rzewnymi łzami, chcąc skruszyć nimi starostę.

– Ojcowiznę! – biadolił. – Będę musiał zastawić ojcowiznę!

Gotardem targały wyrzuty sumienia. Nawet nie to, że zabił kupca, bo tak nieraz bywało na jarmarkach czy w kłótni. Bardziej bolało go, że jest posądzony o kradzież, co zupełnie nie przystawało człowiekowi jego stanu.

– Hańba na mnie na wieki! – mówił z płaczem. – Wstyd i hańba! Jak mogłem upić się do tego stopnia, żeby zupełnie nie pamiętać, co robiłem? Zostałem złodziejem! I w dodatku nie wiem, gdzie mam te pieniądze. Może starczyłoby na główszczyznę!

Pan Jeno tknięty nagłym przeczuciem, gestem ręki dał znać, że jeszcze chce o coś zapytać.

– Syn kupca twierdzi, że w sakiewce było sporo gotówki – powiedział. – Gdzie schowałeś sakiewkę?

Gotard wydął wargi. – Przecież mówię, że nic nie pamiętam – powtórzył swoje. – I dlatego nic z tego nie mogę pojąć. Bo jeśli okradłem kupca, to powinienem mieć pieniądze. A ich nie mam.

– Byłeś pijany, dałeś komu albo ktoś ci ukradł. Pan Gotard pokiwał głową. – Mogło tak być – przyznał po chwili. – Zasnąłem przecież przy stole. Ktoś mnie może okradł, kiedy spałem.

– Wyszedłeś z izby i zasnąłeś, tak?

– Chyba tak. Sami przecież mówicie, że inaczej być nie mogło. Ale nadal nie rozumiem, panie starosto, jak to jest, że nic a nic nie pamiętam. I wstyd mi przed wami, boście obdarzali mnie przyjaźnią, a zostałem złodziejem...

I w wielkiej desperacji Gotard z Brzezin chwytał garściami ziemię i posypywał swoją kudłatą głowę.

– Hańba na mnie na wieki!

Sprawa wydawała się jasna. Byli świadkowie, którzy widzieli, jak Gotard przemawiał się z kupcem Almarykiem. Był sztylet, który należał do rycerza, a którym zabito kupca. I była ucieczka podejrzanego, w obawie przed sprawiedliwością.

Ale pan Jeno ciągle miał pewne wątpliwości. Znał Gotarda, wiedział, że jest porywczy, a po pijanemu nawet groźny. Co innego jednak zabić człowieka w walce lub w gniewie, a co innego zakraść się w nocy i zakłuć śpiącego. Takie zachowanie zupełnie mu nie pasowało do pana Gotarda.

– Tylko patrzeć króla w Dolinie – powiedział pocieszająco. – Może będzie okazja, żebyś mu padł do nóg i prosił o zmiłowanie. Na razie, żeby do jakiej burdy z kupcami nie doszło, zostaniesz na pod kluczem.

Ścieżki sprawiedliwości

Maj 1394

Naprzód szedł zbrojny oddział, potem duża grupa urzędników i służby, których zadaniem było obwieszczać przyjazd monarchów i przygotować wszystko na ich przyjęcie – wyznaczyć kwatery, przygotować posiłki i posłania, odebrać petycje, wysłuchać próśb.

Potem dopiero nadjechała królewska para, otoczona wielką gromadą rycerzy i giermków, wojewodów i kasztelanów, dworzan i biskupów, prałatów i księży, paziów i dam dworu, a przy tych tłoczyła się jeszcze ich własna zbrojna czeladź i służba płci obojga.

Na koniec szły wozy, eskortowane przez żołnierzy, tam wieziono namioty, stoły, tkaniny i sprzęty kuchenne, stroje i co cięższe fragmenty pancerzy.

Wszędzie witano ich uroczyście i z wielką radością, naprzeciw wychodziły pochody rycerstwa, cechy kupieckie i zwykły lud, wiwatowano na cześć, składano dary i hołdy. Podziwiano piękną królową i z nieskrywaną ciekawością patrzono na nowego króla, groźnego niegdyś przeciwnika, dzikiego człowieka, co jeszcze niedawno był zaciekłym poganinem.

Król Jagiełło był szczodry, przyjaźnie kiwał dłonią napotkanym ludziom, nawet jeśli byli podłego stanu, szlachetnych obdarzał łaskami, a w Lelowie na rynku sypnął w tłum biedoty miedziakami, wywołując radosne wycie wszelakiej zbieraniny, zgromadzonej, żeby obejrzeć orszak.

Na spotkanie z monarchami wybrali się wszyscy chyba mieszkańcy Zrębie, nawet starzy i schorowani, co to wyszli już rano w nadziei znalezienia dobrego miejsce na pagórku nad drogą, skąd będą mogli obejrzeć przejazd całego orszaku.

Poszli i Rogal z Koźlikiem, zagrodnicy ze Zrębie, starsi już, obaj zmęczeni życiem, bo obaj samotni z biedy i od niedawnej zarazy. Założyli swoje codzienne lniane koszule i lniane portki, a tylko kapelusze ze słomy przyozdobili kwiatami.

Rogal utykał, więc Koźlik szedł nieco z przodu, co i raz popędzając sąsiada.

– Już słychać konie – ponaglał. – Pospiesz się wreszcie! Wyraźnie słychać, jak przejeżdżają.

Całe szczęście, że droga wiodła niedaleko ich poletek, bo razie spóźniliby się niechybnie.

Koźlik pierwszy minął lasek, za którym była jego rola, a zaraz obok droga. Minął i zamarł.

Przez pole, na skrót, po wybujałym już życie pędziła gromada konnych.

Koźlik stał i patrzył, jak tratują jego pracę i wysiłek, jak w jednej chwili pozbawiają go ziarna na jesień i zimę i jak go skazują na śmierć głodową, i nic nie mógł zrobić.

Tylko stał i patrzył. Jeszcze zanim się rozpłakał, jeźdźcy opuścili jego pole i pomknęli przed siebie, nie oglądając się i pewnie nie zdając sobie nawet sprawy, że zostawiają za sobą ich obu. Rogala i Koźlika, stojących z opuszczonymi rękami, z poszarzałymi twarzami, po których spływały łzy.

Płakali obaj, bo i Rogal dołączył już do sąsiada, zobaczył, co się stało i zrozumiał, co to dla nich obu oznacza. A oznaczało brak chleba dla nich samych i dla kilkorga dzieciaków, co się zostały w chałupach.

Kiedy zaś stali tak i płakali, drogą nadciągnął królewski orszak, barwny, strojny, hałaśliwy i piękny. A oni nie widzieli tej barwy ani tego piękna, bo mieli przed oczyma tylko głodne twarze swoich dzieciaków i czuli ból kiszek skręcających się z głodu. Ktoś zatrzymał się tuż obok, ktoś o coś zapytał, ale od łez nie widzieli, kto, a z żalu nie mogli odpowiedzieć. Pokazywali tylko, bez słów, na swoje pola rozjechane licznymi końmi, pokazywali je wielokrotnie, choć każdy od razu mógł się domyśleć, jaka jest przyczyna ich żalu.

Tymczasem król Jagiełło gestem przywołał kanclerza Zaklikę.

– Zapłać im – polecił. – To najwyraźniej biedni chłopi, którym nasi ludzie stratowali pola.

Kanclerz posłusznie sięgnął do sakiewki, choć w duchu był przerażony tym, jak monarcha sypie groszem na lewo i prawo.

– Ile, miłościwy panie?

Król wzruszył ramionami. Ale jego oczy napotkały chłodne spojrzenie pani Jadwigi, więc dodał natychmiast:

– Ile się należy, kanclerzu. Żeby byli zadowoleni. Zaklika wyjął z sakiewki garść monet i nawet ich nie licząc, rzucił chłopom pod nogi.

– Bierzcie – powiedział wyniośle. – Miłościwy król wam osobiście płaci.

Jagiełło popatrzył na królową, jakby u niej właśnie szukał uznania. Pani Jadwiga uśmiechnęła się smutno.

– A kto im łzy powróci? – zapytała.

W Krasawie para królewska zajęła paradną izbę, innych dostojników umieszczono po sąsiedzku i w izbach czeladnych, wystawiono namioty na dziedzińcu i dalej aż po skraj pól. Miejscową czeladź, niepotrzebną do obsługi gości, odesłano do dalszych wiosek, bo nawet najbliższe kmiece chaty zostały zajęte przez dworzan i rycerzy.

Cały dzień para królewska, siedząc przed dworem, przyjmowała hołdy, podarunki, starając się zamienić słowo z każdym, kto zbliżał się do wyściełanej ławy z rozciągniętym nad nią baldachimem.

Monarchów spodziewano się od dawna, a wiadomość o ich przyjeździe rozeszła się szybko po całej Dolinie i z odległych nawet okolic przybywali ludzie różnych stanów, żeby pokłonić się pomazańcom, złożyć swoje uszanowanie i prośby lub tylko zobaczyć panią Jadwigę i dotknąć jej szaty.

Tylko pani Roksana wymawiała się od spotkania z królową, choć Lutek z Dębowca prosił i zaklinał na wszystko. – Miłościwa pani gotowa się pogniewać – tłumaczył. – A i pani Alena będzie niezadowolona. Bo to najpierw ją przekonywałem i prosiłem, żeby zechciała przedstawić mnie i ciebie miłościwej pani, a teraz nie pojedziemy.

– Nie czuję się zdrowa – skarżyła się Roksana. – I jakże mi pokazać się pani królowej w takim stanie?

Poczekajmy, będzie przecież pewnie jeszcze jaka sposobność...

– Sposobność? Po co za sposobnością gonić, jeśli sama przyszła do Doliny?

Ale musiał się zgodzić. Przecież nie będzie narzeczonej pędził do dworu w Krasawie siłą.

Właściwie to nawet był trochę zadowolony. Podobało mu się, że narzeczona jest taka spokojna i taka skromna. Gdzie dziś szukać równie oddanej, posłusznej i roztropnej niewiasty? Był po prostu szczęściarzem.

Dopiero późnym wieczorem dwór królowej i ona sama udali się do Lipowej, gdzie Hedwiga przygotowała godne mieszkanie i gdzie pani Jadwiga miała zatrzymać się przez kilka dni. Obie kancelarie królewskie nie zaprzestały pracy i przez cały czas przyjmowały w obu dworach niekończący się szereg ludzi.

Król Jagiełło bardzo był rozczarowany tym, że nie może spotkać się z Jaszkiem z Mstowa.

Przeor pojechał przed ledwie dwoma tygodniami w podróż do Rzymu, która miała potrwać pół roku i dłużej.

Zasmucenie króla było bardzo wielkie, aż Jeno odważył się zapytać, czy w jakiś sposób może rozjaśnić oblicze monarchy.

– Liczyłem na to spotkanie – powiedział król. – Tyle mówiono o tym człowieku dobrego, o jego wiedzy i mądrości, sam zresztą byłem tego świadkiem. Prawdę mówiąc, spodziewałem się, że będę mógł zasięgnąć pewnej rady...

Pan Jeno wiedział, że król zamierzał poradzić się Jaszka z Mstowa w sprawie potomstwa i przekonywał monarchę, że należy pokładać ufność w Bogu, a czas dopomoże.

Następnego dnia król Jagiełło z wielkim zaciekawieniem oglądał gospodarstwo pana Jeno, chwaląc urządzenia i dostatek. Ze szczególnym zaś przejęciem obejrzał zwierzyniec pana Jeno, gdzie za ogrodzeniem chodziło wiele rozmaitych dzikich zwierząt.

– Coś podobnego muszę urządzić u siebie w Krakowie – zapowiadał.

Rozpogodził się i odzyskał dobry humor.

Hedwiga z Lipowej długo się wahała, zanim po dniu dla królowej ciężkim, pełnym obowiązków i spraw do załatwienia, wspomniała o sprawie giermka Osta, który nazajutrz miał stanąć przed sądem i odpowiadać za napaść na pana Jędrzeja z Tuszyny.

Hedwiga nieśmiało poprosiła o pomoc. Wychwalała zasługi Osta dla rodziny, a także dla królestwa. Pani Jadwiga wysłuchała prośby uważnie.

– Wierzę we wszystko, co mówisz – zapewniła gospodynię Lipowej. – Ale wierzę też w sprawiedliwość korony. Jeśli wyrok będzie dla niego niekorzystny, zawsze zostaje mu możliwość odwołania się do królewskiego sądu. Bo do tego sądu może się odwołać każdy i od każdego wyroku.

– Wybaczcie, najjaśniejsza pani – zaczerwieniła się Hedwiga. – Nie proszę was o pomoc wbrew prawu albo tylko dlatego, że raczyliście gościć w moim domu. Proszę was jedynie, aby zapadło sprawiedliwe rozstrzygnięcie.

– Nie mam wątpliwości co do sprawiedliwości w naszym królestwie – odparła pewnym głosem pani Jadwiga. – Jeśli wątpiłaś w to kiedykolwiek, będziesz miała możliwość się przekonać.

Królowa prosiła wcześniej Hedwigę, by dłużej zgodziła się pełnić rolę jej osobistej dworki i była przy niej także w nocy.

– Tymczasem pomódlmy się wspólnie – zaproponowała pani Jadwiga, klękając wprost na deskach podłogi, tuż obok miękkiej poduszki, jaką w tym celu przygotowano.

Hedwiga uklękła obok i obie niewiasty odmawiały modlitwy z namaszczeniem i pobożnie.

Aż nagle królowa, zanim wstała z kolan, zapytała:

– Czy jesteś szczęśliwa, Hedwigo?

Hedwiga, zaskoczona pytaniem, dopiero po chwili odpowiedziała, a że zawsze mówiła szczerze i wprost, powiedziała:

– Tak, miłościwa pani. Jestem szczęśliwa. I nawet nie podejrzewałam...

Zawstydziła się nagle i zamilkła, opuszczając głowę. – To niepotrzebne – zauważyła królowa spokojnie. – Nie musisz czuć się winna. Już ci przecież mówiłam, że i ja jestem szczęśliwa... na swój sposób. Ale może nie powinnam cię wołać dziś do siebie? Może powinnaś być ze swoim Mikołajem?

– Mikołaja mam na co dzień, miłościwa pani – powiedziała Hedwiga. – Nic mu nie będzie, jeśli dziś spędzi noc sam.

Gdyby tej nocy ktoś podsłuchiwał pod drzwiami świetlicy w Lipowej, mógłby usłyszeć żarty i niewieści chichot, jakby nie było za tymi drzwiami królowej, a tylko dwie rozweselone, plotkujące niewiasty.

Sześć mocnych, wspaniałych koni kupił tego dnia król Jagiełło w Lipowej, a jabłkowitego ogiera, najlepszego, jaki tu był, pan Jeno ofiarował królowi. Monarcha odebrał coroczną daninę, dwa tuziny mieczy, wykutych w kuźni pod Holsztynem, zgodnie z umową sprzed trzydziestu lat, jaką dawny kowal zawarł jeszcze z królem Kazimierzem. Jagiełło potwierdził przywileje dla swojego rycerza, wszystkie jego prawa do ziemi i dworów, daniny oraz powinności.

Koń szczególnie mu przypadł do gustu, a był to źrebak z tej samej klaczy, jaką niegdyś kniaź Skirgajło wyszukał w lipowskich stajniach i namawiał Jeno na hodowlę. Potomstwo po niej było rosłe, silne i bardzo wytrzymałe, choć może ustępowało wyglądem innym rumakom. Król, który wybornie znał się na wierzchowcach, umiał to wszystko docenić i dał panu Jeno dobrą zapłatę, wieczorem więc, kiedy usiedli do uczty, obaj byli wielce zadowoleni.

Król zasiadł z boku, bo jak powiedział, zamierzał się tylko przypatrywać sądowi, sam nie biorąc udziału w rozprawach.

Nad miejscem, gdzie zasiadł monarcha, rozpostarto baldachim z lekkiego płótna, aby zasłonić króla przed promieniami słońca, albo i przed deszczem.

On sam ubrany był skromnie i tylko jego miejsce świadczyło o majestacie, bo wyniesiono dla niego z dworu krzesło z oparciem, podczas gdy wszyscy pozostali musieli się zadowolić miejscami na ławach i stołkach. Byli to najbliżsi królowi rycerze, kilku duchownych oraz towarzyszący mu zwykle urzędnicy. Miejsce, w którym siedział sąd, prezentowało się skromnie i surowo.

Rozprawom przewodniczył Lubosz, podsędek krakowski, mając u boku pięciu asesorów wybranych spośród okolicznej szlachty, a sesję wyznaczono na cały dzień, gdyż rejestr spraw był długi, a procedura złożona.

Na sąd zjechało wielu ludzi nawet z odległych miejscowości i dworów. Choć nie przewidywano, że w rozprawach będzie uczestniczył sam król, każdy liczył, że w obecności monarchy sprawiedliwość państwa stanie po ich stronie i nie baczył na to, że po stronie wszystkich być przecież nie może.

Król uczestniczył w rozpatrywaniu sporów pomiędzy szlachetnie urodzonymi, słuchając uważnie, prosząc czasem, aby coś mu wytłumaczono z procedury czy wywodów prawniczych. Rozumiał dobrze po polsku, ale nie znał łaciny i na co dzień najchętniej mówił po rusku. Stale więc przy boku miał jednego albo dwóch tłumaczy, bo lubił wszystkiemu przyjrzeć się dokładnie i zrozumieć zawiłości.

– Niech zobaczę tę sławną polską sprawiedliwość – mówił, zerkając przy tym na kanclerza Zaklikę. – Pono nie ma lepszych prawników w żadnym z ościennych krajów.

– A pewnie, że nie ma, najjaśniejszy panie – zapewniał kanclerz. – Jeśli tylko starczy wam cierpliwości, żeby przysłuchiwać się rozprawom, docenicie to.

Król z ciekawością wysłuchał między innymi sprawy pana Gotarda z Brzezin, którego oskarżono o zamordowanie kupca Almaryka. Sąd uznał argumenty i dowody, które przedstawił starosta Jeno, za wiarygodne, a pan Gotard nie zaprzeczał, że mogło tak być, bo sam niczego nie pamiętał.

Sąd nakazał wypłatę główszczyzny synowi kupca, a pana Gotarda polecił umieścić w holsztyńskiej wieży na sześć miesięcy.

Po południu król Jagiełło znudził się już nieco wysłuchiwaniem spraw sądowych, głównie dla ich małej różnorodności i dla przeciągającej się procedury. Kilka razy wstawał ze swojego miejsca i odchodził, ale potem wracał, a za każdym razem kiedy opuszczał posiedzenie, szli jego śladem dworzanie i dostojnicy. Sędzia Lubosz wzdychał wtedy głośno, nie wiadomo z zadowolenia czy rozczarowania.

Król powrócił, kiedy wywołano sprawę Osta.

Oskarżyciel w imieniu poszkodowanego Jędrzeja z Tuszyny przypomniał niedawne wydarzenia, zarzucając giermkowi groźną napaść, i dowodził, że tylko przytomności służby pana rycerza zawdzięczano, że pan Jędrzej nie postradał życia.

– Źle – powiedział Mikołaj z Lipowej do ojca. – Tylko dwóch spośród asesorów możemy zaliczyć do naszych przyjaciół lub do ludzi sprawiedliwych. Pozostali sędziowie należą albo do moich albo waszych złych sąsiadów.

Była to prawda, bo wielu zazdrościło panom lipowskim powodzenia i łaski królewskiej, więc starali się przy każdej sposobności im zaszkodzić.

– Źle – zgodził się pan Jeno. – Ale poczekajmy, co powiedzą świadkowie. Trzeba ufać w sądową sprawiedliwość, ale powiadam od razu, że mówiłem już z królem i gotów jestem odwołać się do majestatu, jeśli nie zostaną uwzględnione okoliczności łagodzące.

Tymczasem jednak nie wyglądało na to, żeby Oset mógł liczyć na przychylność sędziów, bo ci zdawali się z góry być po stronie pana Jędrzeja. On sam stawił się przed sądem z ręką na temblaku i zbolałą miną, choć w jego oczach nie było uległości ani chęci pojednania.

Rzucał złe spojrzenia wokoło i jeszcze w czasie rozprawy sąd musiał go kilkakrotnie napominać, żeby mówił tylko o sprawie, a nie przedstawiał własnych poglądów na to, czy zły giermek jest jednocześnie znakiem złego pana.

Świadków było kilkoro. Gospodyni Wiesna opowiedziała, czego była świadkiem w gospodzie, przepytano także pachołków.

– Już to słyszeliśmy – powiedział sędzia Lubosz. – Zauważyliśmy także, że zeznania ludzi marnego stanu dziwnie przeciwne są osobie dostojnego pana Jędrzeja. Podejrzewamy, że ludzie owi zmówili się między sobą, skoro tak bardzo szczegółowe są ich zeznania i tak bardzo odbiegają od tego, czego dowiedzieliśmy się od szlachetnego pana Jędrzeja.

Obrońca pozwanego dowodził, że zeznania świadków, bardzo do siebie podobne, są znakiem tego, że byli świadkami tego samego wydarzenia.

Ale sąd nie podzielał takiego zdania.

– Ludzie z gminu często występują przeciw szlachetnym ze złych pobudek, zazdroszcząc im powodzenia – oświadczył Lubosz, surowo spoglądając na giermka Osta. – Czy możecie powiedzieć, co kierowało wami, żeście wszczęli tę godną najwyższego napomnienia awanturę?

Oset stał naprzeciw, spokojny na zewnątrz, choć gotował się w środku. Obiecał Mikołajowi, że będzie zachowywał się poważnie i godnie, żeby sędziów nie złościć i swego pana nie okryć niesławą. Obiecał, więc teraz starał się obietnicy dotrzymać.

– Wybaczcie, szlachetni sędziowie – zaczął. – Wybaczcie, jeśli źle coś powiem, bo pierwszy raz staję przed sądem tak dostojnym i może nie wszystko rozumiem, jeszcze nie nauczyłem się odpowiedniego przed sądem postępowania. Wybaczcie też moje zdziwienie, że takiego postępowania nie rozumiem.

– Nie musisz tego rozumieć, człowieku – upomniał surowo Lubosz. – Stoisz przed sądem, więc odpowiadaj na pytania.

– Staram się robić to najlepiej, jak tylko umiem – ukłonił się głęboko Oset. – Dziwno mi tylko, że sąd dziwuje się temu, co dla innych jest zrozumiałe.

Król Jagiełło ożywił się na swoim miejscu i dał ręką znać towarzyszącym mu dworzanom, aby się uciszyli. Sędzia Lubosz uznał, że sprawa ta szczególnie ciekawi monarchę i postanowił być bardziej dokładny niż zazwyczaj.

– Cóż to za zarzuty, giermku? – zapytał Osta. – Myślisz, że przed równymi sobie stoisz?

Był zły na zuchwałość podsądnego, ale chciał koniecznie pokazać, jaki jest dokładny i drobiazgowy w rozważaniu racji.

– Czy wy, szlachetni panowie sędziowie, widzicie owe tyki nad dachem stodoły? – zapytał Oset, wyciągając rękę. – Zapewne widzicie. Ile ich jest?

Pytanie było zadane bezczelnie, ale padło, zanim sędzia stracił resztki cierpliwości.

– Cztery – odpowiedział szybko. – Każdy widzi, że cztery, więc po co takie pytania, człowieku!

– Otóż jeśli wszyscy widzą to samo, czemu w sądzeniu kierujecie się czym innym niż własnymi zmysłami? – pytał Oset. – Skoro każdy ma oczy takie same i tak samo widzi, i każdy ma takie same usta do mówienia, tedy...

– Ale nie każdy ma takie samo sumienie – surowo zauważył sędzia. – I nie odważaj się porównywać zwykłych śmiertelników do ludzi szlachetnie urodzonych. Może powiesz jeszcze, że nawet monarchowie...

– A jakże – odpowiedział Oset. – Wy, panie sędzio, może tego nie wiecie, ale ja wiem to dobrze. Widywałem ja martwych książąt i zapewniam was, że niczym nie różnili się od innych ludzi...

Król uśmiechnął się pod nosem, pan Jeno zmarszczył brwi, bo Oset pozwalał chyba sobie na więcej, niż powinien. Sędzia wyzbył się już cierpliwości.

– Bluźnisz, człowieku! – wykrzyknął. – Powstrzymaj się na Boga, bo zmusisz mnie, żebym natychmiast cię ukarał za tak zuchwały język.

Sędziowie zaszumieli nieprzyjaźnie i tak samo obruszyli się obecni, przysłuchujący się rozprawie. Sędzia Lubosz kazał na razie odejść giermkowi na bok, gdzie natychmiast przyskoczył do niego Mikołaj z Lipowej.

– Co ty robisz? – wyszeptał zmartwiony. – Takim zachowaniem tylko grzebiesz swoje szanse.

Ale Oset jakby niewiele się tym przejmował.

– Czy nie kazaliście mi być uprzejmym, ale odważnym? – zapytał. – Więc choć jestem uprzejmy, nie będę błagał o łaskę. Choćbym miał trafić na rok do wieży, nikt nie powie, że macie tchórzliwego giermka.

Tymczasem wezwano kolejnego świadka. Był to pan Tomasz z Szymanowa, bliski krewny poszkodowanego, równie jak on strojny i kolorowy. Ukłonił się z szacunkiem królowi, ukłonił się następnie sądowi.

– Co macie do powiedzenia w tej sprawie? – zapytał uprzejmie pan Lubosz.

– Chcę zaświadczyć, że jest prawdą to wszystko, co zeznał tutaj pan Jędrzej – odpowiedział zapytany.

– Wszyscy słyszeliśmy oskarżenie – zgodził się sędzia. – Wiemy zatem, jak przebiegała sprawa. Co do tego oskarżenia zechcecie dodać, szlachetny panie?

– Nie ma potrzeby niczego dodawać, bo wszystko jest jasne – powiedział zapytany. – Ów człowiek napadł na pana Jędrzeja i omal nie pozbawił go życia, nie bacząc na żadne prawa.

Oset nie wytrzymał, ruszył do przodu, jakby zamierzał skoczyć na pana Tomasza, ale zatrzymał się w ostatniej chwili.

– To nieprawda! – wykrzyknął. – To nieprawda. Nie możecie tak twierdzić, skoro was tam nie było.

Podniesione głosy i zaciśnięte pięści, choć przy sprawach sądowych nie były czymś niezwykłym, wyraźnie ciekawiły króla. Jagiełło gestem dał znak otoczeniu, że koniecznie chce posłuchać sporu, więc i sąd musiał zastosować się do jego woli. Sędzia Lubosz poprowadził rozprawę dalej, prosząc, by pan Tomasz zechciał wszystko opowiedzieć.

– Nie byłem przy tym – spokojnie odparł pan z Szymanowa. – Nie byłem, bo przecież nie sposób być wszędzie, a akurat tego dnia bawiłem na jarmarku w Lelowie...

– A nie mówiłem! – wykrzyknął Oset. – Pan Tomasz sam przyznaje, że owego wydarzenia nie widział, bo był tam nieobecny.

Pan Tomasz nie zwrócił wcale uwagi na wypowiedzi giermka, jakby sam tylko stał naprzeciw sędziów.

– Nie byłem przy tym – powtórzył pan Tomasz. – Ale słyszałem, jak się rzecz miała z ust dostojnego pana Jędrzeja, mojego krewniaka. Człowiek to szlachetny, który brzydzi się kłamstwem, i samo już urodzenie jego zaświadcza, że nie jest występny, jak ten tu ów człowiek z gminu. Nie wiadomo jakiego pochodzenia i nie wiadomo jakiej rodziny...

Mikołaj chwycił ojca za rękę.

– Zróbcie coś! – poprosił gwałtownie. – Ani chybi zaraz chwycą za oręż i zarąbią nam giermka.

– Milcz! – syknął Jeno, chwytając syna za ramię. – Milcz, słuchaj i się ucz. I nie zapominaj o królewskiej obecności.

– Ale to przecież jawna niesprawiedliwość – burzył się Mikołaj. – Uznają winę naszego Osta tylko dlatego, że oskarża go pan herbowy?

– Nie, chyba nie – odpowiedział niepewnie pan Jeno. – Choć jak do tej pory nasz Oset nie zaskarbił sobie względów sądu, a nawet przeciwnie, sprawił, że są źli na jego zuchwalstwo. Ostrzegałem, żeby nie był zuchwały, a teraz sam możesz ocenić, że zanadto go rozpuściłeś.

Tymczasem sędzia Lubosz kazał zapisać oświadczenie pana Tomasza jako jego zeznanie.

Zapisano zatem, że pan Tomasz dowiedział się o wszystkim od swojego krewnego, a ten jako prawdomówny, bo szlachetnego pochodzenia, nie kłamie. Zatem też zeznania w sądzie ludzi pospolitych nie mają równie wielkiego znaczenia. Sąd na tej podstawie postanowił zamknąć sprawę i zamierzał ogłosić wyrok.

Król Jagiełło wydawał się lekko rozczarowany.

– To już? – zapytał swoich. – Już będzie wyrok?

– Tak, miłościwy panie – odrzekł kanclerz Zaklika. – Sąd uznał, że ma dość dowodów i proces zamknął.

Jagiełło wzruszył ramionami.

– Może nie znam się na tej waszej... naszej procedurze. Ale sam nie odniosłem wrażenia, jakoby wszystko zostało powiedziane do końca. Przecież to nie są żadne dowody. Z jednej strony zeznają ci, którzy widzieli wydarzenie, z drugiej ktoś, kto zna je tylko ze słyszenia, w dodatku od strony zainteresowanej. To jakby położyć na wadze ołów z jednej strony, a pierze z drugiej. Czy nie mam racji, panie Janie?

Wojewoda sandomierski, Jan z Tarnowa, chrząknął i próbował wymigać się od bezpośredniej odpowiedzi. – Sąd przecież, miłościwy panie, składa się z kilku dostojnych mężów – odparł. – To po to jest ich tylu, żeby nie zapadały wyroki niesprawiedliwe i krzywdzące...

Król wstał. – Nie przekonałeś mnie, mój panie Janie – powiedział łagodnie. – Myślę bowiem, że prawda może być tylko jedna. Jak owe kołki na dachu stodoły, o których mówił ten człowiek...

– Ale to tylko pachołek, najjaśniejszy panie. Przecież to tylko giermek, którego słowo nie może ważyć tyle samo co słowo szlachetnego pana Jędrzeja.

– Nie może? – zapytał król z zastanowieniem. – Doprawdy myślisz, że nie może?

– W żadnym razie, najjaśniejszy panie.

– Ach tak – westchnął król. – Tedy wyrok nie zależy od tego, co zdarzyło się naprawdę, a jedynie od tego, kto wnosi skargę?

Przeszli tymczasem aż do sędziowskiego stołu i ostatnie fragmenty rozmowy słyszeli już na pewno wszyscy obecni sędziowie.

– Panie Lubosz – powiedział król. – Bardzo uważnie przysłuchiwałem się twojej pracy i pracy wszystkich dostojnych sędziów.

– To dla nas zaszczyt, miłościwy panie – pokłonił się sędzia, a za nim wszyscy inni przy sędziowskim stole powstali i pochylili głowy.

– Będziesz mi jednak musiał parę spraw wyjaśnić, panie Lubosz – mówił dalej król. – Bo zdziwisz się może, ale nie wszystko z tej rozprawy zrozumiałem.

– Oczywiście, najjaśniejszy panie. Kiedy tylko zechcecie.

– Tak? – uśmiechnął się król. – Zatem natychmiast.

Podsędek rozejrzał się zakłopotany.

– Teraz, miłościwy panie? Kiedy my teraz właśnie mamy wydać wyrok, bo sprawa jest już właściwie zakończona i zamknięta... Może...

– Natychmiast, panie Lubosz – powiedział król, a w jego głosie pojawił się nieobecny dotąd ton nacisku. – Natychmiast!

Lubosz spojrzał niepewnie na boki, ale wola króla była wyraźna. Inni sędziowie znowu powstali ze swoich miejsc i czekali, co zarządzi przewodniczący obradom.

– Będzie wedle waszej woli, najjaśniejszy panie – zapewnił Lubosz. – Może zatem przejdziemy...

– Ależ nie! – zaprzeczył król. – Nie ma takiej potrzeby. Tu nam będzie dobrze.

Lubosz ukłonił się.

– Zatem pytajcie, miłościwy panie. Wprawdzie wydaje mi się, że czas i miejsce na wyjaśnienia nie są chyba dobrane najlepiej...

– Przejdźmy do sprawy – zażądał Jagiełło. – Szkoda czasu, jak sami to zauważyliście. Mam tylko kilka pytań, bo zajął mnie przypadek tego giermka. Osobliwie zaś użyta przez niego argumentacja. Ten przykład z tyczkami...

– Właśnie – podchwycił Lubosz. – Mało to chyba stosowne zajmować się rzeczami tak pospolitymi podczas poważnej sesji sądowej...

– Chyba tak – zgodził się król. – Zatem zdaniem sądu sprawa jest zakończona i jasna, czy tak?

– Tak, miłościwy panie.

– Więc pozostało tylko wydać wyrok?

– Tak, najjaśniejszy panie.

– Nie pytam, jaki będzie ów wyrok – podniósł w górę obie dłonie król Jagiełło. – Szanuję waszą pracę, szlachetni sędziowie. Ale czy swojemu władcy, który pochodzi z innego kraju, pozwolicie przed wydaniem wyroku na tego giermka, zadać pytanie?

– Najjaśniejszy panie, możecie pytać o wszystko – zapewnił sędzia.

Król podszedł w kierunku sędziów, a dworzanie stanęli grupą za nim, zaciekawieni, co się zdarzy.

Król wykonał pół obrotu ku stodołom dworskim, a potem otwartymi dłońmi przejechał po górnej części twarzy.

– Giermek Oset zwrócił moją uwagę na pewną bardzo ważną rzecz – powiedział. – Patrzę na dach tej stodoły i widzę na niej końce czterech tyczek... To naprawdę wielce interesująca sprawa...

– Tak, najjaśniejszy panie? – dopytywał się sędzia Lubosz.

– A wy co widzicie, panie sędzio?

– No, tyczki – powiedział Lubosz. – Ile?

– Cztery, najjaśniejszy panie.

– Cztery? O, to bardzo dobrze. Ciekawym, co ze swojego miejsca widzą inni sędziowie...

I zwrócił się z tym pytaniem do wszystkich sędziów po kolei. Odpowiedzieli twierdząco, bo choć niektórzy domyślali się, ku czemu zmierza, nikt nie odważył się zapytać ani też przerwać królowi.

Jagiełło tymczasem zadał to pytanie panom ze swojego orszaku, a nawet usługującym dworskim pachołkom. Wszystkie odpowiedzi były takie same.

– Widzicie zatem, szlachetni sędziowie, że tyczka pozostaje tyczką, a cztery tyczki czterema tyczkami, niezależnie od tego, czy patrzy na nie król, rycerz czy sługa. Może nie wszystko zrozumiałem procesu, ale o tym, co słyszałem, nie jestem dobrej myśli.

Twarze sędziów tężały pod wpływem podejrzeń, jakie zakradły się do ich serc i w myślach układali już argumenty na swoją obronę, popatrując jeden na drugiego i porozumiewając się spojrzeniami.

– Nie wydaje mi się, żeby przykład sprawiedliwości, jaki tu widziałem, był godny naśladowania – cierpko zauważył król. – Bo wydaje mi się, że zupełnie inaczej rzecz by się przed tym sądem miała, gdyby skargę wniesiono przeciw osobie szlachetnie urodzonej.

Czy nie tak, panie Lubosz?

Sędzia nie odpowiedział wprost. Spojrzał po swoich, upewnił się w ich poparciu, a potem odrzekł;

– Prawo tak właśnie stanowi, że kara musi być, jeśli było przestępstwo. I prawo nakazuje nam sądzić wedle prawa i zwyczaju. A zwyczaj jest taki, każdy to wie, że więcej znaczy słowo szlachetnego pana niż słowo innego człowieka, choćby i giermka...

– Więc choć wszyscy widzieliśmy te same tyczki, wyrok zostanie wydany – upewnił się król. – Nie pytam was, jaki będzie, łatwo to odgadnąć...

Lubosz nie uląkł się wzroku króla, ale spojrzał tylko kątem oka na pana Jeno, domyślając się, że to on jest przyczyną tych komplikacji.

Oset opuścił głowę, bo przez małą chwilę zaświtała w nim nadzieja, ale już zgasła. Opuścił głowę także Mikołaj, a panowie sędziowie odetchnęli z wyraźną ulgą i zajmowali już swoje miejsca u stołu.

– Prawo powiada, że słowo szlachcica znaczy przed sądem więcej niż słowo zwykłego człeka? – zapytał król. – Tak mówią prawa, panie Lubosz?

– To chyba oczywiste, najjaśniejszy panie.

– Oczywiste, panie Lubosz? A nie wydaje ci się, mój panie, że to niewiele ma wspólnego ze sprawiedliwością? To trochę nawet głupie. Bo po co sądy w królestwie, jeśli są tak dziwaczne?

– Dziwaczne, najjaśniejszy panie?

– Znacie ruską bajkę o lisie, który zagryzł gęś, a potem świadczył przeciw niej na sądzie?

– Nie znam, najjaśniejszy panie.

– Nie? – uśmiechnął się Jagiełło. – A mnie się zdaje, że w Polsce wszyscy panowie dobrze znają tę właśnie bajkę.

Panowie skrzywili się w uśmiechu, biorąc wypowiedź monarchy za żart. Jagiełło zaś ponownie zwrócił się do sędziego.

– Więc nie znacie tej bajki o lisie i gęsi?

– Nie, najjaśniejszy panie.

– I nie wiecie, jak się skończyła opowieść? Nie wiecie, co się stało, kiedy nadszedł niedźwiedź?

– Niedźwiedź, miłościwy panie?

– Niedźwiedź, panie Lubosz. Król zwierząt.

– Nie słyszałem, najjaśniejszy panie.

Inni milczeli, bo nie wiedzieli, ku czemu zmierza Jagiełło. Ten zaś skinął ręką w kierunku stojącego nieopodal giermka Osta.

– Podejdź.

Giermek zbliżył się szybko i skłonił się przed monarchą, krzyżując ręce na piersiach. Król zaś zwrócił się do sądu:

– Czy jestem królem?

– Tak, najjaśniejszy panie – odpowiedzieli.

– I do mnie należy piecza nad sprawiedliwością i ładem w rym królestwie?

– Tak, najjaśniejszy panie. Jagiełło uśmiechnął się.

– Dziękuję, moi panowie, żeście mnie w tym upewnili. Bo oto jako król mam zamiar choć w tej jednej sprawie zaprowadzić sprawiedliwość.

Jagiełło podszedł do Mikołaja i sięgnął po jego miecz. Wydobywszy oręż z pochwy, chwilę przyglądał się ostrzu, a potem nagle podszedł do Osta i rozkazał: – Klęknij, człowieku!

A kiedy ten zaskoczony spełnił polecenie, król uderzył go płazem po ramieniu.

– Oto cię czynię rycerzem, mój Oset – powiedział głośno Jagiełło. – A to uderzenie niech będzie ostatnim, jakie zniesiesz bez stosownej odpowiedzi.

Giermek patrzył wokoło zbaraniałym wzrokiem, nie wiedząc, co się dzieje, i nie odezwał się, kiedy stary Jan z Kamieniowej, rycerz którego powszechnie szanowano, odpiął ostrogi i przywiązał je do butów giermka.

Podniesiony przez rycerza i Mikołaja z Lipowej Oset stał nadal osłupiały w miejscu, popatrując wokoło niepewnie. Nikt nie wołał radośnie, jak to było w zwyczaju, obecni spoglądali na siebie zaskoczeni, z aprobatą lub ze sprzeciwem, ale nikt się nie odezwał.

Tylko król, zanim odszedł, skinął w kierunku sędziowskiego stołu:

– Teraz go sądźcie, panie Lubosz. Wedle prawa i wedle zwyczaju. A jeśli zwyczaj szczególnie chroni szlachciców, pamiętaj, że teraz sądzisz szlachcica.

Przewodniczący sądu stał za stołem, nie bardzo wiedząc, jak się powinien zachować.

Zapomniał nawet skarcić pisarza u końca stołu, który nie krył rozbawienia. Wreszcie sędzia Lubosz odzyskał głos.

– Sprawę odraczamy do następnego posiedzenia – obwieścił. – Sąd... Sąd nie może tak od razu uwolnić od zarzutu... pana Osta. Sąd musi się naradzić...

Pan Oset

Ze wszystkich obecnych Oset był najbardziej zdumiony tym, co zaszło, i zupełnie nie wiedział, jak ma teraz postąpić. – Panie – powiedział do Jeno, składając ręce niby do modlitwy. – Co to wszystko znaczy?

– Co znaczy? Trafiłeś na dobry dzień naszego króla, jego woła podniosła cię do szlacheckiego stanu, więc trzeba się tym radować.

Oset nie był jednak z tego zadowolony i zamierzał zrzec się godności.

– Zrzec się? – zdziwił się Jeno. – A w jaki sposób chcesz to niby zrobić? Nie można cofnąć biegu rzeki i nie można zdjąć szlachectwa z kogoś, komu zostało nadane. Król ma takie prawo i było jego wolą, czy jak inni powiadają, kaprysem, aby cię nobilitować. Twoje zadanie teraz to robić wszystko, żeby okazać się godnym zaszczytu, jakiego dostąpiłeś.

– Ale, panie! – bronił się Oset. – Jakże mi być szlachcicem, kiedy nie mam tyle, ile mieć powinienem, żeby godnie wypełniać swoje zadania.

– Mam na to radę – uśmiechnął się pan Jeno. – Dam ci w lenno Jastrzębiec na dogodnych warunkach. – Będziesz nam służył na wojnie, jak służyłeś dotąd, mnie i mojemu synowi, tyle że jako człowiek wolny na swoim kawałku ziemi. Co zaś do innych powinności, też spodziewam się, że łatwo się porozumiemy.

Oset miał jednak nadal wiele wątpliwości, co do tego, jak powinien ułożyć swoje dalsze życie. Rozumiał, że od tego dnia nic już nie będzie takie jak wcześniej. Zaszczyty, które na niego spadły, były tak nieoczekiwane, że nagle się zagubił.

– Bardzo wam dziękuję, panie – mówił zafrasowany. – Sam nie wiem, co i jak powinienem czynić. Miałem, prawdę mówiąc, żenić się niezadługo... Wiecie, z ową Wiesną, co to ma gospodę Pod Jeleniem...

– To się żeń – powiedział pan Jeno. – Już ci na to najwyższy czas.

– Kiedy teraz sam nie wiem, czy wypada, żebym brał niewiastę nieszlacheckiego rodu...

Jeno roześmiał się głośno.

– No to i kłopot!

Król, któremu nieco później przedstawiono pomysł pana z Krasawy, zgodził się bez zastrzeżeń.

– Pamiętam ciebie – powiedział łaskawie do Osta.

– Pamiętam, że oddałeś zasługi koronie u boku swojego pana. I brat mój, Skirgajło, chwalił twoją odwagę i wierność. Spodziewam się, że nadal gotów jesteś służyć i mnie, i swojemu panu?

– Tak, najjaśniejszy panie – potwierdził poważnie Oset. – Bo służę z wyboru i z miłości, jak z miłości służę i waszemu majestatowi.

– Dobrze mieć tak wierne sługi – pochwalił król.

– Sam chciałbym mieć takie. Służ zatem panom Jeno i Mikołajowi zbrojnie, jak wypada lennikowi, a mam nadzieję, że nigdy przeciw mnie. Tego akurat nie jestem całkiem pewny, boś podobno hulaka i wesołek.

– Przysięgam, najjaśniejszy panie.

Oset był bardzo poważny, ale w jego wzroku czaiła się jednak niepewność.

– To mi się na pewno nie śni? – zapytał.

A kiedy potwierdzono, rzucił się przed monarchą na kolana. – Wybaczcie śmiałość, najjaśniejszy panie – prosił. – Ale wy przecież, będąc królem, możecie wszystko. Możecie więc cofnąć i swoje rozkazy. Nie jestem głupi i dobrze zrozumiałem, że nie tyle chodziło wam o nagrodzenie mnie, ile o ukaranie ludzi wam nieprzychylnych i pokazanie im, że nie mają racji. Teraz, kiedy tego dokonaliście, zdejmijcie ze mnie ten zaszczyt, na jaki nie zasłużyłem.

– Zdjąć? – zmarszczył brwi Jagiełło. – Tobie się zdaje, że szlachectwo to jak ubranie, które możesz zakładać i zdejmować, ile tylko razy zechcesz?

– Ale jakże mi teraz chodzić pomiędzy ludźmi?

– Jako rycerz będziesz pomiędzy nimi jeździł – roześmiał się król i ofiarował giermkowi jednego z zakupionych niedawno wierzchowców. – Za to, żeś opowiedział przed sądem o tych tyczkach na stodole. Niby każdy na nie patrzy, a mało kto widzi. To nagroda za bystrość. Po prawdzie, nigdy nie lubiłem tego pyszałka Jędrzeja i zrobiłeś mi przyjemność, ucierając mu nosa.

Wieczorem tego dnia przed dworem w Krasawie król Jagiełło zobaczył nagle panią Jadwigę. Królowa przyjechała konno z Lipowej, mając u boku tylko Hedwigę, żonę Mikołaja, i dwóch zbrojnych do ochrony. Skinęła na nich, że chce mówić z królem bez świadków, więc zostali na miejscu, gdy wyszła mu na spotkanie.

Pani Jadwiga była poważna, ale jej niebieskie oczy wyraźnie ożywiał uśmiech.

– Czy to prawda? – zapytała rozradowana. – Naprawdę tak postąpiliście z owym giermkiem, jak mi opowiadano?

Jagiełło niepewnie zerknął na żonę.

– Nie wiem, co wam opowiadano – odpowiedział ostrożnie.

– Więc to prawda! Na pewno prawda. Chciałam wam, miłościwy panie, podziękować za ten piękny uczynek.

– Podziękować? – zdziwił się. – I tylko dlatego przyjechaliście z Lipowej?

– Przyjechałam zobaczyć mądrego, wspaniałego króla. Napawa mnie dumą, że ten właśnie król jest moim małżonkiem.

Jagiełło rozejrzał się, czy nikt nie słyszy tej rozmowy. – Mądrego króla? – powtórzył szeptem. – Wy mówicie tak o mnie? Jestem władcą od trzydziestu lat, wiele więcej niż wy macie lat życia. A jednak to od was uczę się rządzić i być królem. Od was, bo to wy zawstydziliście mnie niedawno swoją dobrocią i sprawiedliwością.

I król Jagiełło pochylił się w ukłonie przed żoną i królową.

Rankiem Oset wydawał się już pogodzony ze swoją nową rolą, choć trochę w niej niepewny. Pokazał się już o świcie, żeby panu na Krasawie powiedzieć, że nic się nie zmieniło.

– Panie, czy nadal mogę być waszym giermkiem? – zapytał z niepokojem.

– Jeśli tylko chcesz – odpowiedział Jeno. – Zawsze bardzo byłem zadowolony z twojej służby, czemu więc teraz miałbym cię odprawiać?

Ale powiem też od razu, że sam możesz odejść.

– Nie chcę odchodzić – zapewniał Oset. – Moim marzeniem jest zostać przy was i przy Mikołajku, – Ale możesz sam wynająć giermka dla siebie.

– Nie jestem jeszcze do tego gotowy – stanowczo odrzekł Oset.

Miał trzydzieści pięć lat, uczestniczył w licznych wojnach i wyprawach, ale nie zdobył zbyt wielu łupów, w każdym razie nie tyle, żeby starczyło na szybkie wprowadzenie w życie rozmaitych jego planów.

Wieczorem poprzedniego dnia nie przygotowano uczty, bo król Jagiełło, który w świetlicy dworu przyjmował niespodziewanych posłańców z Krakowa, wyszedł ze spotkania zasępiony i nie zdradzał ochoty do zabawy. Pani Jadwiga odjechała na nocleg do Lipowej, a król poszedł wcześnie spać. Rano oboje monarchowie ze swoimi orszakami mieli się spotkać na Jasnej Górze.

Ranek był ciepły, a pan Jeno siedział na pieńku i patrzył na mgłę, ciągnącą się nad polami.

Był zasępiony, a Oset, który umiał te rzeczy szybko zobaczyć, bo przejmował się tym wszystkim, co działo się wokół, natychmiast to zauważył.

– Czym troska się nasz miłościwy pan? – zapytał.

– Niedobre wiadomości nadchodzą z Litwy – odpowiedział rycerz. – Krzyżacy coś szykują.

– Ale król sobie z tym poradzi? – pytał Oset.

– Król? Na pewno sobie poradzi – przytaknął Jeno z westchnieniem.

Giermek przysiadł obok i długą chwilę siedzieli, patrząc na pola.

– Poznałeś dość dobrze Zakon Krzyżacki – powiedział Jeno. – Widziałeś, jaką mają organizację i jak wszystko jest u nich urządzone. Tam nie ma samowoli, tylko dyscyplina i każdy dobrze wie, co ma robić, prawda?

– Tak, choć i nie brakuje takich, co to wyłamują się z dyscypliny. Wielu z dostojników ma swoje własne interesy, a te bywają sprzeczne ze sprawami innych. Podobno i w kapitule jedni występują przeciw drugim. Ale z tego, co mówicie, wnoszę, że niechybnie szykuje się nowa wojna.

Pan z Krasawy zmarszczył brwi.

– Skąd to wiesz? – zapytał surowo. – Chyba jesteś za bardzo wścibski. Nie wypytuj o szczegóły, bo tych nie mogę ci teraz zdradzić.

Oset uśmiechnął się niepewnie.

– Och – powiedział. – To żadna tajemnica i żadna zagadka. Panom się wydaje, że wszystko da się utrzymać w tajemnicy. Przecież żadna chyba sprawa, a już szczególnie wojenna, nie może odbyć się bez nas, giermków, pachołków, służących.

Choćby nie wiem jak nakazywać im milczenie, zawsze coś się wymknie. Zawsze jakaś wiadomość prędzej czy później się wydostanie. A jak się wydostanie, świat przeleci naokoło w tę i z powrotem. Ludzie powiadają, że idzie ku wielkiej wojnie. Krzyżacy otruli księcia mazowieckiego Henryka, a potem schwytali księcia Janusza. Kto wie, czy nie przyobiecał im zbrojnej pomocy, nawet wbrew naszemu królowi... A teraz podobno napadają na ziemie księcia Ziemowita. Przecież nasz król to sojusznik Mazowsza, więc jasne, że nie popuści i ruszy na pomoc. Zatem, wojna pewna.

– Chyba nie – powątpiewał Jeno. – Nie wiadomo, jak to było z księciem Henrykiem, bo mówią, że to jego żona wsypała mu truciznę do kielicha...

– Nie wierzcie w to, panie – obruszył się Oset. – Żadna niewiasta nie jest taka głupia, żeby truć męża zaraz po ślubie. Co innego po jakimś czasie. Moim zdaniem zrobili to Krzyżacy, im chodzi o Mazowsze, a i o Litwę też, bo chcieliby poróżnić naszego króla z księciem litewskim...

– Słuszna uwaga – powiedział ktoś za ich plecami.

Zerwali się obaj z miejsc. Za nimi stał król Jagiełło, w płaszczu narzuconym na nocną szatę. Najwyraźniej stał tu już dość długo i słyszał rozmowę.

Dał znak, żeby usiedli na powrót, a sam przysiadł obok, na pieńku, który natychmiast przytoczył w pobliże Oset.

– Rad posłucham tej rozmowy – zachęcił. – Szczególnie, że przywykłem już do tego, że w waszym domu, panie Jeno, dobre mnie nachodzą pomysły... A co do ciebie, mój Oset, to zaciekawiłeś mnie swoim opowiadaniem i chętnie się dowiem, co masz do gadania.

– No, nie wiem, wasza królewska mość... – zmieszał się giermek.

– Chętnie posłucham – powtórzył król. – Więc mówisz, że tajemnicy nie da się utrzymać, bo zawsze jacyś ludzie mizernego stanu pomagają i zawsze coś komuś zdradzą, choćby i nieświadomie. Czy tak?

– Tak, miłościwy panie – odezwał się już nieco śmielej Oset. – Bo weźmy choćby owo otrucie księcia Henryka. Nie pierwszy to raz przecież sięga się u nas po truciznę, a wiadomo, że aby podać taką, trzeba, by zrobił to ktoś, kto jest blisko danej osoby. Zatem ktoś z rodziny albo najbliższego, najbardziej zaufanego otoczenia. Inaczej być nie może, miłościwy panie. Owi ludzie niskiego stanu wiedzą bardzo dużo. Kiedy byłem w służbie krzyżackiej...

Oset niepewnie spojrzał na króla, ale monarcha dał znak, żeby mówił dalej. – Byłem tam z powodu pana Mikołaja – próbował się tłumaczyć Oset.

– Wiem o tym – potwierdził król. – Co chciałeś powiedzieć?

– Byłem tylko zwykłym strażnikiem, miłościwy panie. Napatrzyłem się za to na wszystko, co jest u panów zakonnych. Ale nie o tym chciałem mówić. Chciałem powiedzieć, że choć byłem zwykłym strażnikiem, wiedziałem o rozmaitych sprawach poszczególnych braci i panów zakonnych. Bo cóż robić w czas długich godzin służby? Zapewniam was, miłościwy panie, że tylko czasem porę taką żołnierze Zakonu wykorzystują na modły, nie na plotki, gadki i domysły, że nie wspomnę o zabronionych grach w kości.

Jagiełło uśmiechnął się i poprawił płaszcz na ramionach.

– Mam i ja swoich szpiegów w Zakonie – mruknął. – Wcale nie mało takich, co służą mi dla pieniędzy, a niektórzy też i z innych powodów. Ale zwróciłeś teraz uwagę na to, żebym nakazał mojemu kanclerzowi, aby werbować do służby dla królestwa także ludzi niskiego stanu. Wróćmy jednak do sedna, mój Oset. Cóż zatem wynika z twoich obserwacji? Może coś, czego moglibyśmy użyć teraz? Rycerze zakonni bardzo się starają poróżnić ze mną książąt mazowieckich, gotowi są uderzać w kilku miejscach jednocześnie, żeby tylko sprowokować mnie do wojny. Ale nie wiem, skąd w tych ciężkich czasach miałbym wziąć tyle pieniędzy.

Oset bezradnie rozłożył ręce.

– Nie wiem, jak mógłbym pomóc, miłościwy panie. Jeśli nakażecie wyprawę, ruszę na nią natychmiast.

– Wyprawę? A niby dokąd miałbym ją poprowadzić? Na Malbork? Pono nikt i nigdy nie zdobędzie tego zamku.

Oset poruszył się niespokojnie.

– Nie byłem w Malborku, ale słyszałem, jaki to wielki i potężny zamek. Ale choć taki jest, pójdę pod jego mury, jeśli rozkażecie, miłościwy panie.

Król Jagiełło uśmiechnął się lekko.

– Kto wie, czy nie tego właśnie chcą Krzyżacy. Żebym ruszył przeciw nim nieprzygotowany, zaopatrzony tylko we wiarę i dobre chęci moich rycerzy. Ale to nie pozwoli nam wygrać wojny i dlatego jej nie podejmiemy. Owszem, wzmocnię pograniczne zamki, opłacę nowych szpiegów. No i jeszcze będę się modlił, bo przecież zaraz ruszamy do tej sławnej świątyni na Jasnej Górze.

Świątynia

Ojcowie paulini czekali już przed bramą, wiodącą na dziedziniec sanktuarium, z całym ceremoniałem, jaki przysługuje tylko koronowanym głowom. Ojciec prowincjał i ojciec przeor na przedzie, za nimi podprzeorowie, a dalej inni zakonnicy ustawieni w dwa rzędy, z przodu ojcowie, potem bracia, wreszcie nowicjusze. Nieco zaś dalej goście klasztoru i kościelni słudzy, a całkiem z boku pielgrzymi i gapie, co zatrzymali się, żeby zobaczyć barwny królewski orszak.

Gromadę strojnych panów, błyskających klejnotami, w sutych płaszczach, w pełni piór i ozdób, siedzących na koniach przykrytych bogatymi, zdobnymi czaprakami, prowadził sam król, mając u boku panią Jadwigę w jasnoniebieskim płaszczu haftowanym w złote lilie andegaweńskie.

Czoło pochodu zatrzymało się, monarchowie zsiedli z koni, zamierzając przejść ostatnie sto kroków pieszo, dla większego uszanowania. Pani Jadwiga pochyliła się nagle i zanim ktokolwiek zdążył ją powstrzymać, zzuła trzewiki.

Zamilkli, widząc, jak monarchini podąża do sanktuarium boso, a potem wielu ludzi z orszaku, dworzan, a nawet rycerzy, poszło jej śladem, oddając buty i ciżmy służbie albo niosąc je wprost pod pachą.

Przełożeni zakonu kłaniali się majestatowi, a przeor Jakub wygłosił po łacinie powitalną mowę. Była długa i kwiecista, kłębiły się w niej postaci wielkie i wspaniałe, jak Cezar, Aleksander Wielki i perski król Cyrus. Najważniejsze z niej fragmenty tłumaczył Mikołaj z Lipowej, stojąc tuż za monarchą.

Potem król z małżonką przeszli pomiędzy szeregami zakonników, kłaniających się uprzejmie, prowadzeni przez przeora przez bramę i dziedziniec. W klasztornym refektarzu przygotowano już stoły, ale królowie nie chcieli odpoczywać, bo życzyli sobie od razu wejść do świątyni.

Nowy kościół, zbudowany z białych kamiennych bloków – był już gotowy, choć jeszcze nie do końca wyposażony. Mnisi – wchodząc zapalali świece od stojących przy wejściu sług i światło rozjaśniło świątynię, migając na bielonych ścianach.

Na kamiennym ołtarzu stał Cudowny Obraz, w bogatych ramach, przyozdobiony perłami i złotymi blachami, a cała tylna ściana prezbiterium wyłożona była licznymi wotami ofiarowanymi przez wiernych i tych wszystkich, którzy za sprawą Najświętszej Panny doznali pociechy lub nawet cudownego uzdrowienia.

Po krótkiej, osobistej modlitwie Jadwiga i Jagiełło zasiedli przed ołtarzem na wyściełanych krzesłach, a podczas nabożeństwa klękali na przygotowanych na tę okoliczność klęcznikach. Mszę świętą koncelebrowali liczni kapłani pod przewodnictwem ojca przeora, a w czasie mszy pięknie śpiewało kilku braci, kilku zaś innych grało na piszczałkach, rogach i kotłach.

Przeor z prowincjałem zdjęli na koniec Obraz z ołtarza i przynieśli go do klęczników, żeby zarówno pani Jadwiga, jak i jej królewski małżonek mogli nie tylko zobaczyć święty wizerunek z bliska, ale i ucałować rękę Matki Bożej.

Po zakończonym nabożeństwie królowie przekazali wiele cennych darów Najświętszej Pannie oraz klasztorowi, a potem udali się obok, do klasztornego refektarza, na odpoczynek i poczęstunek.

Pani Jadwiga modliła się żarliwie i ze łzami w oczach, król Jagiełło także znalazł się pod wielkim wpływem wspaniałości Cudownego Obrazu i urody nabożeństwa.

– Zaprawdę, cudowne to miejsce i cudowny wizerunek – mówił nieco później w refektarzu.

– Jakbym się napił wody ze źródła w skwarny dzień.

Siedzący obok przeor tylko głową kiwał, potakując z zadowoleniem. Oto oboje monarchowie mogli na własne oczy zobaczyć i we własnym sercu rozpoznać, że ich szczodry dar z ubiegłego roku nie poszedł na marne. Od czasu bowiem przywilejów i nowego uposażenia klasztoru ani król Jagiełło, ani pani Jadwiga nie mieli jeszcze okazji odwiedzić sanktuarium.

W czasie posiłku wyznaczony ojciec przeczytał głośno pergamin wystawiony zeszłego roku w Krakowie, raz jeszcze objaśniając wszystkim, jak wielką hojność wykazali królowie polscy, obdarzając klasztor przywilejami i dając mu środki na utrzymanie.

Królowie potwierdzili wszelkie przywileje księcia Opolczyka, a więcej nawet, bo na nowo uposażyli klasztor, by na wieki niósł światło i wiarę. A każdy z obecnych mógł obejrzeć ów wspaniały dokument, żeby potem świadczyć, jeśli zajdzie taka potrzeba.

Pani Jadwiga, która osobiście przekazała paulinom piękny ornat, haftowany perłami, jaki wykonała wraz ze swoimi dworkami, złożyła też wotum w kaplicy świętego Pawła, ofiarowując grubą woskową świecę w intencji potomstwa i dziedzica królestwa.

Za przykładem królów poszli teraz i inni panowie, składając Najświętszej Pannie i jej świątyni liczne dary od siebie.

– Zaprawdę wspaniałe to miejsce i już dziś wam obiecuję, czcigodni ojcowie, że nie zapomnę o waszym stróżowaniu w tym świętym miejscu i rad bym tu zajeżdżać, kiedy tylko czas i okoliczności pozwolą.

Zakończono już posiłek i obecni podzielili się na dwie grupy. Większość panów, siedząc w ciasnej gromadzie, słuchała uczonego wykładu, jaki przedstawiał jeden z ojców o historii świętego Pawła i kruku, który mu przynosił chleb w imieniu Pana. O tym potem, jak król węgierski, Ludwik, pokonał Wenecjan i w tajnym traktacie zażądał od nich wydania relikwii świętego, jak je przewieziono na Jasną Górę i jak trafił tu Święty Obraz, namalowany własną ręką świętego Łukasza na cyprysowym stole, przy którym siadywali Matka z Synem.

Druga grupa była mniejsza, bo król znał już dokładnie tę historię, jako że w drodze do klasztoru opowiadał mu ją Mikołaj z Lipowej, więc rozmawiał teraz z przełożonymi zakonu, mając przy boku tylko kanclerza Zaklikę, a także pana Jeno z Krasawy i jego syna, Mikołaja.

Mnisi dziękowali uniżenie, nie kryjąc zadowolenia z królewskich obietnic.

– Jeśli zaś najmiłościwszy pan tak wielce dla nas łaskawy – podchwycił od razu prowincjał, Mikołaj Suchorgost. – Jeśli taki łaskawy, czy możemy zanieść przed majestat jeszcze jedną prośbę...

– Proście – zachęcił Jagiełło. – Proście, a zapewniam, że nie będę ograniczał się w swojej hojności. Czy może chcecie wymalować pięknie ściany świątyni, bo te pobielone wydają mi się nadto skromne? Mam ja mistrzów prawdziwych na dworze i chętnie ich wyślę tutaj, żeby dowiedli swej sztuki.

Ojciec Jakub głaskał podbródek i mrużył oczy zadowolony. Król był rzeczywiście poruszony i wielce rad z tego, co zobaczyły jego oczy.

– Trochę nas martwią bytowe sprawy – powiedział prowincjał. – Radujemy się niebywałym napływem pielgrzymów, ale niesie to i szereg trudności dla klasztoru. Coraz liczniej do Najświętszej Panny przychodzą ludzie ze stron bardzo odległych. Chcieliby, u stóp góry się zatrzymując, znaleźć tu dla siebie podstawową opiekę, jadło i paszę dla koni.

Tymczasem mieszczanie z Częstochowy głośno wyrażają niezadowolenie, bo chcą, żeby wszyscy podróżni u nich kupowali i paszę, i strawę. Może to i wedle prawa, ale przecie nie bardzo się godzi, żeby utrudzony pątnik, zamiast skupić się na modlitwie, leciał do miasta za bochenkiem chleba czy wiązką siana. Chyba dość mieszczanom, że wszystkim wynajmują gospody...

Król zgodził się natychmiast.

– Słusznie mówicie, czcigodny ojcze. I będzie, jak sobie życzycie. Zajmijcie się tym, mości kanclerzu. Pielgrzymi powinni swobodnie kupić wedle klasztoru, co zechcą do jedzenia, dla siebie i koni.

– Będzie, jak rozkazaliście, miłościwy panie – zapewnił pan Zaklika.

Ojciec przeor był bardzo zadowolony z wizyty królewskiej, choć król Jagiełło nie tknął nawet kielichów z winem, przygotowanym na jego cześć.

– Pijam tylko wodę – powtarzał. – Ale moim dworzanom nie bronię próbować.

Ojciec Jakub nie uważał jednak, żeby każdy trunek nadawał się dla wszystkich i pewną tajemniczą beczułkę kazał znieść nietkniętą do piwnicy.

– Niech poczeka na następną okazję – tłumaczył z uśmiechem. – Miłościwy pan obiecał, że jeszcze tu do nas zawita.

Przed wieczorem król poszedł raz jeszcze do kościoła, gdzie zastał panią Jadwigę i gdzie modlili się wspólnie w intencji potomstwa. Później, gdy królowa udała się na spoczynek, król długo modlił się przed Cudownym Obrazem w samotności, tylko w towarzystwie przeora.

Kiedy zaś wyszli, ojciec Jakub zagadnął:

– Czy mogę zapytać wprost, najjaśniejszy panie?

– Pytajcie – zgodził się król.

– Czy prawda, że szykujecie wojnę przeciw Zakonowi Najświętszej Maryi Panny? Jeśli wybaczycie mi śmiałość, miłościwy panie, i wtrącanie się do spraw świeckich, to pozwolę sobie powiedzieć, że strachem napawa nas taka możliwość. Źle służą Bogu wojny chrześcijan z chrześcijanami, źle służą i ludziom. Tedy was proszę, najjaśniejszy panie, imieniem całego zakonu, byście rozważyli raz jeszcze owo postanowienie i jeśli to możliwe, odstąpili od takich zamiarów...

Król Jagiełło nie uważał, żeby ktokolwiek miał mu mówić, jak powinien postępować, ale tego wieczoru był w podniosłym nastroju i chciał okazać szacunek przeorowi.

– Nie – odpowiedział. – Nie rozważam żadnej wojny, czcigodny ojcze, a wszyscy wokoło mówią mi, żebym takowej nie podejmował. Dopiero co w tej samej sprawie mówiła mi moja dostojna małżonka. Tymczasem wcale nie planuję wojny, bo dość ostatnio było takich wypraw. Co zaś do powodów, które mogłyby mnie jednak do takich rozwiązań skłonić, pozwólcie, że i ja wam coś powiem.

– Tak, miłościwy panie?

– Skoro tak wiele szybkich wieści dociera do was i tak się troskacie o pokój, ludzką krew i sprawiedliwość, rozważcie te wieści. Rozważcie i policzcie, kto, kiedy i ile razy na kogo napada, kto czyni granicę niespokojną, najeżdża cudze ziemie i zamki. Kiedy zaś to policzycie, na pewno zobaczycie łatwo, że jestem bardzo pokojowym królem.

– I tak być właśnie powinno, najjaśniejszy panie – uspokoił się przeor Jakub. – Bo wielka jest sława wojowników, prawda. Ale jakże wielka sława świętych oraz miłujących pokój.

Czyż nie przewyższa tej pierwszej? W dodatku jeszcze służy dobrze nie tylko Panu Bogu, ale i ludziom. Taki król, który we własnym kraju czyni sprawiedliwość, to jest dopiero wielki król.

Sprawa Zakonu jednak powróciła i to już następnego dnia, gdy królewski orszak zbierał się do opuszczenia klasztoru. Ludzie wojewody sandomierskiego, Jana z Tarnowa, zatrzymali w pobliżu klasztoru jakiegoś człowieka, który źle mówił o królu, oskarżając go o prowokowanie wojny z Zakonem.

– Oto i masz – westchnął Jagiełło do towarzyszących mu na dziedzińcu kanclerza i pana Jeno z Lipowej. – Co bym robił i co bym powiedział, panowie zakonni lepiej o tym wszystkim wiedzą, szybciej i lepiej głosząc na cały świat.

– Co każecie zrobić z tym człowiekiem? – zapytał wojewoda sandomierski.

Król wzruszył ramionami.

– A cóż można zrobić plotce? – zapytał niezadowolony. – Głowy jej przecież nie utnę.

– Więc mam go puścić?

– Niech idzie wolno – rozkazał Jagiełło. – Jako król polski nie wydałem jeszcze wyroku śmierci na nikogo i daj Bóg, żebym tego nie musiał robić.

Pan Jeno ukłonił się przed monarchą.

– Może, najjaśniejszy panie, trzeba temu człowiekowi, który przyjechał tu wyraźnie ze zleconym przez kogoś zadaniem, dać coś na drogę?

Jan z Tarnowa wykrzywił usta.

– Na drogę? – zdziwił się. – Chyba źle usłyszałem, panie Jeno. Chcecie go jeszcze nagradzać za to, że rozpuszcza fałszywe pogłoski, a pewnie i więcej nawet, bo przybył tu z zamiarem szpiegowania.

– Nie myślałem o nagrodzie dla szpiega – wyjaśnił Jeno. – Ale wczoraj miłościwy pan wspominał o kniaziu Andrzeju... Gdyby zechciał zwolnić kniazia i odpowiednio mocno to rozgłosić, zwalczalibyśmy plotki krzyżackie naszymi, w dodatku nasze byłyby prawdziwe.

Kniaź Andrzej Garbaty był przyrodnim bratem króla, przed laty wziętym do niewoli, kiedy wraz z Krzyżakami stawiał opór wojskom Jagiełłowym, dowodzonym przez księcia Skirgajłę.

– Przednia myśl! – zgodził się Jan z Tarnowa. – Krzyżacy w was kamieniem, najjaśniejszy panie, a wy w nich chlebem. Wasze miłosierdzie i przebaczenie bardzo im będzie nie w smak.

Ale Król zmarszczył brwi.

– To mój przyrodni brat – zauważył. – Krzyżacy dobrze to wiedzą i choć to dla nich sojusznik, niewiele wart teraz, gdy nie stoi za nim żadna ziemia i żadne wojsko. Choć z drugiej strony, kiedy wojna wisi na włosku, będą się nieźle głowić, czemu tak uczyniłem...

Daruję kniaziowi Andrzejowi.

Przedni orszak wyruszył już ku Krakowowi, pojechały już nawet ładowne wozy, król Jagiełło pożegnał się z zakonnikami, ale nadal nie mógł opuścić Jasnej Góry. Tym razem winny był Oset.

Przyjechał z Krasawy w królewskim orszaku, ale trzymał się na odległość, niepewny, jak się powinien zachowywać. Wieczorem odszukał pana Jeno i długo go o czymś przekonywał. Teraz zaś pan Jeno, zamiast przytrzymać królowi strzemię, niespodziewanie poprosił go o posłuchanie dla Osta.

– Oset? – zaciekawił się król. – Cóż z moim nowym rycerzem?

– Chciałby was prosić o zgodę na wyprawę do ziem zakonnych.

Król wytrzeszczył oczy.

– Chce iść z wyprawą na ziemie krzyżackie? – zdziwił się. – I wy mi o tym mówicie, jakbyście nie słyszeli naszych rozmów i rozważań.

– Pozwólcie wyjaśnić, miłościwy panie. Oset chce wam podziękować za łaskę, a umyślił, że najlepiej będzie, jeśli zdobędzie dla was pewną sakwę, która należała do zmarłego mistrza Wallenroda.

Król znał pana Jeno i wiedział, że pan z Krasawy nie zajmowałby go sprawą byle jaką i błahą. Dlatego zrezygnował z natychmiastowego odjazdu i dał swojemu orszakowi znać, żeby jeszcze zaczekali.

– Czy to jakaś szczególna sakwa? – zapytał przyciszonym głosem.

– Tak, miłościwy panie. Zmarły mistrz kazał ją stale nosić ze sobą. Była w niej księga, dzięki której wiedział dokładnie, gdzie jaki trakt, zamek i jaka tam siła. Były w niej zapisane drogi, rzeki, mosty, ilość załogi i uzbrojenia. Myślę, że to dzięki tym wiadomościom rejzy krzyżackie tak celnie trafiały na Litwie, bo Krzyżacy dokładnie wiedzieli, jak się mają skradać, jak niepostrzeżenie podejść, jak uderzyć znienacka i którędy się wycofać.

Król poruszył się niespokojnie. Skinieniem przywołał przybocznego i rozkazał wezwać pana Osta. Ten był w pobliżu i już za chwilę mógł stanąć przed majestatem. Ubrany na sposób rycerski, choć w nieco niedopasowanym, zbyt obszernym stroju Oset nie czuł się najlepiej. Gdy się kłaniał, z zanadrza wypadła mu jego stara szkarłatna czapka, którą zawstydzony wsadził sobie za pas.

– Miał mistrz Konrad tajną księgę? – zapytał król.

– Miał, najjaśniejszy panie. Miał ją, zanim jeszcze został wielkim mistrzem. Sam jej nie widziałem, wiem tylko ze słyszenia. Ale widział ją pan Mikołaj. Nosili ją stale przy nim w skórzanej sakwie, pod ścisłą strażą. Już wtedy taka księga bardzo pomagała panu Konradowi we wszystkich wyprawach.

– Gdybyśmy teraz mieli tę księgę... – westchnął Jagiełło. – Czemu mi nikt o niej nie powiedział?

– Wybaczcie, miłościwy panie, ale myślałem, że wiecie. Przecież kniaź Skirgajło dobrze o niej wiedział. Kniaź nawet początkowo chciał ją zdobyć lub wykraść, ale potem jakoś zrezygnował. Teraz proszę was, miłościwy panie, byście zezwolili, żebym poszedł po tę sakwę. Za wielkiego zamieszania tam nie narobię, jeśli pójdę sam albo z małym tylko pocztem, wy zaś zawsze będziecie mogli zaprzeczyć, żeście mnie wysłali. Pozwólcie się wam przysłużyć. Jeśli zdobędę sakwę, to jakbym Zakonowi oczy wykłuł.

Król zastanawiał się, ale nawet i pan Jeno kręcił głową niepewnie.

– Nie wiadomo, gdzie dziś szukać tej sakwy. Stary mistrz nie żyje, więc może i owej sakwy nie ma.

– Myślicie, że zabrał ją ze sobą do grobu? Ja tak nie uważam, panie. To był skarb Zakonu.

Za ważna sprawa, żeby mieli ją pochować wraz z mistrzem albo o niej zapomnieć.

– Za ważna – zgodził się król. – Zatem kto ją ma teraz? Najpewniej nowy wielki mistrz.

Oset kręcił się niespokojnie. Wyglądało na to, że ma jakiś pomysł, ale zastanawia się, czy powinien się z tym zdradzić.

– Skąd wiadomo, że jest tylko jedna księga? – myślał głośno pan Jeno. – W Zakonie nie brakuje ludzi duchownych, dobrze obeznanych ze sztuką pisania. Ta księga na pewno została już skopiowana...

– Nie – zaprzeczył szybko Oset. – To niemożliwe.

– Nie? – zdziwił się król. – A to czemu?

– Bo to dzięki niej mistrzem został wybrany ten, który ją miał. Gdyby było ich więcej, straciłaby na wartości. A mistrz Wallenrod umarł, nie odzyskując przytomności. Wszyscy to wiedzą i powiadają, że nawet nie przyjął sakramentów przed śmiercią. To znaczy, moim zdaniem, że nie zdążył przekazać księgi. I nie trafiła ona w ręce nowego mistrza Jungingena, bo wtedy już mielibyśmy wojnę. Moim zdaniem księgę ma ktoś, z kim mistrz przebywał ostatnio...

– To wiemy – zauważył Jagiełło. – Przed śmiercią stale towarzyszył mu brat Albert von Neuburg, ten sam który porwał księcia mazowieckiego Janusza. I on zawiózł chorego mistrza do Malborka.

– Zatem księgę ma brat Albert – powiedział stanowczo Oset. – Ma ją i pewnie obiecał komuś, kto z kolei jemu przyobiecał jakie godności w Zakonie. Brat Albert to wielki wojownik, ale człowiek nie mający poważania u niektórych starszych braci. Nie przekazał księgi nikomu, dla zabezpieczenia własnych interesów trzyma ją przy sobie. Jeszcze poprzedni mistrz mianował go komturem w Angerburgu. Siedzi tam pewnie do tej pory, bo pan Jungingen go nie poważa. Zatem wystarczy pojechać i odebrać mu księgę.

– Pojechać i odebrać? – uśmiechnął się król. – Do Angerburga? Przecież to w środku ziem zakonnych.

Oset był zdecydowany. – Nawet stamtąd się wydostaliśmy. Pan Mikołaj i ja. Raz jeszcze proszę, najjaśniejszy panie, byście zgodzili się, żebym tam pojechał. Znam dobrze zamek, wszystkie schowki i skrytki. Zgódźcie się, żebym pojechał jako wasz wysłannik, poseł albo i szpieg.

Król Jagiełło nie odpowiedział, tylko dał znak panu Jeno, że chce dosiąść konia i rycerz przytrzymał strzemię. Już z wierzchowca monarcha wskazał palcem niedawnego giermka.

– Doceniam twoje poświęcenie i odwagę, mój Oset – rzekł. – I miałeś rację, że zainteresuje mnie ta sakwa. Możesz więc po nią jechać.

Oset, uradowany, uklęknął na oba kolana, niczym pachołek.

– Dziękuję, wasza królewska mość!

– Ale! – król podniósł palec. – Masz moje zezwolenie i nawet wykupię cię z niewoli, gdybyś w taką popadł. Ale pojedziesz tylko pod jednym warunkiem.

– Pod każdym, najjaśniejszy panie! – zapewnił szybko Oset.

– Ruszysz, gdy spłodzisz syna. Oset zasmucił się.

– Kiedy nie jestem żonaty, najjaśniejszy panie.

– Tedy się ożeń. Nie po to mianowałem cię rycerzem, żebyś natychmiast zakończył swój ród bezpotomnie.

Albert von Neuburg rzeczywiście przebywał w Angerburgu i rzeczywiście gdzieś w zamku była też sakwa z tajną księgą Konrada Wallenroda.

Ale w jednym Oset się mylił. Brat Albert nie mógł zrobić z księgi użytku. Bo brat von Neuburg nie był już dzielnym rycerzem Zakonu Najświętszej Maryi Panny. Brat Albert został wędrownym żebrakiem, który chodził od zamku do zamku, od miasta do miasta i wszędzie nawoływał do pokuty i żalu za grzechy. Schudł, sczerniał, oczy płonęły mu niezdrowym blaskiem.

– Pokutujcie! – wołał von Neuburg. – Pokutujcie, bo dzień sądu jest bliski. Nie bądźcie ślepi i głusi na liczne znaki, jakie Pan pokazuje Zakonowi!

Każdemu, kto tylko chciał słuchać, opowiadał niestworzone rzeczy o licznych grzechach zmarłego mistrza Wallenroda i innych dostojników. Rzucał się na ziemię, targał włosy i brodę.

– Zwariował – ocenił nowowybrany wielki mistrz, Konrad von Jungingen. – Współczujmy naszemu bratu i módlmy się, żeby Bóg wrócił mu rozum.

Rozkazał odszukać brata Alberta i zamknąć pod strażą, aby złym słowem nie szkodził Zakonowi. Wkrótce potem rozpoznano brata Alberta w zamku Lyck i przewieziono do Angerburga. Początkowo zamieszkał w tej samej izbie, gdzie niedawno więziono księcia mazowieckiego, Janusza, potem w innej, mniejszej. Dzień za dniem upływał, ale nic nie wskazywało na to, żeby brat von Neuburg miał odzyskać rozum. Z czasem zapomniano o nim zupełnie.

Oblubieniec Mariny

Czerwiec 1394

W czerwcu przyjechał do Potoka zdyszany posłaniec i przywiózł wiadomość, na którą Marina czekała od dawna. – Pan Maciej z Rogowa umarł – wyrzucił. – Mój pan, Jordan, polecił mi was o tym powiadomić. Kazał też powtórzyć, że zrzeka się długu, jaki mieliście wobec jego stryja.

– Długu? – oburzyła się Marina. – Nie miałam żadnego długu, spłaciłam go wedle umowy.

To tylko pan Maciej przekręcił wszystko i fałszywie mnie oskarżył...

Zreflektowała się jednak zaraz i pozwoliła dokończyć posłańcowi.

– Wybaczcie, pani, ale nie wiem, kto, co i komu jest lub nie jest winien – tłumaczył się posłaniec. – Nie moja to sprawa. Kazano mi powtórzyć tyle tylko, ile powiedziałem.

– To dobra nowina – odrzekła Marina. – Może się i nie godzi radować z cudzej śmierci, ale nie był to dobry człowiek ów pan Maciej, więc i udawać nie będę, że mnie jego śmierć zmartwiła.

Obdarowała posłańca srebrną monetą, bo rzadko człowiek otrzymuje tak dobre wieści.

Kazała go ugościć, nakarmić i napoić, zanim uda się w drogę powrotną.

Ochłonęła już z pierwszej radości i spokojnie teraz wypytywała posłańca o sprawy dotyczące pana Jordana. Był zdrowy i dobrze mu się wiodło.

– Podziękujcie swojemu panu za te nowiny – przykazała. – A także i za podarunki, jakie przed jakimś czasem przysłał dla mnie. Powtórzcie, że myślę o nim przyjaźnie, a niewątpliwie sam Bóg wspomoże go za to, że taki jest szlachetny i wielkoduszny.

Potem zaprosiła posłańca, żeby towarzyszył jej przy posiłku i szczegółowo wypytywała, co zdarzyło się w ostatnim czasie w Wojcieszowie, a także i o okoliczności śmierci Macieja z Rogowa.

Posłaniec, dobrze przyjęty i opłacony, miał wprawdzie przykazane, aby się nie rozgadywał, ale było mu przyjemnie pod dachem w deszczową, chłodną pogodę, więc chętnie rozpuścił język.

– Pana Macieja powaliła niespodziewana choroba – opowiadał. – Powrócił któregoś dnia z Sandomierza, gdzie był za jakimś interesem, i położył się do łoża. Czuł się niezdrów i miał bóle...

– Może bolesne kłucie w boku? – zapytała Marina, która koniecznie chciała się dowiedzieć, czy aby podziałały jej tajemne sposoby.

– Tak, właśnie w boku – posłaniec był zaskoczony wiadomościami Mariny. – To wiecie o tym?

– Nie wiem – odpowiedziała i skłamała gładko: – Tylko się domyślam, bo kiedyś właśnie o takich bólach mi wspominał.

– Czuł bóle w boku – podjął posłaniec. – Potem zaczęło boleć go całe ciało, na zmianę. A to bok, a to piersi, a to ręka czy noga. Powiadał nawet, że może kto rzucił jaki urok...

Posłaniec przyciszył głos i niepewnie rozejrzał się po izbie, ale Marina uspokajającym gestem dała znak, że może mówić dalej.

– Cierpiał okrutnie. Trwało to sześć albo i siedem niedziel. Wcale prawie nie wstawał z łoża, taka wielka niemoc go opanowała. Było to dla niego tym trudniejsze, że dotąd był nad podziw zdrowy i nie wiedział, co to takiego choroba. Ale widać Bóg tak chciał. I tak powalił go na łoże i skazał na wielkie cierpienie. Ksiądz Jasper, który udzielał mu ostatniego namaszczenia, mówił, że właściwie to chyba nawet dobrze się stało. Jeśli bowiem Bóg wyznaczył panu Maciejowi takie cierpienia za życia, pewnikiem ma już dla niego przygotowane mieszkanie w niebie...

Przerwał i oboje zadumali się nad kruchością ludzkiego żywota.

– Nikt nie zna swojego dnia ani godziny – westchnęła Marina.

W tej chwili nie myślała już o sposobach, jakich użyła przeciw panu Maciejowi, bo przecież aż tak źle mu nie życzyła. Chodziło tylko o to, żeby jej nie krzywdził. Poza tym, nie ona postanowiła o losie pana z Rogowa, a zdecydował sam Bóg, bo wszystko w jego ręku.

– W dzień świętego Jerzego oddał duszę Bogu, po solennej spowiedzi i przyjęciu komunii świętej – mówił mocno poruszony posłaniec. – Przed śmiercią zaś przebaczył wszystkim swoim nieprzyjaciołom i tym, którzy cokolwiek złego wobec niego uczynili, modląc się i za nich. Byłem przy tym...

Marina poczuła ukłucie niepewności. Jeśli przebaczył wszystkim i sam prosił o wybaczenie, dotyczy to także zapewne i jej osoby. Pochyliła głowę zawstydzona. – Niechaj mu Bóg wybaczy – powiedziała.

– Na wieki wieków – dopowiedział posłaniec z namaszczeniem.

Po czym zrobił porozumiewawczą minę.

– Pan Maciej miał niejedno na sumieniu, to pewne. Ale wiecie, pani, był człowiekiem przewidującym i na długo przed śmiercią porobił rozmaite zapisy. A to na kościoły, a to na klasztory. Mszy samych wykupił trzysta, z których połowa ma się odprawiać u świętego Jakuba w Sandomierzu przy głównym ołtarzu. Nieżonatym będąc i bezdzietnym, bo jak wiecie, jego rodzina pomarła w czas zarazy, ofiarował też wiele rozmaitego dobra biedakom. Pochowano go w mnisim przebraniu, jak sobie życzył, bo i najwięcej dał klasztorowi w Jędrzejowie, gdzie chętnie bywał za życia. Kapy piękne, złotem haftowane, a co wosku! Więcej pewnie jak wóz cały.

Wedle jego życzenia pan Jordan rozdał szaty starego pana biedakom, a i inne rzeczy też, zatrzymując przy sobie tylko oręż.

– Coś chyba jednak poza ziemią i dworem siostrzeńcowi zostawił.

– Z siostrzeńcem się gniewał i groził, że niczego mu nie da. Ale dał. Trzecią część ziemi klasztor wziął, a reszta przypadła panu Jordanowi. I oczywiście dwór, choć bez młyna na rzece, bo ten z kolei wzięli księża z Sandomierza.

Marina dolała piwa do kubka posłańcowi.

– Miał trudny charakter – powiedziała. – Lubił się swarzyć i słyszałam, że był w zwadzie ze wszystkimi sąsiadami. Nie ukrywam, że i ze mną. Mniejsza teraz o to, co było, to było.

Umarł i niechaj mu ziemia lekką będzie. Wiem jednak, że był oszczędny i umiał koło swoich spraw chodzić. Myślę zatem, że cokolwiek i gotowego grosza zostawił...

Posłaniec znowu rozejrzał się niespokojnie, czy nie słuchają jakie obce uszy.

– Jestem tylko sługą – przypomniał skromnie. – Nie wszystko wiem, choć chcąc waszą serdeczność odpłacić, chętnie bym wam i coś więcej powiedział. Tedy na pewno nie wiem.

Ale miarkuję, szlachetna pani, że srebro rozdał i mało co gotowego grosza zostało. Pan Jordan złościł się nawet, bo będąc jedynym spadkobiercą, na trochę więcej liczył... Ale wyprawił godny pogrzeb panu Maciejowi, nie pożałował grosza, żeby było, jak sobie zmarły życzył, choć ten przecież w ostatnich latach nie bardzo uważał siostrzeńca. Zaraz po pogrzebie wziął się pan Jordan do obrachunków z sąsiadami, a mnie do was posłał, żebym wam przekazał, że się o długi nie zamierza upominać i byście byli spokojna...

Marinie piwo w głowie szumiało i radość z otrzymanych wieści.

– Nawet się wybierałam do Rogowa – przyznała się. – Raz jeszcze chciałam z panem Maciejem mówić i spróbować się ugodzić. Bo kto to widział, żeby przez sądy tylko załatwiać sprawy, niby między zwierzętami, a nie dobrymi chrześcijanami.

Posłaniec długo opowiadał o uroczystościach żałobnych i pogrzebie, bo najwyraźniej było to w okolicy wydarzenie znaczące i wielkie.

– A jakże ma się teraz pan Jordan? – pytała Marina. – Czy po śmierci wuja doszedł już do siebie?

– Doszedł – potwierdził posłaniec, ale westchnął. – Doszedł, choć powiem wam, że i jego los niełatwy. Aż ból patrzeć, jak mu się życie nie układało.

– Co też mówicie? – przestraszyła się Marina. – Czyżby i on był chory?

– On nie – wytłumaczył posłaniec. – Chora była pani Hanna i to jak jeszcze. Myśleliśmy, że i ją przyjdzie nam pogrzebać. Zrobił się jej guz jakiś na szyi, co to się szybko powiększał i tylko czekaliśmy, aż wyzionie ducha. Szczęśliwie podpowiedział ktoś, że Przenajświętsza Panienka z Jasnej Góry cuda czyni, więc pan Jordan kazał zawieźć panią do świątyni. I co powiecie? Po trzech dniach ustąpił ów guz, poczuła się lepiej, a teraz to i całkiem wydobrzała.

Marina zagryzła wargi. Więc był pan Jordan na Jasnej Górze, tak blisko. Nie przyjechał do Potoka, nie przysłał wiadomości. Ale pocieszyła się zaraz, że musiał być przejęty chorobą siostry, bo był jej jedynym opiekunem i opoką.

– Chwała Bogu, że wyzdrowiała – powiedziała głośno. – Chwała Bogu!

Posłaniec mówił, że Jordan był na Jasnej Górze w lutym. Marina obliczyła czas i zaczęła sobie wyrzucać, że go niesłusznie oskarżała. Przecież to właśnie w lutym przysłał jej podarek.

Więc jednak nie zapomniał. A nie zajechał, bo widać czasu nie miał, wśród tych wszystkich kłopotów z chorą siostrą.

Nazajutrz posłańca wyprawiono na powrót do Wojcieszowa. Miał jechać rano, ale nie pojechał, bo Marina nie wiedziała jeszcze, jakim podarunkiem podziękować panu Jordanowi. Myślała całą noc i całą noc marzyła o następnym spotkaniu, co powie i jak się zachowa.

Chciała ofiarować panu Jordanowi coś znaczącego, co byłoby nie tylko podarunkiem, ale i wiadomością. Wiadomość miała brzmieć: myślę o tobie i Marina wielce się natrudziła, żeby coś takiego znaleźć. Posłaniec już czekał, a ona ciągle myślała i zastanawiała się.

Przecież nie da ukochanemu wstążki niczym jaka młódka, bo i on też swoje lata ma. W końcu posłała mu skórzany pas z metalową klamrą, mocny, cieniowany, dobry do świątecznego stroju. Miała wątpliwości, czy pas wyraża to, co chciała wyrazić, ale już się stało i posłaniec obdarowany kolejną srebrną monetą odjechał z Potoku. Zabrał też podarunek dla pani Hanny, niebieski, niemal przeźroczysty welon do założenia na niedzielne nakrycie głowy.

Radość rozpierała Marinę. Szykowała się do podróży niezwykle zadowolona, zaciekawiona i pełna nadziei, że zdarzy się coś, co całkowicie odmieni jej życie. Żeby tak się stało, zrobiła wszystko, więc teraz czekała tylko, żeby nastąpiło to, co jeszcze spełnić się miało.

Przygotowała się bardzo starannie, dobierając stroje, pakując bagaże, niewielkie, ale zawierające przedmioty niezbędne w podróży. Po wydarzeniach sprzed dwóch lat, kiedy to w drodze straciła ubranie, teraz zabezpieczyła się przed taką możliwością, zabierając ze sobą aż trzy suknie.

Wzięła pachołka, by jej usługiwał w podróży, wyszukiwał gospody, troszczył się o konia, posiłki i ochronę. Wzięła też służącą, młodą i ciekawą świata dziewczynę, gotową nie jeść i nie spać, żeby tylko zobaczyć, jak żyją ludzie gdzie indziej.

Marina niepokoiła się trochę o zostawionego w domu Dominika, bo ten miał być bez opiekunki chyba po raz pierwszy, a do tego co najmniej przez kilkanaście dni. Ale służba została odpowiednio pouczona i ostrzeżona, jakie cięgi dostanie, gdyby cokolwiek nie było tak, jak życzyła sobie pani.

Droga dłużyła się Marinie, ale nie tak bardzo, jak się obawiała. Bo była to podróż przede wszystkim przyjemna. Pogoda sprzyjała, było ciepło, miło, łagodnie. W takim otoczeniu, kolorowym, kwietnym, słonecznym, bardzo przyjemnie jechało się Marinie i bardzo przyjemnie odpoczywało po drodze. Co jakiś czas robiła postoje, zatrzymując się na zielonej trawie pod drzewem w cieniu, aby zjeść trochę sera i chleba.

Im bardziej zbliżała się do celu, tym bardziej serce jej rosło.

Z Opatowa była ledwie mila do Wojcieszowa i Marina mogłaby się tam dostać przed wieczorem. Stanęła jednak w zajeździe, tym samym, w którym zatrzymała się zeszłego roku, kiedy to została uwięziona w izbie przez Macieja z Rogowa. Gospodarz nie przypomniał sobie Mariny, ale ona dobrze go zapamiętała, bo już wtedy wiedziała, że panu Maciejowi nie udałby się podstęp bez pomocy właściciela gospody. Z dawna już ułożyła sobie sposób postępowania, aby się nie dać zaskoczyć.

Wjechała na podwórze jak wielka pani, głośno i hałaśliwie. Kazała przywołać gospodarza, rzuciła mu niedbale srebrną monetę jako zapłatę z góry i kazała dać sobie oddzielną izbę.

Nie powiedziała oczywiście, że na noc umówiła pachołka, który miał siedzieć na progu pod jej drzwiami i czuwać, aby tym razem nie spotkała jej niespodzianka.

Takie zabezpieczenie wydawało się przesadne, bo przecież pan Maciej umarł i nie musiała obawiać się jego podstępów, ale Marina miała własny plan i nie chciała, żeby cokolwiek stanęło jej na drodze.

Poleciła przynieść do izby drewnianą kadź, którą pachołek napełnił ciepłą wodą, noszoną w dzbanach z kuchni, do wody dodać pachnideł i kwiatów, a tę wannę wyłożyć płótnem.

Potem zażyczyła sobie posiłek, a kiedy ten przyniesiono i zostawiono na stole, Marina kazała drzwi zamknąć.

Rozebrała się i weszła do wanny, gdzie długo moczyła się w ciepłej wodzie z pachnidłami, co jakiś czas leniwie sięgając po jedzenie. Służąca siedziała obok, gotowa na każde jej skinienie, pachołek za drzwiami dawał baczenie, aby nie wszedł nikt niepowołany.

– Jutro czeka mnie wielki dzień – powiedziała Marina do służącej. – Muszę być wypoczęta i odpowiednio wyglądać. Pójdę wcześnie spać, a z samego rana pomożesz mi się ubrać i ułożyć włosy. Sama też przywdziejesz nowe szaty i przypilnujesz chłopaka, żeby przyzwoicie wyglądał.

– Tak, pani – potwierdziła dziewczyna.

Była zadowolona z pracy u boku pani na Potoku, bo choć Marina rzadko bywała w dobrym humorze i bywała też złośliwa, nie była skąpa. Choćby ta nowa szata, którą jej ofiarowała już teraz, w połowie roku. Zwykle służebna musiałaby czekać aż do przyszłego Bożego Narodzenia.

Gotów na każde skinienie był też chłopak, młody służący, podobnie jak dziewczyna niepomiernie szczęśliwy z powodu posiadania dodatkowego stroju. Oboje byli tym bardzo przejęci i bardzo starali się zasłużyć na pochwały swojej pani.

Marina tymczasem siedziała w balii z wodą, odprężona, odpoczywając i przymykając oczy z przyjemności. Co jakiś czas chłopak przynosił dzbanek ciepłej wody, służąca odbierała od niego naczynie, wchodziła do izby i czekała na znak.

– Dolej trochę – mówiła Marina rozmarzonym głosem. – Tak, właśnie tak. Bardzo dobrze.

Nie wszystko, resztę dolejesz za chwilę.

Służąca siedziała obok, nie śmiąc o nic wypytywać pani, bo w roli osobistej służącej występowała od niedawna i brakowało jej jeszcze śmiałości. Ale wreszcie odważyła się zapytać.

– To wielki dzień dla was, pani. Może co jeszcze trzeba przygotować? Tylko powiedzcie, a ja zaraz...

– Nie trzeba – Marina łaskawie machnęła ręką. – Pomyślałam o wszystkim. Dopilnuj tylko, żeby konie były wyczyszczone rano, a chłopak ubrany.

Służąca zerknęła niepewnie.

– Tak wygląda, jakbyście jechali do oblubieńca... – powiedziała nieśmiało i zrobiła unik, jakby spodziewała się uderzenia za swoją bezczelność.

Ale Marina uśmiechnęła się tylko.

– Może, może... – powiedziała tajemniczo.

Siedziała w kadzi dość długo, potem wyszła, wytarła się podanym prześcieradłem, owinęła innym i czekała, aż służąca zaplecie jej warkocze na noc. Kiedy to zrobiła, Marina nie poszła od razu do łoża, ale uklękła na podłodze i modliła się żarliwie.

– Teraz nie będę cię już potrzebować – powiedziała do służki po zakończeniu modlitwy.

Służąca natychmiast zakrzątnęła się, żeby wynieść wodę, ale Marina nie pozwoliła.

– Rano – poleciła. – Zrobisz to rano. Teraz się połóż i nie kręć mi się pod nogami.

Służąca natychmiast usłuchała, rzuciła się na swoje skromne posłanie w kącie i od razu zasnęła.

Marina siedziała jeszcze na ławie. Kiedy upewniła się, że służąca śpi, nie zgasiła świecy, ale wyjęła ukryte pomiędzy szatami lusterko i długą chwilę oglądała w nim swoje ciało.

Twarz, oczy, usta, nos, uszy, szyję, a potem wszystko inne.

– Czy nie jestem piękna? – zapytała sama siebie, chowając lusterko.

Zdmuchnęła świecę i wyciągnęła się w łożu.

– Jestem – odpowiedziała. – Oczywiście, że jestem piękna. Widział mnie pan Jordan i zapamiętał. Nie może być inaczej.

Jordan z Wojcieszowa nie spodziewał się odwiedzin Mariny z Potoka. Nawet był zaskoczony, gdy wieczorem dowiedział się, że stoi w zajeździe w Opatowie. Posłał jej niedawno wiadomość o śmierci wuja i o tym, że nie musi obawiać się dalszych kłopotów, ale nie spodziewał się tak szybkiej odpowiedzi. Nie był zresztą pewny, czy Marina ma zamiar zajechać do niego, czy też zupełnie inne sprawy przywiodły ją tutaj. Zaraz więc porzucił swoje zajęcia i postanowił jechać z samego rana do miasta. Bo jeśli Marina udaje się gdzie indziej, nie zobaczą się przecież.

Ruszył jeszcze przed świtem i był w Opatowie wcześnie rano, kiedy dopiero budziło się życie, mało kto wyszedł jeszcze z domu i spieszył do swoich zajęć, a nad miastem nie słychać było zwykłego codziennego hałasu. Kramy stały zamknięte, dopiero otwierano warsztaty.

Jordan minął bramę jako pierwszy tego dnia człowiek i popędził od razu do gospody.

Właściciel zajazdu wstał już i potwierdził, że pani Marina z Potoka zatrzymała się tu na noc i że dał jej oddzielną izbę.

Przed tą siedział pachołek, dopiero co obudzony hałasem na dole, rozespany podniósł głowę znad kolan, zobaczył rycerza i zerwał się na równe nogi.

Zapytany przez obcego, czy pani zostaje dłużej czy wyjeżdża rano, pachołek wydukał, że kazała się budzić wcześnie, bo wyjeżdża.

Jordan uznał zatem, że nie może tracić czasu. Oddał tylko płaszcz w ręce pachołka, a sam pchnął drzwi. Pachołek nie zatrzymywał, bo był mało doświadczony i do głowy mu nawet nie przyszło zabronić gościowi dostępu do izby pani.

Marina spała jeszcze, nie otworzyła oczu ani na odgłos rozmowy za drzwiami, ani na skrzypienie zawiasów. Ranek był ciepły, jak ciepła była noc, Marina leżała w łożu, z powodu ciepła nie całkiem przykryta.

Zaskoczony Jordan przystanął.

Marina spała z głową odrzuconą do tyłu, z lekko rozchylonymi ustami. Koniec warkocza spoczywał pomiędzy jej wydatnymi piersiami i kołysał się w rytm oddechu.

Jordan długo przyglądał się śpiącej, a potem zrobił krok do tyłu, zamierzając się wycofać.

Podłoga skrzypnęła. Marina obudziła się, zobaczyła koło swego łoża mężczyznę i krzyknęła zaskoczona. Zamachał rękami, dając znać, że nic jej nie grozi.

– To ja – powiedział szybko. – Nie bójcie się. To przecież ja.

Miała zamiar krzyczeć, ale zamarła z otwartymi ustami.

Stał naprzeciw. Smukły, piękny, strojny. Taki jak przy poprzednim spotkaniu, tylko chyba piękniejszy w brązowej szacie dopasowanej do sylwetki, szerokiej w ramionach, wąskiej w pasie. Twarz wyraźna, otwarta i szczera. I te oczy! Te piękne, rozmarzone oczy, w które chciałoby się patrzeć i patrzeć.

– Chyba sądzone nam, że zawsze, gdy się spotykamy, nie jesteście ubrana – powiedział z uśmiechem i nie spuścił wzroku.

Marina przysłoniła się gwałtownie, zawstydzona i trochę zła, ale nie krzyknęła. Była rozeźlona. Jak to? Tyle z jej strony przygotowań, tyle starań, tyle drobnych dobrze obmyślonych czynności, a on zjawia się zupełnie niespodziewanie. Teraz, kiedy jest nieubrana, nieuczesana, nieprzygotowana?

Siedziała w łożu, nakryta pościelą niczym workiem, z którego widać było ledwie czubek głowy i kawałek twarzy.

– Jordan! – zdołała tylko wypowiedzieć. – Skąd się tutaj wzięliście?

Pan z Wojcieszowa ukłonił się przesadnie nisko.

– Zawszem gotowy na wasze rozkazy – odrzekł z uśmiechem. – Gdy tylko usłyszałem, że jesteście w Opatowie, natychmiast dosiadłem konia i oto jestem. Obawiałem się, że jedziecie gdzieś daleko, na Ruś albo i gdzie dalej, i przejedziecie blisko Wojcieszowa, a ja was nie zobaczę...

– Obawialiście? – zapytała podejrzliwie. – Jak to obawialiście się?

– Obawiałem się, że się rozminiemy.

Marina nie zmieniła pozycji. Odwróciła spojrzenie w bok, gdzie stała służąca. Obudzona, nie bardzo świadoma, co się dzieje, stała bezradnie i czekała, nie wiedząc, co i jak powinna zrobić.

– Czego stoisz jak słup? – ofuknęła ją Marina. – Idź powiedzieć chłopakowi, żeby szykował konie.

Służąca wybiegła z izby, a pan Jordan zapytał Marinę: – Dokąd to się udajecie?

Marina nie odpowiedziała od razu. Syciła się swoją radością. Czy nie spodziewała się, że samymi myślami sprowadzi go tutaj? Że jej ukochany zjawi się natychmiast, gdy tylko ona zapragnie?

Teraz zastanawiała się, jak powinna postąpić. Jeśli powie, że jechała do Wojcieszowa, nie wiadomo, co pan Jordan sobie pomyśli.

– Miałam interes w tych stronach – zaczęła ostrożnie. – Nie spodziewałam się, że pojawicie się, swoim zwyczajem, nie wiadomo skąd i kiedy.

– Pojawiłem się, bo coś mi podpowiadało, że mogę was zobaczyć... w takim stanie – uśmiechnął się.

Marina już odsłoniła twarz spod pościeli, więc mógł zauważyć, jak marszczy brwi.

– Nie czuję się dobrze, kiedy tak na mnie patrzycie – powiedziała z udawaną pretensją. – To już będzie trzeci raz, jak mnie zaskakujecie. Na moim miejscu niejedna niewiasta...

– Trzeci – potwierdził. – I powiem, że nie miałbym wcale żalu, gdyby los zdarzył mi widzieć was tak jeszcze i przy innych sposobnościach...

– Czuję się zawstydzona – broniła się Marina, która nagle znowu przypomniała sobie, że włosy ma w nieładzie, że balia z wodą stoi na środku izby, że wszędzie porozrzucane leżą części jej szat – starych, podróżnych, obok nowych, które miała założyć rano.

Zobaczył jej wzrok na bordowej sukni, leżącej na ławie. – Mieliście sprawę do załatwienia?

– powtórzył jej wyjaśnienie. – Nie byle to chyba jaka sprawa, skoro zamierzaliście się tak wystroić...

– A pewnie – podchwyciła. – Młody królewicz czeka na mnie. Jeśli wyjdziecie, będę się mogła ubrać, a i ustroić.

W jej głosie nie było przekonania, co zauważył od razu. – W tej okolicy nie brakuje królewiczów – rzucił wesoło. – Tylko jadąc tutaj, spotkałem kilku.

Milczała, bo nie wiedziała, jak ma postąpić. Czuła zmieszanie, bo popsuł jej wszystkie plany, przygotowane pytania i odpowiedzi. Stał naprzeciw i najwyraźniej wcale nie zamierzał wychodzić.

– To dokąd chcieliście jechać? – zapytał.

– Dokąd chciałam, to pojechałam – odpowiedziała wykrętnie. – Teraz jestem już w drodze powrotnej do domu.

– Ach, tak! – iskierki zaigrały w jego oczach, a Marina omdlała prawie. Boże, jaki on piękny!

Poruszyła się i przypomniała sobie, że powinna się ubrać. – Wyjdziecie? – zapytała. – Tylko się ubiorą, a potem będziemy mogli pogwarzyć, jeśli wola. Chętnie posłucham nowin.

– Tak? – ucieszył się. – Już się nie spieszycie?

– Spieszę. Ale nie tak znowu bardzo.

Złożył jej ukłon i wyszedł, a Marina zerwała się z łoża i poczęła się ubierać, drżąca cała, niespokojna. Wołała służącą na pomoc, ta przyszła z wiadomością, że konie prawie gotowe i nie od razu zrozumiała, że pani Marina wcale nie ma zamiaru zaraz wyjeżdżać.

Szczególnie, że wiele czasu zmitrężyła na strojenie sukni i układanie włosów.

Nie nosiła podwiki opasującej całą twarz, jak wypadało zamężnym niewiastom, nosiła czepek, ale zmyślny taki, tylko na czubku głowy osadzony, żeby można było zobaczyć gruby warkocz upięty na głowie i karku. Marina miała długą, piękną szyję i wiedziała bardzo dobrze, z jakim zainteresowaniem mężczyźni przyglądają się kształtowi jej głowy, szyi, piersi. Oto niewiasta w rozkwicie – myślała o sobie, widząc te spojrzenia.

Kiedy wyszła do dużej izby, a pan Jordan wstał na jej powitanie, była pewna, że i na nim zrobiła odpowiednie wrażenie. Aż usta otworzył ze zdumienia.

Uśmiechnęła się przepraszająco, że tyle czasu zajęło jej przygotowanie i wcale nie zauważała jego niepokoju, że przecież zaraz ma jechać dalej, a on ją zatrzymuje.

– Och, tym się wcale nie trapcie – powiedziała wesoło. – Nie czeka mnie mąż, żebym musiała się spieszyć i przed nim zdać sprawę z podróży.

– To może kochanek? – zapytał, głęboko zaglądając jej w oczy.

– Ani kochanek – odpowiedziała swobodnie i z uśmiechem.

Wiedziała, że ma go w swojej władzy, swoich spojrzeń i uśmiechów, i właśnie dla tej świadomości tutaj przyjechała. On wprawdzie o tym nie wiedział, ale wcale nie spieszyła się, żeby mu to wyjawić.

– Ani kochanek – powtórzyła.

Pan Jordan nie wiedział oczywiście o wszystkich tych wróżbach, przepowiedniach, marzeniach, spodziewaniach, ale powiedziała dość, żeby zrozumiał.

– Sprawiliście mi i radość, i kłopot waszym niedawnym podarunkiem – mówiła teraz. – Radość, że pamiętaliście i kłopot, że nie wiedziałam, czy powinnam go odesłać. Nie wypada przyjmować prezentów od mężczyzn obcych, a wy przecież nie należycie do mojej rodziny...

– W jakimś sensie należę – odparł szybko i chciał nawet spróbować to uzasadnić, ale takie tłumaczenie Marinie nie było potrzebne.

– Całe szczęście, że byłam już wdową – powiedziała. – Gdyby żył jeszcze mój mąż, dopiero miałabym kłopot, gdyby taki podarunek nadszedł. Co on by pomyślał o was i o mnie!

Pan Jordan uśmiechnął się niepewnie. – Wiedziałem, że już nie jesteście mężatką – wyjaśnił.

– Wiedzieliście? – spytała zaskoczona. – Wiedzieliście, że mój mąż pomarł?

– Wiedziałem – potwierdził. – Sama mówiliście, że czuje się niezdrów i tylko patrzeć, jak odda ducha Bogu. Poza tym jeszcze się dowiedziałem.

– Dowiedzieliście się? Więc rozpytywaliście o mnie?

Potwierdził skinieniem głowy.

– Czułem się odpowiedzialny za postępowanie mojego wuja – wyjaśnił. – Chciałem jakoś złagodzić krzywdę, jaką wam uczynił.

Marina poczuła ukłucie w sercu.

– Z powodu wuja? – zapytała z niedowierzaniem. – Więc gdyby nie wasz wuj, nie pomyślelibyście o mnie?

– Och, nie! – zaprzeczył żywo. – Tylko wuj dał mi okazję, żeby się wam przypomnieć.

Marina uznała, że powinna podziękować.

– Jestem bardzo wdzięczna, żeście przysłali mi wiadomość – powiedziała. – Nie ukrywam, że nie bardzo lubiłam waszego wuja, więc i nie zmartwiła mnie wieść o jego śmierci...

– Wiem – potwierdził. – Dlatego posłałem do was człowieka. Żebyście nie musiała się martwić dalej, skoro okazało się to niepotrzebne. Chyba sam Bóg postanowił rozstrzygnąć ten spór. Zresztą, nie ukrywałem, że chętnie pomogę wam nawet i przeciw mojemu najbliższemu krewnemu, bo choć to brat mojej matki i mój opiekun, to jednak ostatnimi laty nie układało się między nami najlepiej...

Marina obudziła się z trudem. Czuła się niewyspana i bardzo chciała odpoczywać dalej, ale coś mówiło jej, że powinna otworzyć oczy.

Całe ciało było ogromnie zmęczone, ale zmęczeniem nad wyraz przyjemnym, wprost rozkosznym. Co za noc! Co za radość! Co za szczęście!

Początkowo nie bardzo mogła w to wszystko uwierzyć. Ale dużo rzeczy świadczyło, że jednak był tutaj, był z nią w jej łożu. I kochali się tak gwałtownie, mocno, prawie całą noc, do utraty tchu. Co za szczęście!

Marina sama nie wiedziała, jak to się wszystko stało. Potem, gdy sobie próbowała to przypomnieć, okazywało się, że jednak nie wszystko pamięta. Wino było słodkie i zdawało się zupełnie nieszkodliwe, choć było bardzo zdradliwe i ani się obejrzała, kiedy całkowicie złamało w niej wszelkie opory. Nie pamiętała za bardzo ani co mówiła, ani co on mówił.

Podejrzewała, że musiała mówić dużo.

I tak to też pamiętała, że ona mówi, a on słucha. Więc na pewno dużo mówiła. O wszystkim. O sobie, o swoim życiu, o Dominiku, który nagle pojawił się w jej świecie, o swoich kłopotach z majątkiem i panem Maciejem. Prawdopodobnie powiedziała nawet, po co przyjechała do Opatowa. Tak, na pewno tak właśnie było. Powiedziała, że przyjechała tutaj, aby mu podziękować. Podziękować i tylko podziękować, ale przecież nie da się ukryć, że przy tej sposobności liczyła też trochę...

Teraz chciało się jej śpiewać i Marina zaczęła coś nucić. I śpiewała aż do chwili, gdy zrozumiała, że pan Jordan nie wyszedł tylko na chwilę, ale odjechał.

Była nieco rozczarowana. Wezwała służbę, pytając, kiedy się to stało i w jakich okolicznościach. Ale ani dziewczyna ani pachołek niewiele mogli wyjaśnić.

– Odjechał rano – powiedział pachołek.

– Odjechał zadowolony – dodała dziewczyna. Ale nie mogli powiedzieć, czemu się tak spieszył i czemu nie kazał powtórzyć jej ani słowa. Była rozczarowana.

Potem pomyślała, że przecież ta zagadka jest bardzo prosta. Pojechał, żeby przygotować się do jej wizyty. Powiedziała mu, że chce go odwiedzić w Wojcieszowie, więc pospieszył do dworu, żeby wszystko przygotować jak najlepiej na jej przyjęcie.

Jakie to proste!

Widzisz, Dominiku, będziesz miał ojca!

Ubrała się starannie, po namyśle kazała służbie zostać na miejscu i przyjechać dopiero na wieczór, bo na razie wolała ich nie mieć u boku. Zresztą we dworze Jordana nie brakowało służby.

Sama dosiadła konia i ruszyła wolno, łaskawym spojrzeniem obdarzając wszystkich wokoło. Tego ranka Marina była piękna, promienna, jaśniejąca i wielu mężczyzn oglądało się na jej widok, a ona łaskawie obdarzała ich skinieniem głowy lub ręki, okazując swój dobry nastrój i zadowolenie. Nie spieszyła się, bo chciała dać panu Jordanowi czas na przygotowanie wszystkiego, co przygotować zamierzał.

– Już jadę, mój miły – szeptała. – Już jadę.

Nie pamiętała dokładnie tego, co jej szeptał w nocy, ani tego, co sama mu mówiła. Nie trzeba było tego pamiętać. Wystarczyło wiedzieć, że czuła się przy nim zadowolona i szczęśliwa. Cała reszta nie miała żadnego znaczenia.

Droga nie była długa, Marina jechała wolno, sycąc się napotykanymi obrazami zamożności, dostatku i rozkoszując słoneczną, letnią pogodą.

Zatrzymała się o ćwierć mili od Wojcieszowa i długą chwilę patrzyła na widoczną w oddali kępę drzew, pomiędzy którymi stał dwór pana Jordana.

W nocy byli zbyt zajęci sobą, żeby choć odrobinę czasu poświęcić rozmowom o przyszłości. Marina myślała o tym wcześniej, jedne pomysły podobały się jej bardziej od innych, ale gotowa była na każde rozwiązanie. Zakładała, że pan Jordan nie będzie chciał opuścić ojcowizny. Raz, że był to jego z trudem wywalczony majątek, a dwa, że był duży, bo przecież przypadł mu w udziale prawie cały Rogów stryja Macieja, leżący o miedzę. W porównaniu z Potokiem majątek był zatem znacznie większy. Marina była gotowa dla pana Jordana zostawić wszystko. W końcu Potok był majątkiem jej ojca, ale nie rodowym, zamieszkała w nim dopiero jako dziewczynka. Miała dziewięć lat, kiedy przyjechała do Doliny z ojcem i matką, ta zaś miała jeszcze Hedwigę na ręku. Marina nie pamiętała domu swojego ojca w Orkeny, bo wyszli z niego którejś nocy, gdy miała pięć lat, a potem tułali się po bliższych i dalszych krewnych, aż wreszcie, dzięki wstawiennictwu królowej matki, pan Janosz dostał majątek w Polsce i przyjechali do Potoka. Tutaj upłynęło jej życie i choć Marina lubiła Potok, nie czuła się z nim tak bardzo związana. W każdym razie nie na tyle, żeby zastanawiać się, czy powinna go opuścić.

Kiedy ojciec wydawał ją za mąż i pojechała do pana Wilka w Jastrzębicach, robiła to raczej w niepewności, co ją czeka u boku starszego człowieka, niż z żalem za rodzinnym domem.

Matka już nie żyła, ojciec był surowy i córkami mało się kłopotał, zajęty swoimi męskimi sprawami.

Potem Marina wróciła do ojcowego dworu, gdy pan Jeno odkupił od niej Jastrzębiec wróciła zadowolona, ale i tu nie była za bardzo szczęśliwa. Bo do tej pory Marina właściwie prawie wcale nie była szczęśliwa.

Szczęście Mariny to były ledwie krótkie chwile w całym jej życiu, jakie trwało już lat trzydzieści trzy, a chwil tych dały one tylko kilka.

Marina była szczęśliwa, kiedy myślała, że przed dwunastu laty weźmie ją za żonę Ostasz z Lipowej, a ona zostanie wielką panią. Była szczęśliwa nawet przez krótki czas z panem Wilkiem, gdy dwa lata później, zaraz po ślubie pojechali do Jastrzębie i tam oddawali się miłości. Ale to już chyba wszystko. Niewiele, jak na trzydzieści trzy lata życia. Wcześniej i potem były już tylko kłopoty, zmartwienia i troski, które udało się nieco rozpogodzić dopiero, kiedy pojawił się mały Dominik, którego natychmiast pokochała całym sercem i którego przyjęła jako swoje własne dziecko.

A teraz zaczęło się jej nowe wielkie szczęście. Teraz, kiedy spełniały się wszystkie wróżby i przepowiednie, gdy odważyła się sama pokierować swoim życiem, okazało się, że może być ono takie, jakie sobie wymarzyła. Nikt nie śmiał jej rozkazywać ani pouczać. Dawniej poddana woli ojca, macochy, męża, niepewna przyszłości, przekonana o tym, że wszelkie okazje przechodzą mimo niej, że nie ma szczęścia, oddawała się żalom i łzom. Wiele ją kosztowało wysiłku, żeby uwierzyć w to, że i dla niej zajaśnieje gwiazda i może być szczęśliwa. Kiedy więc błysnęła nadzieja, Marina uczepiła się jej i nie zamierzała okazji przepuścić.

Teraz stała konno w pobliżu dworu swojego ukochanego i napawała się chwilą, która nastąpi. Za tymi drzewami czekał ją pan Jordan, mężczyzna, którego spotkała kiedyś niespodziewanie i o którym wówczas nie myślała, że może być jej i dla niej.

– A jednak trzeba mieć nadzieję – powiedziała Marina półgłosem i ruszyła do przodu. – Miałaś rację, kochana Hedwigo. Prędzej czy później na każdego przychodzi jego szczęśliwy czas. Tylko trzeba mieć nadzieję.

Wkrótce znalazła się przed dworem. Nadjeżdżała wolno, rozglądając się ciekawie, co też zmieniło się tutaj od jej ostatniego pobytu przed dwoma laty. Ale nic nie wyglądało inaczej, z radością wszystko rozpoznawała takie, jakim było wtedy – pękaty dwór z bali z małymi okienkami pod wysokim spadzistym dachem, obok stajnie, dalej spichlerze, a jeszcze dalej ogrody dworskie, gdzie widać też było dachy wsi. Wszędzie dookoła drzewa, sosenki, brzozy, topole.

Ludzi sporo kręciło się wokoło, zajętych gospodarskimi czynnościami. Ktoś przepędzał bydło, ktoś stukał, naprawiając jakieś narzędzie, ktoś pokrzykiwał. Szli chłopi za swoimi sprawami, pachołkowie wypędzali bydło na łąki, dziewki taszczyły z obór pękate wiadra.

Marina rozglądała się, szukając wzrokiem pana Jordana albo jego siostry, ale nie było ich na zewnątrz, widocznie znajdowali się we dworze.

Zatrzymała się, poczekała, aż podbiegnie pachołek, chwyci wodze i pomoże gościowi zejść z konia. Kłaniał się przy tym uprzejmie, zdejmując słomiany kapelusz.

– Gdzie pan Jordan?

– W Opatowie. Wczoraj pojechał.

Marina podniosła brwi zdziwiona. Jak to w Opatowie? Przecież odjechał rano i była przekonana, że skierował się wprost do domu.

– W Opatowie? – dopytywała się. – Miał przecież czekać na mnie tutaj. W Opatowie był wczoraj.

Pachołek wzruszył ramionami. Był od roboty, nie od tego, żeby rozumieć postępowanie państwa.

– A pani Hanna? – zapytała Marina.

– A jest, pewnie, że jest – odparł pachołek. – W izbie siedzi, ona wam najlepiej wszystko wyjaśni.

Odprowadził konia do stajen, a Marina ujęła kraj sukni ręką i pospieszyła do dworu. Czuła się zaskoczona i rozczarowana nieobecnością pana Jordana, który może pojechał do dworu stryja i chyba zaraz wróci. Dobrze, że choć jego siostra jest na miejscu.

Coś pewnie będzie wiedziała o planach brata. Ciekawe, czy powiedział jej cokolwiek o ostatniej nocy...

Weszła do wielkiej izby, rozświetlonej jasnymi promieniami słońca, wpadającymi przez dwa małe okienka, i rozejrzała się.

Ale i tutaj czekało ją rozczarowanie. Siostry pana Jordana nie zastała, a tylko pod ścianą siedziała na wyściełanej ławie nieznajoma niewiasta. Była to młoda, niezbyt ładna kobieta, opuchnięta jakby, zniekształcona, przykryta barwną kapą niczym jaki grzyb w lesie. Na widok wchodzącej podniosła głowę i spojrzała z ciekawością, ale coś nie pozwoliło jej podnieść się i wyprostować.

To coś to był widoczny spod szaty wielki brzuch. Wyglądała, jakby cierpiała już bóle porodowe i za chwilę miało nastąpić rozwiązanie.

– Niech będzie pochwalony – pozdrowiła Marina, stając na środku izby.

Jej bordowa sukienka zabłysła w świetle słońca. Świetlica w Wojcieszowie była mniejsza niż w Potoku, ale to przecież nic, wystarczy nieco inaczej ustawić sprzęty i...

Kobieta na ławie uśmiechnęła się przyjaźnie.

– Na wieki wieków – odpowiedziała. – Witajcie. Wybaczcie, że wam nie wyszłam na spotkanie, ale czuję się nie najlepiej i posłałam już po babkę. Chyba zaraz będę rodzić, choć wedle miary to jeszcze ze dwie niedziele brakuje...

Marina zbliżyła się i pomogła poprawić poduszki na ławie.

– Nie wstawajcie – poradziła. – Rzeczywiście, tak wyglądacie, jakby już był czas, bo to przecież i nie wiadomo, kiedy nadejdą ostatnie bóle. To raczej wy wybaczcie, że przyjechałam akurat w taką porę, ale nie wiedziałam...

Kobieta machnęła ręką, przerywając tłumaczenia gościa.

– Gość w dom, Bóg w dom – powiedziała z serdecznością. – Wiem, kto jesteście i wcale nie przeszkadzacie, pani Marino. Co więcej, może przyda mi się pomoc doświadczonej niewiasty.

– Jestem Marina – potwierdziła przybyła i zawahała się. – Ale nie wiem chyba za wiele o tych sprawach. Sama nie miałam jeszcze sposobności...

Pomogła ułożyć się kobiecie, przykryła ją i powróciła do sprawy, która ją tu przywiodła.

– Pana Jordana, słyszę, nie ma...

– Pojechał do Opatowa, dziś powinien wrócić – odparła niewiasta. – Bardzo jestem rada, że mnie też odwiedziliście.

– Was? – Marina nie bardzo rozumiała, o co chodzi siedzącej.

– No przecież. Nie o mnie pytaliście?

– Pytałam o panią Hannę.

– Jestem Hanna.

– Ale chodziło mi o siostrę pana Jordana. Leżąca jęknęła. Znowu nadeszły bóle, kobieta zacisnęła usta i dopiero po chwili mogła odpowiedzieć.

– O jego siostrę? – była zdziwiona. – Ale przecież... To wy nic nie wiecie?

– O czym? – Marina poczuła nagle powiew niepokoju. – O czym?

– Siostra Jordana umarła na zarazę. Będzie rok albo i więcej. Nic nie wiedzieliście?

Marinie nagle odebrało głos i poczuła, jak brakuje jej też powietrza. Hanna nie żyje? Ta mała szczupła, spokojna, a taka gościnna i serdeczna Hanna?

– Nic nie wiedziałam – wykrztusiła wreszcie. – Nic a nic. A ten pachołek, co go niedawno przysłał pan Jordan, słowem się o tym nawet nie odezwał.

Leżąca patrzyła na gościa współczująco.

– Pytałam go, co nowego, czy zdrowi wszyscy – tłumaczyła szybko Marina. – A on mówi, że wszystko w porządku. Pytałam o pana Jordana i jego siostrę, a ten, że wszystko w porządku. Słowem nie powiedział, że nie żyje. Wybaczcie, ale nic z tego nie rozumiem...

Ból nadszedł nagle, leżąca skręciła się, jej usta szybko chwytały powietrze. Dopiero po chwili, gdy ból ustał na krótko, spróbowała wyjaśnić.

– To przez to imię – powiedziała wreszcie. – Przez imię. Siostrze Jordana było Hanna, tak samo jak i mnie. Pytaliście pewnie, czy wszystko w porządku u pani Hanny?

– Tak, dokładnie tak zapytałam.

– No właśnie. Nie jesteście pierwsza, którą zmyliło to imię. Wy pytaliście o Hannę, siostrę Jordana, a pachołek sądził, że mnie macie na myśli, bo mnie też jest Hanna. Ale, ale...

Dostałam wasz podarunek. Piękny doprawdy welon. I bardzo wam za niego dziękuję, bo nie miałam jeszcze okazji założyć go do jakiej sukni. Przemyśliwałam, co by wam ofiarować w zamian i chyba nawet coś wymyśliłam stosownego, ale akurat...

Marina milczała zaskoczona. Jej mina mówiła siedzącej, że gość nadal nie wszystko rozumie. Sama dopiero teraz zrozumiała, że podarek nie był przeznaczony dla niej.

– Nie wiedziałam przecież, że to dla siostry Jordana podarunek i myślałam, że dla mnie...

– Poczekajcie! – przerwała Marina.

– Nie wiem, czy na pewno dobrze pojęłam. Siostra Jordana zmarła, a do was trafił welon dla niej przeznaczony, bo jesteście Hanna jak i ona. Nie wiedziałam, że mieszkacie w Wojcieszowie i nie wiedziałam, kim jesteście.

Drzwi otworzyły się i weszła szybko niska, tęga kobieta, która bez ceregieli odsunęła Marinę i odrzuciła pościel z leżącej.

– Trochę za wcześnie – zamruczała pod nosem. – Ale tylko trochę. Nic się nie bójcie, pani, wszystko powinno być w porządku.

Zakręciła się, skrzeczącym głosem kazała wodę grzać i podać czyste płótna, do czego natychmiast rzuciły się służebne, a Marina uznała, że powinna wyjść i nie przeszkadzać.

Za drzwiami zatrzymała dziewczynę z naręczem prześcieradeł.

– Kto ona ta pani Hanna? – zapytała. Dziewczyna nie zrozumiała pytania.

– Pani Hanna.

– To wiem. Ale kto ona?

– Jakże? Żona pana Jordana.

– Żona?!

W Marinę jakby piorun strzelił. Stanęła osłupiała i stała tak chwilę, aż ktoś ze służby, spieszący z miską gorącej wody, potrącił ją i dopiero wtedy się ocknęła. Żona pana Jordana?

Zapytała kolejnego pachołka.

– Więc pan Jordan jest żonaty?

– Jest.

– A pani Hanna jest jego żoną?

– Pewnie.

– I teraz rodzi?

– To drugi raz. Pierwszy chłopak będzie miał koło roku.

Marina wyszła przed dwór, osłupiała stała w miejscu długą chwilę, a potem ślepo ruszyła przed siebie, nie wiedząc, co i jak ma robić.

Pan Jordan jest żonaty. Jest żonaty i to najwyraźniej od dość dawna, skoro jego żona rodzi właśnie drugie dziecko.

A wczoraj, jeszcze wczoraj, gdy mówił jej o swojej miłości, ani słowem się nie zająknął, że nie jest już wolny.

Po powrocie do Potoka Marina na kilka dni zamknęła się i nie pokazywała nikomu. Nawet wobec Dominika jej zwykła serdeczność wydawała się mniejsza, a ich pierwsze spotkanie po wielu dniach niewidzenia nie należało do najprzyjemniejszych.

Dominik czekał z wielką niecierpliwością na prezenty, a przede wszystkim na spełnienie obietnicy.

– Przywieźliście ojca? – pytał z rozjarzonym wzrokiem. – Przywieźliście? Gdzie jest?

Nie odpowiedziała od razu, zła i rozdrażniona.

Ale na widok jego miny, nagle rozczarowanej i smutnej, zapomniała o swoim własnym zawodzie.

– Odnalazłam go – potwierdziła. – Ale nie mógł przyjechać. Kazał cię tylko pozdrowić i uściskać. Przyjechać nie mógł, bo szykuje się do wielkiej i bardzo dalekiej wyprawy.

Dominik próbował nad sobą zapanować i nie pokazywać łez, za co był ostatnio mocno krytykowany. Bo wedle Marcina z Lipowej nie zachowywał się jak mężczyzna.

– Do wyprawy? – pytał teraz rozżalony, z trudem powstrzymując się przed płaczem. – Znowu rusza na wyprawę? I nie mógł nawet przyjechać, żebym go zobaczył?

Marina pochyliła się, delikatnie wycierając oczy chłopca.

– Powinieneś być z niego dumny – powiedziała zmęczonym głosem. – Bo to wielki rycerz, który wyjeżdża walczyć w obronie całego chrześcijaństwa przeciw pogańskim Turkom.

Dominik przełknął łzy, choć trudno było pogodzić się z dalszym oczekiwaniem.

O Turkach mówiono ostatnio wszędzie bardzo dużo. Szczególnie, gdy w poprzednim roku sułtan turecki pobił kolejno wojska kilku władców chrześcijańskich i niebezpiecznie zbliżał się do sąsiednich granic. Wszyscy powiadali, że zajęcie przez Turków twierdzy Nikopolis nad Dunajem było początkiem wypraw pogan przeciw Węgrom, Polsce i innym chrześcijańskim królestwom.

Dominik płakał w ramionach matki i po dziecięcemu przeklinał tureckiego sułtana, który odbierał mu ojca.

Marina nie płakała. Pozbierała się szybko i nawet się uśmiechała, choć nikomu nie zdradziła powodów do zadowolenia.

Następnego dnia po powrocie pojechała w odwiedziny do siostry. Była wprost rozpromieniona z radości i zadowolona, jak chyba nigdy odkąd Hedwiga pamiętała.

– Co się stało? – zdziwiła się pani z Lipowej. – Wyglądasz jakoś inaczej...

– A pewnie – odpowiedziała Marina. – Przyjechałam, żebyś mogła się przekonać, że niepotrzebnie się martwiłaś. Skończyły się czasy mojej poniewierki. Pan Jordan z Wojcieszowa, wiesz który, wyznał mi miłość. A ja go przyjęłam. Zostanie moim mężem i będzie dobrym ojcem dla Dominika.

Posługa księdza Huberta

Ksiądz Hubert pełnił swoją posługę z miejsca, które wyznaczył mu pan Jeno. Zamieszkał w kamiennym domu na plebanii przy świętym Marcinie. Przydzielone kościołowi powinności wyciskał do ostatniego ziarnka, ale po przykrej przygodzie z dziedzicem Krasawy jego dwór początkowo omijał. Z czasem dopiero wypracował sobie sposób postępowania wobec panów lipowskich, składający się z chłodnego dystansu, choć nie pozbawiony szacunku. Nie wiadomo, czy skarżył się biskupowi na to, jak został początkowo potraktowany w Dolinie, ale jeśli nawet, skarga ta nie odniosła skutku i to dało mu do myślenia, że lepiej nie zadzierać z holsztyńskim starostą.

Którejś niedzieli pan Jeno pojawił się w kościele, jakby nic się nie stało, a ksiądz Hubert, głoszący kazanie kierował je wprawdzie do tłumu wiernych, lecz patrzył przede wszystkim na pana z Krasawy.

W innych okolicznościach nie śmiał w jakikolwiek sposób udzielać swoich pouczeń panu Jeno, choć wobec pozostałych wiernych czynił to nader często i chętnie.

Ksiądz Hubert umiał być wszędzie jednocześnie, o wszystkim wiedzieć i wszystko piętnować. Bo jego nauka oparta była na straszeniu i na groźbach. Każdemu z byle okazji gotów był godzinami opisywać piekielne męki, jakie spotkają grzesznych ludzi po tamtej stronie żywota i każde wydarzenie tłumaczył jako boską interwencję i karę za grzechy.

Czy to krowa padła, czy wyschła woda w studni, zdarzył się pożar albo grad wybił zboże na polu, ksiądz Hubert podnosił palec i wyrokował: – To kara za grzechy. Pokutujcie!

Pokutujcie za grzechy!

Wszystkich stale namawiał do większych modłów i większych ofiar na kościół, na wykupowanie mszy, na kupowanie odpustów.

Kiedy wierni zbierali się w świątyni z powodu takiej lub innej uroczystości, nie zniżał się do tego, żeby głosić kazania po polsku, ale mówił je po łacinie, kunsztownie podobno i pięknie. Tak twierdził Mikołaj z Lipowej, choć i on był nierad z tego, że ksiądz zamiast przywoływać ludzi do kościoła, raczej ich odstrasza. Kazania błyskały gromami, ksiądz co i raz wznosił zaciśnięte pięści, którymi gniewnie wygrażał.

Mikołaj z Lipowej był mocno niezadowolony i dwa razy rozmawiał z księdzem Hubertem o jego posługach duszpasterskich. – Ludzie skarżą się, że kazania mówicie po łacinie.

Tymczasem w kościele pełnym ludzi nikt ich nie rozumie.

– To nie moja wina – tłumaczył się ksiądz, od razu naburmuszając się. – Wkładam niemało pracy w przygotowania i choć jeszcze nie osiągnąłem tego, czego bym pragnął, jestem coraz bliżej. Sami chwaliliście moje ostatnie kazanie o pierwszych rodzicach i pierworodnym grzechu.

– Ja znam łacinę – przypomniał Mikołaj. – Ale poza nami dwoma nie było chyba w kościele nikogo, kto zrozumiał cokolwiek z tego, coście powiadali. Czy nie powinniście mówić swoich nauk w miejscowym języku, żeby wszyscy je pojmowali?

– W miejscowym języku? – obruszył się ksiądz. – Do kogo? Mam się dostosować do pastuchów, kmieci i czeladzi?

– Tak myślę, bo to przecież do nich się zwracacie. Kiedy zaś mówicie po łacinie, nic nie rozumieją i wasz wysiłek idzie na marne. Wiem, że gdy pouczacie poza kościołem, mówicie językiem zrozumiałym.

– Mój wysiłek idzie na marne? – dziwił się ksiądz Hubert. – Mylicie się, panie Mikołaju.

Bóg słucha i Bóg ocenia.

– Bóg nie potrzebuje kazań, ale ludzi pełnych wiary – przypomniał Mikołaj. – I to dla nich winniście prawić nauki, prawda? Tedy was proszę, byście od następnej niedzieli zechcieli mówić po polsku.

– W miejscowym języku nie ma takich słów ani określeń, których potrzebuję. Jakże mi o ważnych sprawach opowiadać w barbarzyńskiej mowie? I to w świątyni.

– Nie wiem – wzruszył ramionami Mikołaj. – To wy jesteście duchownym i to jest wasza sprawa, nad którą trzeba, byście pomyśleli. Ojciec Ambroży zawsze gadał po polsku.

– A, wiem, wiem – zgodził się ksiądz Hubert. – Mówił po polsku, a jakże. Tylko, że rolę tę zostawił całkowicie zaniedbaną. Nikt tu nie wie nic o prawdziwej wierze i po kątach siedzi żywe pogaństwo.

– I to jest właśnie zadanie dla was – uciął Mikołaj. – W niedzielę przyjdzie was posłuchać i mój ojciec. O ile kazanie będzie po polsku.

Tydzień później ksiądz Hubert oznajmił, że pracuje nad polskim kazaniem, ale trudne to zadanie wymaga czasu i prosi, żeby mu dać go jeszcze trochę. Pan Jeno odłożył więc swoje spodziewanie, a po dwóch tygodniach pojechał do kościoła wysłuchać nauk w miejscowym języku.

Zaszumiało, gdy ksiądz Hubert zaczął wygłaszać kazanie po polsku, ale długo nie wytrzymał i już po kilku zdaniach znowu przeszedł na łacinę. Po nabożeństwie tłumaczył się przed panem z Lipowej, że zrobił, co mógł, ale nie wszystko mu się udało tak, jak zamierzył.

– Słów brakuje – wyjaśniał. – Kiedy mówię tutejszym językiem, ludzie gadają w kościele i mało kto słucha.

– Gadają, bo słuchają, co mówicie i rozprawiają o tym między sobą.

– Oni nie są od rozprawiania – oburzał się ksiądz Hubert. – Oni są od słuchania. Pan Bóg nie wołał Adama na rozmowy, ale kazał mu wykonać to i tamto. Wołał go, aby przekazać polecenia. Ot i cała tajemnica. A tu język taki jakiś dziwny, słowa jakieś takie płaskie i prostackie, że nijak nimi mówić o wielkich sprawach. Brzmią zaś one wszystkie tak, jakbym nie tyle mówił nauki, co jakbym się z Boga samego naigrywał. A tak przecież być nie może. Mam i ja swoją zwierzchność, a ta wyraźne mi daje polecenia, co mam robić i w jaki sposób postępować.

– Tak? A jeśli wasz biskup każe wam głosić słowo Boże po polsku? – uśmiechnął się Mikołaj.

– To niemożliwe – nadął się ksiądz Hubert. – To zupełnie niemożliwe.

– Ale jeśli wam każe, będziecie tak gadać jak należy? Tedy porozmawiam z waszym biskupem.

Kilka tygodni później ksiądz Hubert mówił kazania wyłącznie po polsku. Bez żadnych wstępów i zapowiedzi przeszedł nagle na polski język i tak już zostało. Narzekał tylko, że marnuje się jego wiedza i wykształcenie. I obraził się na Mikołaja z Lipowej. Bo Mikołaj, któremu ksiądz nadal skarżył się na trud nauczania, zniecierpliwiony dał mu niestosowną radę.

– Łaciny możecie używać, kiedy mówicie do zwierząt – powiedział Mikołaj. – Tak postępował święty Franciszek.

Ksiądz Hubert czuł się najbardziej zobowiązany do tropienia grzechu i nieprawidłowości wśród swoich owieczek i dla poprawy ich sumień gotów był na rozmaite wyrzeczenia czy nawet cierpienie.

Usłyszał od kogoś, że niewiasty służebne z dworu, gdy przychodzi pora prania i idą nad potok z kijankami, pozwalają sobie na żarty, na sprośności nawet, na nieprzystojne śmiechy i słowa, nie krępując się wcale, a nie ma wśród nich żadnej, która powstrzymałaby inne.

Zaniepokojony, sam to postanowił sprawdzić, a potem udzielić stosownych nauk i pouczeń, choć wymagało to z jego strony sporego samozaparcia.

Wyruszył bardzo wcześnie rano. Tak wcześnie, że jeszcze spali wszyscy, a nikogo nie powiadomił i nikogo nie zabrał ze sobą. Pieszo dotarł nad strumień, tutaj ukrył się w sitowiu nad brzegiem i czekał.

Czekanie trochę mu się dłużyło, bo czas płynął, a nikt nie nadchodził, aż ksiądz Hubert myślał nawet, że pewnie sobie z niego zakpili, chcąc się odegrać za jego surowość i umyślnie wypędzili go z domu o tak wczesnej porze. Ale nawet nie był zły, bo słońce mocno już przypiekało w plecy i wypoczynek nad wodą okazał się dość przyjemny.

Wkrótce jednak stało się jasne, że jego poświęcenie nie poszło na marne. Do rzeki zbliżała się gromada dworskich kobiet, młodych, starszych, a także dzieciaków. Kobiety niosły naręcza bielizny do prania oraz drewniane kijanki służące do okładania moczonej bielizny.

Grupa ta szła wolno, z hałasem, zadowoleniem, radosna, ktoś podśpiewywał, młodsze podskakiwały wesoło i tańczyły, dzieciaki biegały wokoło. Dzień dopiero się zaczynał, robota jeszcze nie dała się we znaki, dziewczęta miały siły i chęć do pracy, bo młode ochotę do harców i żartów mają zawsze. Dzień zapowiadał się piękny, słoneczny i ciepły.

Ze swojego miejsca ksiądz Hubert widział dokładnie całą gromadę i obserwował bacznie zbliżających się, zapamiętując to wszystko, co potem zamierzał wykorzystać w swojej pracy duszpasterskiej. Te dwie śmiejące się najgłośniej to siostry z czeladnej w Krasawie, rozpustnice z rozpuszczonymi włosami, nawet im się nie chciało warkoczy zapleść, nie mówiąc już o przykryciu głowy.

Dzień był ciepły i dziewczyny dworskie nie trudziły się dokładnym ubieraniem, większość wyszła tylko w koszulach i boso. Pod koszulami falowały młode, grzeszne ciała i ksiądz Hubert aż przeżegnał się ze zgorszenia. Mieli rację ci, co mówili o nieprzystojnym zachowaniu tego towarzystwa! A potem się dziwią, że z braku skromności i stosownej pokory muszą słuchać co tydzień Bożej nauki, choćby i dotkliwej, jak jego.

Kobiety zbliżyły się, a ksiądz Hubert jeszcze bardziej schował się w sitowiu, żeby nie zostać odkrytym, a nie baczył na to, że zamoczył się po pas.

Rozpoczęto pranie. Kobiety rozłożyły się nad strumieniem, jedna obok drugiej i raźno wzięły się do roboty. Bieliznę moczono, a potem rozkładaną na płaskich kamieniach bito drewnianymi kijankami, następnie znowu płukano. Kobiety miały w tym wprawę i szło wszystko sprawnie i szybko. Jedne moczyły, inne tłukły kijankami, inne płukały.

Była to wesoła praca. Gadały przy tym jak najęte, śmiały się, żartowały, podkpiwały, podśpiewywały.

Dzieciaki baraszkowały na brzegu i w wodzie, niektóre naśladowały pracę dorosłych.

Tematem plotek było życie we dworze, obyczaje państwa i sąsiadów, romanse i miłości wszystkich wokoło. Kto kogo kocha, a kogo nie lubi, kto zadowolony, a kto rozczarowany.

Kto wyjdzie za mąż, a kto ślubując dopiero przed ołtarzem, już szuka pocieszenia gdzie indziej. I jeszcze o chorobach i dolegliwościach, o nadziejach i spodziewaniach.

– Pani Roksana podobno wielka pani, książęcej nawet krwi – mówiła jedna. – Nie wiem tylko, czemu się tak rzadko pokazuje.

– A Lutek aż się do niej ślini – śmiała się druga.

Nie szczędzono nikogo. Omawiano państwa i służbę, oceniano parobków. O każdym miały do powiedzenia wiele, a wszystkie uwagi kwitowały śmiechem i żartami.

– Mężczyźni tylko za spódnicami patrzą.

– A za czym niby mają patrzeć?

– Tylko ja nie mam szczęścia – utyskiwała któraś.

– E, tam – śmiała się inna. – Widać za mało się starasz. Wszyscy są tacy sami. Wystarczy im pokazać kawałek ciała, a już lecą jak muchy do miodu.

– Nie wszyscy.

– Nie wszyscy? A niby który mnie by odmówił? – śmiała się wysoka, kształtna Dziewanna, podnosząc koszulę. – Który śmiałby odmówić, jeśli tylko kiwnę palcem? Jeśliby tylko zobaczył, zapomnieć potem by nie mógł i spać po nocach nie dałby rady. A jęczałby przez sen.

– Pewnie – wtórowały inne. – Pewnie, że tak.

– Chyba, że byłby mnichem – zauważyła któraś.

– Mnich też człowiek.

– No, chyba że mówicie o księdzu Hubercie – zauważyła inna. – Ten za wszystko nakazałby surową pokutę. Jemu się zdaje, że i spojrzeniem człowiek grzeszy śmiertelnie. Ale po prawdzie, jaki grzech popatrzeć? Przecie to tylko widok. Jest i zaraz go nie ma. A ciało, wiadomo, wieczne nie jest, starzeje się, a wtedy i oglądać nie ma czego.

Ksiądz Hubert na swoim miejscu zaciskał usta, powtarzając sobie w myśli imiona niewiast.

– Już ja wam dam nauczkę! – obiecywał. , Wreszcie robota była zakończona. Kobiety zebrały pranie, rozkładając je na trawie i czekając, aż słońce je wysuszy. Same pokładły się w pobliżu, nie zaprzestając żartów, i czekały. Któraś z dziewczyn wybierała się do rzeki i nie chciała słuchać ostrzeżeń.

– Nie wolno wchodzić do wody przed świętym Janem – pouczała starsza.

– E, tam – wzruszyła ramionami Dziewanna. – Woda ciepła już jest wystarczająco.

Zrzuciła koszulę i pobiegła. Stojąc zanurzona ledwie do kolan, zachęcała swoje towarzyszki. Ale dwie tylko jeszcze miały ochotę na podobną zabawę i po chwili radosne krzyki, ochlapywanie się i śmiechy niosły się nad rzeką.

Ksiądz Hubert ułożył już sobie to wszystko, co powie państwu i co powie samym zainteresowanym. Obraza boska takie zachowanie! Obraza boska!

Dziewanna tymczasem płynęła w stronę kryjówki księdza a ten przyglądał się jej przez chwilę, zastanawiając się, czy zdąży uciec niezauważony. Powoli zaczął się cofać, co zresztą w nadbrzeżnych krzakach nie było łatwe.

Płynąca zobaczyła go nagle i pisnęła przestraszona, ale nie zawróciła. Ksiądz Hubert, zajęty obserwowaniem płynącej, nie wiedział, co dzieje się za jego plecami.

Dwie dziewczyny tymczasem nadeszły cicho, porozumiały się wzrokiem i jednocześnie podbiegły do księdza od pleców, zarzucając mu na głowę mokre prześcieradło.

Krzyknął, zaszamotał się, ale już go miały w swoich sidłach.

– Mamy go! – krzyczały do pozostałych. – Mamy podglądacza!

Ksiądz Hubert, z głową oblepioną mokrym płótnem, został obalony na ziemię, a potem porządnie obity drewnianymi kijankami.

Nie oszczędzały go, waliły gdzie popadnie, wielokrotnie i z wyraźnym zadowoleniem.

Wrzeszczał, jęczał, próbował się wyrwać, ale ani razu nie powoływał się na to, kim jest, i nie groził, jak to miał we zwyczaju.

– Ach, ty paskudo! – wołały, nie żałując razów. – Toś ty taki? Podglądać przyszedłeś? A masz za swoje! A masz!

– Jeszcze! Jeszcze mu dołóżcie! Niech ma nauczkę na całe życie!

– Pewnie – wtórowała inna. – Ksiądz Hubert powtarza, żeby nie pobłażać żadnym nawet najmniejszym grzechom, bo z małych robią się duże.

– Dołóżcie mu jeszcze!

Ksiądz Hubert podejrzewał, że dobrze wiedzą, kim jest, ale nie mógł się do tego przyznać.

Pozostawało mu zacisnąć zęby i czekać, aż skończą.

Wreszcie zmęczyły się nieco i zostawiły go. Kiedy wyturlał się spod prześcieradła i kulejąc, pobiegł brzegiem jak najdalej od tego miejsca, gonił go ich głośny, szyderczy śmiech.

– Będzie miał dobrą nauczkę! – śmiała się Dziewanna, wymachując kijanką. – Choć może trzeba mu było dokładniej grzech pokazać.

– A to ci dopiero! – śmiała się inna. – Trafił się nam akurat on!

– Kto najwięcej gada o grzechu, sam często jest największym grzesznikiem – zauważyła stara Gedula, co choć sama nie brała udziału w zabawie, udzieliła na nią swojego pozwolenia.

– Ciekawe, co powie w kościele.

– Kogo będzie tym razem obwiniał?

Ksiądz Hubert pędził tymczasem przez pola, mało uczęszczanymi ścieżkami, marząc tylko o tym, żeby jak najszybciej znaleźć się w bezpiecznym miejscu. Piekło go całe ciało. I głowa, i plecy, i nogi, i brzuch, i wszystko. Marzył tylko o tym, żeby natychmiast położyć się w łożu, a po drodze do domu nikogo nie spotkać.

Ta modlitwa jednak nie została wysłuchana. Tuż przed domem, kiedy myślał, że już mu się udało, natknął się na Hedwigę, żonę Mikołaja.

– Boże! – zawołała. – Jak wy wyglądacie! Co się stało?

Ksiądz Hubert miał czerwony nos, czerwone plamy na czole i policzkach. Opuścił głowę, próbując ukryć grymas bólu na twarzy.

– To nic – powiedział szybko. – Potknąłem się i upadłem.

– Ale jak okropnie to wygląda! – Hedwiga była bardzo przejęta. – Może wam jakoś pomóc...

– Nie! – zaprzeczył szybko. – Niczego mi nie trzeba. To bardzo prędko minie.

Hedwiga nie była przekonana, ale ksiądz Hubert pożegnał się i popędził do siebie.

Dwa dni później była niedziela i dziwnie jakoś nabożeństwo różniło się od tych, do jakich ksiądz Hubert przyzwyczaił już mieszkańców okolicy. Msza przebiegała prawie migiem, kazanie księdza było niezwykle zwięzłe. Za to zgromadzeni w kościele zachowywali się osobliwie i Hedwiga musiała aż uspokajać panny służebne, które stawiły się na nabożeństwo wielce rozkojarzone, wesołe i rozchichotane.

– Co wam się stało? – pytała zdziwiona. – I czemu naraz tak was dużo? Normalnie trudno wygonić do kościoła, a teraz żadnej chyba nie brakuje.

– To z powodu kazania – odpowiedziała odważnie Dziewanna. – Takie było groźne ostatniej niedzieli, że wszystkie wzięły je sobie do serca.

Ale wbrew temu co mówiła, jej oczy się śmiały, a inne dziewki wtórowały cichymi głosami.

– Co się wyprawia wokoło tego księdza? – dziwowała się potem Hedwiga. – Urok jaki rzucił czy co...

Wiedźma z Biskupic

Ksiądz Hubert podkurował się nieco po przykrej przygodzie nad rzeką i nadal dwoił się i troił nad podnoszeniem wiary w Dolinie i czyszczeniem miejscowych sumień. Przy okazji wzrastały i jego dochody. Posiadał bowiem dużą wiedzę o wszystkich prawie mieszkańcach Doliny i bardzo umiejętnie zaczął robić z niej użytek. A to poszedł do jednej sąsiadki, o której wiedział, że łamie post, a to do innej, że córce swojej za wiele pozwala, a to pouczył pachołka, a to nawet zwrócił się z uwagami do dostojnego pana. Ludzie szli do spowiedzi, żeby inni nie mówili, że nie chodzą, zatem mają coś na sumieniu, może nawet są przyczyną nieszczęść i niepowodzeń, jakie coraz częściej nawiedzały Dolinę.

Tego roku bowiem zaczęły spadać na Dolinę rozmaite plagi. Zapowiadał się nieurodzaj na polach, wybuchały pożary, groźne choroby i śmierć kazała ludziom zacząć się zastanawiać nad tym, czy nie są to aby kary Boże, skoro tak nagle wszystko wokoło, całe życie, uległo gwałtownej odmianie.

Najpierw jakaś tajemnicza choroba spadła na zboża w Dolinie. Pogoda była sprzyjająca, ciepło, sucho, a tu niespodziewanie zerwała się burza, po niej zaś między żytem i pszenicą pojawiła się dziwna pleśń, szybko ogarniająca całe zagony. Mimo wciąż suchej pogody zboże gniło błyskawicznie i w czas zbiorów miało okazać się, że ziarna jest cztery razy mniej niż zwykle, a słomy nawet nie zwożono z pól, bo się do niczego nie nadawała. Tak samo ciężko było i z inną paszą – marnie rosła trawa, skoszona zaś nie schła wcale na polach, a zwieziona gniła w stodołach.

– Osobliwa to choroba – mówili ludzie. – Niby jaka kara Boża.

Któregoś popołudnia rządca Jacek, odszukał pana Mikołaja wielce zasępiony.

– Nie jest dobrze – powiedział. – Byłem na naszych polach wedle uroczyska i wprost uwierzyć nie mogłem. Zboże położone jakby kto bydło po nim przepędził. A żadnych śladów nie ma.

– Wiele tego?

– Bardzo dużo – martwił się pan Jacek. – Obejrzałem dokładnie. Nie chciałbym was straszyć, panie, ale wydaje się, że plon będzie niezwykle mały tego roku.

– Był wiatr – przypomniał sobie Mikołaj. – Był wiatr w nocy.

– I owszem – zgodził się pan Jacek. – Nawet mnie nie dziwi, że położyło się trochę zboże, co jest na pagórku na stoku, ale w obniżeniu nie powinno, bo tam przecie zawsze rodzi się bardzo dorodne. Las zasłania od jednej strony, pagórek od drugiej i nigdy nie było kłopotów. Wręcz przeciwnie, z tego kawałka zawsze mieliśmy wysokie plony.

Mikołaj pojechał zaraz obejrzeć pola i zmartwił się, bo sprawozdanie rządcy okazało się nieprzesadzone. Jak okiem sięgnąć całe zboże leżało nisko przy ziemi. Jeśli się nie podniesie, nie wzrośnie, będzie brakować paszy dla zwierząt i jadła dla ludzi.

– Jakby tchnienie olbrzyma przeszło po tym polu – powiedział zasmucony.

– Albo jakby kto zauroczył – zawtórował mu rządca ponuro.

– Zauroczył? Ech, chyba trochę przesadzacie, Jacku. Kto miałby tutaj rzucać uroki?

Mikołaj nie bardzo chciał wierzyć, ale pan Jacek wiedział swoje.

– Ani chybi to czarcia robota – powtórzył z przekonaniem. – Zboża wyłożone, nieznane choroby, gradobicie, dziwne wiatry. Przecież to nie może być nic innego, jak tylko robota jakiej czarownicy. Jedną to nawet Mieszek, ten chłopak z Potoka, co to lata za małym Dominikiem, wiecie, jedną to on nawet widział na granicy naszych pól.

Mikołaj sprzeciwiał się podobnym sądom, choć było coś dziwnego w tym, co widział. O dwa kroki od lipowskiego żyta było pole należące do Potoka, ale tam nic złego nie można było dostrzec. Zboże rosło wysoko, zupełnie nietknięte.

– Sami zobaczcie – przekonywał pan Jacek. – Nie może być inaczej jak tylko z powodu czarciego działania. Wiatr przecie nie wie, czyje to pole, i wieje wszędzie tak samo, a tutaj wyraźnie oszczędził pola potockie, a uszkodził tylko nasze. Jakże to tłumaczyć inaczej, jeśli nie czarami?

To, co niepokoiło początkowo tylko niektórych, szybko stało się zagrożeniem dla wszystkich. Ludzie zaczęli się zastanawiać nad przyczynami dziwnych wydarzeń. We wsiach należących do Krasawy, Lipowej, a potem i Potoka z tygodnia na tydzień przybywało zapowiedzi nieszczęścia.

Nagle padł mór na bydło i bodaj nie było zagrody, gdzie nie uśmiercił krowy, owcy, świni, a w lipowskich stajniach nawet i koni.

Tajemnicze zdarzenia dotknęły także królewskie pasieki. Pszczoły nie wiadomo z jakich powodów jednego dnia opuściły swoje barcie i poleciały nie wiadomo gdzie. Pan Borek, zarządca królewskich barci, dwoił się i troił, tropiąc je po całej Dolinie. Ale tego dnia udało mu się odszukać ledwie małą część. Roje poszły do odległych gospodarstw chłopskich. Znalazł je tam Borek i wedle prawa kazał zwrócić. Ale prawo pozwalało zająć tylko te roje, które odszukano do zachodu słońca, tych zaś znalazł niewiele, po większości zaginął wszelki ślad.

W dwóch wsiach lipowskich zboże wygniło prawie całkowicie i chłopi zawczasu przyszli do pana z prośbą o pomoc, bo spodziewali się zimy chudej i głodnej. Szczęśliwie Mikołaj miał spore zapasy i obiecał swoim wsparcie, tak żeby mogli przetrzymać czas najtrudniejszy.

– Nie wiem, jak to się dzieje – mówił do Hedwigi po odwiedzinach kmieci. – Wszyscy skarżą się na klęski, które spadają nagle niczym egipskie plagi.

Hedwiga martwiła się nie mniej, ale nic nie mogła doradzić, bo nie ma rady na zjawiska, które zsyła sam Bóg.

– Kara za grzechy – mówili ludzie. – Ani chybi kara za grzechy.

Ksiądz Hubert nakazywał wielkie modły i pokutę, ale choć ludzie podeszli do tego bardzo poważnie, na nic się to wszystko zdało. Zboże prawie całe wygniło na polach i jesienią Mikołaj musiał opróżnić spichrze ze wszystkich zapasów.

Ludzie zaczęli się zastanawiać, jaki to grzesznik przyczynił im tyle nieszczęścia, bacznie śledzili sąsiadów, podejrzliwie przyglądali się wszystkiemu dookoła. Winą chętnie obarczano sąsiadów nielubianych, przyjezdnych, albo i miejscowych Żydów, bo winnego trzeba było znaleźć, jeśli się nie chciało dalej brnąć w kłopoty.

Wiejski wiec wskazywał niedwuznacznie na holsztyńskich Żydów, w czym chyba upewnił miejscowych pleban Hubert, bo to on opowiadał każdemu, kto tylko chciał słuchać, że nie ma innej przyczyny klęski, jak tylko grzeszna natura ludzka i że to sam srogi Bóg nie wytrzymał wreszcie i postanowił ukarać mieszkańców za liczne przewinienia.

Któregoś dnia stwierdzono, że została zatruta woda w studni w Lipowej. Była niedobra już od jakiegoś czasu, może tydzień czy dwa wcześniej zauważono, że jest nie w porządku.

Początkowo myślano tylko, że to przejściowa sprawa, bywało tak przecież czasami po wielkich deszczach albo powodziach, później wszystko wracało do normy. Teraz jednak nie było ani ulewy, ani powodzi, a woda stawała się coraz gorsza. Kilkoro ludzi zatruło się i Mikołaj stanowczo nakazał, aby zaprzestano czerpać z niej wodę dla bydła.

Nikt nie słuchał, bo do następnej był kawałek drogi i leniwym pachołkom nie chciało się dźwigać ciężkich wiader. Po dawnemu więc nosili wodę ze studni, aż jednego dnia padły cztery krowy naraz i wielki płacz podniósł się nad dworem.

– Zginiemy! – lamentowali ludzie. – Zginiemy przez nasze grzechy, skoro Bóg postanowił nas wszystkich wytracić!

Winnych poszukiwano wszędzie, nie tylko po sąsiedzku. Ludzie sami przeprowadzali rachunek sumienia i coraz częściej dawali posłuch radom księdza Huberta, wskazującego na grzechy i nawołującego do pokuty. Wielu ludzi chodziło w ten czas do spowiedzi, żeby oczyścić się z grzechów, uzyskać przebaczenie, złożyć ofiarę i przebłagać Boga za swoje niegodziwości.

Inni winili za wszystko Wiedźmę z Biskupic.

Wieści o diablicy hulającej po Dolinie rozniósł wszędzie Mieszek, chłop od pani Mariny z Potoka, wierny cień i opiekun małego Dominika. To on przed laty znalazł chłopca w lesie, gdzie zostawiła go jego matka Judyta, a kiedy chłopiec trafił do pani Mariny, on sam nie odstępował dzieciaka na krok, za jej zgodą, choć był dla dworu prawdziwym dopustem bożym z powodu swojej niezwykłej żarłoczności.

Mieszek sam zobaczył owego diabła, powiedział to innym i mało kto odtąd w to nie wierzył, a wszyscy zaczęli się zastanawiać, jak zaradzić tak wielkiemu nieszczęściu i jak się czartowi przeciwstawić.

Mieszek przebywał stale w Potoku, gdzie dla małego Dominika był niczym osobisty strażnik. Wszędzie wiedziano, jak wielką miłością darzy to dziecko, jak mu przynosi co i raz smakołyki i było wiadomo, że w jego obecności nie tylko nie można powiedzieć nic złego o Dominiku, ale nawet spojrzeć na niego krzywo. Mieszek był wielki, miał dłonie jak bochny chleba i gdyby zrobił z nich użytek, gorzko pożałowałby ten, kto chciałby skrzywdzić Dominika.

Mieszek nie opuszczał małego ani na chwilę, stale był o kilka kroków, bacząc, czy nie dzieje się mu coś złego. Z czasem wszyscy się do tego przyzwyczaili i nikt się już nie dziwował, a Marina zapomniała nawet, że Mieszek jest obok, stoi, leży, siedzi, chodzi, jedzie. Wiedziała, że może dzieciaka powierzyć chłopu, ten zaś potrafi górę przesunąć z miejsca na miejsce dla dobra chłopca.

Mieszek był niezadowolony, kiedy czasem Dominik opuszczał Potok, bo wtedy nie zawsze mógł mu towarzyszyć i cierpiał. Ilekroć Marina jechała z synem do siostry do Lipowej, Mieszek także tam trafiał. Początkowo Marina mu zabraniała, próbowała karać, bo przecież wyjeżdżając, zostawiał swoją robotę, ale z czasem przestała być taka sroga. Bo choćby nie wiadomo jak ostrzegała, Mieszek i tak się wykradał i biegł śladem swojego panicza.

Marina przebywała właśnie w Lipowej, Dominik bawił się z synami Hedwigi i tylko patrzeć było Mieszka.

Ten puścił się w drogę dopiero wieczorem. Do Lipowej nie było z Potoka daleko, ale Mieszek szedł po zachodzie słońca, po ciemku, musiał więc uważać, żeby nie wpaść na coś niespodziewanego. Trzymał się wprawdzie drogi i ścieżki, ale wiadomo, że w nocy rozmaite dziwy się zdarzają.

To tej nocy Mieszek spotkał diabła na lipowskich polach.

Gdyby wiedział o takim niebezpieczeństwie, też pewnie nie usiedziałby we dworze, bo nade wszystko pragnął być obok ukochanego panicza. Trochę bał się ciemności, zresztą, kto nie bałby się tych tajemniczych skrzeków, chrobotania, niespodziewanych wrzasków albo błyskających zza krzaków rozjarzonych groźnych oczu należących do dzikiego zwierzęcia lub jakiego złego ducha, upiora czy umarlaka, co nie mogąc trafić do czyśćca, pętał się po okolicy i tylko czekał na kogoś, kto zechce go odprowadzić na drugą stronę życia. A strzygi, pijące ludzką krew, a mantykora, żywiąca się ludzkim mięsem?

Mieszek, szedł szybko, oglądając się trwożliwie, szepcząc pod nosem modlitwy, odganiając upiory znakiem krzyża. Na samym polu nie było tak niebezpiecznie jak w lesie albo w chaszczach, koło których musiał też przechodzić.

Mieszkowi strach jeżył włosy, ale szedł naprzód, bo przecież nie wolno samego Dominika zostawić na długo, dzieciak w każdej chwili mógł potrzebować opieki lub pomocy.

I wtedy zobaczył diabła.

Na miedzy, gdzie lipowskie pola stykają się z rolą należącą do Potoka, Mieszek zobaczył diabła.

Diabeł był niewiastą, ale to nic niezwykłego, bo diabeł łatwo może przybrać taką postać, jaką tylko zechce, człowieka, zwierzęcia lub ptaka.

Diabeł nadbiegł niczym wiatr, szybko i z szumem. Miał postać kobiety. Młodej, z długimi czarnymi włosami, ubranej całkowicie na czarno. W czarnej sukni w czarnym płaszczu na ramionach. Kiedy przebiegał po miedzy, płaszcz rozwiewał się, a jego poły wydawały szum i świst, jakby nie z tego świata.

Mieszek stanął jak skamieniały, bojąc się poruszyć. Jedno tylko spojrzenie diabelskich oczu, a zamieniłby się w garść prochu, w popiół, w piasek. Stał więc nieruchomo, nawet modlić się nie miał odwagi.

Czarny stwór przeleciał miedzą w tę i z powrotem, podniósł ręce i wykrzykiwał jakieś słowa w nieznanym, zapewne diabelskim, języku, bo Mieszek nic nie zrozumiał.

Potem diabeł zniknął równie nagle, jak się pojawił, a Mieszek po długiej dopiero chwili mógł ruszyć się z miejsca. I pobiegł dalej naokoło, nie chcąc trafić na ślady, które mogły zostać na miedzy. Zetknięcie się z nimi niechybnie zakończyłoby się dla niego bardzo nieszczęśliwie.

Mieszek sam nie pamiętał, jak dotarł do Lipowej. Biegł ile tchu w piersiach, żegnając się co chwila i jakoś w końcu trafił w bezpieczniejsze miejsce. Tu byli ludzie, były psy, a te zachowywały się normalnie, co najwyraźniej znaczyło, że czary tak daleko nie sięgają. Psy jako pierwsze chyba wyczuwały obecność diabła lub czarownika, milkły, podkulały ogony, chowały się w rozmaitych dziurach i zakamarkach, a tu nic takiego się nie działo.

Mieszek dotarł do Lipowej blady, z zimnym potem na czole. Spano tam już i musiał się sporo nawołać, zanim wpuszczono go do stajni, gdzie dowiedziawszy się, że mały Dominik ma się dobrze i dawno już śpi, Mieszek nieco ochłonął i czekał rana, kiedy będzie mógł osobiście sprawdzić, jak ma się jego ukochany panicz. Spał niespokojnie, nasłuchując dworskich psów i rozmyślając, czy aby diabeł, którego widział niedaleko, nie dopuszcza się jakiej nowej podłości, ale do rana nic złego się nie wydarzyło.

Rano, kiedy Mieszek się upewnił, że Dominikowi nic nie grozi, kiedy zaświeciło słońce, nocne strachy wydawały się mało prawdziwe. Opowiadał o spotkaniu na polach, ale choć przejęli się tym mieszkańcy dworu, tak naprawdę chyba nikt mu nie uwierzył. Bo w jasny dzień trudno wierzyć w takie rzeczy.

Pan Mikołaj sam poszedł w końcu rozmówić się z Mieszkiem, który siedział przed dworem i patrzył, jak Dominik z ciotecznymi braćmi biegają w koło, ćwicząc się w sprawności umykania.

O spotkaniu, jakie Mieszek miał w nocy, wiedział już cały dwór, i gdy tylko pojawił się pan Mikołaj, co ciekawsi mieszkańcy i czeladź zgromadzili się, żeby posłuchać, co powie.

Mikołaj był przecież człowiekiem uczonym, choć młodym i wszyscy bardzo liczyli się z jego zdaniem.

– Czarownica – opowiadał Mieszek. – Ani chybi czarownica, co ją diabeł wysłał z jakim zadaniem. Cała czarna, choć wyglądała jak zwykła kobieta, bo piersi miała pod szatą i włosy długie rozpuszczone, całkiem czarne. Kiedy przebiegała miedzą, jej płaszcz wydawał świst, tak szybko pędziła przed siebie. Potem zawróciła, znowu jakby przekleństwo rzuciła i poleciała dalej.

– Na pewno widziałeś czy tylko to sobie uroiłeś? Mieszek przyłożył rękę do serca.

– Żebym się z tego miejsca nie ruszył! Widziałem, jak was teraz widzę. Przeleciała koło mnie ledwo o kilka kroków.

– I nie zobaczyła cię?

– Nie wiem, czy mnie widziała, panie. Ale chyba nie, bo gdyby zobaczyła, ani chybi zamieniłaby w kamień. Przeleciała i już.

Można było nie do końca wierzyć Mieszkowi, bo znana to rzecz, że w nocy łatwo zobaczyć coś strasznego, ale nie można przecież powiedzieć, że nic się nie stało. Diabeł w Dolinie, czarownica, stwór, potępiona dusza. Wszystko jedno, co to by było, rzuciło cień i strach na wszystkich. Ludzie stali się nagle pobożniejsi, choć to się wydawało już niemożliwe, zaprzestali zupełnie wieczornego wychodzenia z domu, drzwi zawierano dokładnie w chatach, dworach i we wszystkich pomieszczeniach gospodarskich.

– Ze Złym nie ma żartów – mówiono. – Łatwo go rozsierdzić, a dla żartu gotów tak odpłacić, że nie pozbierają się całe wsie.

Dla bojącego się hałasu, byle krzyk jest wołaniem na trwogę. Zamki stały się tego lata bardzo popularne w Dolinie i kilka nowych sprzedali kupcy, dobrej roboty, mocne, wielkie i ciężkie. Zakładano antaby żelazne, podpierano drzwi i wrota kołkami, blokowano je pieńkami, deskami i czym kto miał.

Tylko ksiądz Hubert robił wrażenie zadowolonego. – A nie mówiłem, że grzech panoszy się w Dolinie? – powtarzał.

Była w lipowskich ogrodach pewna cudowna jabłoń. Nie brakowało wprawdzie tych drzew koło dworu, rodzących wiele owoców, ale ta jedna wydawała się najdziwniejsza.

Mała raczej, pokraczna, do ziemi pochylona, choć młoda jeszcze. Rodziły się na niej owoce nie większe i nie mniejsze niż gdzie indziej, ale nigdzie nie były tak słodkie i tak soczyste.

Rosła w kącie sadu, rodziła początkowo słabo, bo młoda i nikt jej nie zauważał, bo starczało jabłek dworskich i na zimowe słodkości, i na wino, które każdego roku wykonywali pachołkowie pod czujnym okiem ojca Ambrożego. Wino to wytwarzano w dość dużych ilościach, jako że wszyscy lipowscy pachołkowie mieli je zagwarantowane, obok jęczmiennego piwa, w kontraktach, jakie zawierali, najmując się do służby. Ale nie brakowało też i jabłek dla zwierzyny dworskiej.

Na ową jabłoń zwrócił uwagę któregoś dnia sam Mikołaj. Polubił ją bardzo jego koń, choć nie wiadomo, kiedy pierwszy raz spróbował jabłek. Tak czy inaczej, gdy tylko znalazł się w pobliżu, ciągnął do drzewa, a że było niskie, sam zrywał owoce i zajadał z niezwykłym smakiem. Za jego przykładem spróbował jabłek i Mikołaj, a kiedy spróbował, zaraz kazał wezwać rządcę i polecił mu zadbać szczególnie o to jedno drzewo.

Rządca Jacek potraktował sprawę bardzo poważnie, bo był akuratnym człowiekiem i nigdy nie pozwoliłby sobie na lekceważenie poleceń dziedzica. Zaraz też wyznaczył pachołka, który miał pilnować drzewa i nie dopuszczać, aby ktokolwiek niepowołany śmiał wyciągać rękę po owoce.

– Prawda, że mają niezwykły smak – dziwiła się Hedwiga, wbijając zęby w owoc przyniesiony przez Mikołaja. – Co za słodycz i jaki zapach piękny!

Ona też nie wiedziała, skąd wzięła się jabłonka w sadzie i nie wiedział tego ani rządca Jacek ani nikt ze starszej służby. Jabłonka była i już.

Owoce z tego drzewa dawano chłopcom jako wielki przysmak, bo tylko najbliższa rodzina mogła ich próbować. Jesienią zbierano je starannie, a potem trafiały w koszach do spiżarni.

Z części robiono przetwory, wcale nie wymagały miodu do słodzenia i miło było w zimowe dni sięgnąć do glinianego garnka i przypomnieć sobie zapach lata.

Polubił je szczególnie młodszy z bliźniaków, Mateusz, ale i Marcin jadł z wielkim apetytem. Dawano je na stół także i wtedy, gdy dwór odwiedzali dostojni goście i nie było nikogo, kto nie pochwaliłby ich smaku i aromatu.

Kiedy drzewo urosło nieco, ojciec Ambroży wziął z niego szczepy i posadził w pobliżu, a w następnym roku cztery nowe drzewka się przyjęły. Ale od małych sadzonek do owoców długa jeszcze droga.

– Są niczym miód – powtarzał ojciec Ambroży. – Warto być cierpliwym. Ja już tego nie doczekam, ale wy będziecie mieli słodkich jabłek pod dostatkiem. Nie powstydziłyby się ich i południowe ogrody, o których powiadają, że rosną tam owoce najsłodsze na ziemi.

Do pilnowania jabłoni wyznaczył rządca Jacek wioskowego głupka imieniem Maraś, którego jedynym zadaniem było siedzieć pod drzewem i odganiać szkodniki. Maraś płoszył szpaki w sadach, a gdy dojrzewały jabłka na jabłoni Mikołaja, przede wszystkim tej właśnie doglądał.

Tego roku stało się nieszczęście. Wcześnie rano przybiegł do Mikołaja ówże Maraś z wiadomością, że jabłoń się spaliła.

– Co takiego? – zdziwił się Mikołaj. – Jak to się spaliła?

Maraś był głupkiem, więc nie należało brać poważnie jego słów o czymkolwiek, ale tym razem chwycił pana za rękę i poprowadził do sadu. Tam zaś stali już wszyscy chyba mieszkańcy dworu i w milczeniu przyglądali się dziwowisku.

Z jabłoni Mikołaja zostały osmalone resztki, pień i dwa konary, czarne, opalone całkowicie z gałęzi i gałązek. Wyglądało to tak, jakby piorun uderzył w drzewo, ale nikt nie słyszał burzy w nocy, a wieczorem poprzedniego dnia wszystko było w porządku.

Mikołaj oglądał drzewo, dziwiąc się temu zjawisku i pomstując na pachołka. Maraś zapewniał wprawdzie, że w nocy nie zmrużył oka, ale nie umiał powiedzieć, co się stało.

Rosnące w pobliżu drzewa nie doznały żadnej szkody i łatwo można było odgadnąć, że spalenie jabłoni Mikołaja nie odbyło się przypadkiem. Przypominało raczej zamach na to wspaniałe drzewo.

Ludzie stali wokół w milczeniu i czekali na słowa Mikołaja, a ten zupełnie nie wiedział, jak ma im wytłumaczyć, co się stało.

– Dowiem się, kto to zrobił – zagroził w końcu. – Dowiem się, a wtedy zbrodniarz ten pożałuje, że się w ogóle urodził!

Ludzie milczeli, poglądając jeden na drugiego i zastanawiając się, czy rozeźlony pan nie ukara całej służby. Tylko stara Gedula odważyła się odezwać.

– To wiedźma z Biskupic! – powiedziała z przekonaniem. – Tylko ona umiałaby zrobić coś takiego.

Osobliwy ogień, który spalił jabłoń Mikołaja, nie był ostatnim groźnym wydarzeniem tej jesieni. Co i raz ludzie słyszeli wieści o nowych nieszczęściach, jakie spadały na mieszkańców. Ludzie chorowali, zdychały zwierzęta, znowu nagle pojawił się grad, co wytłukł zboża w Krasawie, zapaliły się nie wiadomo od czego stogi.

Wszędzie omawiano sprawę czarownicy, którą znowu widziano w okolicy. Była taka sama jak w opowieści Mieszka, który widział ją pierwszy jeszcze w maju. Czarna cała, w obcisłej sukni, blada na twarzy z gorejącym wzrokiem, u ramion powiewał jej płaszcz, a może skrzydła. Raczej skrzydła, bo przelatywała bardzo szybko.

– Zwidziało się Mieszkowi ze strachu – powtarzali ci, co byli zatwardziałymi niedowiarkami, ale z czasem, wobec powtarzających się znaków, i oni musieli uwierzyć w obecność w Dolinie wysłanniczki diabła.

Bo teraz wiedźmę z Biskupic widziały naraz dwie niewiasty w Przymiłowicach. Jedna, gdy chciała ukraść kury drugiej, a druga, gdy chciała wypatrzyć złodzieja. Obie spotkały się w nocy w pobliżu kurnika i obie widziały czarownicę, choć ich opowieści nieco się między sobą różniły.

– Czarna cała – mówiła jedna.

– Blada na twarzy i z czerwonymi oczami – dodawała druga.

– Przelatywała jak wicher.

– Nie przelatywała, tylko biegła.

– Musiała przelatywać, bo skąd by się wzięła tak nagle – upierała się pierwsza. – Przelatywała i to na miotle.

– Gdakała jak kogut.

– Sama jesteś jak kogut! Krakała jak kruk!

Strach padł na wszystkich. Nie bardzo było wiadomo, jak w takich okolicznościach postępować. Gdyby była to czarownica mieszkająca pomiędzy ludźmi, sprawa wyglądałaby prosto. Niewiastę wystarczyłoby schwytać, osądzić przed kościelnym trybunałem i spalić na stosie razem z jej czarami.

Ale tutaj sprawa wydawała się daleko trudniejsza. Czarna czarownica pochodziła najwyraźniej z innego świata, a na schwytanie czegoś takiego nie było prostego sposobu.

Zwano ją wiedźmą z Biskupic, bo tam ją widziano po raz pierwszy i podejrzewano, że gdzieś w pobliżu wioski może mieć swoją kryjówkę. Nie brakowało w niedalekich Sokolich Górach jaskiń, grot i pieczar, gdzie łatwo mogła się ukryć między nietoperzami i podobnym sobie towarzystwem.

O sposobach pochwycenia czarownicy lub przynajmniej jej odpędzenia radzili duchowni, z wielkim udziałem księdza Huberta, ale nie uradzili niczego konkretnego. Bo jakże schwytać kogoś, kto nie wiedzieć kiedy i nie wiedzieć gdzie się pojawi.

Wszędzie zamykano zatem szczelniej wrota i drzwi, zalepiano szpary, zasłaniano okna.

Strach był powszechny.

– Idą straszne czasy – mówiono w Lipowej.

– To wielkie nieszczęście – mówiono w Potoku.

– Nie wiadomo, jak sobie poradzić – mówiono w Krasawic W okolicznych majątkach, gospodarstwach kmiecych i chłopskich zagrodach padały owce i krowy, zdychały psy po wsiach i drobne zwierzęta. Chorowali ludzie. Dni zaczynano od długiej błagalnej modlitwy i błagalnymi modlitwami je kończono, upraszając Boga o oddalenie nieszczęść.

Modlitwy jednak jakby nie odnosiły większego skutku. Jednego dnia zginęło w lesie dwóch parobków zbierających chrust niedaleko Zrębie, a w samej wsi krowa zaczęła dawać mleko pomieszane z krwią.

Oskarżenia

Ksiądz Hubert pojawił się w Krasawie z miną człowieka, którego prowadzi niezłomne przekonanie o racjach i słuszności. Długo czekał na sposobność bezpośredniej rozmowy ze starostą, który go nie lubił i przy ludziach okazywał swoją niechęć, aż wreszcie nadeszła taka możliwość.

– Trzeba nam ze sobą pomówić – zwrócił się do pana Jeno. Miał minę wielce poważną i tajemniczą i pan Jeno nie protestował, gdy ksiądz bez zaproszenia wszedł do świetlicy i zasiadł przy stole.

– Cóż to? – zapytał Jeno pochmurnie. – Nadal nie jesteście zadowolony ze swojej siedziby?

W ostatnich tygodniach ludzie pana z Krasawy, przekonanego przez żonę, prowadzili poważne roboty budowlane w domostwie księdza, za które duchowny nic nie musiał płacić.

– Zadowolony? – powtórzył ksiądz Hubert. – A tak, właściwie jestem...

– Właściwie?

– Wasi robotnicy zrobili wszystko jak trzeba – zgodził się ksiądz Hubert. – Chodzi tylko o to, że sama siedziba jest mała.

– Ojcu Ambrożemu wystarczała – zauważył Jeno cierpko. – I wam na razie też musi wystarczyć. Może za jakiś czas, gdy zdobędę trochę grosza, a wy należycie będziecie wypełniać obowiązki, pomyślę o czym innym.

– Jeśli zdobędziecie trochę grosza? – podchwycił ksiądz. – Coś mi się nie widzi, żeby tak było. Ale dobrze, że o tym wspomnieliście, bo właśnie o pomyślności czy też raczej niepomyślności chciałem z wami mówić...

Ksiądz Hubert chrząkał, zacierał ręce i nie patrzył w oczy rycerza. Przyszedł tutaj z konkretnym zamiarem, ale jak zwykle w obecności pana Jeno czuł się nieco onieśmielony.

Znał rozmaite sztuczki i sposoby, umiał prosić, nalegać, wypraszać u innych. Z panem Jeno nie potrafił sobie w żaden sposób poradzić. Kiedy bowiem pan Jeno powiedział nie, znaczyło to dokładnie to, co rzekł i próżno było podważać jego postanowienie.

Ksiądz Hubert chrząknął.

– Niepokoję się tym wszystkim, co dzieje się ostatnio w Dolinie... – powiedział ostrożnie. – Niepokoję tym bardziej, że ludzie coraz więcej o tym mówią, a jak to bywa, mówią rozmaicie i niekoniecznie słuchają nauk duchownego... Pan Jeno milczał.

– Rozmaicie powiadają. O czarach, ale głównie o tym, że wszystkie te klęski spowodowane są karą Bożą. A Boża kara sama z siebie nie przychodzi, ale jest za grzechy... Nie o tym jednak chciałem teraz, bo czy to kara Boska, czy może czary, nie ma znaczenia... Każdy widzi klęski i nieszczęścia. O nich chciałem...

Pan Jeno zaczynał tracić cierpliwość.

– Księże Hubercie – powiedział z naciskiem. – Mówcie prosto, nie kluczcie, niczym zając po polu.

– Mam mówić prosto? Hm... Niech będzie i tak. Powiem zatem prosto. Wy, panie starosto, jesteście człowiek znający świat i dobrze wiecie, jak to bywa gdzie indziej. Może rzeczywiście trzeba wprost... Otóż widzicie, panie starosto, ludzie, choć nieuczeni przecież, to nie są jednak całkiem głupi. Mają oczy i mają trochę rozumu. Umieją patrzeć, a że człowiek pilniej patrzy na innych niż na siebie, dostrzegają sprawy cudze lepiej niż własne.

– Coś kręcicie – mruknął Jeno. – Mówcie wprost.

– Niech będzie wprost – zgodził się ksiądz. – Ludzie dużo mówią o tych klęskach. Sami musicie przyznać, panie, ze jest w tym coś zastanawiającego...

– Nadal nie rozumiem, ku czemu zmierzacie.

– Ludzie mówią, co widzą – zastrzegł się ksiądz Hubert. – Zobaczyli i przyszli do mnie.

Przyszli i powiedzieli: ojcze duchowny, musicie coś z tym zrobić. Musicie poradzić coś, bo inaczej wszystkich nas to dopadnie i wszyscy marnie zginiemy... Tak przyszli i powiedzieli.

– Dość tego! – zezłościł się Jeno. – Więcej nie będę pobłażał waszej rozlazłości, bo nie mam na to ani czasu, ani ochoty.

Ksiądz Hubert nie ruszył się z miejsca.

– Sprawa jest poważna – przypomniał. – A ja nie mogę udawać, że jej nie widzę, skoro zobaczyli to ludzie całkiem prości. I kiedy za dwie, trzy niedziele zjedzie tu przewielebny biskup, postawi mi pytanie, na które będę musiał odpowiedzieć...

Przerwał, rozejrzał się, a potem znowu ciągnął swoje, a w miarę jak mówił, pan Jeno zawrócił z drogi od drzwi, podszedł do stołu i usiadł.

– Nadeszły klęski na Dolinę. Rozmaite, a coraz gorsze i straszniejsze. Ludzie zaczęli się nawracać, chodzić do kościoła, dawać na msze święte i ofiary. Modlić się i błagać Boga o przebaczenie. Zaczęli też robić solenne rachunki sumienia, przypominać swoje grzechy, żałować ich i zabrali się do naprawiania rozmaitych krzywd i nieprawości. Nigdy chyba jeszcze nie było tak dobrych dni dla kościoła w Dolinie. A tymczasem klęski powtarzały się, rosły i rozprzestrzeniały, na niewiele zdała się ich pobożność i pokuta. Ludzie nadal robili rachunki sumienia, bo nadal nawiedzały nas nieszczęścia. Zaczęli zatem przyglądać się sąsiadom, podpatrywać ich, czy aby to nie za ich winy cierpią wszyscy... I wtedy okazało się, kto jest winny... Okazało się, komu Dolina zawdzięcza gniew Pana. Okazało się, kto przede wszystkim powinien pokutować i żałować za grzechy...

– To znaleźliście winowajcę? – ucieszył się pan Jeno. – Zawsze tak twierdziliście, więc mnie to nawet nie dziwi. Ale kto to taki, księże?

Ksiądz Hubert chrząknął, a kiedy się odezwał, odpowiedź padła tak cicho, że Jeno musiał poprosić o jej powtórzenie. – Wy – powiedział ksiądz Hubert.

– Co takiego?

– Wy, panie – powtórzył ksiądz głośniej i odważniej.

– Ja? – zapytał zdumiony Jeno. – Ja jestem winny wszystkim tym nieszczęściom? Pożarom, zgniliźnie na polach, śmierci ludzi i bydła? Ja?

Ksiądz Hubert milczał. Dał już dowód swojej odwagi i teraz trzeba było trwać dalej.

– Ja, klecho? – zapytał pan Jeno z groźbą w głosie. – Czy nie za wiele sobie pozwalacie?

– Wy – potwierdził ksiądz Hubert i zastrzegł się szybko: – To znaczy nie wy, panie, osobiście, ale wasz ród. Może cały, może tylko ktoś z waszego rodu. Miejcie odwagę, panie, spojrzeć prawdzie w oczy. Miejcie odwagę dać sąd sprawiedliwy, nie po złości, a po rozumie.

Ksiądz Hubert, choć serce w nim mocno upadło, a pan Jeno pochylił się ku niemu nad stołem i jego twarz znalazła się bardzo blisko twarzy duchownego, nie mógł uciec. Już powiedział, co miał do powiedzenia i nie mógł teraz nigdzie umknąć.

– Prawda, panie starosto! – zaklinał. – Prawda jest potrzebna nam wszystkim. Ale przede wszystkim wam, panie starosto. Nie możecie na nią zamykać oczu. Otóż, jeśli jeszcze tego nie dostrzegliście, teraz wam to objawię i nie wyjdę stąd, póki jej nie poznacie i nie zgodzicie się ze mną. Otóż wszelkie nieszczęścia, wszelkie klęski i niepowodzenia dotykają tylko wasz ród. Tylko wasz, panie starosto. Zboże gnije tylko na lipowskich i krasawskich polach, bydło pada tylko u was i pani Mariny, pożary tylko w dobrach lipowskich się zdarzały, tylko tam padają ludzie, dzieci i starcy. We włościach innych panów nie ma takich zjawisk. Nie ma, panie starosto!

Ksiądz Hubert przerwał, sprawdzając, jakie wrażenie robią na panu Jeno jego starannie wymierzone ciosy. Ten siedział wstrząśnięty wywodami duchownego i bez słowa nerwowo szarpał wąs.

– Początkowo nie zauważyłem tej prawidłowości – podjął ksiądz cichym głosem, w którym z trudem taił poczucie zwycięstwa. – Początkowo wydawało mi się, że dotyczy to całej Doliny. Ale jednak nie. Nie doznały uszczerbku Jastrzębiec nic złego nie stało się w Staropolu ani w Częstochowie. Ale wszędzie tam, gdzie wy jesteście, co jest waszą własnością, do was należy albo do kogoś z waszego rodu i rodziny, owe klęski się zdarzają.

W Holsztynie, Krasawic Lipowej, Przymiłowicach, Potoku i gdzie tylko jeszcze. Myślicie, że to przypadek? Że Bóg doświadcza tylko wasz ród przypadkowo? Nie, panie starosto, na pewno nie. Na pewno to nie jest przypadek, a wyraźny Boży znak. Znak ten zaś mówi: oto winowajcy, oto grzesznicy...

Pan Jeno milczał. Rzeczywiście, ksiądz Hubert miał rację. Wszystko wskazywało na to, że ma rację. Dotąd w ten sposób nie spojrzał na całość tych wydarzeń, nie zastanowił się, nie zestawił posiadanych wiadomości. Ale tak było, jak mówił ksiądz Hubert. Dokładnie tak.

Ręka Boża dopadła tylko ród pana Jeno i tylko jego majętności. To zaś znaczyło...

Dłuższą chwilę pan Jeno siedział przy stole, zastanawiając się nad wywodami księdza. Ten zaś zamilkł także i czekał, co powie pan z Krasawy. A mógł się tylko zgodzić z opinią duchownego, więc ksiądz Hubert był pewny swojej wygranej. Oto odkrył prawdę. Oto powiedział wielkiemu panu, co o nim myśli. Tak, zmusi go do pokuty, do zmiany postępowania, do ofiar na kościół, do... Pan Jeno wstał.

– Rzekliście swoje – skinieniem podziękował księdzu. – Możecie odejść.

Tego ksiądz Hubert się nie spodziewał.

– Jak to mogę odejść? – zapytał zdziwiony. – Nic mi nie odpowiecie?

– Na co mam odpowiadać?

– Nic nie odpowiecie na moje zarzuty? Pan Jeno zmarszczył brwi.

– A kto wy jesteście, żeby mi stawiać zarzuty? Byłem uprzejmy, bo szanuję duchowną szatę, choć czasem trudno mi uszanować jej zawartość. Powiedzieliście swoje, jeśli znajdę czas, pomyślę o tym.

– Jeśli znajdziecie czas? – nie mógł wyjść z zadziwienia ksiądz Hubert. – Czy to znaczy, że wcale nie zrozumieliście mojego ostrzeżenia?

– Ostrzeżenia? Nie wam udzielać mi porad, skoro was o to nie prosiłem. Wysłuchałem was i powiedziałem, że kiedyś się nad tym zastanowię. Czegóż jeszcze chcecie więcej?

– Jak to czego? – zezłościł się ksiądz Hubert. – Jak to czego? Nie rozumiecie, że przez was cierpi cała Dolina? Czego chcę? Waszej pokuty i waszego żalu za grzechu. Szczerego, wielkiego żalu i szczerego, wielkiego zadośćuczynienia.

Ksiądz Hubert nie dokończył swojej przemowy. Pan Jeno szturchnął go w pierś wyciągniętym palcem:

– A nie pomyślałeś, mały, niegodziwy człowieku, że to ty jesteś winny? Że wszystkie te nieszczęścia ty sam spowodowałeś swoim zachowaniem?

Ksiądz Hubert umilkł zaskoczony, a nim odzyskał głos, pan Jeno rozkazał:

– Precz!

Pokonany, w chwili gdy pewien już był zwycięstwa, ksiądz Hubert zmalał nagle i skierował się do drzwi.

– Ale mój biskup... – próbował jeszcze wyjaśniać.

Pan Jeno strzelił palcami. – Nie wystawiaj na próbę mojej cierpliwości, człowieku – ostrzegł cicho. – Idź i nie wracaj. Jeśli kiedykolwiek zobaczę cię w pobliżu moich majętności, każę ubić na miejscu.

Tego samego dnia woda w studni w Lipowej okazała się zatruta i pochorowały się dziewki z czeladnej.

Mikołaj kazał natychmiast studnię zamknąć i nosić wodę aż ze strumienia, grożąc pachołkom kijami, gdyby nie usłuchali polecenia.

Sam, za radą Hedwigi, pojechał po pomoc do ojca. Pan Jeno wysłuchał wieści ze zmarszczonymi brwiami i pochwalił Mikołaja za przezorność. On sam nie wierzył w czary, choć nie umiał wytłumaczyć chmary klęsk, jakie spadały na Dolinę.

– Trzeba zobaczyć, czy przypadkiem ktoś rozmyślnie nie robi tego wszystkiego – powiedział. – Bo i o takich przykrych rzeczach słyszano.

Mikołaj nie mógł uwierzyć w podejrzenia.

– Któż miałby aż tak złe o nas mniemanie? – pytał. – Kto życzyłby nam wszystkim aż tak źle, że naraziłby na chorobę nie tylko bydło, ale i nas samych?

Pan Jeno był zdania, że w życiu zdarzają się rozmaite przypadki.

– Mój ojciec opowiadał przecież o wielkich klęskach i głodzie, jakie nawiedziły niegdyś wioskę, w której ja sam się urodziłem – przypomniał. – Większość jej mieszkańców pomarła w pół roku, a ci, co zostali, jedli korę z drzew i stracili już całą nadzieję. W porównaniu z tamtymi czasami nie jest jeszcze najgorzej, bo chwalić Boga mamy spore zapasy, a zaraza dotknęła tylko niektóre pola.

– Ale ksiądz Hubert uważa...

– Ksiądz Hubert nie jest nieomylny – skrzywił się pan Jeno. – Tylko by mówił o grzechu i piekłem straszył. Tymczasem zdarza się, że wpadnie do studni coś, co znajdować się tam nie powinno. Padlina jaka, co się dostała tam sama albo została podrzucona. Póki zaś tego nie usuniesz, nie ma sposobu innego jak studnię zakryć i czekać.

Prościej byłoby oczyścić. Wprawdzie lipowska studnia bardzo głęboka, ale i przy takiej można popracować.

Mikołaj posłuchał ojca i po powrocie do dworu nakazał swoim ludziom zabrać się do roboty. Pracowali cały dzień, bo najpierw trzeba było przygotować sznury, na których spuszczono odważnego na dno, na drugiej linie zrzucono wiadro, do którego miał ładować wszystko, co znajdzie w studni. Wyciągnęli trzy wiadra szlamu i nic więcej. Żadnego padłego psa, owcy, lisa czy choćby kury, które mogłyby stać się przyczyną zatrucia.

– Czary albo uroki – powiadano w Lipowej.

– A nie mówiłem? – pytał ksiądz Hubert. – Nie mówiłem, że to diabelska sztuczka, nie zaś przypadek albo ludzka złośliwość? Pan Jeno nie wierzy, że to kara za grzechy, bo myśli, że jest najmądrzejszy i wszystko umie sam wyjaśnić.

I co powie teraz?

– Potrzebny nam ksiądz – westchnął pan Jeno. – Ale dużo lepszy od Huberta. Potrzebny nam egzorcysta i to taki, co umie także odczyniać uroki.

A jednak pan Jeno spotkał się z księdzem Hubertem już w następnym tygodniu. W wigilię świętego Bernarda wezwano go bowiem pilnie do Częstochowy, gdzie miał być sądzony niejaki Symeon.

Starosta nadjechał rano, kiedy winnego wyprowadzano z piwnicy stojącej przy rynku kamienicy kupca sukiennego Jarosta. Piwnice były tu bardzo obszerne i z nakazu ławy miejskiej pełniły rolę aresztu.

Teraz uzbrojony pachołek wyprowadził z nich jakiegoś człowieka, a ksiądz Hubert pilnował, aby wszystko odbywało się jak należy.

Na widok starosty ksiądz Hubert uśmiechnął się zadowolony, jak człowiek, który mimo wszystko postawił na swoim i chce pokazać, że jego rola w społeczności jest odpowiednio wysoka.

– Oto ten zbrodniarz, panie starosto – powiedział ksiądz Hubert. – Jestem pewny, że po odbytym sądzie ukarzecie go surowo.

Jeno spojrzał ponad ramieniem księdza w stronę więźnia, czekającego spokojnie kilka kroków dalej, w towarzystwie uzbrojonego pachołka.

Był to mężczyzna w średnim wieku, zarośnięty, pochylony, o bladych oczach i wydatnych, mięsistych ustach. Miał na sobie zniszczony strój, który najwyraźniej pamiętał lepsze czasy – obcisłe spodnie, brązowy kaftan i znoszony kapelusz. U skórzanego pasa wisiało mu kilka woreczków rozmaitej wielkości, a prawy trzewik zdradzał ślady niedawnej naprawy.

Symeon nie wydawał się zmartwiony losem. Rozglądał się wokoło, uśmiechał do przechodniów.

– Cóż takiego uczynił? – zapytał starosta.

– Trudnił się niedozwolonym rzemiosłem i... Pan Jeno zmarszczył brwi.

– Tylko po to mnie wezwaliście? – zapytał niezadowolony. – To nie moja sprawa. Niech się nim zajmą mieszczanie. Ja nie mam czasu na głupstwa.

– To nie są głupstwa – zaperzył się ksiądz. – Chyba, że tak zechcecie nazywać zbeszczeszczanie świętego wizerunki Przenajświętszej Matki.

Jeno spoważniał. Oskarżenie było zbyt poważne, żeby przejść nad nim do porządku dziennego. Już się nie dziwił, że sąd zwołano szybko, a miał mu przewodniczyć czcigodny ojciec Grzegorz z Jasnej Góry.

– A co? – uśmiechnął się zadowolony ksiądz Hubert. – I co powiecie? Że nie umiem wypełniać obowiązków? Bogu można służyć wszędzie. Wy jeszcze pożałujecie, żeście mnie wygnali.

Ostatnich słów pan Jeno już nie słyszał, bo z podniesioną głową wyminął księdza i poszedł do wielkiej izby kamienicy kupca Jarosta, gdzie miano sądzić świętokradcę.

W izbie siedział już za stołem sąd – ojciec Grzegorz z Jasnej Góry, mający u boku goszczącego właśnie w klasztorze wybitnego uczonego, Nicolausa z Bolonii. Zwykle u końca stołu sadzano pisarza, ale tym razem zasiadł on obok Italczyka, bo młody ojciec Tymoteusz w białym habicie paulińskim miał być jednocześnie jego tłumaczem.

Przy drugim stole siedzieli panowie rada, przystrojeni we wszystkie oznaki swej godności, w kapeluszach, z łańcuchami i znakami cechowymi na piersi. Za nimi zaś tłoczyło się kilkanaście innych osób, mieszczanie nie należący do rady, miejscowi kupcy i miejscy urzędnicy. Stali tam także ci, którym ksiądz Hubert nakazał przyjść, żeby mogli być wezwani na świadków. Przed budynkiem zaś tłoczyła się gromada ciekawskich, oczekująca na nowinki z sądu i na wyrok.

Dla starosty ustawiono krzesło po lewej stronie, by jednocześnie miał na oku stojącego przed sądem Symeona, pilnowanego przez dwóch miejskich pachołków z pikami w dłoniach. W izbie było duszno, okna z kolorowymi szybkami oprawnymi w ołów wprawdzie otwarto, ale niewiele powietrza mogło się nimi dostać, bo z ulicy niósł się i kurz, i hałas oczekujących na dole.

Ojciec Grzegorz spojrzeniem porozumiał się z doktorem Nicolausem, wstał od stołu i przeżegnał się, dając znak, aby inni poszli jego śladem. Przeżegnali się wszyscy, nawet podsądny, choć miał ręce skrępowane z przodu konopnym sznurem.

– Zaczyna się sąd w imię Boże – powiedział ojciec Grzegorz. – Przystąpmy tedy do naszego dzieła z całą powagą. Głos ma oskarżyciel.

Ksiądz Hubert, który ujawnił winnego, spowodował jego uwięzienie i proces, ukłonił się nisko, a potem w krótkich, dobitnych słowach, wspomagając je szerokimi gestami, przedstawił oskarżenie.

– Czcigodni sędziowie – zakończył z ukłonem. – Sprawa jest tak prosta i wina tego człowieka tak oczywista, że aż mi wstyd, że musiałem was kłopotać, byście tracili czas na rozpatrywanie czynów tak okropnych. Gdyby to ode mnie zależało, człowiek ten nie musiałby czekać w ciemnicy, a już dawno zostałby ukarany, jak na to zasłużył. Dopuścił się bowiem nie tylko profanacji wizerunku Przenajświętszej Panny, ale i czegoś gorszego, co boję się nazwać, ale co wy, szlachetni sędziowie, natychmiast dostrzeżecie.

Wyciągniętym palcem wskazał na dowody zbrodni Symeona, leżące na sędziowskim stole.

Były to dwie cienkie deseczki, nieco większe od męskiej dłoni, przycięte w kształt kwadratu. Widniał zaś na nich wydłubany ostrzem noża wizerunek matki Bożej z Dzieciątkiem, czarny, trochę zamazany, ale dość wiernie oddający Cudowną Ikonę z Jasnej Góry.

– Sami zobaczcie, czcigodni sędziowie, czym zajmował się ten człowiek – ciągnął dalej ksiądz Hubert. – Sami zobaczcie i sami oceńcie, czy dla głupstwa, jak to nazwał pan starosta, fatygowałem was tutaj.

Kiedy sędziowie i pan Jeno oglądali dowód, ksiądz Hubert drugą deseczkę podniósł wysoko nad głowę, by pokazać ją siedzącym dalej.

– Człowiek ów tymi deskami odciskał fałszywe obrazy Matki Bożej, a potem sprzedawał je niczym jaja na targu – wołał. – Brał zapłatę za tę nieudolną podobiznę świętego wizerunku i jeszcze śmiał twierdzić, że czyni tak dla rozszerzenia chrześcijańskiej wiary. A przecież nie jest ani księdzem, ani duchownym, ani nikim takim, a tylko zwykłym wędrownym łazikiem i włóczęgą.

I ksiądz Hubert potoczył tryumfalnym spojrzeniem po obecnych. Tymczasem ojcowie paulini za sędziowskim stołem oglądali przedstawione dowody, żywo dyskutując między sobą po łacinie. Potem ojciec Grzegorz skinął ręką.

– Zbliż się – polecił więźniowi.

Wezwany podszedł, ukłonił się i czekał na pytania. Odpowiadał zaś niespodziewanie odważnie, jakby nie obawiał się kary.

– Co powiesz na to oskarżenie? – zapytał paulin.

– Czy trzeba mieć zezwolenie na szerzenie chrześcijańskiej wiary? – odpowiedział pytaniem.

Mistrz Nicolaus, któremu przetłumaczono odważną odpowiedź, uśmiechnął się lekko. Ale księdzu Hubertowi nie było do śmiechu.

– Pewnie, że trzeba! – oburzył się. – Jesteś włóczęgą, a nie sługą Bożym, który ma prawo nauczania.

– Ja też i nie nauczam – odparł Symeon cierpliwie. – Nikt nie zezna, że nauczałem. Ja tylko pokazuję ludziom, jak wygląda Cudowny Obraz.

– I bierzesz za to pieniądze! – ksiądz wycelował w niego palcem.

Symeon wzruszył ramionami.

– Z czegoś trzeba żyć – mruknął.

– A czemu nie wykonujesz podobizny obrazu tak jak on wygląda, tylko go fałszujesz? – zapytał tryumfalnie ksiądz Hubert. – Czemu fałszujesz? A te napisy? Co znaczą te napisy?

– To łatwo zobaczyć – nie stracił cierpliwości Symeon, który nie patrzył na księdza, ale cały czas zwracał się do sądu.

– Napisy te znaczą: Najświętsza Maryja Panna z Jasnej Góry.

– Doprawdy? – ksiądz Hubert zawiesił głos. – Taką prostą chcesz zwieść nas sztuczką?

Znaczą Najświętsza Maryja Panna z Jasnej Góry? A czemu napisane są odwrotnie? Czemu odwrotnie? Czy to przypadek, że odwrotnie? Czy to przypadek, że wszelkie sztuczki czarodziejskie tak właśnie się oznacza? Od końca do początku, wspak, albo od prawej do lewej. Przecież każdy to wie. Bo pierwsza to chyba z czarnoksięskich umiejętności. Czy nie tak, przewielebny ojcze Grzegorzu?

Zakonnik pokiwał głową twierdząco. Tak rzeczywiście było. Znano setki przypadków czarów i uroków. Każdy czarownik od tego zaczynał swoje starania i sztuczki. Od napisania świętych wyrazów odwrotnie.

Ale mistrz Nicolaus nie podzielał tego zdania. Przez tłumacza zwrócił się do oskarżonego.

– Chodzi tu o efekt lustra? Symeon ukłonił się nisko.

– Odgadliście to dokładnie, czcigodny sędzio – potwierdził. – Oczywiście, że chodzi o odbicie, co już wcześniej zamierzałem wytłumaczyć księdzu Hubertowi, ale nie dał mi sposobności i kazał zamknąć w wilgotnej piwnicy.

– O jakie znowu odbicie chodzi? – zdziwił się duchowny.

– Zwykłe odbicie, takie jak w wodzie albo w zwierciadle. To przecież w zwierciadle prawa ręka jest lewą, a lewa prawą. Tak i na tym obrazku. Matka Boża trzyma Dzieciątko na prawej ręce, kiedy naprawdę trzyma je na lewej. Dokładnie tak samo jest z napisami, które wykonałem odwrotnie, by zostały odbite w sposób właściwy.

– Nic nie rozumiem! – krzyczał ksiądz Hubert. – Gdzie tu niby jest lustro?

Symeon zwrócił się do pana Jeno.

– Jeśli każecie przynieść moje narzędzia, wszystko wyraźnie wytłumaczę i pokażę.

Ksiądz Hubert od razu sprzeciwił się tej prośbie, uważając, że zatrzymany człowiek próbuje wykręcić się od sprawiedliwości, ale starosta polecił pachołkowi pójść do domu bednarza Zebeusza i przynieść stamtąd wszystko, co należało do Symeona.

– To oszust! – wołał ksiądz Hubert. – Mistrzowi Zebeuszowi niedawno zmarły żona i córka, więc dla polepszenia sytuacji wynajął izbę podróżnemu, który się podawał za ucznia w tej profesji. Ale już drugiego dnia nie stawił się do roboty, a zajął zupełnie innym zajęciem, którego ślady zebraliśmy w tej izbie. Nie słuchajcie go, bo chce nam zamącić w głowach!

Sąd przystał jednak na prośbę oskarżonego i mimo oporów księdza Huberta wkrótce przyniesiono rzeczy Symeona. Był to spory worek, którego całą zawartość wysypano zaraz na stole przed sędziami. Były tam podobne do już znanych deseczki, choć bez żadnych rysunków, rulon papierowych kart, pióra gęsie spięte źdźbłem trawy, gliniany pojemnik zawierający gęsty czarny płyn, zamknięty drewnianym korkiem. Mocno rozdrażniony ksiądz Hubert przerzucał szybko zawartość worka.

– No? – zapytał. – Mamy cię, oszuście! Gdzie tu jest lustro? Czy ktoś widzi tu jakie lustro?

Wtedy znowu sąd wziął oskarżonego w obronę. Ojciec Grzegorz gestem uciszył księdza.

– Niech oskarżony pokaże, jakim rzemiosłem się trudni – polecił. – Niech wszyscy zobaczą, że nie ma w tym czarów. Zdjąć mu sznury z rąk.

Symeona uwolniono z więzów i pozwolono zbliżyć się do stołu. Podciągnął rękawy, obejrzał swoje przedmioty, które rozłożył na stole wedle znanej sobie kolejności. Potem poprosił o przybliżenie światła.

– Nie ma w tym wielkiej tajemnicy – powiedział, zwracając się do sędziów. – Na desce lipowej robię obrazek, jakby formę. Lipa jest najlepsza, bo miękka. Wycinam w niej to wszystko, co chcę, żeby przedstawiał gotowy obrazek. Inny obrazek szykuję na desce drugiej, tej samej wielkości. Wycinając formy muszę bardzo uważać, żeby wszystko było na deskach takie, jakie byłoby, gdybym przystawił tu lustro. Początkowo nawet korzystałem z lustra, ale z czasem nabrałem biegłości i dziś jest mi już ono niepotrzebne.

To dość żmudna robota, wymaga cierpliwości i starania, ale nie chwaląc się, Bóg nie poskąpił mi zdolności...

– To kolejna obraza Boska! – wtrącił oburzony ksiądz Hubert, ale zamilkł, bo nikt już nie słuchał jego uwag, wszyscy byli zajęci śledzeniem, co i jak wykonuje obcy włóczęga.

– Kiedy mam już gotowe oba obrazki – mówił tamten – mogę je odbić na papierze. Po to właśnie smaruję owe formy specjalną gęstą farbą... Jedną deskę kładę na stole obrazkiem na wierzch, na nią układam papier, wyrównuję, kładę na tym drugą deskę, tym razem obrazkiem do dołu. Wszystko przyciskam czymś ciężkim, choćby dużym kamieniem, jeśli nie mam ścisków ani prasy, jakie mogę dostać w warsztacie bednarskim czy kołodziejskim...

Opowiadając to wszystko, Symeon wykonywał dokładnie to, co mówił. Jako prasy użył odwróconego ciężkiego stołka.

– Teraz zdejmuję stołek lub kamień i podnoszę deskę, delikatnie zdejmuję papier...

Widzicie, po jego obu stronach znajdują się obrazki, odciśnięte na papierze od drewnianej formy, dokładnie wedle tego rysunku, jaki wykonałem. Trzeba oczywiście użyć właściwej ilości farby, ale to już nie należy do tego pokazu. I proszę! Na kartach papierowych lewa ręka jest lewą ręką, a prawa prawą, nie ma więc żadnego wykroczenia przeciw Boskim nakazom...

Teraz trzeba już tylko odbitki wysuszyć...

Nie było gdzie powiesić kartki, żeby obeschła na niej farba, więc Symeon dał ją miejskiemu pachołkowi, układając jego palce tak, żeby rysunek nie został rozmazany.

Potem wykonał jeszcze kilka odbitek, które rozłożył na stole.

– Obrazki można wykonywać tylko na jednej stronie papieru, ale to jest marnotrawstwo, dlatego przygotowuję zawsze dwie deseczki. Jedną z wizerunkiem Matki z Jasnej Góry, drugą z wizerunkiem jakiego świętego, patrona okolicy czy kościoła, gdzie przebywam.

Tutaj jest akurat święta postać i studnia, bo obrazek przedstawia świętego biskupa Zygmunta, jak wiadomo utopionego w studni, a wszystko dlatego, że w święto tego patrona wykonałem ów rysunek...

Po skończonym pokazie ojciec Grzegorz wrócił na swoje miejsce, nakazał ciszę w izbie, a kiedy gwar ustał, powiedział dobitnie:

– Nie widzę winy w tym człowieku.

Sztylet pana Gotarda

Spodziewano się, że sąd uwolni Symeona i kiedy tak się stało po izbie przeszedł szmer zadowolenia i ulgi. Tylko ksiądz Hubert miał odmienne zdanie. – Jakże to tak? – zawołał niezadowolony. – Jak to nie jest winny? To tyle wysiłku i czasu wielu dostojnych osób ma pójść na zmarnowanie? Niewinny, zatem chcecie go puścić wolno?

– Niech idzie – oświadczył ojciec Grzegorz. – Wy też powinniście uznać wyrok tego sądu, skoro postępowanie zostało przeprowadzone i zakończone.

Symeon uśmiechnął się z ulgą. Podniósł z ziemi worek i zaczął do niego wkładać swoje przedmioty, deseczki, kałamarz, pióra i zwitek papieru.

Ksiądz Hubert podskoczył i zamierzał wyrwać mu worek. – Dowody zostają!

Symeon szarpał się, bo nie chciał oddać swojej własności. Teraz wkroczył starosta Jeno.

– Nie został skazany, ale uwolniony – przypomniał spokojnie. – Tedy może spakować swój worek.

Ksiądz Hubert nie był rad. Zaciśnięte usta, pochmurne spojrzenie świadczyły, że nie zamierza łatwo się poddać. Po raz kolejny holsztyński starosta był świadkiem jego klęski.

– Nie zostawię tak tej sprawy – zagroził ksiądz. – Pójdę z nią wyżej.

Ale nie powiedział tego głośno, gdyż obawiał się gniewu pana z Krasawy. Czym prędzej obrócił się na pięcie i wyszedł z kamienicy, biegnąc prawie.

Ojciec Grzegorz ujął pana Jeno pod rękę.

– No i nie macie roboty, panie starosto. Ale myślę, że nie zawsze sąd musi skazywać oskarżonego...

Mrugnął przy tym porozumiewawczo, bo i on zauważył rozczarowanie i gniew księdza Huberta. Ojciec Grzegorz słyszał dokładnie o przebiegu sporu między starostą i plebanem z Lipowej i teraz chciał dać znać, po czyjej jest stronie.

– Smutno to przyznać – westchnął – ale nie każdy sługa boży wykazuje się wystarczającą cierpliwością wobec swoich owieczek. Znam wasze duchowe potrzeby, panie starosto i póki nie znajdzie się inny ksiądz, śmiało korzystajcie choćby z naszej pomocy...

Rozmawiali, stojąc w kącie izby, a ojciec Grzegorz nadal trzymał starostę za łokieć.

– Teraz was proszę na obiad do klasztoru – powiedział. – Trzeba nam porozmawiać o waszych ostatnich kłopotach. Słyszałem, egzorcysty szukacie. Tedy i znaleźliście. Bo mistrz Nicolaus to człek bardzo w tej sztuce biegły. Wspomniałem mu o waszych kłopotach i obiecał, że sam się tym zajmie.

Pójdźmy zatem do klasztoru, a przy obiedzie spokojnie porozmawiamy o szczegółach i koniecznych przygotowaniach.

Symeon pozbierał już swoje rzeczy, ukłonił się obecnym i zamierzał odejść, ale zatrzymał go gest ojca Grzegorza.

– Zostań jeszcze chwilę.

Symeon zatrzymał się, niepewnie zerkając na zakonnika i na starostę. W jego oczach znowu pojawił się niepokój, co widząc paulin uśmiechnął się łagodnie.

– Nie bój się. Sąd się już zakończył i nic ci nie grozi. Ale chciałbym raz jeszcze zobaczyć te twoje obrazki.

Symeon otworzył worek i wydobył z niego kartki. Ojciec Nicolaus przyglądał się długo odbitkom, patrząc na szczegóły rysunku, przesuwając je do światła.

– Tak – powiedział wreszcie. – To może być właśnie to.

Potem zwrócił się do Symeona.

– Mógłbyś wykonać takich więcej?

Symeon zdziwił się.

– Więcej?

– A jakże. Tyle, żeby można je było posłać i gdzie indziej. Do innych miast lub klasztorów.

Albo dać ludziom, którzy nawiedzają nasze sanktuarium, żeby wzięli ze sobą na pamiątkę.

Albo żeby zobaczyli rysunek i przyszli zobaczyć prawdziwą Ikonę.

Symeon podrapał się po głowie brudnymi palcami. – Pewnie mógłbym – powiedział ostrożnie. – Musiałbym tylko uzyskać pewną pomoc. Wcale nie łatwo o papier...

– Dam papier – zapewnił ojciec Grzegorz.

– Formę w drewnie lipowym robi się nawet szybko – zastanawiał się Symeon głośno. – Ale drewno jest miękkie, więc rysunek prędko ulega starciu i odbitka potem nie jest należycie wyraźna, a wy byście pewnie chcieli mieć odbitki jak najwyraźniejsze...

– Owszem.

– Jakby mi jaki stolarz, za waszym wstawiennictwem, dał trochę odpowiedniego drewna...

– Dostaniesz. Ile czasu zajmie ci przygotowanie rysunku wedle moich uwag?

– No... – ostrożnie powiedział Symeon, który zwietrzył już okazję i zastanawiał się, jak najdrożej sprzedać swoje umiejętności. – Na pewno kilka dni potrzebuję... Bo to, wielebny ojcze, jest jeszcze sprawa narzędzi. Moim kozikiem nie da się wykonać wszystkiego najlepiej, potrzebowałbym dłutek małych i odpowiednich rysików, a wtedy dopiero moglibyście ocenić, czy ze mnie partacz czy mistrz. Podniósł deskę i pokazał ją do światła.

– Tę zrobiłem szybciej niż inne. Materiał miałem przygotowany wcześniej, prawda, ale szczegóły są najważniejsze.

Ten rysunek uważam za dość udany, bo akurat byłem w gospodzie, a jeden taki dał mi do wykończenia rysunku sztylet, cieniutkie, bardzo mocne ostrze, takie trójkątne, wiecie...

Stojący obok i czekający aż paulin skończy rozmowę, pan Jeno drgnął, jak tknięty rozpalonym żelazem.

– Wybaczcie, ojcze – zwrócił się do paulina. – Zdaje się, że przypadkiem i ja coś zyskałem na tej rozmowie. Interesuje mnie bowiem pewien sztylet. Być może ten sam, którego szukam.

I zwrócił się do Symeona, aby opisał, jak wyglądało narzędzie.

– No... – zawahał się tamten. – Tak bardzo dokładnie to nie pamiętam, jak wyglądał, bo właściwie pamiętam tylko koniec tego ostrza, taki był cieniutki, trójkątny i mocny.

– Miał na rękojeści kamień?

– Tak – przypomniał sobie Symeon. – Czarny.

– To ten sam – zawyrokował Jeno. – Na pewno ten sam. Bo rzecz miała się w zajeździe U Brodu?

– Tak – zdziwił się Symeon. – Skąd to wiecie? Ojciec Grzegorz zdumiał się, że powściągliwy i opanowany pan Jeno nagle stał się taki ożywiony.

– Co to znaczy? – zapytał zakonnik. – Co takiego odkryliście, panie starosto?

– Sztyletem tym zabito kupca Almaryka. Rozumiecie, że chciałbym się dowiedzieć, w jakich okolicznościach. Miał go pan Gotard z Brzezin i jak wiecie, został oskarżony o tę zbrodnię, ale upiera się, że nic nie pamięta...

Tym razem staroście wszedł w słowo Symeon.

– Pewnie, że nie pamięta – powiedział. – Ale ja pamiętam, że pan Gotard miał ze sobą sztylet, kiedy przyszedł do gospody. Ale szybko się upił i chciał jeszcze piwa. Zastawił więc tę broń szynkarzowi. Ten zaś pożyczył ją mnie, bo sam chciał mieć rysunek Najświętszej Panienki przed gospodą. Stąd wiem, że człowiek ów zwał się Gotard, bo tak mówił o nim gospodarz.

Pan Jeno jęknął głośno. Wydawało się, że zagadka, nad którą głowił się od dawna, bliska jest rozwiązania.

– Więc Gotard jest niewinny! Ojciec Grzegorz pokręcił głową.

– Niewinny? Ale mówiliście, że został oskarżony i jak rozumiem, siedzi w ciemnicy.

– Najwyraźniej niesłusznie – gorączkował się pan Jeno. – Pozwólcie zadać jeszcze kilka pytań temu człowiekowi.

– Pytajcie swobodnie – uśmiechnął się zakonnik. – Może znowu przysłużymy się sprawiedliwości.

Jeno zwrócił się do Symeona:

– Zatem używałeś tego sztyletu do swojej roboty?

– Pracowałem w zajeździe swoim nożykiem, gospodarz popędzał, a mnie brakowało narzędzi. Wziąłem sztylet, bo gospodarz dostał go w zastaw od pana Gotarda i trzymał pod ręką. Ale nie zniszczyłem tego ostrza, zapewniam, wykorzystałem je tylko dla pogłębienia wyrazistości rysunku, sami to możecie sprawdzić, panie.

– A potem? Co zrobiłeś z tym sztyletem?

– Odłożyłem na miejsce.

Jeno westchnął. Tego właśnie się spodziewał. W zajeździe owego dnia przebywało mnóstwo ludzi, tak wielu, jak rzadko się zdarzało. Każdy mógł wziąć broń i potem użyć jej przeciw kupcowi Almarykowi. Każdy? Nie, nie każdy. Tylko ten, który miał wobec niego złe zamiary. Ale kto to był?

– Nie widziałeś, co stało się dalej z tym sztyletem? Snycerz przeżegnał się pospiesznie.

– To nie ja zabiłem kupca – powiedział. – Wiecie, że to nie ja, prawda?

Przecież inaczej wcale bym o tym ostrzu nie wspominał.

– Prawda.

– Więc mi wierzycie?

– Wierzę – przytaknął Jeno. – Ale chciałbym dowiedzieć się, czyja zbrodnicza ręka sięgnęła po tę broń.

Symeon uśmiechnął się niepewnie.

– Było tam sporo ludzi tego dnia. Naprawdę wielu. Można by z gospody wynieść coś znacznie większego, a pewnie nikt by tego nie zauważył w takim ścisku i tłoku.

Jeno westchnął.

– Tedy wiem na pewno tylko jedno. Że pan Gotard nie zabił kupca.

Symeon wydął wargi.

– On? Raczej nie, panie. Był już pijany, kiedy przyszedł do zajazdu. Potem także pił, więc był jeszcze bardziej pijany. Nie, to niemożliwe.

– Zatem ktoś mu ukradł broń. Tylko kto? Symeon rozłożył ręce.

– To mógł być każdy. Kupiec, kmieć, mieszczanin, czeladnik, niewiasta albo i dziecko. Nie wiem, kto uderzył. Ale ukraść mógł każdy.

Ojciec Grzegorz dał znak, że powinni już iść, więc i wyszli z kamienicy.

Pan Jeno odprawił pachołka, który podprowadził konia, i postanowił pójść z przeorem pieszo. Mistrz Nicolaus odjechał chwilę wcześniej.

Pan Jeno był zamyślony, męczyła go niepewność. Sprawa wydawała się właściwie prosta, brakowało tylko odpowiedzi na pytanie, kto zabił kupca. Bo że nie zrobił tego Gotard z Brzezin, był najzupełniej przekonany.

– Wracając do naszej sprawy... – ojciec Grzegorz kiwnął palcem na Symeona. – Może zostałbyś przy klasztorze jakiś czas i podjął się wykonywania tych obrazków...

– No, nie wiem – udawał wahanie Symeon. – Myślałem wędrować dalej, gdzie mógłbym nieco więcej zarobić. Ale wasze zaproszenie, czcigodny ojcze, jest bardzo kuszące. Trochę strawy i jaki kąt do spania...

– Kąt na pewno się znajdzie – pospieszył z zapewnieniem zakonnik. – A jeść będziesz dość, raz w tygodniu z mięsem, a dwa z tłuszczem. Mało? Nie przesadzaj z łakomstwem. Dam ci jeszcze nowe szaty i nowe sandały. A jeśli po wykonaniu mojego zamówienia, zrobisz coś dla siebie, będziesz mógł to sprzedać na własny użytek.

I co, wędrowny mistrzu? Zgoda?

– Przyjmuje – uśmiechnął się szeroko Symeon. – Bóg wam zapłać, czcigodny ojcze.

Jeno z Krasawy sam poszedł do wieży w holsztyńskim zamku, gdzie siedział uwięziony pod zarzutem zabójstwa Gotard z Brzezin i sam uwolnił go z łańcuchów.

Wyprowadzono pana Gotarda na dziedziniec, żeby się mógł umyć w korycie z wodą, gdzie pojono zamkowe konie. Starosta ofiarował mu nowy kaftan i płaszcz, żeby pan z Brzezin, teraz znowu wolny człowiek rycerskiego stanu, wyglądał godnie.

Powiedział mu też, z jakich powodów wypuszcza go z lochu.

– Zawdzięczacie to człowiekowi imieniem Symeon. Snycerzowi, który w Częstochowie wycina obrazki w lipowych deskach. On przekonał mnie, że nie mogliście zabić kupca Almaryka. Pamiętacie takiego człowieka?

Gotard z Brzezin kręcił głową.

– Nic nie pamiętam – powtarzał. – Nic a nic. Ale wdzięczny wam jestem, panie starosto, żeście oczyścili mnie z zarzutów. Trudno byłoby mi znaleźć owych trzydzieści grzywien na główszczyznę, a i sumienie też miałbym niezbyt czyste, bo niczemu nie zawinił mi ów kupiec.

– To, czego dowiedziałem się od owego Symeona, wystarcza mi za dowód waszej niewinności – potwierdził starosta z przekonaniem. – Zeznał on, żeście zastawili sztylet u właściciela zajazdu, bo wam brakło na piwo.

– Nie pamiętam – powtórzył Gotard. – Mogło tak być. Mogło być inaczej. Nie pamiętam.

Ale dziękuję wam serdecznie, panie starosto, żeście o mnie nie zapomnieli i oczyścili z zarzutów.

– Wdzięczność należy się raczej owemu snycerzowi – zauważył pan Jeno. – Możecie mu ją okazać, bo znalazł zatrudnienie przy klasztorze jasnogórskim.

Gotard, w nowym już kubraku, wzruszył ramionami.

– Człowiekowi z gminu? Jemu wystarczy świadomość, że uratował rycerską głowę.

Pani Alena bardzo ucieszyła się z wiadomości, jaką przyniósł starosta. Lubiła Gotarda z Brzezin i była bardzo poruszona, kiedy zamknięto go w lochu pod zarzutem zabójstwa kupca Almaryka.

– Dzięki Bogu – westchnęła, wysłuchawszy opowieści męża. – Zawsze byłam przekonana o jego niewinności.

– Jestem równie zadowolony z takiego obrotu sprawy – odpowiedział Jeno.

– Ale to znaczy, że nadal nie wiem, kto jest winny śmierci kupca.

– Podobnie, jak nie wiemy, skąd tak wiele dziwnych i strasznych wydarzeń naszło ostatnio Dolinę – martwiła się pani Alena.

– Czcigodny mistrz Nicolaus z Bolonii, który gości akurat na Jasnej Górze, zgodził się odprawić egzorcyzmy. Miejmy nadzieję, że jego wielka wiedza zapobiegnie dalszym złym wydarzeniom.

Obrzędy trwały od wczesnego ranka. Najpierw wielka ciżba łudzi zgromadziła się w kościele, gdzie czcigodny doktor Nicolaus z Bolonii odprawił uroczyste nabożeństwo. ; Potem poprowadził procesję na najbliższe rozstaje. Stamtąd, kierowani przez Mikołaja, kapłan z wiernymi przeszli drogami i ścieżkami, wszędzie tam, gdzie widać było znaki niepowodzeń i nieszczęść. Głośno odmawiano modlitwy, śpiewano hymny, a ojciec Nicolaus święcił pola i ogrody.

W wielkim tym dziele pomagało mu dwóch księży z Częstochowy, ale to na ojcu Nicolausie ciążyło najwięcej powinności i pod wieczór był tak zmęczony, że trzeba mu było pomóc wejść na wóz, który odwiózł duchownego na odpoczynek do Lipowej.

– Pomoże, na pewno pomoże – mówił doktor Nicolaus do Mikołaja. – Nie ma tak silnego czarta, żeby w końcu nie ulękł się Bożych znaków i nie poddał bożej mocy. Tym bardziej pomoże na działania wiedźmy, która jest tylko czarta wysłannikiem.

Wiedźma z Biskupic nic sobie nie robiła z pogróżek i egzorcyzmów. Tej samej nocy widziano ją jak od południowej strony biegnie ku lipowskim polom. I słyszano jak śmieje się głośno.

A rano, choć noc była pogodna, wszyscy mogli zobaczyć zboża, wyłożone wokoło niczym po przejściu wielkiej burzy.

Ludzie tłumnie chodzili do kościoła prosić o oddalenie nieszczęść od ich wsi i domów, a potem przyciszonymi głosami omawiali ostatnie wypadki.

– To musi być bardzo złośliwa wiedźma. Na nic się zdały egzorcyzmy.

– A jaka zawzięta!

– Musi mieć jaki żal do Lipowej.

Żegnali się ukradkiem i spluwali na boki. A tylko stara Gedula uśmiechała się z wyższością.

– Ja wiem, co to jest – powtarzała. – To duch tego przeklętego Ostasza! To jego potępiona dusza szuka pomsty.

Saga rodu z Lipowej 15

Roksana

Nastka

Kobieta w kapturze pędziła konno przez pola i zwolniła dopiero na brzegu bukowego lasu, gdzie trzeba było jechać wąskimi, niewidocznymi prawie ścieżkami, pomiędzy drzewami i białymi odłamkami skał, po dołach, po stromych zboczach pagórków skrytych w zaroślach.

Wyglądało na to, że dobrze zna te okolice, bo bez żadnego wahania wybierała drogę, wspinając się coraz wyżej, coraz wolniej jednak, jako że skalnych odłamków było tu więcej i koń niezbyt pewnie stawiał nogi. Wreszcie zatrzymała się, przywiązała wierzchowca do pnia sosny, a sama poszła dalej, obiema dłońmi przytrzymując suknię.

Pięła się po kamieniach, po kępach trawy, czasem z trudem pokonując przeszkody. Smyrgnęła jej spod nóg wiewiórka, przeleciały nad głową krzykliwe ptaki, zaniepokojone pojawieniem się w tej głuszy ludzkiej istoty.

Wreszcie stanęła u ciemnego otworu do jaskini. Wejście było niewysokie, prawie okrągłe, w części zasłonięte krzakami. Na ziemi, u wlotu do pieczary widniał ślad małego ogniska, obok leżał stos niedawno ogryzionych kostek.

Zajrzała do mrocznego wnętrza, zawołała półgłosem. Niedługo trwało, a z otworu wypełzła na czworakach kobieta w łachmanach.

– Nie bój się, Nastka – powiedziała przybyła. – To tylko ja.

Wezwana zerwała się z ziemi, na jej usmolonej twarzy, błyszczącej od tłuszczu, pojawił się uśmiech zadowolenia. Nie odpowiedziała słowami, ale potaknęła ruchem dłoni i kiwaniem głowy.

Przybyła odrzuciła kaptur na plecy, rozchyliła okrycie i sięgnęła do jałmużniczki. Czyniła to wolno, żeby Nastka mogła zobaczyć, co robi. Ta zaś zaczęła się ślinić z pożądania i ciekawości, mamrocząc coś i gruchając niby gołąb.

Nieznajoma wydobyła grubą, złotą monetę.

– Poświęcona – powiedziała zachęcająco. – Będzie ci dobrze służyła przy twoich bólach głowy.

Nastka zachichotała, wyciągnęła rękę, jednak pani nie podała monety.

– Będzie twoja – obiecała. – Ale nie za darmo. Teraz nie mogę tak często wychodzić, bo mąż mnie pilnuje. Tedy ty zrobisz, co ci powiem, i pójdziesz, gdzie rozkażę.

Czarownica kiwała głową i śmiała się cicho.

– Tak, tak! – powtarzała.

Pani rzuciła monetę, Nastka chwyciła ją zgrabnie i schowała w zanadrze.

Klaskała w ręce, próbowała tańczyć, podrygując i rozsiewając wokół siebie woń brudu i zjełczałego jadła.

Pani gestem przywołała ją do siebie.

– Teraz zrobisz, co rozkażę – zażądała. Pochyliła się i wypowiedziała szeptem kilka zdań.

– Zrozumiałaś? – zapytała.

– Tak, tak! – wykrzykiwała Nastka. Chwyciła rękę pani i spojrzała do góry z błaganiem w oczach.

– Pierścień będzie twój, gdy zobaczę, jak wypełniłaś swoje zadanie – powiedziała pani, ale nie cofnęła dłoni. – Słyszysz? Dopiero po wykonaniu zadania.

Nastka zachichotała radośnie i znowu biegała wokoło, wymachiwała ramionami, przyglądała się swojej ręce, na której wkrótce miał się znaleźć złoty pierścień.

Pani zmieniła nagle zdanie.

– No, dobrze – zgodziła się. – Mogę ci go dać już teraz.

– Tak, tak! – cieszyła się Nastka.

Pani zsunęła pierścień z palca. Nastka padła na ziemię, na czworakach podpełzła do stojącej i uchwyciwszy jej trzewik, zaczęła go całować. Pani stała chwilę, pozwalając obśliniać swoje obuwie, a potem cofnęła się.

– Już dobrze – powiedziała. – Tylko postaraj się wypełnić wszystko jak należy, to nie będę musiała odbierać ci tak pięknego pierścienia.

Rzuciła klejnot na ziemię, a obie dłonie wsparła delikatnie na brzuchu.

– I daj mi ziele na mój kłopot.

Miodowy miesiąc

Sierpień 1394

Pani Roksany nikt nie widział aż do jej ślubu z Lutkiem z Dębowca, a że jej nie widywano, tym bardziej opowiadano niestworzone rzeczy. Niestworzone, bo mało było wiadomo o niej, nie pokazywała się nigdzie, wymawiając się skromnością i niechęcią do narzucania się komukolwiek.

Powtarzano tylko, że piękna to niewiasta, dobrego rodu, kniaziowskiej nawet krwi, a Lutek z Dębowca przywiózł ją sobie z Rusi. Oczywiście, byli tacy, którzy spotkali panią Roksanę w Staropolu, gdzie została umieszczona do czasu zaślubin, ale niewiele mogli wyjaśnić, bo spotykali niewiastę starannie zasłoniętą welonem czy chustą i nikt nie mógł powiedzieć, że dobrze się jej przyjrzał.

Do Lutka szybko dotarły rozmaite plotki i jeszcze przed ślubem próbował namówić narzeczoną, żeby się pokazała, choćby dla ukrócenia złośliwych gadek, ale Roksana nie chciała tego uczynić.

– Na pokaz mam się wystawiać? – pytała łagodnie. – Albom to ja lalka z jarmarku, żeby mnie wszystkie dzieciaki oglądały?

Pani Anna ze Staropola, która się nią opiekowała, w całej rozciągłości poparła zachowanie Roksany. Lutek wprawdzie nadal tłumaczył, że wypada pokazać się pomiędzy szlachetnymi sąsiadami, ale Roksana odmawiała delikatnie, w czym jej opiekunka mocno ją wspierała.

– Gdy zostanę waszą żoną, będzie inaczej – tłumaczyła Roksana. – Teraz byłoby mi wstyd, będąc ubogą i biedną, pokazywać się między nimi wszystkimi w swoich skromnych strojach.

– Strojów ci przecież nie brakuje – dziwował się Lutek, bo całkiem niedawno wydał na nie wiele pieniędzy. – A kupię jeszcze więcej.

– Za to bardzo ci jestem wdzięczna – uśmiechała się. – Ale jak wcześniej już powiedziałam, nie włożę żadnych, póki kapłan nas nie pobłogosławi i nie powie, żeśmy mężem i żoną. Wtedy będziesz mnie mógł odziewać i stroić do woli, a ja nie będę się sprzeciwiać. Póki jednak tak się nie stało, pozwól czekać skromnie do uroczystości. To już przecież niedaleko. Nie chciałabym świecić oczami za swoją biedę, bo i dla ciebie byłoby to niemiłe, a ciebie zawstydzać nie wolno mi w żadnym razie, za tyle dobroci i wspaniałomyślności.

Dawała przy tym przykład niedawnego jarmarku, kiedy to oboje pojechali do Częstochowy, a potem okazało się, że zabrakło dla nich miejsca w zajeździe U Brodu, zajętym już przez innych, pono dostojniejszych gości. Po tej próbie skosztowania świata Roksana wróciła do Staropola roztrzęsiona, a pani Anna skrzyczała porządnie Lutka, że wcześniej nie pomyślał o wygodach dla narzeczonej.

– Niby tak o nią dbacie – mówiła. – Niby tak chuchacie, a o tak prostej sprawie nie pomyśleliście. Przecież to biedna dziewczyna, piękna, owszem, ale skromna i wodzić ją pomiędzy jakichś pijanych rycerzy w zajeździe to po prostu grzech.

Uszanujcie teraz jej wolę, skoro nie chce jeździć po dworach, póki nie zostanie waszą żoną. To bardzo dobrze o niej świadczy, rzadko dziś spotkać taką skromność. Pomyślcie lepiej o odpowiednim przygotowaniu ślubu i wesela. Gdy zaś zostanie waszą żoną, wszyscy będą się jej mogli napatrzeć do woli i zazdrościć wam takiej niewiasty. Nie tylko pięknej, ale skromnej i pobożnej.

– Ale sam nie wiem, czy to tak wypada... – bronił się Lutek. – Bo z jednej strony na wesele zaprosiłem zacnych gości, a z drugiej wielką robię tajemnicę z osoby narzeczonej. Gotowi się obrazić.

Pani ze Staropola miała na ten temat zdanie akurat przeciwne.

– Słuchajcie moich rad, a źle na tym nie wyjdziecie – zapewniała. – Czy nie mówiliście, że chcecie, żeby dopisali goście weselni, żeby wasz ślub zauważono i mówiono o nim? Czy nie tak chcieliście?

– Tak mówiłem – potwierdził. – Myślałem przy tym, że uprzejmością i może jakimi podarkami...

– Podarki zostawcie na pożegnanie gości, wedle zwyczaju – przerwała pani Anna. – Wam użyć podstępu trzeba, jeśli chcecie cel swój osiągnąć, skoro nie możecie liczyć na swoje pochodzenie. Nie ma dnia, żeby mnie kto nie pytał o panią Roksanę. Nie ma dnia. I to wszyscy. I pani Alena, i Marina z Potoka, a i służbę rozpytują i pachołków, kiedy ich wyślę poza dom.

– Rozpytują?

– A jakże! I czemu to tak? Bo są bardzo ciekawi naszej Roksany. Ona dobrze wie, co robi. Wszyscy są bardzo ciekawi, zżera ich wprost ta ciekawość i przylecą na ślub, nikogo nie zabraknie. Czy nie tego właśnie chcieliście? Żeby przyjechali do kościoła wszyscy, którzy coś znaczą? Będziecie to mieli dzięki przemyślności i sprytowi waszej Roksany!

Ślub i wesele Lutka oraz pani Roksany, w połowie października, okazały się osobliwymi wydarzeniami, o jakich jeszcze nie słyszano w Dolinie. Lutek zażyczył sobie, żeby w uroczystościach wzięło udział jak najmniej osób, ślub wyznaczono na powszedni dzień tygodnia, kiedy większość mieszkańców zajęta była przy swoich sprawach i nie mogła przyjść, żeby przyjrzeć się ceremonii.

Pan Lutek przeznaczył trochę grosza na ugoszczenie okolicy, nie można powiedzieć, ale jego gościnność była ograniczona, bo wbrew zwyczajowi nie urządzono ślubnego przyjęcia w Dębowcu dla ludzi sproszonych zewsząd, jedynie ucztę dla garstki wybranych gości, a i ta skończyła się zaraz po tym, jak tylko się zaczęła.

Do wsi zawieziono piwo w beczkach, pieczony drób i całego prosiaka, a także weselne kołacze, ale cóż to za zabawa bez państwa młodych?

Sąsiedzi, szlachetni i pospolici, sarkali więc na takie weselisko, wyśmiewali się w najlepszym razie, a tylko ksiądz Hubert był zadowolony.

– Skromność – powtarzał. – Przede wszystkim skromność. Pochwalić raczej trzeba takie zachowanie. Bo mało to nieprzystojnych rzeczy wyprawia się, gdy wesele trwa trzy dni albo i dłużej? A małżeństwo to przecież sakrament, do którego trzeba podejść godnie i przystojnie.

Kościelna ceremonia trwała odpowiednio długo i uroczyście, a uczestniczyły w niej rzeczywiście niemal wszystkie zacne rody z Doliny.

Lutek z Dębowca wystąpił dość skromnie, podobnie jak i pani jego serca, i powszechnie mówiono, że zasługa to księdza Huberta, który młodym udzielał przedślubnych nauk i przekonywał, żeby nosili się skromnie i godnie. Lutek wystąpił więc w granatowym stroju bez ozdób, a pani Roksana w jasnoróżowej sukni, z welonem na twarzy, tak gęstym, że wcale nie było widać jej miny i zgadywano tylko, czy się śmieje czy płacze.

– Co za dziwaczne widowisko – mówiono. Pani Roksana okazała się piękną dziewczyną, o czym mogli przekonać się później wszyscy, ale widziano ją ledwie przez mgnienie oka, bo tylko na chwilę odsłoniła twarz, uśmiechając się z podziękowaniem do gości w kościele.

Welon miała na sobie także i w swoim nowym domu w Dębowcu, gdzie na ucztę stawili się tylko specjalnie zaproszeni goście, łącznie nie więcej niż dwanaście osób, w tym Hedwiga z Lipowej oraz pan Jeno z żoną Alena.

Lutek kłaniał się nisko przed panem Jeno i na ręce starosty składał podziękowania dla wszystkich. – Wielki to dla mnie zaszczyt, wielki zaszczyt – powtarzał, nieustannie się kłaniając.

Jego żona siedziała nieco sztywno, prawie się nie odzywała przy stole.

Hedwiga, która zajmowała miejsce obok i sądziła, że żona Lutka czuje się niepewnie i obco w tym towarzystwie, próbowała ją rozruszać, ale bez większego skutku.

– Dziwna to jakaś kobieta – mówiła później pani Alena. – Odpowiada jak z łaski, ledwo półsłówkami, a głowę nosi niczym jaka księżniczka.

– Nie bądźmy dla niej zbyt surowi – napominała Hedwiga. – Powiedziała mi, że jest trochę przestraszona i prawdę mówiąc, wcale się temu nie dziwię. Tylu obcych ludzi, a ona sierota, nie ma tu nikogo, to i nic dziwnego, że trzyma się Lutka niczym szyszka sosny. Boi się, że najmniejszy powiew ją zdmuchnie.

Ładna to niewiasta, skromna, spokojna i podobno pracowita. Będzie miał Lutek z niej pociechę.

Podobnego przekonania nabrała i świekra Hedwigi. Pani Alena również podkreślała skromność dziewczyny i chwaliła nawet niewystawność weselnej uczty, która właściwie nawet na to miano nie zasługiwała. Bo spotkanie przy stole skończyło się szybko, zaraz z nastaniem wieczoru.

Państwo młodzi otrzymali nieco podarunków od przybyłych. Roksana dziękowała powściągliwie, ale serdecznie, co zostało zauważone i bardzo dobrze przyjęte.

– Szczera to niewiasta – powiadano.

Przy stole najważniejszy był ksiądz Hubert. Mówił długo o pomyślności, jakiej młodym nie poskąpi Bóg, jeśli dokładnie będą wypełniać jego przykazania, a potem pobłogosławił dary boże na stole i nie czekając, aż zrobi to gospodarz, sam wziął się za pieczyste. Sposób, w jaki ksiądz Hubert jadł, zasługuje zresztą na oddzielną opowieść, bo rzadko można spotkać człowieka, któremu tak bardzo smakowałyby specjały stołu i który umiałby je z takim przejęciem i smakiem spożywać. Nieważne, czy był to kapłon, jaja czy pieczyste, ryby, pasztet czy warzywa nawet, albo tylko polewka, słychać było, jak jedzenie smakuje księdzu i jak wielką radość sprawia mu zaspokajanie głodu.

A jaki to wspaniały przykład dla innych. Choćbyś miał na stole coś, czego nie lubisz, co ci nie smakuje, wystarczyło popatrzeć na księdza Huberta, aby natychmiast nabrać ochoty do jedzenia.

Goście pojechali do siebie przed wieczorem i była to kolejna dziwna sprawa w całej weselnej ceremonii, bo zwykle po zmierzchu dopiero rozpoczynała się zabawa. Tymczasem w przypadku Lutka i Roksany ślub odprawiono wcześnie rano, w dzień trwało przyjęcie weselne, a wieczorem goście już opuszczali Dębowiec.

Wyjeżdżających żegnał Lutek podarkami, każdemu wręczając a to kubek srebrny, a to pas skórzany, szal z jedwabiu albo sztukę cennej materii.

– Dziwna to rachuba – zauważył potem pan Jeno, któremu podarowano zamorski dzban na wino. – Uczta weselna nad wyraz skromna, że nie widziałem jeszcze takiej. Ale prezenty znakomite i cenne. Za dwa czy trzy z nich można byłoby wyprawić weselisko i na setkę osób.

– Chciał w ten sposób okazać nam szacunek – tłumaczyła dawnego pachołka Alena.

Lutek z Dębowca drżał z niecierpliwości, bo oto nadchodziła chwila, na którą czekał od wielu miesięcy.

Stali oboje przed dworem, żegnając ostatnich odjeżdżających. Komnata na noc poślubną była już przygotowana, łoże pokropione wodą święconą, kwiaty pachniały wokoło.

Służba zrobiła swoje i mogła się oddalić, bo państwo młodzi życzyli sobie zostać sami.

Kiedy więc Lutek mógł wreszcie zamknąć drzwi dworu, rzeczywiście byli tylko we dwoje, reszta mieszkańców Dębowca poszła na spoczynek do szop i stajni, w ukryciu spożywając resztki z niedawnej uczty i racząc się obficie ze sporej beczułki, bo dla miejscowych wesele wcale nie było takie skromne, jakby się postronnym osobom mogło wydawać.

– Co robisz? – dziwowała się Roksana, gdy Lutek dębowym kołkiem podpierał drzwi do dworu.

– Jakże co? – zapytał, robiąc minę cwanego pachołka, jakim nie przestał być od młodości. Znał sposoby, umiał przewidywać.

– Jak to co? Przed owym dziwadłem się zabezpieczam. Wszyscy drzwi zamykają, żeby nie wleciała przez nie Wiedźma z Biskupic, więc i ja chronię swój skarb i dbam, żeby go nikt nie porwał.

Roksana pokiwała głową, bo łatwo przystawała na wszystko, co jej mówił.

– A co z kominem? – zapytała tylko. – Przecież powiadają, że tędy najłatwiej wleci nieczysta siła.

– Mam sposób i na taką możliwość – chwalił się Lutek. – Przygotowałem ostrych narzędzi dość, żeby diabeł nadział się na nie, gdyby w ciemności chciał wejść pod nasz dach. Czymkolwiek by próbował. Drzwiami, oknem albo choćby kominem. Nie musisz się obawiać.

– Przy tobie nie boję się niczego – ufnie oparła się o jego ramię.

– Teraz jesteś naprawdę moja – szepnął rozgorączkowany, prowadząc żonę do alkowy. – Tak długo czekałem na tę chwilę.

– I nie będziesz żałował – wyszeptała.

W alkowie, gdzie przygotowano łoże, pachniało mocno kwiatami. Roksana sama nalewała wina do kubków, uśmiechała się, szeptała, odpowiadając na Lutkowe zaklęcia i przysięgi. Lutek z Dębowca zaś klęczał przed swoją żoną i pytał:

– I co? Czy o to ci chodziło, Roksano? Żeby ich przyjąć uprzejmie, ale bez szczególnej uległości?

– Tak właśnie – odparła cicho. – Bałam się, że jeśli damy im okazję, będą się wywyższać w naszym własnym domu.

– Mamy to już za sobą – pocieszał zadowolony. – Pojechali, a my zostaliśmy wreszcie sami. Miłuję cię nad życie, a ty będziesz miała wszystko. Wszystko, czegokolwiek zapragniesz, o czymkolwiek tylko zamarzysz, rzucę ci do stóp.

Tak obiecałem i dotrzymam słowa. Czy ty dotrzymasz swojego?

– Dotrzymam – obiecała Roksana. – Będę ci dobrą żoną, choć nie możesz spodziewać się po mnie prawdziwej miłości. Ale nie zabronię ci wstępu do swojego łoża, jeśli tylko będziesz chciał.

– Nie musisz mnie kochać – zapewniał żarliwie.

– Moja miłość wystarczy na dwoje. Tylko mi pozwól, żebym cię miłował.

To był zaiste miodowy miesiąc. Lutek z Dębowca przeżywał czas pełen słońca, radości i szczęścia. Dni płynęły jeden za drugim pełne zadowolenia i Lutek cieszył się, że posłuchał żony. Miała rację, kiedy mówiła, że nie powinni ze swoim szczęściem się spieszyć, bo wyczekiwany chleb lepiej będzie smakował. Mógł ją przecież mieć już dawniej, ale czekał do ślubu, marząc o szczęśliwych, rozkosznych chwilach, które potem nastąpią.

Wziął ją do siebie, sierotę bez rodziny i bez przyszłości, odchował, odchuchał, aż rozkwitła niczym rajski kwiat. Śmiała się, cieszyła, radowała, a przede wszystkim miłowała go i bez przerwy dawała temu wyraz.

Każdego wieczora zostawali sami w alkowie i kochali się zapamiętale, i nie było szczęśliwszego człowieka niż Lutek z Dębowca.

Martwił się wprawdzie tym, czym martwili się i inni mieszkańcy Doliny, nieszczęściami, jakie na nich spadły, i zapowiedziami kolejnych klęsk, ale jakoś się tak układało, że Lutek należał do nielicznych, którzy nie odnieśli żadnej szkody na majątku. Nie padły mu zwierzęta w oborach, nie spłonęły szopy, nie zgniło zboże na polach.

Lutek uznawał to za dobry znak i za szczególną boską opiekę.

– To ty przyniosłaś mi to niezwykłe powodzenie – mówił do żony. – Wszędzie wokół same straty, a moje zboże rośnie prosto i bujnie. Przyjdą do mnie, gdy głód ich przyciśnie. Przyjdą i będą prosić o łaskę. A ja im tej łaski udzielę wedle mojego rozeznania, jednym mniej, drugim więcej. A taką cenę wyznaczę, jaką będę chciał, oni zaś wszyscy taką właśnie będą musieli zapłacić bez szemrania.

Czasem i on miał obawy, czy aby na pewno Dębowiec uchroni się przed klęską głodu i nieurodzaju, ale wystarczyło, że spojrzał na Roksanę, a wszelki lęk mijał niczym sen.

Zajmowała go przede wszystkim żona i to, jak bardzo go miłuje, czemu dawała wyraz każdego wieczora i każdej nocy, kiedy zostawali sami w alkowie.

Lutkowi, który miał słabą głowę, trochę przeszkadzało, że te piękne, upojne wieczory kończył zwykle pijany, zapadając w głęboki sen, ale Roksanie, lubiącej wino, wcale to nie przeszkadzało. Sama piła dość dużo i stale go do picia zachęcała.

Jej urok, a i wino, szybko sprawiły, że Lutek z Dębowca całkowicie znalazł się we władzy Roksany. Całe tygodnie nie miał czasu i głowy na doglądanie spraw gospodarskich, bo już od rana przygotowywał się na wieczór, gdy służba pójdzie spać poza dwór, a oni zostaną sami. Wodził za żoną oczami, gotów na każde jej skinienie spełniać wszelkie rozkazy. Zapomniał o własnych potrzebach, nastawiony na to, żeby usłużyć żonie, i bez sprzeciwu znosił wszystkie jej pomysły i kaprysy.

Kiedy rankiem po poślubnej nocy obudził się i nie zastał w łożu Roksany, przeląkł się, że jego szczęście to tylko sen i mara. Bo jakże mogło go spotkać coś równie wspaniałego? Jego, który niegdyś był pachołkiem, potem mężem starej i brzydkiej niewiasty, a teraz miał w łożu księżniczkę?

Leżał w ciemnościach i zastanawiał się, czy jeszcze śpi, czy się już obudził.

Ale dobiegły go z oddali głosy służby i Lutek zrozumiał, że po prostu spał długo, co było wynikiem nocnych igraszek i mocnego wina.

Podniósł się, otworzył drzwi i przywołał służącego. Pachołek z ciekawością patrzył na zmęczoną twarz pana Lutka. Od razu widać było, że mało spał w nocy. Oczy podkrążone, usta wykrzywione.

– Gdzie pani?

– Pani pojechała konno.

– Dawno?

– Niedawno. Ale powiedziała, że zaraz wróci. Czekała, czy się obudzicie, a w końcu pojechała.

Lutek zdziwiony obejrzał się wokoło.

– Tak długo spałem? Południe chyba minęło.

– Minęło. Wiadomo, po nocy poślubnej dobrze wypocząć – mrugnął porozumiewawczo pachołek.

Lutkowi szumiało w głowie i niewiele pamiętał, tylko cichy śmiech Roksany i jej białe rączki nalewające wino. Chyba przesadził trochę z napitkiem, a zawsze miał słabą głowę.

– Co jeszcze mówiła pani? – zapytał.

– Tylko tyle, żeby was nie budzić.

Lutek ubrał się i czekał na żonę, a ta pojawiła się rzeczywiście niebawem.

Nadjechała uśmiechnięta, zadowolona, z rozgrzanymi wiatrem policzkami. Stał nieco niepewny i czekał, co powie po ich pierwszej nocy. Kiedy zsiadła, podbiegła do niego, witając radośnie i zarzucając mu ręce na szyję.

– Przestraszyłem się – odetchnął z ulgą. – Chyba śniło mi się coś strasznego, bo sen miałem ciężki i bałem się w nim o ciebie. Nie powinnaś jeździć zupełnie sama. Łatwo o wypadek, a i Wiedźmie z Biskupic można podpaść.

– Niepotrzebnie się obawiasz, mój mężu – uspokajała. – Wszystko jest w porządku. Zostawiłam cię samego i pojechałam, to prawda. Ale rano, gdy wstałam z łoża, pomyślałam, że nareszcie znalazłam swoje miejsce i tak mnie to ucieszyło, że jeździłam po polach i wprost krzyczałam z radości. Że nareszcie nie jestem tu obca.

– Jesteś na swoim – zapewnił Lutek.

Dni płynęły i nic nie mąciło szczęścia Lutka z Dębowca. Roksana, która od razu, kiedy tylko odważył się poprosić o jej rękę, powiedziała, żeby nie liczył na jej miłość, była jednak dobrą żoną.

Od początku postawiła warunki. Wydawały mu się niezrozumiałe i trudne do przyjęcia, ale bardzo szybko okazało się, że i tym razem Roksana ma rację.

Może i go nie kochała, ale była uległą i wierną, czekającą na niego każdej nocy i każdej nocy dającą mu niewypowiedzianą rozkosz.

Godził się na jej warunki, na to, że ta spokojna, cicha niewiasta, gdy zostawali sami w alkowie, wprost nie znosiła sprzeciwu i stawała się wymagającą panią, a on był wtedy jej poddanym. To wszystko sprawiało mu radość i szczęście, i jeśli o cokolwiek modlił się Lutek w pierwszych tygodniach swojego małżeństwa, to tylko o to, żeby jego szczęście trwało jak najdłużej.

Godził się więc na wszystko, nawet na wino, które Roksana uważała za napój miłosny i którego sporo musiał wypić przed każdym wejściem do łożnicy. Lutek miał nietęgą głowę i upijał się szybko, ale tego nie miała mu za złe, bo była zacną niewiastą, którą kochał i która pozwalała się uwielbiać.

Martwił się tylko, że zbyt szybko zapada w twardy sen, z którego budził się dopiero późnym rankiem. Tak bardzo kochał Roksanę, tak bardzo chciał być jej świadomym mężem i kochankiem, na jawie przeżywać wszystkie te chwile upojenia i radości, że koniecznie musiał zrobić coś, co pozwoliłoby mu nie zasnąć, ale smakować miód swojego szczęścia do samego końca.

Któregoś dnia, a raczej którejś nocy, poszedł po rozum do głowy i postanowił ją przechytrzyć. Nie chciał urazić Roksany, która nakazywała mu pić wino, więc umyślił tak rzecz urządzić, żeby niczego nie odgadła.

Wszystko wyglądało jak zwykle. W dzień, zajęci codziennymi czynnościami, mieli dla siebie niezbyt wiele czasu, przez chwilę tylko wymieniając spojrzenia lub ukradkowe uściski, tym gorętsze, im bardziej zbliżał się wieczór.

Jak każdego wieczora służba przygotowała posłanie, przyniosła świeżych kwiatów, postawiła dzbany z winem przy łożu, wymieniła świece w lichtarzach, bo Roksana lubiła być wtedy oglądana, a w takim świetle wyglądała najpiękniej.

Gdy nadeszła, on już czekał na nią, ale inaczej niż w poprzednie dni. Czekał już w otwartych drzwiach izby i patrzył, jak nadchodzi ze świecą w ręku, smukła, gibka, piękna, z długimi, rozpuszczonymi, jasnymi włosami, błyskającymi w świetle niczym miód.

– Jesteś najpiękniejsza na świecie – wyszeptał zachwycony. – I nie wiem, jak się to stało, że dostał mi się taki skarb.

Wszystko było jak zwykle. Przekomarzali się chwilę, jedli wieczerzę i popijali wino. Lutek całował usta, oczy i szyję żony, szeptał czułe słowa, ale nie powiedział o tym, co zrobił. Nie powiedział, że wylał połowę wina ze swojego dzbanka, a naczynie uzupełnił wodą. Kiedy go więc poiła, była przekonana, że pije jak zwykle. A on pił jak zwykle, tylko trunek nie był taki sam. Szumiało mu trochę w głowie, ale nie na tyle, żeby zaraz miał zasnąć i obudzić się dopiero rano.

Trochę więc udawał. Udawał bardziej pijanego, niż był w istocie, a potem trochę bardziej sennego. Wtedy dopiero przekonał się, jaki naprawdę wielki skarb mu się dostał, i wyrzucał sobie, że dawał się namawiać dotąd na tyle trunku, bo ten tłumił w nim wszystkie te przyjemności, jakich doświadczał teraz, a jakich zwykle rano po prostu nie pamiętał.

Czuł się trochę niezręcznie, jakby ją oszukiwał, ale tłumaczył sobie, że robi to właściwie dla jej dobra, bo w takim stanie jest mu łatwiej ją docenić, jej piękno, serdeczność, miłosną sztukę, ją całą.

Wino, choć rozcieńczone wodą, było jednak winem, a sztuka miłosna męczyła nieco, choć zmęczenie było bardzo przyjemne. Udając pijanego i sennego, położył się Lutek na posłaniu. Miało to być tylko dla żartu – i dla sposobu. Żeby myślała, że jest jak zwykle. Sam nie wiedział, kiedy jednak zasnął.

Lutka obudziła burza. Grzmot przetaczał się po niebie i gdzieś całkiem niedaleko uderzył piorun.

Obudził się z przeświadczeniem, że spał tylko króciutką chwilę, ale było chyba inaczej. Widocznie spał dłużej, bo Roksana zdążyła opuścić łoże i wyjść z alkowy. Zdarzało się to i wcześniej. Miłość powodowała nie tylko pragnienie, ale i wzmagała apetyt. I choć zwykle kazali służbie zawczasu przygotować wszystko, całą misę rozmaitych przysmaków, Roksana wstawała niekiedy i sama szła do sąsiedniej izby, gdzie mogła znaleźć coś do jedzenia. W nocy nie było we dworze nikogo, służba spała w innych budynkach i jeśli jemu czy jej przyszła na coś ochota, musieli obsłużyć się sami.

Zagrzmiało znowu, dość blisko, i Lutek z niepokojem pomyślał o swoim Dębowcu, w duchu polecając go Bogu i spodziewając się, że i tym razem będzie on oszczędzony.

Nieco odurzony winem, wonią kwiatów, ale przede wszystkim miłością, Lutek wstał i wyszedł z alkowy śladem swojej żony. Zarzucił tylko prześcieradło i skierował się do sieni, a stamtąd do spiżarni, gdzie spodziewał się zastać Roksanę.

Do spiżarni trzeba było przejść przez sień i świetlicę. Pomstując, że nie zapalił świecy i teraz może się o coś potknąć, Lutek wszedł do świetlicy. Drzwi do spiżarni wyraźnie skrzypnęły i Lutek pewniejszym krokiem ruszył w ich stronę.

Znowu błysnęło, jaskrawe światło wpadło przez małe okienka, oświetlając pomieszczenie.

Przestraszony nagłym błyskiem, Lutek odruchowo spojrzał w kierunku okna.

Spojrzał i zmartwiał.

Przez pole biegła czarownica. Biegła wprost ku dworowi.

Nie mogło być pomyłki. Smukła postać, czarna, w obcisłej sukni, z płaszczem powiewającym u ramion. Niewiasta z długimi czarnymi włosami.

Wiedźma z Biskupic!

Nie bacząc na to, że nie ma ze sobą świecy, potykając się o sprzęty, Lutek rzucił się ku spiżarni.

– Roksana! – wołał przerażony do najwyższych granic. – Roksana! Chowaj się!

Chowaj! Czarownica tu leci!

Dobiegł, szarpnął drzwiami i zdziwił się, że siedzi tutaj w ciemności. Jak mogła cokolwiek znaleźć po ciemku? A może tylko zdmuchnęła świecę, kiedy krzyknął? Wyciągnął ręce, szukając żony, ale otwarte dłonie trafiły w próżnię i mrok.

Roksany nie było.

Niczym dźgnięty szydłem, rzucił się z powrotem do alkowy, przebiegł sień, wołając jej imię, powtarzał je w alkowie, ale i tutaj jej nie znalazł. Trzęsącymi się rękami skrzesał ognia, zapalił świecę i trzymając ją przed sobą, sprawdzał po kątach, za skrzynią, za ławami, gdzie się schowała.

I wtedy usłyszał skrzypienie drzwi wejściowych.

Ktoś otworzył drzwi, a przecież sam je zamykał i jak każdego wieczora podparł kołkiem.

Czując, że skóra mu cierpnie na grzbiecie, i włosy stają dęba, Lutek z Dębowca cofnął się aż do łoża i gwałtownie usiadł na pościeli, bo krawędź posłania podcięła mu nogi.

Roksana weszła szybko, jakby w biegu, i stanęła jak wryta na widok Lutka, który wcale nie spał. Siedział na łożu, ze świecą w ręku, zdziwiony, zaskoczony, niepojmujący, co się dzieje.

Kobieta była Roksaną i jednocześnie nią nie była. Jego Roksana miała piękne jasne włosy i lubiła jasne, żywe kolory ubrań. Ta tutaj miała włosy długie, ale kruczoczarne, na sobie zaś ubranie czarne jak sama noc.

– Roksana? – zapytał niepewnie. – Więc ty jesteś Roksaną? Nie wiem, czy mi się śni tylko, czy może zwariowałem. Jesteś tak podobna do Roksany. I drzwi wiedziałaś, jak otworzyć. A przecież nie jesteś Roksaną, moją żoną, moją ukochaną, która ma jasne włosy...

– Ależ oczywiście, że jestem Roksaną – powiedziała, zbliżając się o kilka kroków. – Oczywiście, że to ja. Tylko mi się przyjrzyj. To ja, twoja żona. Choć nie nazywam się Roksana i nie wiem, czy w ogóle byłam kiedykolwiek ochrzczona...

Zbliżyła się, delikatnie wyjęła z jego ręki świecę, postawiła ją obok łoża, a sama pochyliła się i zaczęła całować Lutka chłodnymi, zimnymi wargami.

– Teraz cię poznaję – powiedział zadziwiony. – Ale czemu jesteś mokra? I włosy masz mokre. Wychodziłaś? Wychodziłaś.

– Oczywiście, że wychodziłam, głuptasie. Nie wiedziałam, że się obudzisz.

– Obudziłem się, bo wiesz, to wino, które mi dałaś, dziś nie było takie mocne jak zawsze. Więcej w nim było wody.

– Ach tak? – uśmiechała się i nadal całowała go po twarzy. – Ale czemu to zrobiłeś, mój mężu? Czemu to zrobiłeś? Nie ufasz mi? Chciałeś mnie sprawdzić?

Chciałeś się dowiedzieć, kim jestem naprawdę, dokąd udaję się każdej nocy?

– Nie – zaprzeczył. – Chciałem tylko pamiętać, jak cudowne są nasze noce, jaki jestem szczęśliwy. Chciałem to czuć, a nie zasypiać. Nie za bardzo lubię wino, zbyt szybko pozbawia mnie sił, więc pomyślałem, że wypiję mniej, żeby cię kochać więcej. Bo to jest jedyna rzecz na świecie, jakiej pragnę. Kochać ciebie, Roksano, aż do samej śmierci.

– Tak bardzo mnie pragniesz, mój kochany? – całowała go po ramionach i obnażonych piersiach. – Aż do samej śmierci? To bardzo dobrze. Ale teraz napijmy się wina. Zmarzłam i chciałabym się ogrzać. Więc napij się ze mną, mój ukochany.

– Napiję się – zgodził się.

– Jestem pewna. Tak czekałeś na mnie, tak się chciałeś dowiedzieć... Skoro to takie wielkie uczucie, dowiesz się wszystkiego...

Wdowa

Pan Oset, niedawny giermek, a teraz rycerz, jechał konno drogą ku Holsztynowi, kiedy napotkał Lutka z Dębowca.

Wrześniowy ranek był chłodny, ale powietrze rześkie i przejrzyste, wóz Lutka Oset zobaczył z daleka. Na rozstajach, niedaleko krzyża, za którym szlak wiódł ku zamkowi, stał wóz zaprzężony w karego konia, a Lutek siedział na koźle, jakby czekał na kogoś, kto nadejdzie drogą.

Pierwszy nadszedł Oset.

Zobaczył pana na Dębowcu, zawołał do niego, ale siedzący nie odpowiedział.

Oset podjechał bliżej, zaciekawiony, co Lutek robi w tym miejscu o tak wczesnej porze.

– Witaj, witaj! – zawołał ku wozowi. – Co to za sprawa wypędziła cię od młodej żony tak wcześnie?

Sam wracał z gospody Pod Jeleniem, gdzie nieco zabawił w ramionach Wiesny, więc rozumiał dobrze, jak przykro jest wbrew woli odchodzić do swoich obowiązków.

Ale Lutek nadal siedział nieporuszony.

Na dźwięk głosu koń drgnął, zrobił kilka kroków, ciągnąc za sobą wóz i zjeżdżając z drogi.

Oset zbliżył się jeszcze i wtedy dopiero zobaczył, że Lutek z Dębowca nie żyje.

Siedział, ale był z całą pewnością martwy, choć nie widać było na nim żadnej rany.

Oset zsiadł z konia i uwiązał wodze do kołka na wozie. Potem wdrapał się na wóz, przyłożył ucho do piersi pana na Dębowcu, ale nie usłyszał oznak życia. Aż dziw, że siedzący, nie przewrócił się na bok lub do tyłu.

Oset ujął sznury, cmoknął na karego i wolno poprowadził zaprzęg do dworu pana Lutka.

Pół mili dalej spotkał na drodze ludzi z zamku w Holsztynie. Przekazał im polecenie, żeby zgłosili sprawę do pana starosty i powiadomili go, że on sam pojechał odwieźć ciało do Dębowca.

– Co to było? – pytali. – Napad jaki?

– Nie – zaprzeczył Oset. – Zwykła rzecz. Wyjechał w swoich sprawach i nagle Bóg go wezwał do siebie. Tak to już jest na tym świecie. Nikt nie może być pewny dnia ani godziny.

Przeżegnali się, a potem ruszyli wypełnić polecenie.

Hedwiga, żona Mikołaja z Lipowej, nie należała do bliskich znajomych pani Roksany, bo ta takich właściwie nie miała, będąc w Dolinie osobą nową. Ale to Hedwiga stawała w obronie pani Roksany i bardzo jej współczuła, kiedy ta została wdową.

Spotkały się przy wejściu do holsztyńskiego kościoła, gdzie miano odprawić nabożeństwo w oktawę śmierci pana na Dębowcu.

Wdowa miała na sobie szarą suknię bez ozdób i zasłonę na twarzy. Gdyby nie odezwała się, Hedwiga nawet by jej nie poznała. Chłopcy biegli przed matką i wcześniej dopadli progu kościoła. Marcin oczywiście prześcignął Mateusza i był przy drzwiach pierwszy. Lubił naśladować dorosłych, podbiegł więc do kamiennej misy z wodą święconą, umoczył w niej palce, a potem podał dłoń nadchodzącej nieznajomej damie, co ta przyjęła bardzo życzliwie.

– Cóż za rycerskie zachowanie! – powiedziała pani Roksana.

Marcin uśmiechnął się zadowolony, bo nade wszystko lubił pochwały.

– Ojciec mnie tego nauczył.

– A kim jest twój ojciec?

– To pan Mikołaj z Lipowej – oświadczył dumnie chłopiec.

– Czy jest tutaj?

– Nie, ale jest moja matka, pani Hedwiga.

– Ach tak – powiedziała pani Roksana i przystanęła w drzwiach kościoła, czekając, aż wspomniana pani z Lipowej nadejdzie. Gdy zaś Hedwiga zbliżyła się, pani Roksana pochwaliła zachowanie Marcina.

– Naprawdę taki dworny? – zaciekawiła się Hedwiga. – A jego ojciec powtarza, że nauka idzie w las.

– Niesłusznie – stanęła w obronie Marcina pani Roksana. – Niesłusznie. Będzie z tego chłopaka wiele pociechy. Ten drugi też wasz?

– To Mateusz.

– Młodszy?

– Nie, z jednego roku.

– A wygląda na młodszego i chyba nie jest taki odważny.

– Jest tylko nieco mniejszy – wyjaśniła Hedwiga. – Ale na pewno i on jest równie dobrze wychowany, choć trochę nieśmiały.

Hedwiga wyczuła, że pani Roksana się uśmiecha. – Wyrośnie z nieśmiałości – pocieszyła.

Potem zaś poważniejszym już tonem zwróciła się do Hedwigi z podziękowaniami za to, że przyszła na mszę żałobną.

– Słabo znałam Lutka – odpowiedziała Hedwiga. – Dobrze znała go za to moja macocha, Agnieszka. A że przyjechać nie może, bo jest ksienią w Krakowie...

Pani Roksana zatrzymała się nagle.

– Pani Agnieszka? Czy to ta, która niegdyś mieszkała w Dębowcu?

– Ta sama. Kiedyś wyszła za mąż za mojego ojca, więc jest moją macochą.

Ale gdy ojciec umarł, poszła do Krakowa i została ksienią.

– Czy nie w klasztorze klarysek? – zaciekawiła się pani Roksana.

– Tak – ucieszyła się Hedwiga. – Lutek wam opowiadał, widzę, o wszystkich w Dolinie.

Pani Roksana ujęła brzeg sukni, unosząc ją nad kamiennym progiem kościoła i zmierzając w stronę ołtarza.

– Na pewno nie o wszystkich – wyjaśniła. – Ale rzeczywiście mówił o wielu.

Szczególnie ciepło o waszej świekrze.

– Nie dziwię się – zgodziła się Hedwiga. – Wszyscy w Dolinie wielce poważają panią Alenę.

– Słyszałam o tym – odpowiedziała Roksana. – Żałuję, że nie zdążyłam jej poznać lepiej, póki żył mój mąż. Bardzo dobrze o niej mówią wszyscy. Czy myślicie, że i ja mogłabym się do niej zwrócić po radę?

– Na pewno wam nie odmówi – przytaknęła Hedwiga.

Tydzień później przyjechał do Krasawy Oset, a pani Alena od razu zauważyła po nim, że zaszło coś istotnego. Kręcił się niespokojnie na miejscu, miał rozbiegany wzrok i robił wrażenie kogoś, kto ma do przekazania coś ważnego.

Panią Alenę zastanowiło, że nie był jak zwykle wesoły i skory do żartów. I zastanowił ją jego strój, kosztowna granatowa suknia, przepasana wyszywanym pasem i nowe trzewiki z zawiniętymi w górę noskami, wykonane z cienkiej, jasnej skóry. Ale minę Oset miał raczej nietęgą.

– Bój się Boga! – powiedziała z wymówką. – Wyglądasz, jakbyś ducha zobaczył!

– To możliwe – przyznał ponurym głosem. – Choć ducha to chyba zobaczył Lutek, a ja już tylko jego. Trudno mi zapomnieć wyraz jego twarzy. Jakby się przestraszył czegoś naprawdę okropnego.

Pani Alena żartobliwie pogroziła palcem.

– Ty chyba w to nie wierzysz.

– Jak nie wierzyć, kiedy wszyscy wierzą. Nic innego się nie mówi, jak tylko to, że Lutek spotkał Wiedźmę z Biskupic. Nie śmiejcie się, innego wytłumaczenia i ja nie widzę. Bardzo dokładnie go oglądałem i nie dostrzegłem żadnej rany. Jak to więc wytłumaczyć, pani? Tylko przez robotę Wiedźmy z Biskupic.

Pani Alena oczywiście słyszała te plotki. Strach panujący nad okolicą wzmógł się jeszcze po tym dziwnym wypadku i rzeczywiście nic innego nie powtarzano w Dolinie jak tylko to, że Lutek spotkał czarownicę.

– Może wszedł jej w drogę – zastanawiano się.

– Albo widział ją, gdy sprawowała swoje czary.

– Ani chybi chciała go ukarać.

Oset pobiadał nad losem pana z Dębowca, co to właśnie niedawno się ożenił, jego sprawy szły tak pięknie, a tu nagle taki koniec.

– A jaka biedna ta pani Roksana! – dodał. – Dla niej to dopiero cios! Ledwo za mąż wyszła, sierota, a już nie ma opiekuna ani obrońcy.

W głosie Osta była dziwna miękkość, tak wyczuwalna przez kobiety, a pani Alena była bardzo doświadczoną i mądrą niewiastą.

– Od niej jedziesz? – domyśliła się. – I jak się czuje, biedactwo?

Oset smętnie pokiwał głową.

– Źle – powiedział. – Tylko płacze i płacze. Oczy to już ma takie, że patrzeć nimi nie może...

Pani Alena spojrzała spod oka. Słyszała o dawnych małżeńskich zamiarach Osta, które teraz chyba znowu się oddalały.

– Zwierzała się tobie? – zapytała podchwytliwie. – Ze swojego bólu i niepokoju o przyszłość?

– Komuś musiała się wyżalić, a że akurat byłem pod ręką... – przyznał się Oset i nagle zawstydził. – Myślicie, pani, że jest w tym coś zdrożnego?

– Przeciwnie – pani Alena uśmiechnęła się. – Nawet wypada rycerzowi troszczyć się o damę, co się znalazła w tarapatach. Zastanawiam się tylko, co będzie z twoimi dotychczasowymi planami małżeńskimi? Miałeś przecież ową Wiesnę brać, co ma gospodę Pod Jeleniem.

– Wiesnę? – zmarszczył się Oset. – Już nie myślę o Wieśnie. Bo to chyba nie bardzo pasuje rycerzowi... Co innego pani Roksana. Powiadają, że ona księżniczka ruska.

Pani Alena machnęła ręką.

– Księżniczka albo i nie. Różnie o tym mówią, a tak naprawdę nikt nie zna jej rodziny.

– Może i nie księżniczka – zgodził się szybko Oset. – Ale skoro ja jestem szlachcicem, to ona będzie tak czy inaczej szlachcianką, jeśli wyjdzie za mnie, prawda?

Pani Alena spojrzała zdumiona. Ledwie kilka dni minęło od śmierci Lutka, a pani Roksana już myśli o powtórnym zamęściu?

– No... – zaczęła ostrożnie. – Chyba nie tak zaraz to będzie. Najpierw okres żałoby...

– Niekoniecznie – szybko wyjaśnił Oset. – Pytałem księdza i powiedział, że z ważnych powodów czas żałoby można skrócić. Bo kto to widział, żeby sama niewiasta zostawała na tak wielkim majątku...

– Pytałeś już księdza? – zdziwiła się Alena. – Szybko działasz.

– A na co czekać, pani? – Oset najwyraźniej był już gotowy. – To będzie cichy i skromny ślub, bez żadnego wesela ani zabawy. Ona potrzebuje ochrony, a jej majątek gospodarza. Więc nie chodząc ogródkami, zapytałem wprost, czy mnie przyjmie.

– O co zapytałeś? – nie zrozumiała pani Alena.

– Zapytałem Roksanę, czy mnie przyjmie.

– A ona?

– Nie powiedziała nie. Tylko rozpłakała się znowu. Ale myślę, że nie odrzuci.

O ile, oczywiście, ktoś się nie sprzeciwi. Gdybyście wy, pani, mogli rzec za mną słowo...

Pani Alena nie była zachwycona prośbą. Dopiero występowała jako swatka Lutka i Roksany, nie mogło stanowić dobrej wróżby.

– Bardzo was proszę, pani – nalegał Oset. – Niby niewiele czasu upłynęło, ale dość, żebym się nad tym wszystkim zastanowił.

– Zatem jesteś gotowy?

– Tak, pani. Lutek zostawił młodą żonę i umarł.

Nic tego nie zmieni. To przecież szkoda, żeby marnowało się tyle dobra...

– Oset! – zawołała pani Alena z naganą. – Nie godzi się tak mówić o niewieście i do tego wdowie!

– Kiedy nie mówię o niewieście – wyszczerzył zęby w uśmiechu. – Mówię o Dębowcu.

Sześć tygodni później rycerz Oset stanął przed ołtarzem z panią Roksaną, wdową po Lutku. Świadkowali pan Tobiasz z Wygody, herbu Ostoja, i Hedwiga z Lipowej, żona Mikołaja. Małżonkowie zamieszkali w Dębowcu.

Pan na Dębowcu i Jastrzębicach

Oset Dębowca, do niedawna giermek sławnych panów na Krasawie i Lipowej, teraz właściciel Jastrzębie i Dębowca, stał na progu swojego domu i przysłaniając oczy, patrzył przed siebie, ku polom, skąd nadjechać miała jego żona – Roksana, poślubiona niedawno wdowa po Lutku.

Był listopad, na ziemi leżał pierwszy śnieg, ale mróz nie chwycił jeszcze, świeciło słońce, było rześko i przyjemnie.

Pani Roksana kochała jazdę konno i poświęcała jej sporą część dnia.

Wcześnie rano słudzy wyprowadzali konia wprost pod drzwi dworu, a ona bez ich pomocy wskakiwała na siodło.

Tak było i za poprzedniego pana na Dębowcu, bo i za pana Lutka jego żona zaczynała dzień od konnej wycieczki.

Roksana nadjechała, zsiadła z konia i powiedziała do czekającego na nią męża:

– Powinieneś jeździć ze mną, żebym nie była taka samotna.

– Nikogo nie spotkałaś?

– Nikogo – odpowiedziała pani Roksana.

Dla dworskich ludzi zmiana pana we dworze w Dębowcu niewiele znaczyła, przynajmniej przez pierwsze dni. Małżonkowie zajęci byli głównie sobą, wieczorem zamykali drzwi dworu. Podobnie jak za życia Lutka, rano pierwsza pokazywała się pani Roksana, by dosiąść przygotowanego wierzchowca i pędzić potem długo po polach.

Służba nie miała nawet sposobności przyjrzeć się dobrze panu Ostowi, bo czas spędzał głównie w łożu, zajęty żoną, i nie ciekawił się niczym innym.

Korzystała zatem z braku nadzoru i dużej ilości wolnego czasu. Pola już przecież obsiano, w listopadzie nie ma wiele do roboty, więc wszyscy lenili się na potęgę.

Wielu spodziewało się, że będzie tak i dalej, bo kto rad odchodzi od młodej żony do codziennych obowiązków.

Swoboda ta trwała jednak dość krótko, bo tylko do świętego Marcina. Po niepełnych dwóch tygodniach pan Oset nagle przypomniał sobie o ciążących na nim obowiązkach.

Pani Roksana i przedtem raczej mało interesowała się gospodarstwem, zdając się na męża we wszystkich koniecznych sprawach.

A tych było mnóstwo. Święty Marcin to przecież czas ostatecznego zakończenia większych prac nie tylko na polu, ale i we dworze. Stawały młyny, rozliczano się z dzierżaw i danin, zwalniano i najmowano służbę.

Na świętego Marcina pan Oset kazał nagle zawezwać wszystkich przed dwór o jednej porze, a kiedy się stawili, wygłosił krótkie przemówienie.

Aż gęby pootwierali ze zdumienia. Wydawało się, że przez ostatnie dwie niedziele pan Oset nie opuszczał alkowy, gdzie dawał wyraz swojemu uczuciu do pani i w ogóle nie zajmował się gospodarstwem, a tu naraz okazało się, że wie znacznie więcej, niż się spodziewano. Prawie wszystkich rozpoznawał po imieniu i nie tylko wiedział, jakie mają obowiązki, ale i jak się z nich wywiązują.

Oddalił dwóch pachołków, skarcił koniuszego za lenistwo i przepędził dziewczynę z kuchni. Najął do służby troje ludzi, dwóch innych pachołków odesłał do Jastrzębie, które trzymał w lennie od pana Jeno, a stamtąd sprowadził komornika i łowczego.

– Jestem hojny, ludzie – tak zaczynało się jego przemówienie. – Nie pożałuje, kto wykaże się pracowitością i wiernością. Ale jestem bardzo wymagający. Kto się najął do roboty, a będzie się obijał, niech lepiej od razu szuka innego zajęcia.

Kogo złapię na próbie oszustwa, z miejsca dostanie trzydzieści kijów. Kogo na umyślnej szkodzie, zaraz po kijach pójdzie w dyby. Kto posunie się do złodziejstwa, straci rękę. Jestem sprawiedliwy, ludzie.

Patrzyli po sobie, zdziwieni i niedowierzający. Jeszcze za rządów Lutka nauczyli się radzić sobie jakoś drobnymi kradzieżami i szukać zmyślnych sposobów na wymiganie się od roboty, więc i teraz liczyli na własny spryt. Ale przed wieczorem wiedzieli już, że trafiła kosa na kamień i nie mogą spodziewać się, iż pan Oset przymknie oko na lenistwo albo niedbałość. Jeszcze tego samego dnia obszedł wszystkie budynki, palcem pokazując, co, kto i kiedy ma wykonać.

Kto wymienić strzechę na stodole, kto połatać zagrody w stajni i chlewni, kto oczyścić uprząż, kto wyszorować izby we dworze, omieść kuchnie, spichlerz i tak dalej.

– Kiedy to zrobicie, będziecie mogli nieco odsapnąć – zakończył. – Najlepiej skupcie się na modlitwie, bo to adwent przecież za pasem. Tymczasem, do roboty. I żebym nie musiał was poganiać.

Tego dnia dębowieccy ludzie zrozumieli, że jednak będzie inaczej niż za poprzedniego pana. Inaczej zaś znaczyło ciężej.

Lutek też był wymagający, narzekali na niego, ale po ożenku zmiękł trochę, więc słusznie spodziewali się, że tak już będzie i później. Teraz jednak dowiedzieli się, że to, co brali za nadmierne wymagania, było niczym w porównaniu z dyscypliną, jaką zaprowadzić miał pan Oset.

Ci wszyscy, którzy z konieczności lub wyboru zostali w Dębowcu, mieli jednak z czasem tego nie żałować. Bo choć pan Oset był surowy, to przecież sprawiedliwy. Dobrze znał się na wszelkich pracach, wiedział, ile która wymaga czasu i wysiłku, nigdy więc nie nagradzał leniwych i nie karał pracowitych.

Przekonali się też, że rzadko odmawiał pomocy, choć zwykle stawiał twarde warunki.

I próżno by szukać tak wesołego pana. Oset był zawsze w dobrym humorze, lubił się śmiać i żartować, nie wpadał w gniew z byle powodu. Nie gardził służbą jak niegdyś pani Agnieszka, interesował się ich życiem, wypytywał o nowiny, a chorym kazał wydawać piwo bez ograniczeń. Jeśli byłeś pracowity, ale nie wykonałeś pracy na oznaczony czas, mogłeś liczyć na wyrozumiałość i przedłużenie terminu. Kiedy, chodząc po wsi, przekonał się, że chłopom brakuje siana dla bydła, pozwolił naruszyć dworskie stogi. We wsi znał wszystkich po imieniu lub przezwisku, i to nie tylko chłopów, ale ich żony i nawet dzieci.

Najłaskawiej zaś traktował dziewki. Razami karał je w ostateczności, z ochotą przychodził do czeladnej, żeby posłuchać, jak śpiewają przy jakimś zbiorowym zajęciu. Bardzo lubił z nimi żartować i żadna chyba nie boczyła się, gdy je podszczypywał w kuchni albo stodole. Podobnie jak dawniej w Krasawie, także teraz u siebie, kiedy czasem nie spał w alkowie u boku pani Roksany, zdarzało mu się jedną lub drugą zniewolić, ale płacił wtedy, jak należy, i nie słyszano, żeby która się uskarżała.

Do niedawna Oset uchodził za zatwardziałego kawalera i mało kto wierzył, że kiedykolwiek zdecyduje się na ożenek. Spodziewano się raczej, że kiedyś za zasługi i zaoszczędzone w służbie pieniądze osiądzie na swoim gruncie, by wieść życie spokojne i dostatnie. On sam nigdy o swoich zamierzeniach nie mówił, nie chwalił się jak inni, że do końca służby pozostało mu pięć lat, dwa lata, rok. Po prostu pewnego dnia giermek Oset stał się panem Ostem i to w dodatku żonatym z bogatą wdową po Lutku. Mało kto wierzył, że przyczyną ślubu jest wielkie uczucie, raczej mówiono o dobrym interesie, jaki zrobił giermek pana Mikołaja.

– Ten to się umie zakręcić! – powiedział z podziwem pan Gotard z Brzezin, który sam wzdychał potajemnie do pani Roksany, podobnie zresztą jak i do wielu innych niewiast w Dolinie, z Hedwiga na czele. Choć Gotard był nieżonaty, do głowy mu jednak nie przyszło, że mógłby starać się o rękę wdowy, i teraz żałował, że w porę nie ruszył w konkury.

A co na to pani Roksana? Jeżeli myślała, że podobnie jak poprzedniego męża łatwo Osta owinie sobie wokoło palca, poważnie się myliła. Oset miał prawie trzydzieści pięć lat, ale nadal czuł się jak młody i rozbrykany źrebak.

Był wiernym sługą i bardzo dobrym giermkiem – oddanym, uważnym i pracowitym. Ale tak naprawdę Oset służył tylko sobie i umiał tak się zawsze znaleźć, żeby ze wszystkiego mieć pożytek i korzyść. Był bardzo przywiązany do pana Jeno, który niegdyś ocalił mu życie i do młodego pana Mikołaja, którego wychowywał i uczył rycerskiego rzemiosła. Zawsze też korzystał z dużej swobody. Nikt chyba w okolicy nie był w służbie tak wolny i nieograniczony jak właśnie Oset. Przez lata traktowany niczym domownik, przyjaciel, ktoś niemal rodowy, przywykł do samodzielności, wolności. Był zresztą w ogóle naturą swobodną, trochę jakby niedojrzałą, wiecznie młodą. W Dolinie czasami brano go za człowieka mało poważnego, bo stale trzymały się go żarty i psoty.

Z latami wyrobił sobie pozycję człowieka wolnego, który służy, bo tego chce, i nigdy nikt nie miał mu za złe, jeżeli, bywało, pojechał gdzieś i przepadł nawet i na czas dłuższy. Kiedy wracał, miał wiele do opowiadania, bo znana to sprawa, że Ostowi nie zamykały się usta.

W poczuciu swojej wolności Oset nie pozwalał, by ktokolwiek nim kierował, a już na pewno nie niewiasta, choćby i taka, którą szanował, poważał czy nawet miłował. Płeć nadobna jest do otaczania opieką, a tę dawał Oset już wcześniej znajomym dziewkom czeladnym, potem zaś czas dłuższy kobiecie imieniem Wiesna, co miała gospodę Pod Jeleniem.

Z Wiesną wszystko było jasne. Oset przyjeżdżał, gdy chciał, zostawał tak długo, jak mu się podobało, a potem wyjeżdżał i nie mówił, kiedy wróci i czy się w ogóle jeszcze pokaże. Wiesna, kobieta dojrzała, świadoma czego chce, cieszyła się z tych odwiedzin i oczywiście marzyło się jej, że któregoś dnia Oset zostanie nie tylko na noc, ale i dłużej. On sam kilkakrotnie już odpowiadał twierdząco na jej pytania, gdy o to prosiła. Ale wiedziała, że jego obietnice w tej materii są niewiele warte.

Oset wierzył w to, co mówił, kiedy mówił, potem zaś zapominał albo nie przywiązywał do swoich słów należytej wagi.

– Zostanę – mówił wieczorem, a rano, zanim się jeszcze rozjaśniło na dobre, zrywał się z posłania i leciał za jakąś ważną i niecierpiącą zwłoki sprawą.

Wiesna z czasem przywykła i choć nadal marzyła, że któregoś dnia zatrzyma go na stałe, bez sprzeciwu pozwalała, żeby wyjeżdżał, i udawała, że wierzy, kiedy po raz kolejny obiecywał, że już niebawem wróci na dłużej.

Pani Roksana nie wiedziała o związku Osta z Wiesną, bo choć rozpytywała go o jego poprzednie życie, nie był skory do wyjaśnień.

– Co było to było – odpowiadał wykrętnie. – Teraz jestem z tobą. Nie ma co wspominać zeszłorocznego śniegu.

Pani Roksana początkowo chyba nawet nie zauważyła wprowadzanych we dworze nowych zwyczajów, bo mało się dotąd ciekawiła gospodarstwem. Kiedy jednak Oset oddalił dziewkę, która jej usługiwała, przyszła do męża z pretensjami.

– Czemu to ją odesłałeś?

– Bo kradła. I tak zrobiłem jej wielką łaskę, bo z uwagi na ciebie nie ukarałem, jak na to zasługuje, a tylko przepędziłem na cztery wiatry.

– Ale to była moja ulubiona...

– Cóż znaczy dziewka, choćby i ulubiona? Mniej niż świnia w oborze albo klacz. Polubisz inną.

Pani Roksana próbowała protestować, ale szybko przekonała się, że nie odnosi to skutku.

– Nie musisz zajmować się sprawami gospodarskimi – odpowiedział stanowczo. – To męskie zajęcia, nie dla niewieściej głowy. Sam tym wszystkim zarządzę, a czego nie dopatrzę, dopilnuje mój komornik.

Spróbowała zastosować inny sposób.

– Ale przecież będziesz miał niewiele czasu dla mnie – uśmiechała się zalotnie.

– Wystarczy i dla ciebie. Ten świat jest dostatecznie jasno urządzony, żeby sobie zajmować głowę zmianami. Niczego zmieniać w nim nie trzeba, bo ma swój porządek i ład. Trzeba tylko pilnować, żeby wszystko przebiegało jak należy.

Po poślubnej nocy Oset obudził się z bólem głowy. Pani Roksany nie było w izbie. Wstał, trapiony wielkim pragnieniem, i duszkiem wypił spory dzbanek wody.

– Za dużo wina – powiedział głośno do siebie. Następnego wieczora nie tknął wcale trunku, choć żona usilnie go namawiała.

– Lubię pić z umiarem – oświadczył, gdy podtykała mu kubek pod nos. – Sam wezmę, jak będę potrzebował.

Roksana nie była zadowolona, bo Oset od początku wymykał się jej z rąk, ale długo niczego nie dała po sobie poznać. Chciała uchodzić za osobę potulną, łagodną i posłuszną, choć już pierwszej nocy okazało się, że Oset znacznie różni się od jej poprzedniego męża.

Roksana nie znała Osta wcześniej prawie wcale, ale zakładała, że wszyscy mężczyźni są tacy sami, więc i Oset od razu będzie jej jadł z ręki. Miała przecież coś, za czym przepadają mężczyźni, miała poza tym doświadczenie i majątek, więc mogła uważać, że będzie nad Ostem górować od samego początku. Szybko przekonała się jednak, że wyszła za mąż za człowieka, o którym wie tak mało, że właściwie nic. Nie starała się poznać Osta przed ślubem, a po ślubie było już za późno. To nie Oset znalazł się w jej mocy, to ona trafiła w jego sidła.

Rozczarowaniem była już pierwsza noc.

Tyle starań i zabiegów, a niewiele nagrody i przyjemności.

Roksana przygotowała wszystko, jak umiała najlepiej. Izba została przystrojona kwiatami, świeciły się świece na stojakach, pościel skropiono pachnidłami. Sama Roksana przybrała włosy drobniutkimi kwiatuszkami, natarła ciało wonnościami, założyła na stopy i przeguby rąk srebrne kółka, które przyjemnie pobrzękiwały, kiedy się poruszała.

Oset był serdeczny, miły i przyjazny, wesoły i najwyraźniej zadowolony.

Prawił jej gładkie słówka, ale zupełnie nie liczył się z tym, co przygotowała.

Świece zdmuchnął od razu, pościel zrzucił w końcu na podłogę. Rano był rozmowny i beztroski, choć narzekał na nadmiar wina i na następny wieczór zakazał je podawać.

– Musimy szybko mieć dzieci – powiedział za to do żony. – Szybko musisz urodzić mi syna. Pilno mi odpłacić królowi za jego łaskę, a żeby tego dokonać, najpierw spełnić muszę, co obiecałem. Muszę mieć potomka, bo taki był królewski warunek. Najpierw musisz mieć syna, rozkazał król.

– A co chcesz zrobić później? – wypytywała, ale Oset strzegł tajemnicy i za nic nie chciał odsłonić jej ani rąbka. A im bardziej obstawał przy swoim, tym Roksanie trudniej było znieść ten upór i tym bardziej go wypytywała – wprost i podstępem. Im zaś więcej go wypytywała, tym bardziej nie miał ochoty jej niczego objaśniać, bo niewiasta powinna pilnować swoich spraw.

– To tajemnica – powiedział tylko. – Obiecałem to królowi, w dodatku w obecności pana Jeno i prędzej bym się nożem pchnął, niżbym miał poniechać tego zamiaru. Rycerska to powinność i obowiązek, a teraz jestem rycerzem.

Oset nie ulegał więc namowom ani zaklęciom Roksany, a ona musiała zaprzestać swoich nocnych wypraw, bo nie mogła opuszczać łoża, gdy Oset nie spał. Ten zaś miał sen czujny niczym zając pod miedzą. W obozach i pochodach nauczony baczności, w domu także sypiał niezwykle czujnie, a rozmaite wybiegi Roksany, żeby przed spaniem pokrzepił się winem, nie przynosiły spodziewanych efektów.

– Trochę mogę wypić – godził się. – Ale nie tyle, żebyś zdobyła nade mną przewagę i była moją panią.

Roksana zatem, chcąc nie chcąc, musiała stać się – tak jak żądał Oset – żoną układną i uległą. W alkowie nie było odtąd mocnego wina ani wielkiej ilości świec.

Najbardziej sprzeciwiała się obecności służby na progu, tuż za drzwiami ich komnaty. Pragnęła, żeby było jak za Lutka, kiedy wszyscy domownicy spali poza dworem.

Oset stanowczo się na to nie godził. Bo Oset – dobry gospodarz – często przypominał sobie o jakiejś ważnej, niecierpiącej zwłoki sprawie i w nocy nawet budził służbę, żeby przekazać jej polecenia. A by to było możliwe, służba musiała warować pod bokiem.

– Oni są po to, by mnie żyło się wygodniej – mówił, gdy pytała po co każe nocować pachołkom pod drzwiami alkowy.

A kiedy skarżyła się, że ich obecność przeszkadza jej należycie wypełniać obowiązki żony, wzruszał tylko ramionami.

– Przywykniesz – mówił. – Po prostu przywykniesz.

Ślady przeszłości

Roksanę paliła ciekawość, co za tajemnicze zamiary ma jej mąż, ale nie bardzo miała kogo zapytać. Słabo znała sąsiadów, a pani Anna ze Staropola, która opiekowała się najpierw narzeczoną, a potem wdową Lutka, była już za stara i za bardzo żyła na uboczu spraw innych dworów, żeby wiedzieć o tym cokolwiek. Wprawdzie ostatnio udało się Roksanie zbliżyć nieco do Hedwigi, żony Mikołaja, miłej i życzliwej niewiasty, ale i Hedwiga nie znała dokładnie zamierzeń Osta.

– Podobno złożył przysięgę – odpowiedziała na nieśmiałe pytanie Roksany. – Nie wiem, czego dotyczy, ale to jakieś poważne, męskie sprawy. Wiem tylko, że było to na Jasnej Górze, kiedy bawiła tam miłościwa pani Jadwiga i król Jagiełło.

Rozmawiały w Dębowcu, dokąd z końcem listopada przyjechała Hedwiga z zaproszeniem na święta Bożego Narodzenia. Pani z Lipowej dawno tu nie gościła i była teraz pod wrażeniem prac budowlanych oraz gospodarskich, jakie kazał wykonać dla młodej żony poprzedni właściciel dworu, Lutek. Dobudował całe skrzydło, ozdobił izby kobiercami, zadbał, żeby żonie było wygodnie i ciepło.

– Niepokoję się – wyznała Roksana. – Bo sami przyznajcie, czy nie brzmi to dziwnie. Mój mąż stale podkreśla, że szybko chce mieć dziedzica, a zaraz potem mówi, że jak tylko będzie go miał, uda się w długą podróż i w dodatku nie wiadomo, kiedy z niej powróci.

Hedwiga uśmiechała się wyrozumiale.

– Która z nas rozumie mężczyzn? Różnimy się przecież nie tylko kształtami ciała, ale czymś daleko ważniejszym, kształtem duszy.

Hedwiga przyjechała do Dębowca z mocnym postanowieniem, że musi dopomóc tutejszej pani w przełamaniu jej nieśmiałości oraz poczucia obcości w Dolinie i teraz robiła wszystko, żeby się z nią zaprzyjaźnić.

– Rada jestem – powiedziała – żeście nie utonęli w smutku i rozpaczy. I cieszy mnie, że zgodziliście się wyjść za naszego Osta. To dobry człowiek. Mówię to chyba niepotrzebnie, bo sami już go dobrze poznaliście...

Spodziewała się potakiwań i może nawet podziękowania, ale Roksana kiwała głową niepewnie. Hedwiga domyśliła się, że jest coś pomiędzy nimi, co niecałkiem odpowiada młodej pani, ale nie wiedziała, czy może o to zapytać wprost. Uznała w końcu, że upoważnia ją nie tyle wiek, co znacznie dłuższy staż małżeński oraz macierzyństwo.

– Wszystko się ułoży – zapewniła uspokajająco. – Na początku zawsze trzeba cierpliwości, łagodności. Ale wszystko zależy od niewiasty. Uczyła mnie tego moja przyszła teściowa, bo chyba nie wiecie, że matkę straciłam jeszcze w dzieciństwie.

– Ale przecież pani Agnieszka... – przypomniała sobie Roksana.

– Pani Agnieszka to moja macocha. Nazywałam ją matką nie dlatego, że tak mi kazano, ale z serca i szacunku.

– A tak, wspominaliście – kiwnęła głową Roksana. – Podobno sroga to była niewiasta...

– Nie taka sroga, jak się mówi – poprawiła Hedwiga. – Może kiedyś, przed wieloma laty. Potem stała się życzliwa ludziom i serdeczna. A teraz to i więcej nawet. Byłam u niej niedawno, to wzór dobroci i szlachetności. Kiedyś uchodziła za skąpą. Co ja mówię! Była skąpa! A teraz kazała mi wyrównać szkody, jakich stała się przyczyną, gdy gospodarzyła jeszcze na waszym obecnie Dębowcu i mojej dziś Lipowej. Poleciła całe dwa łany ziemi zwrócić kmieciom. I zadbać o sprawę Odiny...

Gliniany kubek wysunął się z ręki Roksany i roztrzaskał się o podłogę. Ona sama zachwiała się i byłaby upadła, gdyby Hedwiga nie podtrzymała jej za ramię.

– Roksano! Co wam jest? – zawołała przestraszona.

Zaczerwieniona Roksana z trudem łapała powietrze. – Wybaczcie – szepnęła. – Jakoś nagle poczułam słabość...

A widząc baczne spojrzenie gościa, dodała:

– Mąż bardzo pili o dziedzica... Nie mam wielkiego doświadczenia, ale zdaje mi się, że może...

– Już? – zdziwiła się Hedwiga, bo przecież od ślubu Roksany minęło dopiero kilka tygodni. – To przecież niepodobna. Chyba, żeby wcześniej... Wybaczcie, to przecież nie moja sprawa...

Roksana uśmiechnęła się przepraszająco.

– To wy wybaczcie moje zachowanie – ujęła rękę Hedwigi. – Krótko byłam mężatką i małe mam doświadczenie. Wasze słowa i wasz niepokój o mnie traktuję jako przejaw życzliwości i przyjaźni. Tedy nie mam za złe takich pytań.

Ale i odpowiem od razu. Nie, nie byłam w ciąży z Lutkiem, moim poprzednim mężem. A Oset miał mnie też dopiero po ślubie...

Zamilkły obie, ale od tej chwili rozmowa stała się łatwiejsza, łatwiej im przychodziła otwartość i szczerość.

Na dworze huczała burza śnieżna, a w izbie ciepły radosny ogień buzował w kominie. Przyjemnie było siedzieć przy nim i popijać grzane wino. Hedwiga opowiadała, co pamiętała z dzieciństwa i co mówiły jej macocha i świekra, tym chętniej, że pani Roksana słuchała z ogromnym zaciekawieniem i przejęciem.

Najbardziej dziwowała się postępowaniu dawnej pani Dębowca.

– Rozmaicie ludzie mówią o pani Agnieszce – zauważyła. – Ale bardzo to dziwne, że taką skąpą będąc, kazała oddawać ziemię. Chłopi swego mają dosyć, ledwo to przecież obrabiają.

– Właśnie – zgodziła się Hedwiga. – Chłopi odbierać nie bardzo chcą, bo czasy nie najlepsze, plony słabe, a urobić się trzeba. Jeśli tak dalej pójdzie, czeka nas głód, no może nie głód jeszcze, ale ciężka zima, a i w następnym roku nie wiadomo, jak będzie. Sama myślę, że zły rok odwróci się jednak na dobry, bo nie bardzo wierzę w te gadki o czarownicach i urokach...

Roksana wydawała się zaskoczona takim stwierdzeniem.

– Nie wierzycie? A Wiedźma z Biskupic? Hedwiga roześmiała się, choć wcześniej złożonymi palcami uczyniła szybki znak krzyża.

– Słyszałam, ale widzieć nie widziałam. I tak mi się zdaje, że owa wiedźma nie miałaby co szukać w Dolinie. Nie ma tu chyba większych grzeszników niż gdzie indziej. Pomyślałam nawet, że to może za sprawą pani Agnieszki, Boże wybacz – Hedwiga zawstydziła się. – Ale chyba jednak nie, bo skoro ona na starość taka dobra i szlachetna, to przecież nie może tak być.

– A owa Odina? Może to za jej grzechy kara? Pytanie zostało zadane obojętnym tonem, ale gdyby Hedwiga patrzyła w tej chwili na rozmówczynię, na pewno zauważyłaby, że pobladła, jakby odpowiedź miała dla niej wyjątkowe znaczenie. Hedwiga nie patrzyła jednak na panią Dębowca, tylko na polewane misy na stole. Podziwiała na nich pięknie malowane kwiaty.

Ale słyszała pytanie i w odpowiedzi roześmiała się serdecznie.

– Odina? Ależ to dziecko, pani Roksano. To znaczy dzieckiem była w Dolinie i dawno ją już opuściła. Moja macocha dokładnie wyjaśniła mi całą sprawę. Jaka może być wina dziecka i to jeszcze przez innych skrzywdzonego?

Pani Roksana zaciekawiła się i z przejęcia aż przyciszyła głos.

– Skrzywdzonego?

– A tak – wyjaśniła Hedwiga. – Dzieckiem będąc, mieszkała w Dolinie. Dziś jest dorosła i może nawet nie pamięta tamtego czasu.

– Znaliście ją?

– Nie znałam, choć pewnie raz czy dwa widziałam. A było to tak... Jakub, dziad mojego męża, miał nieślubnego syna z pewną dziewką, sołtysówną. Kiedy pan Jakub zestarzał się i na domiar złego popadł w chorobę, tenże Ostasz został panem na Lipowej. Przywiódł on sobie do dworu miłośnicę, młynarzównę Zofkę. Zaraz też urodziła mu ona córkę imieniem Odina...

Hedwiga opowiadała, jak pan Ostasz źle odnosił się do swojego ojca, jak potem źle traktował Zofkę i wcale nie dbał o jej córkę. Po jego śmierci młynarz zaprowadził wnuczkę do Krakowa i powierzył opiece krewnej, która była ksienią w klasztorze klarysek.

Pani Roksanie policzki aż płonęły z ciekawości i podniecenia, kiedy Hedwiga opowiadała o Zofce, jaka była ładna, o młynarzu, który był dobrym człowiekiem i o Ostaszu, który okazał się zły i okrutny, a zginął straszną śmiercią na wieży w Lutowcu.

– Na wieży? – zapytała Roksana. – Jak to?

– Ostasz był złym człowiekiem – powtórzyła Hedwiga. – Zabijał i kaleczył ludzi, srogo karał za najmniejsze przewinienie, dopuszczał się gwałtów i niegodziwości. Wyjął go spod prawa król i wydał na niego wyrok. Ostasz ukrywał się w okolicy, a któregoś dnia porwał Elżbietkę, malutką wówczas córeczkę pana Jeno. Zamknął się z nią w wieży w Lutowcu i groził, że zabije dziecko.

– Elżbietkę? Waszego męża siostrę?

– Było to lat temu dziesięć, Elżbietka miała coś ze dwa lata. Oblegali go tam panowie i... i zabili.

Hedwiga zawstydziła się nagle, bo to jej Mikołaj strzelił wtedy z kuszy i to jego pocisk trafił Ostasza, a Ostasz był przecież jego wujem.

– Jak zginął? – dopytywała się Roksana. – Elżbietka ocalała, więc on musiał zginąć.

– Tak – potwierdziła Hedwiga. – Mikołaj ustrzelił go z kuszy.

Dziwiła się trochę, że Roksana tak bardzo jest zainteresowana losem Ostasza, ale wówczas nie zwróciła na to uwagi, wszystko przypisując kobiecej ciekawości.

– A ta niewiasta? – pytała Roksana. – Ta niewiasta, która była żoną Ostasza i urodziła córkę...

– Nie była żoną – poprawiła ją Hedwiga. – Zofka młynarzówna była jego miłośnicą, a żoną kmiecia imieniem Klemens. Ale to nie on był ojcem Odiny, bo ta urodziła się w Lipowej, kiedy tam jeszcze mieszkała młynarzówna. Potem Ostasz zapragnął żenić się ze szlachcianką, wypędził Zofkę. Mówią, że to on zapłacił Klemensowi, żeby wziął Zofkę. Ale ciągle do niej przychodził i kiedy znowu była przy nadziei, utopiła się. A jej bracia, słyszałam, że zginęli obaj, szukając skarbów w jaskiniach. Nieszczęśliwa to była rodzina.

– Znaleźli?

– Chyba nie. Nikt tych skarbów nie widział. Tak czy owak, dziewczynka została sama i dziadek odprowadził ją do Krakowa. Stamtąd po jakimś czasie wyprawiono ją do innego klasztoru i ślad się urwał...

– A co mówiliście o pani Agnieszce? – dopytywała się Roksana. – Jaką to krzywdę wyrządziła ona tej biednej dziewczynce w klasztorze?

– To nie moja macocha ją skrzywdziła – sprostowała Hedwiga. – Agnieszka przyszła do klasztoru, gdy dawno już tam nie było dziewczynki. Ale kiedy moja macocha została ksienią, dowiedziała się, że w klasztorze skrzywdzono to dziecko. Bo młynarz Marcisz drogo opłacił koszty jej pobytu i nauki, a klasztor pieniądze zagarnął. Więc matka moja, macocha, zobowiązała mnie do szukania tej dziewczynki, a gdybym ją odnalazła, mam ją prosić w jej imieniu o przebaczenie i mam wyrównać to wszystko, co wtedy straciła.

Łzy pokazały się w oczach pani Roksany.

– Nie była wychowanką klasztoru, ale zwykłą służebną? – zapytała domyślnie.

– Kazali jej pracować od świtu do zmierzchu, popychali i karali za byle co...

– To znacie tę historię? – zdziwiła się Hedwiga. Pani Roksana pokręciła głową.

– Tej akurat nie znam, ale domyślam się, że tak musiało być. Po cóż bowiem wasza macocha miałaby jej teraz szukać i prosić o wybaczenie?

– Prawda – zgodziła się Hedwiga. Potem przyciszyła głos.

– Wiecie – powiedziała. – Od kiedy się o tym dowiedziałam, ta sprawa bardzo mi leży na sercu i bardzo ciąży. Myślę o niej często. O tej małej dziewczynce, jak powiedzieliście popychanej i bitej, którą zamiast nauki i opieki spotykała tylko surowość i gniew. Nie wiem, gdzie jest teraz i czy w ogóle żyje. Zgodnie z wolą pani Agnieszki rozpytywałam wszędzie i nawet udało mi się ustalić, że przed kilku laty była służącą na dworze biskupa płockiego. Wyjechała z nim podobno na Litwę, ale tam księcia biskupa Henryka otruto. Ponoć zrobiła to jego żona, a może Krzyżacy, różnie o tym mówią. Co się stało ze służbą, nie udało mi się dowiedzieć, rozbiegli się, rozeszli. Gdzie więc jest Odina, nie wiem. Modlę się za nią, tak jak modli się moja macocha. Myślę i modlę się, bo wierzę, że jednak żyje i któregoś dnia dowiem się, gdzie jest.

– A gdy się dowiecie? Co zrobicie, gdy się dowiecie?

– Sto razy już o tym myślałam – wyjaśniła Hedwiga. – Stanę przed nią i powiem: Odino, wybacz siostrom z klasztoru klarysek w Krakowie, że były dla ciebie takie okrutne i niedobre. Wybacz siostrom i wybacz mojej macosze, która teraz jest tam ksienią. I wybacz mnie, że dopiero teraz cię odnalazłam, żeby ci oddać sprawiedliwość. Wybacz i daruj, a jeśli chcesz, jeśli pragniesz, przygarnę cię, bo obiecałam mojej macosze opiekę nad tobą.

Pani Roksana była zaskoczona.

– To straszna i piękna opowieść – powiedziała cicho, wcale nie wstydząc się łez, które pojawiły się na jej policzkach. – Ale nie wydaje mi się, żebyście wy musieli się czuć winna. No chyba przez to, że to wasz mąż...

– Że zabił jej ojca? Równie dobrze mógł to być kto inny. Wielu panów wzięło wtedy udział w pościgu. A Mikołaj chciał ocalić swoją malutką siostrzyczkę.

Poza tym Ostasz to był naprawdę zły człowiek...

– Ale jednak ojciec. Nie wiem, czy dziecko, wiedząc o tym, byłoby skłonne przebaczyć. Dziecko widzi świat chyba inaczej, chyba mocniej odczuwa ból i biedę. Ja sama coś wiem o tym, bo przecież i w moim życiu rozmaicie bywało...

– A wy? – zapytała Hedwiga. – Czy wy przebaczylibyście tym wszystkim, gdyby to was potraktowano niegdyś tak jak ową Odinę?

Pani Roksana rozpłakała się głośno.

– Straszna opowieść – powtórzyła. – A ja? Czy ja przebaczyłabym? Nie wiem.

Chyba bym przebaczyła w imię miłości Chrystusa, ale na pewno nie byłoby to łatwe przebaczenie...

Hedwiga objęła Roksanę.

– No, już – powiedziała. – Nie płaczcie. To przecież tylko opowieść, tylko cudze życie. Na szczęście nie wasze i nie moje. Więc choć jest smutne i straszne, rozpogódźmy się. Da Bóg, odnajdę tę dziewczynkę, a wtedy poproszę ją o przebaczenie. I spodziewam się je uzyskać, co daj Boże. Tymczasem rozpogódźcie się. Głupia jestem, że wam to wszystko opowiadam i narażam na smutek. Przecież może rzeczywiście jesteście przy nadziei, a w takim stanie nie należy słuchać smutnych historii... Oj, pogniewałby się na mnie Oset, gdyby to wszystko zobaczył.

Pani Roksana uśmiechnęła się słabo.

– Nie mówcie tak – poprosiła. – Mój mąż bardzo was szanuje i poważa, podobnie jak cały wasz ród. A ja wam bardzo dziękuję za to opowiadanie. To wielkie przeżycie i tak mówiliście, jakbyście sama przy tym była...

Pani Roksana otarła łzy i wstała. Za oknem świetlicy było już ciemno, zacinało drobnym śniegiem, szło na wielki mróz.

– Musicie zostać u nas dłużej – zapraszała Roksana. – Trzeba nam jeszcze o różnych sprawach pogwarzyć. Nie mam ja tu znajomych, a co do gadek, plotek i historii, na mężczyzn nie można liczyć...

– Nie można – zgodziła się Hedwiga. – Choć z jednym na pewno wyjątkiem.

Ostowi nigdy usta się nie zamykają i stale ma coś do powiedzenia. On wam opowie wiele rozmaitych historii z Doliny. Mnie chyba pora wracać do domu.

– Zostańcie – prosiła Roksana. – Bardzo was proszę. Tylko pani Anna ze Staropola okazała mi odrobinę serca. No i wy. Bardzo wam jestem wdzięczna za zaproszenie na święta i będę rada, gdy tam pojedziemy. Ale chciałabym, żebyście opowiedzieli co nieco o wszystkich gościach, domownikach i innych, których tam zastanę. Poczuję się znacznie pewniej, kiedy coś będę wiedziała, mniej obco i łatwiej mi...

Hedwiga uznała słuszność takiego rozumowania i została w Dębowcu przez cały następny dzień.

Roksana i Hedwiga – niemal już przyjaciółki – rozstały się po okazaniu sobie wielkiej serdeczności. Hedwiga prosiła, żeby na święta pani Roksana przyjechała przed innymi gośćmi, to sobie będą mogły swobodnie poplotkować.

– Przyjedźcie sama – poradziła. – Wiadomo, że mężczyźni mają swoje sprawy i zwykle zjeżdżają dopiero na ostatnią porę. Nie czekajcie, aż Oset będzie gotowy i przyjedźcie wcześniej.

Pani Roksana z dużym zadowoleniem przyjęła zaproszenie, ale zaraz posmutniała.

– Nie wiem, co na to mój mąż – wyjaśniła niepewnie.

– Ależ się zgodzi!

– Nie byłabym tego taka pewna – pani Roksana jakby się zawstydziła. – Jest taki... władczy.

– Władczy? – zdziwiła się Hedwiga, dla której Oset zawsze był tylko wesołym giermkiem i dobrym sługą, chętnym do wykonywania poleceń. Nie stawiał oporu, choć czasem lubił wprowadzać w życie własne pomysły i był pierwszy w doradzaniu innym.

– Zapytam go – powiedziała pani Roksana. – Może się zgodzi. Bo bez jego zgody...

– No, prawda! – Hedwiga stuknęła się palcem w czoło. – Jestem niemądra.

Namawiam was na babskie gadanie, zapominając, że ledwo miesiąc jesteście po ślubie i macie ciekawsze sprawy...

– Zapytam – powtórzyła Roksana. – Może się zgodzi.

Hedwiga nie myliła się co do tego, że Oset miał ciekawsze sprawy niż plotki i babskie gadanie. Dotyczyło to także pani Roksany.

Od kiedy zaczął zajmować się dworem, gospodarstwem, ludźmi, zwierzętami w stajniach i oborach, zapasami siana i zboża, miał dla żony coraz mniej czasu.

Roksana robiła wszystko, żeby zatrzymać go w domu, jak dawniej wieczorem kazała służbie iść do szopy i zamykała dwór, żeby mogli być tylko we dwoje.

Ale nie było całkiem tak, jak sobie wymarzyła i jak lubiła, żeby było. Bo Oset w niczym nie przypominał Lutka. Oset miłował żonę, był wobec niej opiekuńczy, miły i nawet serdeczny, ale jej nie ubóstwiał. Nie padał przed nią na kolana, co lubiła, i w alkowie zupełnie nie odpowiadała mu rola poddanego. W alkowie Oset był panem, jak panem był we dworze. Nadmierna śmiałość żony nawet go raziła i zwracał jej na to uwagę, żądając posłuszeństwa. Bo wolał ją uległą, cichą, spokojną, łagodną. Nie potrzebował jej pomysłowości, bo tej sam miał dosyć pod każdym względem.

Oset miał w dotychczasowym życiu wielu panów – pierwszego na Rusi, potem kolejno panów Jeno i Mikołaja, komtura krzyżackiego w Angerburgu, kniazia Skirgajłę na Litwie, wreszcie polskiego króla. Nie potrzebował nowego pana, teraz chciał być nim sam.

– Wyrzuć te świece – rozkazał żonie po pierwszej nocy. – Dym gryzie mnie w oczy, a w nocy lubię wypocząć. I skończ z winem. Nie dość, że szybko się upijam, to jeszcze muszę wychodzić...

Z oporami, ale godziła się na wszystko i stosowała się do jego poleceń i życzeń, których nie zwykł powtarzać dwa razy. Po pierwszych dwóch tygodniach, kiedy prawie nie opuszczali łoża, wstał nagle i odszedł bez słowa wyjaśnienia. Potem przychodził często, ale Roksana szybko zrozumiała, że dla Osta żona jest już tylko jedną ze spraw, jakimi teraz się zajmuje, nie jedyną i nie najważniejszą.

Boczyła się, z początku próbowała buntować, szukała na niego sposobu. Ale na Osta nie było rady, bo był nieprzewidywalny i nieobliczalny, wymyślał co i raz nowe dla siebie zajęcia, zmieniał plany i zamierzenia, odwoływał obietnice, raz i drugi nie przyszedł na noc do alkowy, zajęty swoimi sprawami. Napominała go łagodnie, pytała, czy może już mu się znudziła, czy już mu się nie podoba, czy już o niej zapomniał.

– Nie zapomniałem – odpowiadał. – I bardzo mi się podobasz, Roksano. Ale dojrzały mężczyzna musi wreszcie wyjść z łoża i zająć się innymi rzeczami, bo nadmierne wylegiwanie się dobre jest dla leniuchów, do których nigdy nie należałem.

– Więc przyjdziesz w nocy?

– Przyjdę, jeśli będę miał ochotę. Pamiętaj, że niewiasta, uczyniona z Adamowego żebra, winna mężowi posłuszeństwo i uległość. Może w twoim dotychczasowym życiu było inaczej, ale to nie jest już ważne. Teraz ja jestem twoim mężem.

Próbowała tłumaczyć, że do czego innego jest przyzwyczajona, że co innego daje jej największą radość i zadowolenie, ale jej wywody nie bardzo trafiały do Osta.

– Co było, to się zmyło. Teraz twoja rola polega na tym, żeby postępować wedle moich życzeń. Kiedy więc mówię, że przyjdę, to masz czekać. Bo taka jest powinność żony.

– Ale...

– I kiedy mówię, twoim zadaniem jest słuchać. Roksana rozpłakała się na tak gwałtowną zmianę postępowania, ale Oset nie ustępował.

– Nie płacz – powiedział jednak, łagodniejąc. – Przecież chcę tylko twojego dobra. Żebyś czuła się pewnie. A to będzie możliwe tylko wtedy, gdy ja zapewnię ci opiekę i bezpieczeństwo.

– Lubię, żebyś był łagodny i w alkowie...

– Pomówimy jeszcze o tym – obiecał.

Świąteczne podarunki

Pani Anna ze Staropola, starsza i stateczna wdowa, u której Roksana mieszkała przed wyjściem za mąż za Lutka z Dębowca, nie kryła zadowolenia, że niedawna wdowa nie oddała się pokucie i umartwieniom.

– Co ona miała dotąd z życia, biedactwo? – pytała. – Ledwie parę tygodni była mężatką, nie zdążyła jeszcze rozsmakować się w małżeństwie i już taka tragedia!

Bardzo dobrze, że znalazł się uczciwy człowiek, który nie pozwolił mojej Roksanie smucić się całe życie. Przecież to takie dobre dziecko! Miałaby chodzić we wdowieńskim stanie? To wbrew boskim przykazaniom, które nakazują rozmnażać się i czynić sobie ziemię poddaną. Niechaj panu Ostowi Bóg da co najlepsze!

Hedwiga z Lipowej kiwała głową, bo zgadzała się ze starą panią. Pani Anna sama w młodości była zamężna, ale tylko rok czy dwa, potem zaś przeżywała życie swoje, rok po roku, w smutku i w samotności. Wiele razy powtarzała, że gdyby wiedziała, jak będzie wyglądało jej bytowanie, nie odrzuciłaby w młodości konkurentów do ręki, których pono nie brakowało.

– Źle pokierowałam swoim życiem – żaliła się pani Anna. – Smutek tylko teraz i mizerota. A mogłam być panią na dworze u boku męża, choćby i nieładnego nawet, choćby i niekochanego. Ale przecież miałabym przynajmniej o czym myśleć w długie zimowe wieczory. A tak nawet wspominać nie mam czego...

– Bardzo dobrze zrobiła Roksana, bardzo dobrze – mówiła innym. – Różnie o tym gadają i wytykają jej, że nie odbyła przepisowego okresu żałoby. Ale mnie się wydaje, że postąpiła nadzwyczaj rozsądnie. Bo niby na co miała czekać? Aż się zestarzeje i zbrzydnie? Kto wtedy zechciałby wziąć ją za żonę?

Hedwiga potakiwała w milczeniu, sama była przekonana, że pani Roksana dokonała słusznego wyboru, przyjmując oświadczyny Osta.

– Miała szczęście, dziewczyna – powtarzała pani Anna. – Po prostu miała szczęście, że nie musiała, jak ja, czekać na jakiego księcia z bajki. Bo książęta przyjeżdżają tylko w bajkach. A młodość tak szybko upływa, z nią zaś świeżość i uroda.

– Nie wszyscy jednak tak myślą – przypomniała Hedwiga.

– Nie wszyscy – zgodziła się pani Anna. – Szczególnie te niewiasty, które swojego życia nie mogą uważać za udane i szczęśliwe. Myślą wtedy, że skoro one są nieszczęśliwe, tak też powinno być u innych. A tymczasem zupełnie inaczej patrzą na to takie, które, jak ty, mają udane życie i są zadowolone ze swojego losu. Bo los został dany człowiekowi, ale nie raz na zawsze. Trzeba starać się go poprawić, jeśli to możliwe i jeśli innym to nie czyni krzywdy.

Nie mylę się przecież, kiedy nazywam cię szczęśliwą w małżeństwie?

– Nie mylicie się – przyznała Hedwiga nieco zawstydzona.

Jej poczucie zadowolenia, spełnienia i radości było tak wielkie, że wydawało się jej niestosowne opowiadać o tym komukolwiek. To jakby rodzaj wstydu, a również i obawy, że coś pójdzie nie tak. Nie chwal dnia przed wieczorem – powiadało stare porzekadło. Nikogo przed śmiercią nie można nazwać człowiekiem szczęśliwym, usłyszała kiedyś w kościele.

– Ty, która rozumiesz, czym jest szczęście, bo zaznałaś już też oczekiwania i samotności, powinnaś też dobrze zrozumieć Roksanę. Zaproś ją do siebie, porozmawiajcie jak niewiasta z niewiastą. Pewna jestem, że polubisz ją, jak ja polubiłam. Może też będziesz mogła jej coś podpowiedzieć, żeby odpowiednio ułożyła swoje życie. Nie udało się jej szczęście z Lutkiem, może uda z Ostem, o ile będzie mądra i rozsądnie nim pokieruje. Ona już ma swoje doświadczenia, ale na pewno wysłucha podpowiedzi od osoby bardziej doświadczonej.

– Chętnie ją zaproszę na Boże Narodzenie – zgodziła się od razu Hedwiga.

– Sama już nawet o tym myślałam. Przecież Oset, jej mąż, to nasz domownik i przyjaciel, a nie tylko dawny giermek. Chciałabym, żeby obojgu ułożyło się jak najlepiej.

I właśnie wtedy posłała umyślnego do Dębowca, że się wybiera w odwiedziny z zamiarem zaproszenia na Gody i nie czekała nawet na powrót Mikołaja, żeby zapytać go o zdanie.

Oset dotąd spędzał święta ze swoim ukochanym Mikołajem albo z panem Jeno w Krasawie i nie wyobrażał sobie, żeby mogło być inaczej.

– Pani Hedwiga prosi nas na święta do Lipowej – powiedziała Roksana. – Podziękowałam i odpowiedziałam i w twoim imieniu, że bardzo chętnie pojedziemy.

– A to dobrze – ucieszył się.

– Spodziewałem się tego zaproszenia, a może i ludzie też przestaną gadać.

Pani Roksana trochę obawiała się ruszać z domu w obawie przed plotkami i złymi językami, których w Dolinie nie brakowało, od kiedy została żoną Osta, zaledwie kilka tygodni po śmierci swojego pierwszego męża.

– Pogadają i przestaną – powtarzał Oset. Zdanie wieśniaków i kmieci mógł mieć za nic, ale z opinią szlachetnie urodzonych trzeba się było liczyć.

Zaproszenie od pana Lipowskiego było wyraźnym znakiem uznania dla jego wyboru. A skoro Mikołaj i jego ojciec, starosta Jeno, to uznają, inni nie będą mieli wyboru.

Pani Roksana, jako kobieta bardziej obawiająca się ludzkiego gadania, starannie przygotowywała się do wizyty w Lipowej. Była podniecona, długo przymierzała suknie, trzewiki, płaszcz, czepek na głowę. Starannie wybierała też strój dla męża, bo zależało jej bardzo na tym, żeby wystąpił godnie.

– Musisz się pokazać inaczej niż do tej pory – przekonywała. – Nie jesteś już giermkiem pana Mikołaja. Jesteś rycerzem i wypada ci po raz pierwszy wystąpić jak prawdziwy rycerz.

Oset kwękał trochę, ale musiał zgodzić się z tą uwagą. Jego ulubiona skórzana czapka niedawno spłonęła w ogniu i nawet jej nie żałował. To znaczy, teraz nie żałował, bo kilka tygodni wcześniej, kiedy się to stało, wpadł w złość i był to powód pierwszej w ich wspólnym życiu prawdziwej awantury.

– Ani się waż kiedykolwiek jeszcze postąpić tak samowolnie z moją własnością – zapowiedział surowo.

– Chciałam tylko, żebyś...

– Nic mnie nie obchodzi, co chciałaś! – przerwał jej brutalnie. – Pod tym dachem ma być tak, jak ja postanowię. I zapamiętaj, że każda tutaj rzecz do mnie przede wszystkim należy, potem dopiero do ciebie. Więc mnie pytaj, zanim cokolwiek wyrzucisz albo komuś dasz.

Pan Jacek, zarządca dworu w Lipowej, aż się za głowę złapał, gdy dowiedział się, jak wielka liczba osób ma zjechać na święta.

Każdego roku wprawdzie dwór tętnił życiem w czas świąteczny, ale tym razem gości spodziewano się wyjątkowo wielu. Bo to nie tylko pan Jeno z panią Alena, pan Tobiasz z Wygody z żoną i córką, pan Gotard z Brzezin, pan Mateusz z Pilczy z synami, pani Marina z synem Dominikiem, wreszcie Oset z żoną Roksaną, ale przecież to jeszcze każdemu z gości towarzyszyć będzie liczny orszak służby, panien i pachołków, woźniców i posługujących, a każdy będzie chciał jeść, pić, spać, każdy będzie łaził gdzie mu się spodoba i jeszcze będzie się dopytywać, czy zadbano o ich konie, sanie, służbę, kufry. A na koniec, gdy objedzą już dwór do czysta, to i owo zniszczą albo i podkradną, to jeszcze pewnie pan Mikołaj każdemu będzie chciał dać na pożegnanie jaki cenny podarunek, jak to było z dawna we zwyczaju.

– Czymże się trapicie, Jacku? – zapytała Hedwiga. – To przecież tylko rodzina i najbliżsi przyjaciele. Bywało u naszego stołu i więcej gości.

– Pewnie, że bywało – zgodził się rządca, szarpiąc nerwowo wąsy. – Ale dawno już nie mieliśmy tak nieudanego roku jak ostatni. Zbiory słabsze o dwie trzecie, nie wiem zatem, skąd wezmę na to wszystko, żeby ugościć jak należy...

– Otóż to – przerwała spokojnie Hedwiga. – Ugościć jak należy. Nie będziemy przecież żałować. Wy wszystko odpowiednio przygotujecie, a jestem pewna, że i w tym roku niczego nie zbraknie.

Pan Jacek kręcił głową zafrasowany.

– Ciężko będzie – powtarzał. – Oj, ciężko!

– Na pewno sobie poradzicie, Jacku – uśmiechnęła się Hedwiga.

Miała całkowite zaufanie do rządcy i mogła spokojnie odejść do swoich zajęć.

Pan Jacek narzekał stale, ale to dzięki jego przezorności jeszcze nie roztrwonili majątku. Mikołaj najchętniej podzieliłby się z innymi, a do tego nie można przecież było dopuścić.

– Łatwo pani Hedwidze powiedzieć – mruczał rządca. – Ale jak nalejesz z pustego dzbana? Pono i król Salomon nie potrafił. Tu zaś ode mnie się wymaga nie takich sztuk. Ciężko będzie. Opiją i objedzą do ostatniej kości, a jeszcze obgadają... Ciekawym, czym będziemy żyli wiosną.

Sprawa przygotowań musiała mu poważnie leżeć na sercu, bo nie ograniczył się do tej jednej rozmowy, ale poszedł ze swoimi obawami do Mikołaja.

Wprawdzie powszechnie było wiadomo, że we dworze sprawami gospodarskimi zawiaduje Hedwiga, pan Jacek chciał jednak co nieco zaoszczędzić i odwołał się do opinii pana na Lipowej.

– Jestem za tym, żeby święta były radosne i wystawne – zaczął. – Ale czy na pewno powinny być tak wystawne jak w bardziej urodzajnych latach? Przecież tego roku strasznie marne mieliśmy plony, a i innych nieszczęść nie brakowało.

Co zrobimy, jeśli wiosną okaże się, że nie mamy co jeść ani czym karmić bydła?

– Nie przesadzajcie, Jacku – uspokajał Mikołaj. – Aż tak źle nie jest. Co innego, gdyby taki nieurodzaj miał trwać dłuższy czas. Pełne przecież stodoły, spichrze i lamusy.

– Nie takie pełne – burczał pan Jacek niezadowolony. – Wcale nie takie pełne.

– Ależ pełne – uspokajał Mikołaj. – Pełne dzięki waszym staraniom. Stać nas, żeby należycie ugościć rodzinę i przyjaciół. I pamiętajcie, że człowiek dla innych dobry, może się też od innych spodziewać dobroci i pomocy.

– Akurat! – burczał pan Jacek. – Dobrze wam życzę, panie, ale mógłbym dać setki przykładów, że ludzie są małostkowi i niewdzięczni i prędzej wam odpłacą kamieniem za wasz chleb.

– A ja mógłbym dać setki przykładów szlachetności i dobroci – odparł Mikołaj.

Pan Jacek każdego roku przychodził z pomysłami na oszczędność i Mikołaj za każdym razem odpowiadał tak samo. Rządca odchodził, zachowując swoje obawy przy sobie i tylko mruczał pod nosem:

– Wszystko na mojej głowie, tylko na mojej!

W Dębowcu wszystko było już przygotowane, obmyślone i ustalone w najdrobniejszych szczegółach, tylko siąść na sanie i jechać do Lipowej, kiedy nagle pani Roksana przypomniała sobie o czymś ważnym.

– A upominki? – zapytała z niepokojem. – Jakże pojechać do twoich dawnych państwa, twoich dobrodziejów i twoich przyjaciół, i żadnego im nie zawieźć gościńca? Przecież to nie wypada. I nie chodzi tylko o państwa, ale przede wszystkim o chłopców.

Oset zatrzymał się niepewnie, zdziwiony że sam o tym nie pamiętał.

– Prawda – przyznał zafrasowany. – Za tyle dobra, jakie od nich otrzymałem przez te wszystkie lata, teraz miałbym jechać z pustymi rękami?

Sprawa świątecznych podarunków była rzeczywiście bardzo trudna. Miał wprawdzie Oset trochę odłożonego grosza, ale jak z niego mądrze skorzystać przed samymi świętami? Dwa dni chodził i myślał, jak problem ten rozwiązać.

W przeddzień wyjazdu załadowali jednak na sanie wielki tłumok, w którym były przedmioty przeznaczone na prezenty. Oset nie pożałował pieniędzy i z wdzięcznością patrzył na żonę, bo umiała udzielić dobrych rad i nie okazała się skąpa, czego się trochę obawiał. Nie każda przecież niewiasta zgodzi się odstąpić coś ze swoich ozdób innej niewieście, a Roksana zgodziła się i to nawet chętnie.

– Bardzo piękne klejnoty dostałam od ciebie, mój mężu – powiedziała z łagodnym uśmiechem. – Ale skoro ma to świadczyć o naszej pozycji i naszej wdzięczności, nie bądźmy skąpi. Ofiarujmy naszym przyjaciołom te dary z serca, w przyjaźni i miłości, a na pewno nasza hojność spotka się z ich hojnością.

Oset z podziwem patrzył na żonę. Ani nie podejrzewał, że pani Roksana jest taka wielkoduszna i tak życiowo doświadczona. Zaprawdę, miał szczęście, że poprosił o jej rękę.

Ruszał więc do Lipowej radośnie, roześmiany, zadowolony. Zajechał przed lipowski dwór z fasonem, na przystrojonych saniach, a jego zaprzęg słyszano już z daleka, bo dźwięczał głośno licznymi dzwonkami, zawieszonymi u końskich szyi.

– Niech wiedzą, że nadjeżdża nie byle kto! – mruczał Oset zadowolony.

Zgodnie z zapowiedzią pani Roksana z mężem przyjechała jako pierwsza, serdecznie witana w progu przez Hedwigę, która ją wyściskała i wycałowała.

Roksana, onieśmielona na początku, z wdziękiem, ale skromnie witała się z mieszkańcami Lipowej, a Oset u jej boku, dumny i zadowolony, rozdawał podarki, a okazało się, że nie zapomniał o nikim, nawet o służbie pamiętał.

Pani Hedwidze ofiarował sztukę złotogłowiu, a panu Mikołajowi posrebrzane ostrogi. Obaj chłopcy dostali skórzane paski, przy których w pięknie zdobionych pochwach były cienkie, ostre nożyki. Mateusz oglądał swój prezent ostrożnie i z niedowierzaniem. Zupełnie inaczej zachowywał się Marcin. Ten przypiął pas od razu i obiegł w nim wszystkich we dworze, pokazując podarunek, każąc się podziwiać i chwalić. Nożyki kupił Oset już dawniej, z przeznaczeniem na prezenty, ale nie miał okazji wręczyć synom swojego dawnego pana. Teraz przydały się jak znalazł.

– Och – zaniepokoiła się Hedwiga. – Chyba są jeszcze za mali na takie ostre zabawki.

Ale pani Roksana była innego zdania. – To przecież nie pierwsze przedmioty z rycerskiego rynsztunku, jakie mają – odpowiedziała z uśmiechem. – Muszą się ćwiczyć od młodych lat, jeśli mają zostać wspaniałymi, dzielnymi rycerzami.

Stały obie w świetlicy i patrzyły, jak Marcin przybiega z sieni z nożykiem w ręce.

– Uważaj! – zawołała Hedwiga, ale ostrzeżenie padło odrobinę za późno.

Marcin potknął się na progu i stanął nagle, z przestrachem w oczach widząc, jak po dłoni toczy się smużka krwi.

Obie niewiasty skoczyły natychmiast ku niemu, ale pani Roksana była pierwsza.

Na szczęście to tylko draśnięcie. Ostrze skaleczyło chłopca w duży palec lewej ręki. Pani Roksana chwyciła jego dłoń.

– Nie bój się – powiedziała. – To tylko maleńka ranka.

Schyliła się i zakrwawiony palec włożyła sobie do ust.

– Nie bój się – powtórzyła po chwili.

Z obcisłego rękawa swojej świątecznej, wiśniowej sukni wyjęła cieniutką jedwabną chusteczkę i zawinęła nią dłoń chłopca.

– To naprawdę drobiazg – pocieszała. – Do wesela się zagoi.

Z trudem powstrzymując się od płaczu, siedmioletni Marcin uśmiechnął się teraz niepewnie.

– Wcale nie boli – powiedział odważnie.

– No widzisz – potwierdziła z uśmiechem pani Roksana.

Hedwiga chciała obejrzeć zranienie, ale pani Roksana poradziła, żeby przez jakiś czas nie zdejmować opatrunku.

– Za chwilę się zagoi – powiedziała z przekonaniem. – A chłopak będzie miał nauczkę, żeby ostrożnie obchodzić się z ostrzem.

Hedwiga odetchnęła z ulgą.

– Ale ta piękna chusta! – zauważyła. Pani Roksana nie przejęła się stratą.

– To tylko chusta – powiedziała spokojnie. – Nie chciałam wam wystraszyć chłopaka, kiedy ofiarowałam ten nożyk. Odbiorę chustę, kiedy krew przestanie płynąć.

– Ale przecież pobrudzona będzie.

– Nie szkodzi, pani Hedwigo – uśmiechnęła się znowu Roksana. – Krew się zmyje z niej bez trudu. Wystarczy śniegiem potrzeć.

Marcin nieco się uspokoił, ale nadal chodził pomiędzy zebranymi, teraz pokazując wszystkim zawiniętą rękę i odbierając słowa pociechy. Zupełnie jak mały chłopczyk.

Jego brat Mateusz wyciągnął z tego zdarzenia konkretną naukę. Odłożył otrzymany pasek z nożykiem i zajął się czym innym.

Później, kiedy Marcin zdjął opatrunek, pani Roksana odebrała od niego swoją chustkę i włożyła na powrót do rękawa, nie chcąc dać jej nikomu do uprania.

– To przecież drobna rzecz – wyjaśniła. – Najważniejsze, że chłopakowi nic złego się nie stało.

Pani Roksana spędziła dwa przedświąteczne dni w Lipowej, bardzo pomagając Hedwidze w ostatnich przygotowaniach. Kiedy zaś wieczorami siadały obie zmęczone wydawaniem poleceń, sprawdzaniem i pilnowaniem wszystkiego, Hedwiga mówiła do Roksany:

– Będzie wam łatwiej urządzić święta u siebie, skoro tak wydatnie mi pomagacie. Ja, gdy pierwszy raz robiłam wszystko w Lipowej, płakałam wieczorami. Nie tylko ze zmęczenia, wciąż wydawało mi się, że nie zdążę ze wszystkim. Bardzo wam dziękuję za pomoc.

– Na przyszły rok wy przyjedziecie do mnie, do Dębowca – uśmiechała się Roksana. – We dwie damy sobie radę.

Pan Borek

Borek z Wysokiej, mały, suchy człowieczek lat trzydziestu, był starostą bartnym, to jest przełożonym bartników. W Dolinie trzymano mnóstwo pni pszczelich, samych tylko królewskich rachowano trzy razy po sześćdziesiąt, nie licząc tych, które były własnością klasztoru jasnogórskiego. Wszystkie one podlegały szczególnej ochronie, a od leżących w dobrach szlacheckich płacono daninę, do Borka zaś należało dbanie, żeby i z krasawskich włości odbierać tyle, ile trzeba.

Przyszedł do Krasawy pewnego grudniowego dnia, a pani Alena, pochłonięta akurat jakąś pilną sprawą, skierowała go do kuchni, gdzie miał się ogrzać i poczekać. Borek był zziębnięty niczym sopel lodu i trząsł się cały, bo puścił się w drogę ubrany zbyt kuso i bez futra, źle oceniając pogodę.

– Niech Kachna da wam grzanego piwa – powiedziała pani Alena.

Przypomniawszy zaś sobie utyskiwania grubej kucharki nad brakiem oblubieńca, dodała żartobliwie: – A może i sama rozgrzeje.

Wróciła do swoich zajęć, a bartnik Borek pobiegł do kuchni.

Była ona urządzona po lewej stronie dworu, oddzielnie od reszty zabudowań, w obawie przed zaprószeniem ognia. Tak umieszczono ją niegdyś, tak też zostało i potem, po rozbudowie dworu.

W obszernym pomieszczeniu najwięcej miejsca zajmował wielki gliniany piec i duży stół, przy którym przyrządzano potrawy. Obok na półkach stały garnki, misy, wisiały łyżki i rondle, kępy ziół, jakich dodawano do potraw, inne znowu przyprawy w glinianych słojach, zamykanych lub nie, wiadra, beczułki. Jedne drzwi prowadziły do spiżarni, inne od strony dworu ku pomieszczeniom państwa, skąd przenoszono posiłki dla mieszkańców oraz gości dworu.

Za ścianą kuchni znajdowała się izba czeladna, gdzie spała część służby i gdzie także się posilano. Zgodnie ze starym zwyczajem na długim stole zawsze leżał chleb, a do obowiązków Kachny należało dbać, żeby go nigdy nie brakowało i w odpowiedniej chwili przynosić nowy bochen.

Przy obu wejściach zawsze się kręcił ktoś ze służby, licząc na kawałek słoniny lub talerz polewki, czy to jaki zbłąkany wędrowiec czy żebrak, a już na pewno zawsze można tu było spotkać dworskie psy, czatujące na resztki.

Zziębnięty Borek pobiegł do wskazanych drzwi kuchennych. Były teraz otwarte, bo akurat Kachna wysypywała resztki przed gromadą zwierząt, pokrzykując na nie i pouczając, żeby się między sobą nie gryzły.

– Powoli! – wołała roześmiana, co i raz odgarniając gruby, jasny warkocz, który spadał jej do przodu, kiedy się pochylała. – Powoli, łobuzy! Starczy dla wszystkich!

Dworskim psom przewodził Siłacz, ale najbardziej sprytny był Złodziej, zwany tak z powodu niezwykłych umiejętności podkradania się do kuchni i wybierania z niej co smaczniejszych kąsków. Teraz też jakoś przemknął się obok kucharki, wywęszył na stole napoczętą szynkę, porwał ją i uciekł niezauważony.

Kachna wróciła do kuchni w chwili, gdy drugimi drzwiami wszedł do niej Borek. Na widok niespodziewanego gościa, drobnego, skulonego od zimna, Kachna zrobiła srogą minę.

– A ty tu czego? – zapytała surowo, rzucając baczne spojrzenia na stół i półki, po garnkach i miskach, czy aby czego nie brakuje. Oczywiście, od razu zobaczyła, że na stole nie ma szynki.

– Ogrzać się przyszedłem – wyjaśnił Borek, skulony i szczękający zębami.

– Ogrzać? – Kachna ujęła się pod boki. – Ogrzać i pewnie jeszcze posilić?

– Oj, tak – przyznał z rozmarzeniem. – Grzanego piwa bym...

Kachna była dziewczyną o gołębim sercu i nieraz dokarmiała służbę albo i jakich włóczęgów, kiedy się zaplątali pod jej drzwi. Miała jednak za zadanie dbać o to, co dworskie i pańskie i to ona rozstrzygała, kiedy i komu pomoże. Nie uważała za stosowne karmić wszystkich i zawsze, a już najmniej obcych. Teraz przyjrzała się mizernej postaci niespodziewanego gościa.

– Piwa? – powtórzyła. – Dobry pomysł na ten mróz dzisiaj.

Borek uśmiechnął się z wdzięcznością.

– Bóg wam zapłać – powiedział. – Bo to zmarzłem jak nigdy chyba w życiu...

– Tak? – Kachna podeszła dwa kroki i spojrzała na bartnika z wysokości, bo była od niego wyższa o głowę. – Jak nigdy w życiu? Otóż mylisz się, człowieku.

Dopiero zmarzniesz! Ale najpierw oddasz, coś ukradł.

I zanim Borek zdążył wyjaśnić cokolwiek, chwyciła go jedną ręką za ubranie na piersi, podniosła do góry, a drugą ręką sprawnie obszukała. Szynki nie było, więc pomyślała, że szybko ją pożarł, jak jaki dziki zwierz, i zezłościła się na takie łakomstwo.

– Ach, ty łazęgo! – zawołała. – Takiś łakomy? I jeszcze piwa chcesz, tak?

Nie puszczając Borka, którego stopy znajdowały się nad podłogą, Kachna przeszła kilka kroków do drzwi, tu wygięła się nieco do tyłu, jakby brała zamach, i cisnęła bartnikiem przed siebie. Ten niczym wystrzelony z procy poleciał po śniegu z dziesięć kroków, zawirował i wpadł głową wprost w zaspę, a tylko nogi zamajtały śmiesznie w powietrzu.

Kachna otrzepała ręce.

– Widzieliście go! Szynkę mi ściągnął i jeszcze bezczelnie grzańca się dopomina!

Pani Alena szła właśnie ku kuchni i to akurat w chwili, gdy Borek turlał się do zaspy. Nie poznała swojego gościa, bo przeleciał po śniegu niczym pocisk.

Kachna zobaczyła panią i ujęła się swoim zwyczajem pod boki.

– U mnie z takimi prędka sprawa! – powiedziała zadowolona. – Szast – prast i nie ma zmiłuj się.

Pani Alena, która jak wszyscy znała dobrze siłę kucharki, musiała przyznać, że Kachnie trudno się sprzeciwić.

– A pewnie – odparła tamta. – Jeszczem takiego nie spotkała, którego miałabym się przestraszyć. Ten to chucherko, poleciał do przodu i ani zipnął.

Wiecie, pół wielkiej szynki ściągnął, włóczęga!

Pani Alena uciekając przed mrozem, weszła szybko do kuchni i zdziwiona nieco rozejrzała się, nie zastając w niej nikogo więcej.

– A gdzie mój gość? – zapytała. – No, pan Borek, przełożony królewskich barci, co go tu wysłałam, żebyś mu dała grzanego piwa.

Śmiech zamarł na okrągłej twarzy kucharki.

– Wasz gość? – zapytała przez ściśnięte gardło. – Przełożony barci?

I nie czekając na odpowiedź, zerwała się z miejsca i popędziła za drzwi, omal nie potrącając pani, co mogłoby się dla niej skończyć nieprzyjemnie. Na dworze pan Borek tymczasem wygramolił się już z zaspy, usiadł, potrząsał głową i rękami odgarniał śnieg, który zakrywał mu całą twarz tak, że świata bożego nie mógł zobaczyć.

A kiedy dłońmi przetarł oczy i zobaczył ów świat, krzyknął z przerażenia.

Od drzwi kuchni pędziła ku niemu ta wielka i silna jak niedźwiedź niewiasta i coś wołała w jego kierunku. Pan Borek odepchnął się na rękach, szukając podpory, ale ręce zapadły się po łokcie, bo śnieg był tu głęboki, i jedyne, co mu się udało osiągnąć, to przewrócić się na bok, a potem na plecy i tak to Borek drapał się do tyłu, ile siły w kończynach, głośno wołając pomocy.

Kachna biegła do niego, potknęła się, zachwiała i niby podcięty dąb runęła przed siebie, akurat w miejsce, gdzie leżał pan Borek. Upadła z łoskotem, zawadzając o niego, a jej wielkie ciało przykryło całkowicie bartnika tak nieszczęśliwie, że głową uderzyła go w nos, a z nosa natychmiast puściła się krew.

Leżąc na bartniku wgniecionym w śnieg, zdawałoby się rozgniecionym na placek, i widząc, jak jego twarz pokrywa się czerwienią, Kachna rozbeczała się głośno, nie tyle z bólu od upadku, co z żalu i złości za swoje zachowanie.

Pani Alena nadbiegła przerażona, że zderzenie mogło zakończyć się poważnymi urazami, i wołała na służbę, żeby szła na pomoc.

Borek leżał oszołomiony, przestraszony, rzucając błagalne spojrzenia i szukając kogoś, kto pomógłby mu opuścić tak niebezpieczne okolice.

– Nic wam się nie stało? – zapytała pani Alena z przejęciem. – Boże, to krew!

– Nic takiego – zapewnił z trudem pan Borek, usiłując wydostać się z pułapki.

Tymczasem Kachna, widząc że jednak bartnik żyje, przetoczyła się w bok, uwalniając go spod siebie, a zaraz potem rzuciła się na ratunek, chwytając garść śniegu i przykładając mu do rozbitego nosa. Borek, na wszelki wypadek, nie stawiał oporu.

Kiedy nadbiegli pachołkowie, Borka wprowadzono już do kuchni, posadzono na stołku koło ognia, a Kachna otrzepywała jego ubranie ze śniegu, co i raz przerywając i spoglądając na rozbity nos, który szybko nabierał sinej barwy.

Bartnik siedział oszołomiony, zadziwiony szybkością wydarzeń, jakby nie wszystko jeszcze do niego docierało.

– Przebaczcie, przebaczcie! – wołała Kachna, raźno otrzepując go ze śniegu, przed którymi to ciosami kulił się na wszelki wypadek. – Przebaczcie, bo wcale nie wiedziałam, kto jesteście. Myślałam, że jak włóczęga jakiś przyszliście, a do tego ściągnęliście ze stołu tę połowę szynki. A wy czemuście nic, ale to nic nie powiedzieli? Przecież gdybyście się odezwali, od razu wiedziałabym, żeście nie żaden włóczęga, ale gość mojej pani...

– Mówiłem – wtrącił pan Borek nieśmiało. – Mówiłem przecie, że grzanego piwa chciałem się tylko napić...

– Mówiliście – paplała Kachna, schylając się i siłą prawie zdzierając z nóg bartnika przemoczone obuwie. – Ale jak to mówiliście, że nic zupełnie nie słyszałam?

Borek nie protestował, bo ubranie miał przemoczone, a tu ogień dawał takie przyjemne ciepło.

– Nieporozumienie – tłumaczyła się też pani Alena.

– Właśnie, to nieporozumienie – wykrzykiwała Kachna, skacząc wokół krzesła.

Borek próbował rękami przytrzymać szaty, ale nie pozwoliła na to.

– Ziąb chwyci i pomrzecie, a ja będę was miała na sumieniu – powiedziała, siłą zdzierając z niego kubrak. – Prawdę mówię, pani, że nie można zmarzniętego człowieka zostawić w takim stanie? Pierwsza rzecz to ubranie wymienić na suche.

– Słusznie – potwierdziła Alena.

– Zaraz tu przyślę kogoś z suchymi szatami. Musicie porządnie ogrzać się, jeśli nie chcecie dostać groźnej choroby.

Kazała też zaraz służebnej iść ze sobą do komory, żeby wybrać coś odpowiedniego, a tymczasem Borek, odarty zupełnie z mokrego odzienia, został zawinięty w przyniesione futro i prawie unieruchomiony w kącie kuchni, przy piecu. Kachna stała naprzeciw i uniemożliwiała mu ucieczkę.

– Wyście podobno wielki pan, a ja was potraktowałam jak...

– No, nie taki pan – poprawił Borek, któremu wróciło już nieco rezonu, gdy zrozumiał, że niebezpieczeństwo minęło. – Jestem tylko przełożonym bartników.

– Wybaczycie mi tak wielką niezręczność? – w oczach Kachny było błaganie.

– Przysięgam, że nie chciałam wam ubliżyć ani też zrobić jakiejkolwiek krzywdy. Ale chodziło o tę szynkę. To pewnie Złodziej, taki pies, ją porwał, bo jest bardzo łasy, a ja go wcale nie zauważyłam i złożyłam wszystko na was.

Bardzo was proszę o wybaczenie.

Paplała dużo i szybko, zupełnie nie dając mu dojść do głosu, aż wreszcie nie wytrzymał i kiedy otworzyła usta dla nabrania oddechu, krzyknął:

– Cicho!

Zatrzymała się na chwilę, ale nie zdążył nic powiedzieć, bo znowu zaczęła prosić o wybaczenie.

– Cicho bądź, kobieto! – powtórzył, zrywając się ze stołka. – Zamilcz wreszcie choć na chwilę!

Stanął naprzeciw, rękami przytrzymując futrzaną szubę, o wiele za dużą na jego drobne ciało.

– Dość tego – powiedział. – Dość. Ani słowa więcej. Chcę stąd jak najszybciej odejść, bo jeśli choć chwilę jeszcze tu zostanę, zadusicie mnie nie tylko swoim ciałem, ale swoim gadaniem!

Zamilkła, spłoszona nagle, zarumieniona.

– Nie chciałam niczego złego – mruknęła prosząco.

– Wierzę – odburknął. – I dość już o tym. A grzanego piwa nadal mi nie daliście.

Kachna rzuciła się więc do pieca, porwała z niego wielki gar, nalała do mniejszego dzbanka i nie dość, że przyniosła go siedzącemu, ale najwyraźniej zamierzała go sama napoić.

– Co to? – zapytał. – Dziecko jestem?

– Nie, nie! – zapewniła szybko. – Skąd! Chciałam wam tylko należycie wygodzie.

– Już wygodziliście – zapewnił. – W życiu nie było mi tak gorąco jak... jak w waszej bliskości...

Kachna zapłonęła nagle całą twarzą i opuściła oczy.

– Każdy tak mówi – mruknęła pod nosem, odwracając speszony wzrok i palcami skubiąc koniec warkocza. – I tylko mówi.

Gdy po chwili nadeszła pani Alena ze służebną niosącą naręcze suchych ubrań, bartnik Borek siedział na kolanach kucharki, trzymając bolącą głowę na jej piersiach. Miał przymknięte oczy, a na jego twarzy widać było wyraz błogiego zadowolenia.

Zdumiona Alena zatrzymała się w drzwiach, a kucharka spojrzała na nią błagalnym wzrokiem i położyła palec na ustach.

Alena cofnęła się, cicho przymykając drzwi.

– Mój Boże – szepnęła do siebie. – Człowiek czasem coś powie i nawet nie przypuszcza, jak szybko może się to ziścić...

Świąteczny stół w Lipowej

Przy dużym świątecznym stole w świetlicy zasiadło tego roku wiele osób.

Przy drugim stole, w izbie czeladnej, zmieścili się wszyscy spośród służby, bo do stołu przysunięto ławy i stołki. Na ten krótki czas dwór w Lipowej pozostawał bez opieki, jako że wszyscy jego mieszkańcy zgromadzili się pod jednym dachem.

Kiedy Hedwiga policzyła, że przy głównym stole siedzi osiemnaście osób, kazała prosić jeszcze jedną, gdyż parzysta liczba obecnych wróżyła niedobrze.

Tą dziewiętnastą osobą był Linus, nowy giermek pana Mikołaja. Posłano po niego umyślnie, bo dopiero za dwie niedziele miał rozpocząć służbę.

Aż do tego czasu Oset gryzł się niemożnością znalezienia godnego następcy na swoje miejsce przy panu Mikołaju. Z jednej strony nadal chciał służyć ukochanemu wychowankowi, z drugiej zaś wiedział, że żonatemu szlachcicowi wypadało już chodzić na wyprawy samodzielnie, z własnym pocztem i z własnym giermkiem. Chcąc więc czy nie chcąc, musiał przystać na te zmiany, a Mikołaj z Lipowej najął od świąt nowego przybocznego.

Giermek miał około dwudziestu lat, nazywał się Linus, a polecił go pan Tobiasz z Wygody, u którego służył dotychczas. Linus cieszył się tam dobrą opinią, chwalił go również ojciec Mikołaja.

– To dobry wybór – stwierdził pan Jeno. – Widziałem Linusa kilkakrotnie w rozmaitych okolicznościach. Uważam, że pan Tobiasz dobrze ci podpowiedział i będziesz z Linusa zadowolony.

Przed świętami więc Mikołaj z Lipowej rozmówił się z giermkiem, podał mu rękę i zaprzysiągł.

Linus był średniego wzrostu, jasnowłosy i rumiany, nieco małomówny w nowym dla siebie otoczeniu, choć popatrywał wokoło, gotów każdemu we wszystkim usłużyć, więc zrobił na obecnych jak najlepsze wrażenie. Mówiono o nim, że dobrze zna rycerskie rzemiosło i nie boi się przeciwności. Pan Tobiasz chwalił jego rozwagę i upór, bo Linus nigdy nie zawracał z obranej drogi. Był nadto bardzo ciekawy świata i liczył, że u boku pana Mikołaja pozna obce ziemie i dwory.

Przy stole Linus zajmował miejsce daleko od swojego nowego pana, gdyż tego roku siedziało w lipowskiej świetlicy wiele dostojniejszych osób. Po prawej ręce gospodarza jego ojciec i matka, ich córka a siostra gospodarza Elżbietka, dalej siostra Hedwigi Marina, Oset z żoną Roksaną, po lewej zaś ręce, za Hedwigą – pan Mateusz z Pilczy z dwoma synami i dalej pan Tobiasz z Wygody z żoną Małgorzatą Mniej ważni goście zajęli miejsca u końca stołu – pan Gotard z Brzezin oraz starsza pani Juliana, co była powinowatą Hedwigi.

A już najdalej zasiadł bartnik królewski, Borek. Sam prosił o to miejsce, że niby taki jest skromny, ale wszyscy wiedzieli, o co mu chodzi naprawdę. Bartnik co jakiś czas wymykał się do kuchni, gdzie królowała gruba Kachna. Nikt jednak nie ganił takiego postępowania, bo wszyscy słyszeli w kościele przed tygodniem ich pierwsze zapowiedzi.

Po izbie, po sieni kręciło się wiele dzieci, bo poza bliźniakami Marcinem i Mateuszem, ich ciotecznym Dominikiem, było tu jeszcze kilkoro młodszych, a także pięcioletnia i bardzo rezolutna Dorotka, córka pana Tobiasza z Wygody i jego żony Małgorzaty.

Dzieciaki bawiły się, biegały, śmiały się, wypraszały u dorosłych smakołyki i napitki, starannie unikając razów i karcenia, bo dorośli raczej nie lubią, gdy im taki drobiazg przeszkadza w ucztach i rozmowach. Odganiano więc dzieci od stołu, a one powracały, podobnie zresztą jak i kilka dworskich psów, które przynajmniej miały na tyle rozumu, żeby nie wadzić obecnym szczekaniem i w milczeniu czekały na kości i resztki pieczeni.

W końcu jednak, zauważając znużenie gości gromadą rozdokazywanych dzieciaków, Mikołaj kazał służbie wszystkie je wyprawić do sieni, pod pozorem omawiania spraw poważnych i przeznaczonych tylko dla dorosłych.

A było o czym rozmawiać. Opowiadano o Amazonkach, co to celnie strzelały z łuków, a dla większej sprawności kazały sobie odejmować prawą pierś, o walkach i oblężeniu starożytnej Troi, co trwało dziesięć lat, a zostało spowodowane porwaniem najpiękniejszej na świecie niewiasty. Ale przede wszystkim mówiono o strasznym i krwawym sułtanie tureckim Bajazycie, który zeszłego roku zdobył Nicopolis, wielką i sławną twierdzę nad Dunajem, i zagroził całemu chrześcijaństwu.

W tej sprawie najwięcej do powiedzenia miał pan Wawrzyniec Buk, gość świeżo przybyły z Węgier. Wraz z bratem Firlejem zdążali na rodzinne Kujawy, ale zjechawszy do Lipowej akurat w dzień wigilijny, bardzo chętnie przyjęli zaofiarowaną im gościnę.

Pan Wawrzyniec, niewysoki, mocny, zaprawiony w bojach poszukiwacz przygód, rębajło i zabijaka, nadzwyczaj chętnie dzielił się ostatnimi nowinami z dworu króla węgierskiego. Ale to, co miał do opowiedzenia, spowodowało, że wesołe i ucieszne historie rychło ustąpiły miejsca straszliwym wiadomościom o kolejnych tureckich podbojach i o chrześcijańskiej krwi, bezkarnie przelewanej strumieniami.

Drugi z braci, cichy, spokojny, nawet nieśmiały, bardzo powoli żuł jadło i nie odzywał się wcale, a tylko czasem potakiwał pierwszemu.

– Ludzie sułtana wszędzie biorą wielką daninę – opowiadał pan Wawrzyniec. – Ogromną. Woły, owce, konie. Ale przede wszystkim ludzi. Gdy zdobywają jaką wieś, miasto czy zamek, wszędzie postępują tak samo okrutnie. Wybijają mężczyzn do nogi, zdarza się, że ich krzyżują na drzwiach świątyń albo żywych zakopują do ziemi. Młode niewiasty zabierają dla swoich chuci. Nie wiedzą, co to rycerskie prawo, więc na nic nie zważają, na godność ani pochodzenie. Tną toporami, tną szablami, krzyżują, przybijają do drzewa ręce i nogi chrześcijan.

Ale najgorzej rzecz się ma z dziećmi, osobliwie z chłopcami. Tych biorą wielu, wyłapują po wioskach wszystkie niczym rakarze psy. Zabierają dzieci z wiosek i miast. Pojmanych wysyłają daleko w głąb ziem sułtańskich, gdzie ćwiczą ich i edukują. Tam żyją oni niby w obozach rycerskich, zaprawiając się w wojennym rzemiośle, uczą się obyczajów, języka a przede wszystkim posłuszeństwa. Kiedy podrosną i całkiem zapomną już o swoim chrześcijańskim pochodzeniu, wracają do miast i prawdziwych obozów wojskowych. Tam zostają powołani do służby.

To oni, chrześcijanie, ochrzczeni i tak wychowani, stają się najwierniejszymi przeciwnikami krzyża. Są to wojownicy niezwykle waleczni i bardzo okrutni, a niebywale sprawni. Nic innego nie czynią, jak tylko bezustannie zaprawiają się w robieniu bronią. Nie żenią się, nie uczestniczą w ucztach i rozrywkach. Tylko ćwiczą i wojują. A są tak wierni sułtanowi i jego dowódcom jak nikt inny na całym świecie. Za najmniejsze nieposłuszeństwo bejowie, ich dowódcy, natychmiast każą im zdejmować głowy, więc nie masz między nimi buntów ani zdrady. W pole wychodzą w takiej karności, że chyba tylko ze starożytnymi Rzymianami im się równać. Za honor mają nie uciekać przed nikim, więc kto przeciw nim stanie, niechybnie zostanie zwyciężony. Tak zaś są wierni sułtanowi, że gdyby im kazał skoczyć w przepaść, skoczyliby wszyscy bez najmniejszego wahania i strachu.

– Dobrze mówi – potwierdził pan Firlej.

– A wielu ich jest? – dopytywano się.

– Owych janczarów, jak ich nazywają? Mrowie. Najmniej kilka tysięcy, a oddziały te, choć używane w bitwach, nie zmniejszają się wcale, bo sułtan wciąż pobiera daninę chrześcijańskiej krwi w każdej nowo zdobytej miejscowości i zamku, uzupełniając szeregi. I nie raz słyszano, jak stawali w polu naprzeciw siebie cudem ocalony z rzezi ojciec i jego syn, co to porwany w dzieciństwie wyrósł na pogańskiego, okrutnego wojownika i rodzonemu ojcu zdejmował teraz głowę...

Marcin i Mateusz bawili się w sieni sami, bo młodsze dzieci położono już spać. Nadszedł Oset, uśmiechając się porozumiewawczo i trzymając obie ręce za plecami. Miał w nich spory kawałek słodkiego ciasta.

– Co tam, chłopcy? – zagadnął. – Który zgadnie, co trzymam w ręku?

Marcin wyrwał się z odpowiedzią pierwszy, bo zawsze uprzedzał brata.

– Podarek?

– Podarek? – zdziwił się Oset. – Czy nie dostaliście już dość podarków?

– No tak – zgodził się Marcin. – Dostaliśmy, ale podarków przecież nigdy nie jest za dużo.

Oset wysunął rękę i pokazał kołacz, wysoki, pełen słodkości, orzechów i cudzoziemskich przypraw, fig suszonych, marcepanów, do których aż zaśmiały się oczy chłopców.

– Podzielcie po połowie – nakazał Oset. – A potem czas wam chyba spać, bo to pora już raczej dla dorosłych, a nie dla chłopaczków takich jak wy.

– Jeszcze trochę – prosił Marcin. – Nie jesteśmy zmęczeni, a święta przecież są tylko raz w roku.

– Zawsze umiesz coś wymyślić, żeby było na twoje – mruknął Oset.

Zostawił ciasto i wrócił do gości.

Marcin miał ranę na palcu, więc dał znać bratu, żeby ten pokroił kołacz.

Mateusz wyjął nóż, który znowu nosił u pasa, świąteczny prezent od Osta i pani Roksany. Starannie zmierzył ciasto, a potem zaczął je rozkrawać.

– Uważaj! – zawołał Marcin. – Tniesz krzywo! Ręka Mateusza drgnęła, nóż zboczył i ciasto rozpadło się na dwa wyraźnie nierówne kawałki.

– Gapa! – warknął Marcin, wyraźnie niezadowolony. – To mają być równe części?

– To weź moją – zawstydził się Mateusz.

– Twoją, czyli większą? – wyraz złości pojawił się na twarzy brata. – A czemu niby większa część miała być twoja?

– Nie tak chciałem powiedzieć – bronił się Mateusz. – Weź tę część, która jest większa. Niech ona będzie twoja, a moja niech będzie mniejsza.

Marcin skwapliwie wyciągnął rękę.

– Jesteś większy – dodał niepewnie Mateusz.

– I starszy – zauważył szybko Marcin, wkładając do ust wielki kawał kołacza.

– Pamiętaj, że to ja jestem starszy.

Podkreślanie starszeństwa czasami denerwowało Mateusza, choć zwykle przechodził nad tym do porządku dziennego.

– Wcale nie – zauważył teraz. – Wcale nie jesteś starszy, bo obaj jesteśmy z jednego dnia.

Marcin zamachał rękami, dając znać, że ma coś do powiedzenia, ale najpierw musi przełknąć.

– Też wymyślił! – prychnął wreszcie, kiedy już mógł mówić. – Wszyscy to wiedzą, że choć jesteśmy z jednego dnia, to ja jestem starszy, bo urodziłem się przed tobą.

– Ale jesteśmy z jednego dnia – upierał się Mateusz.

– I co z tego? – śmiał się Marcin. – Co z tego? Tak było, jak powiedziałem, i tego w żaden sposób nie zmienisz. Jestem starszy, więc powinieneś mnie słuchać. Czasami godzę się na twoje nieposłuszeństwo, bo jesteś moim bratem, a nie sługą, ale nie możesz sobie pozwalać na zbyt wiele.

Mateusz podobnie jak brat zabierał się do jedzenia. Nie wepchnął jednak sobie całego kawałka do ust, ale najpierw ułamał odrobinę, pokruszył ją w palcach, a potem rzucił na podłogę.

– Co ty robisz, bezbożniku?! – wykrzyknął oburzony Marcin. – Natychmiast powiem ojcu!

Mateusz niepewnie spojrzał na brata.

– Przecież nie robię nic złego – tłumaczył się nieporadnie. – Tylko okruszki daję ubożętom, żeby strzegły naszego domu.

– To pogaństwo! – powiedział z przekonaniem starszy syn Mikołaja. – Zwykłe pogaństwo i jak tylko się ojciec o tym dowie, złoi ci skórę.

Chciał dokuczyć bratu, bo zwyczajom tym, wywodzącym się wprost z dawnych pogańskich czasów, hołdowano jeszcze nie tylko po chatach, ale i po szlacheckich dworach, choć w tych ostatnich może nie powszechnie, gdyż księża byli bardzo na nie cięci i zwalczali, jak tylko mogli, surowymi upomnieniami, a i srogą pokutą nawet. Ale w zagrodach chłopskich czy kmiecych zwyczaj ten żywo się jeszcze utrzymywał, bo też i nawet niektórzy duchowni uważali pewne tradycje za uprawnione.

– To cześć dla naszych przodków – tłumaczyli uspokajająco. – Czynili tak ojcowie nasi, tedy i my tak czynimy. Z uszanowania dla rodziców, którzy te same przykazania każą i nam zachowywać.

W wielu ważnych domach, o jakich nikt nie powiedziałby, że nie są domami chrześcijańskimi, nie zapominano zatem o duchach i duszkach. Nikt się tam nie dziwował, gdy gospodarz na początku uczty ulewał nieco wina z puchara czy dzbana na podłogę, jak się i nie dziwiono, kiedy po kątach zostawiano okruchy ze stołu. Krążyło wiele opowieści o rozmaitych skrzatach i krasnoludkach, małych domowych istotach, pomagających bądź szkodzących domownikom, wedle swoich racji i chęci. Każdy też wiedział, że lepiej nie drażnić tajnych stworzeń, jeśli chce się ustrzec dom nie tylko od drobnych kłopotów i niezgody, ale i od poważniejszych niebezpieczeństw. Uznawano ubożęta i w Lipowej, więc teraz Mateusz był bliski płaczu.

– Nieprawda! – powiedział do brata. – Matka widziała, jak to robię i sama też tak robi. Nigdy nie mówiła, że jest w tym co złego. Wcale nie musisz skarżyć ojcu.

– Na pewno tak nie mówiła. A ty jesteś małym poganinem. Dokładnie pamiętam, co w zeszłym roku tłumaczył o takich sprawach ksiądz Hubert.

Mówił, że to straszne pogaństwo i kto tak postępuje, ma wielki grzech.

Mateusz wykrzywił usta do płaczu. Z nich dwóch właśnie on wykazywał się znacznie większym posłuszeństwem i starał się postępować jak należy, uważnie i dokładnie, zawsze wedle rodzicielskich wskazań.

– Matka mi pozwoliła – bronił się teraz.

– A nieprawda! – atakował Marcin. – Jeszcze w dodatku kłamiesz. Kłamiesz, bo jesteś złym, brudnym i ohydnym kłamcą o pogańskiej duszy.

Potem zaczął biegać po sieni, pokazywał brata wyciągniętym palcem i wołał:

– Poganin! Poganin! Mateusz rozpłakał się.

Uspokoił się dopiero, gdy za drugą część kołacza Marcin obiecał nikomu nie wspominać o całej sprawie.

Nikt nie widział tej sceny. Nikt poza panią Roksaną, żoną Osta z Dębowca.

Stała akurat w drzwiach, widziała krojenie ciasta i to wszystko, co zdarzyło się później pomiędzy chłopcami.

Pani Roksana końcami palców sięgnęła do rękawa sukni i nieznacznie wydobyła z niej rąbek jedwabnej chustki. Tej samej, którą wcześniej owinęła skaleczony palec Marcina i na której zostały ślady jego krwi.

– Teraz cię mam, chłopaczku – szepnęła pani Roksana do siebie, muskając chustkę koniuszkami palców. – Teraz cię mam.

Biedaczyna

W czasie tych świąt pojawiła się w Lipowej jeszcze jedna nowa osoba – ksiądz Franciszek, zwany Skórka, a jego przybycie do Doliny miało wielorakie następstwa.

Gody w Lipowej odbywały się tego roku bez duchownej obsługi. Miał wprawdzie przyjechać jeszcze przed świętami nowy pleban do kościoła świętego Marcina, ale w wigilię świąt wciąż jeszcze na niego czekano. Nie pojawił się w pierwszy dzień, więc zapomniano o zapowiedzianym przyjeździe, sądząc, że jakieś sprawy stanęły mu na przeszkodzie i stawi się po świętach.

Ale drugiego dnia pojawił się przed dworem jakiś oberwaniec i koniecznie chciał się widzieć z gospodarzem. Służba wywołała najpierw rządcę, ten zaś postanowił zawiadomić pana Mikołaja.

Śniegi leżały wysokie, wiatr zacinał ostro i Mikołaj nie był zachwycony, że musi wychodzić na taką pogodę. Przed dworem czekał na niego jakiś niewysoki człowiek. Był chudy, zakutany w stary płaszcz i zniszczoną opończę, z kapturem głęboko nasadzonym na twarz, ale tylko w sandałach na bosych stopach, a stopy te aż zsiniały z zimna.

Zobaczywszy wychodzącego przed dwór Mikołaja i domyśliwszy się w nim gospodarza dworu, czekający zaczął odwijać się z ubrań, pospiesznie a niezbyt zgrabnie szamocząc się z opornymi materiami. Kiedy mu się to wreszcie udało, Mikołaj zobaczył przed sobą drobnego, chudego człowieczka, o trójkątnej twarzy, zsiniałych ustach i rzadkich jasnych włosach nad wysokim czołem.

Małe, blade oczy patrzyły nieśmiało i z zawstydzeniem.

– Cóż to za cudak? – zapytał Mikołaj, zwracając się do rządcy.

– Podobno ksiądz – odpowiedział pan Jacek. – Chciał się widzieć z wami.

Przybyły tymczasem wyplątał się już z ubrań, roztarł zgrabiałe dłonie, ale nic nie mógł powiedzieć, szczękając zębami z zimna. Sięgnął tylko w zanadrze, skąd wydobył zapieczętowane pismo.

Nie podał go bezpośrednio panu, a wręczył rządcy, ten zaś dopiero dał je Mikołajowi. Mikołaj obejrzał list, adresowany do jego ojca, i skinął głową.

– To zapewne nasz oczekiwany ksiądz – domyślił się. – Weźcie go, panie Jacku, do kuchni, niech mu dadzą coś na rozgrzanie. Przyjdę tam wkrótce i porozmawiamy.

W oczach gościa pojawił się błysk wdzięczności, był tak zziębnięty, że nie potrafił wykrztusić z siebie ani słowa. Ukłonił się nisko i małymi kroczkami pobiegł za przewodnikiem, oglądając się jeszcze na Mikołaja i ponownie kłaniając.

Mikołaj wrócił do izby, wzrokiem dając znać żonie, że wszystko w porządku.

– To nasz ksiądz – wyjaśnił. – Znalazł się, zziębnięty niczym sopel. Chyba pobłądził. Na razie posłałem go do kuchni, żeby go tam odchuchano.

– Do kuchni? – oburzyła się Hedwiga. – Co ty mówisz, Mikołaju?

Duchownego wysłałeś do kuchni, zamiast go prosić do izby?

Zerwała się ze swojego miejsca i pobiegła witać księdza. Kiedy chwilę później poszedł tam i Mikołaj, nowo przybyły siedział na stołku przy wielkim piecu, trzymał w dłoni gliniany kubek z parującym napojem, popijając z niego od czasu do czasu. Kucharka stała obok, gotowa w każdej chwili uzupełnić naczynie.

Ksiądz, mały i chudy, ubrany w coś, co przypominało szary mnisi habit, miał czerwone od mrozu, a potem od gorąca odstające uszy i czerwony nos. Na widok pani gwałtownie zerwał się z siedzenia, wylewając napój na ziemię. Pokazało się przy tym, że nie było to grzane wino, a gorąca woda.

– Co to? – zdziwiła się Hedwiga. – Wodę daliście zziębniętemu gościowi?

Ale ksiądz kłaniał się i usprawiedliwiał, że sam poprosił tylko o wodę, bo poza ołtarzem żadnych innych trunków nie używa. Nadal trząsł się od chłodu w swoim lekkim odzieniu, spod którego widać było wystające kości. Hedwiga zakrzątnęła się, kazała podać futro do okrycia i zagrzać jeszcze wody, a także zająć się koniem przybyłego.

– Ko... koniem? – zawstydził się ksiądz. – Nie mam konia.

– Nie macie? – zdumiała się Hedwiga. – To jak tu dotarliście?

– Przy... przyszedłem, szlachetna pani.

– Pieszo? W taką pogodę? Śniegi przecież na człowieka, a miejscami to nawet mniejszych drzew nie widać.

– Nie takie znowu wielkie, szlachetna pani. Z bożą pomocą znalazłem drogę do dworu. Od Częstochowy to niedaleko wcale.

– Aż od Częstochowy? – dziwowała się Hedwiga. – To cud prawdziwy, pieszo przejść taki szmat drogi w tak ponurą porę! I nie baliście się wilków?

Ksiądz spojrzał niepewnie, jakby sprawdzał, czy z niego nie szydzą.

– Wi... wilki? – zapytał z niepokojem. – To są tutaj wilki?

– Jeszcze ile! Tygodnia nie ma, żeby nie napadły kogo na drodze, więc jeśli ktokolwiek rusza w podróż, to tylko z licznym pocztem, a wy sami szliście!

Ksiądz przeżegnał się szybko, jakby dziękował opatrzności za opiekę.

– Jestem ksiądz Franciszek, szlachetna pani – przedstawił się. – Przysłał mnie jego przewielebność biskup krakowski Piotr, do kościoła świętego Marcina.

Stosowny list mam, to znaczy dałem jakiemuś wielmożnemu panu... Waszemu mężowi?

– Jestem Hedwiga – potwierdziła zapytana. – Żona pana Mikołaja, z którym rozmawialiście.

– Więc to Lipowa – ucieszył się ksiądz. – Trochę się bałem pobłądzić, ale widać udało się trafić. Czy rozkażecie, pani, żeby zaprowadzono mnie do miejsca, gdzie będę miał jakie posłanie? Jutro chciałbym stawić się z listem mojego biskupa przed panem Jeno.

– Posłanie? – zdziwiła się Hedwiga. – To już chcecie iść? Mowy nie ma.

Zostaniecie tu przez święta, a będziemy duchownej osobie bardzo radzi w taki czas. A po świętach pomyślimy o wszystkim. Pan starosta Jeno, o którego pytacie, jest także tutaj z nami, bo to ojciec mojego męża a mój teść. Przy świątecznym stole wygodniej wam będzie z nim rozmawiać i umówić się co do wszystkiego. Od razu powiem, że to łaskawy pan, od którego możecie spodziewać się pomocy.

Ksiądz Franciszek był nieco zmieszany.

– Chyba nie mogę tak od razu go niepokoić... – zastrzegał się. – On zajęty pewnie teraz, bo to spotkanie rodzinne, w którym nie wypada przeszkadzać...

– Ale co też mówicie! – obruszyła się Hedwiga. – Jest pod naszym dachem trochę gości, ale większość to przecież wasi parafianie. Od razu więc poznacie niektórych. Koniecznie musicie opowiedzieć o drodze, jaką przebyliście, bo w taką pogodę mało kto rusza się z domu, a wszyscy czekają, aż śniegi nieco ustąpią.

Pan Jeno uważnie zlustrował księdza, a oględziny musiał)' chyba wypaść pomyślnie, bo spojrzał na żonę z zadowoloną miną. Pani Alena najwięcej niepokoiła się przedłużającym się oczekiwaniem na duchownego i teraz odetchnęła z ulgą. Wszyscy obecni czekali w milczeniu, co powie starosta.

Poprzednik księdza Franciszka został przepędzony i czekano teraz na postanowienie pana Jeno.

– Służba boża u nas nietrudna – zaczął pan z Krasawy.

– Pisze mi biskup Piotr Wysz, że jesteście kapłanem, w którym pokłada wielkie nadzieje. Zatem witamy was serdecznie, księże Franciszku, w domu mojego syna i prosimy do stołu. Radujemy się wszyscy, że jesteście pomiędzy nami.

Potwierdził to pomruk zadowolenia zebranych gości, a Mikołaj pokazał duchownemu miejsce na ławie, jakie zaraz przygotowano, pomiędzy panem Tobiaszem a Gotardem z Brzezin.

Ksiądz przysiadł nieśmiało na brzegu ławy, niepewny trochę i dłuższą chwilę trwało, zanim się nieco rozruszał.

– Słyszałem, że pieszo przywędrowaliście – powiedział na powitanie pan Gotard i napełnił winem srebrny kubek. – Wypijcie na rozgrzewkę i na powodzenie waszego zbożnego dzieła.

Ksiądz Franciszek zaczerwienił się, próbując odmówić, i tłumaczył niepewnie, że wina nie używa. Pan Gotard, który był znany z czegoś wręcz przeciwnego, szybko wyręczył księdza.

– Zdaje się, że zamierzacie zostać świętym – chrząknął, pochylając się do ucha Franciszka. – Chyba was nie polubię.

Ksiądz zmieszał się znowu i wbił wzrok w stół.

– Nie godzi się żartować z takich spraw – odparł, ale pan Gotard już nie słuchał, zajęty opróżnianiem następnego kubka.

– Zgrzeszyłem spóźnieniem i to do tak zacnego domu – tłumaczył się nieco później ksiądz Franciszek. – Spodziewam się jednak, że będzie mi wybaczone, kiedy usłyszycie, jakie sprawy mnie zatrzymały. Usłyszałem w Krakowie o Cudownej Pannie na Jasnej Górze i z dawna marzyłem, żeby nawiedzić to miejsce, ale chwilowo zajęty na biskupim dworze nie planowałem nawet, że stać się to może tak szybko. Myślałem za rok czy dwa... A tu naraz wzywa mnie przewielebny pan biskup krakowski i powiada, że umyślił mnie wysłać na parafię. Przestraszyłem się zrazu tak odpowiedzialnego zadania i pytam pokornie, czy się aby jego przewielebność nie pomylił. A on na to, że żadnej pomyłki nie ma i na święta Bożego Narodzenia stawić się mam w kościele świętego Marcina i daje mi przygotowany już list do pana na Krasawie. Całą noc dziękowałem Bogu za tak wielką łaskę i modliłem się o pomoc. Modliłem się i do Cudownej Panny z Jasnej Góry, żeby zechciała w dziele tym mnie wspomagać. Obliczyłem, ile potrzebuję czasu na dotarcie na miejsce, zebrałem się ze wszystkim i natychmiast ruszyłem w drogę. Ślubowałem najpierw zajść do świątyni na Jasnej Górze, a kiedy tam dotarłem, oczu oderwać nie mogłem. Stąd i moje spóźnienie, bo źle trochę obliczyłem wszystko, gdyż wydawało mi się, że sanktuarium będę miał po drodze, a okazało się, że drogi trzeba nadłożyć...

Ksiądz Franciszek był zawstydzony spóźnieniem i szczęśliwy, że mu tego nie wymawiano, ale swoje tłumaczenie powtarzał kilkakrotnie.

– Niczego się nie obawiajcie – zapewniła Hedwiga. – Pomożemy wam we wszystkim, bośmy bardzo już spragnieni duchownej osoby pomiędzy nami.

Wiele lat pełnił tu posługę ojciec Ambroży, potem krótko ksiądz Hubert, więc teraz wy od razu zechcijcie obiecać, że dłużej tu zostaniecie, a nie przebiegniecie tylko i pójdziecie gdzie indziej.

Ksiądz Franciszek poruszył się niespokojnie.

– Nie ukrywam, że trochę boję się, czy podołam powinnościom, szlachetna pani. Jestem młody, brakuje mi doświadczenia. Pochodzę z ubogiej rodziny i tylko dzięki łaskawej pomocy miłościwej pani Jadwigi skończyłem w Pradze teologię. Kiedy łońskiego roku ręka przewielebnego biskupa Wysza wyświęciła mnie w Krakowie na kapłana, sądziłem, że jego rozkaz pośle mnie najpierw tu i tam, żebym nabrał wiedzy, doświadczenia, pewności. W żadnym przypadku nie spodziewałem się, że tak od razu zechce mi pan biskup darować równie trudne zadanie. Tedy z góry przepraszam, jeśli w swoich obowiązkach będę niezręczny czy też niedokładny...

Obawy te musiały bardzo księdzu Franciszkowi dokuczać, bo wspominał o nich wielokrotnie, powtarzając prawie każdemu. Nie znał jeszcze wszystkich gości dworu, poza gospodarzami rozróżniał tylko niektórych, więc był nad wyraz uprzejmy, nikomu nie chcąc uchybić. Ta otwartość zjednała mu zaraz wszystkich, służby nie wyłączając, bo ksiądz Franciszek był miły i do każdego odnosił się grzecznie, nikogo nie poganiał, na nikogo nie krzyczał. Po panoszeniu się księdza Huberta, który z rózgą biegał po podwórzu, była to wielce oczekiwana odmiana.

Tylko pani Roksana unikała księdza Franciszka od samego początku, od pierwszego ich spotkania.

Żona pana Osta siedziała przy świątecznym stole w Lipowej skromna i milcząca, mało się odzywając, choć łapczywie słuchała wszelkich opowieści, jakie dotyczyły Doliny, plotek i żartów, wspomnień i przewidywań co do losu poszczególnych jej mieszkańców. Kiedy żartobliwie swatano dziesięcioletnią Elżbietkę z synami pana z Pilczy, ona ledwo się uśmiechała i w ogóle nie wypowiadała swojego zdania. Brano ją zatem za skromną i łagodną, a większość obecnych kierowała ku niej życzliwe spojrzenia, bo przecież dopiero co była wdową po krótkim pożyciu z Lutkiem z Dębowca i dopiero od kilku tygodni mężatką za Ostem. Temu zaś gęba się nie zamykała, jak to bywało zwyczajnie, więc milczenie jego żony tym bardziej było zauważalne.

Kiedy Roksana się odzywała, to szeptem i najczęściej zwracając się do Hedwigi, w której szukała oparcia i czerwieniła się na liczne przymówki dotyczące pożycia z Ostem, jakich nie szczędziła jej pani Marina z Potoka. Dla pani Mariny był to bowiem najważniejszy temat rozmów i plotek, a pytania zadawała najczęściej wprost i bez żadnego skrępowania.

Roksana uciekała wzrokiem i czerwieniła się, co bardzo podobało się zgromadzonym przy stole damom, że taka stateczna to niewiasta i taka wstydliwa. Nikt przecież nie podejrzewał, że zmieszaniem Roksana pokrywała złość, jaka ją ogarniała na plecenie Mariny i zjadliwe uwagi innych gości.

Nie chcąc udzielać niegrzecznych odpowiedzi, zaczepki zbywała półsłówkami, zwracając się ku innym sąsiadom. Ale okazało się, że i tutaj los nie oszczędził jej trudnej sytuacji, bo na przeciw posadzono nowego księdza, a duchowny, nie znając tu nikogo, brał Roksanę za dobrze wprowadzoną w miejscowe stosunki i wypytywał ją o sprawy, o których wiedziała niewiele.

– Wybaczcie – odrzekła. – Mieszkam w Dolinie od niedawna i nie wszystko jest mi znane. Raczej zapytajcie kogo innego.

Ksiądz Franciszek jednak nie wiadomo dlaczego upodobał sobie Roksanę za rozmówczynię i zaczął wypytywać ją o jej życie. Ta, choć wcale nie zamierzała tego robić, w dziwny jakiś sposób zniewolona jego spojrzeniem, opowiadała o swoim pierwszym małżeństwie i dziwnej śmierci Lutka. Wcale nie chciała mówić ani zwierzać się, ale mówiła i była z tego powodu wielce niezadowolona.

Zwłaszcza gdy ksiądz Franciszek zauważył:

– Nie, to na pewno nie był zły duch. Wypowiedź ta odnosiła się do okoliczności śmierci jej pierwszego męża, którego Oset znalazł martwego na rozstajach.

– Na pewno nie był to zły duch – powtórzył ksiądz Franciszek. – W ogóle, jak mi się zdaje, ludzie zbyt wiele spraw i zjawisk przypisują złym mocom i złym duchom, najczęściej zaś kiedy czegoś wytłumaczyć sami nie potrafią, albo gdy sami w jakimś stopniu zawinili wydarzeniom...

Przerwał, bo pani Roksana zbladła nagle i ręce poczęły się jej trząść. Ksiądz Franciszek spostrzegł szybko, że powiedział za wiele, bo wyglądało na to, że zarzuca pani Roksanie udział w śmierci jej męża i natychmiast, niezbyt zręcznie zaczął się z podejrzenia tego wycofywać i tłumaczyć.

– Nie to chciałem rzec – uśmiechał się skruszony. – Nie mówiłem przecież o was, szlachetna pani, nie znam was i szczerze wam współczuję, żeście tak młodą będąc, tyle już zaznali bólu i cierpienia. Mówiłem ogólnie...

Na szczęście dla pani Roksany w sukurs przyszedł jej mąż. Oset z Dębowca zgromił księdza spojrzeniem.

– Nie straszcie mi żony – odezwał się. – Bardzo tu szanujemy duchowną sukienkę, ale lepiej, byście od razu też wiedzieli, że potrafimy dać i razy, gdy ksiądz nadto gorliwy.

Pani Roksana chwyciła męża za rękę i poprosiła, żeby się uspokoił, bo choć Oset wyglądał na rozbawionego bardziej niż przestraszonego, to jednak nie była pewna, czy rozmowa przy stole nie zamieni się w awanturę.

Ksiądz Franciszek przepraszał raz i drugi, ale od tej chwili pani Roksana stała się przy lipowskim stole jeszcze bardziej milcząca. Pomiędzy nią a nowym duchownym powstała jakby ściana i gdy później się spotykali, nigdy nie było między nimi serdeczności ani zaufania.

Ksiądz Franciszek bardzo nad tym stanem ubolewał, bo był człowiekiem prostym, serdecznym i z każdym chciał zachowywać jak najlepsze stosunki.

Mimo wielu późniejszych prób i zabiegów stosunków tych z panią z Dębowca nie udało mu się ułożyć. Roksana unikała go, a kiedy próbował skłonić ją do rozmowy, uprzejmie, ale stanowczo, odwracała się i odchodziła.

Księdza Franciszka wyprawiono do jego mieszkania na plebanii świętego Marcina trzeciego dnia po świętach. Przygotowano sanie, wymoszczono je futrami, bo choć do kościoła nie było daleko, Hedwiga chciała, żeby ksiądz odbył drogę wygodnie. I sama ofiarowała się go odprowadzić, wszystko pokazać i ze wszystkim zapoznać.

Siedziała już w saniach gotowa do drogi, gdy z dworu wyszedł duchowny, niosąc na plecach niewielki tobołek.

– To cały wasz majątek? – zapytała z niedowierzaniem. – Czy też jeszcze coś macie, co nadjedzie później?

– Nie mam nic więcej – przyznał się. – Właściwie, szlachetna pani, niewiele na co dzień potrzebuję...

– Ależ tak nie możecie żyć! – obruszyła się Hedwiga. – Plebania jest wprawdzie dość dobrze wyposażona, ale jeszcze wielu rzeczy tam brakuje. A już na pewno nie ma nic do jedzenia.

Pomyślała o tym wcześniej i sanie wyładowano przeróżnymi dobrami, o które łatwo było w czas świąteczny we dworze.

W dużych koszach przygotowano więc księdzu szynki, kiełbasy, połcie słoniny, mąkę, wielki ser, dwie kopy jaj, garnek smalcu i większy miodu lipcowego, a nadto worki z ziarnem, a nawet i piwa beczułkę, choć przecież zastrzegał się, że niczego takiego nie bierze do ust. Były też skóry i sukno na ubrania, a sam duchowny miał na sobie gruby płaszcz sukienny z kapturem.

– Po co tyle tego? – pytał zmartwiony.

– Na wasze potrzeby.

– Ale po co aż tyle? Przywykłem poprzestawać na małym.

– Od przybytku głowa nie boli. Zima ciężka, trudno o cokolwiek, zanim zaś płacić wam zaczną poddani, coś mieć przecież własnego musicie.

– To za dużo – upierał się i próbował wystawie choć jeden kosz z sań.

– Za dużo? – uśmiechnęła się Hedwiga, dając znać służbie, żeby na powrót wstawiła wszystko z powrotem. – Tedy dacie komu potrzebującemu.

To dopiero przekonało księdza. Usiadł obok Hedwigi, opatulonej w futrzaną szubę, i już bez sprzeciwów pozwolił się zawieźć na miejsce.

Zgodnie z życzeniem księdza Franciszka, wypowiedzianym nieśmiałym i proszącym tonem, pojechali najpierw do kościoła.

Święty Marcin stał zasypany śniegiem wokoło, przysypany też od góry i z trudem można było rozpoznać w zaspach ścieżkę prowadzącą do wrót. Ksiądz Franciszek tak się palił, żeby obejrzeć kościół, że nawet nie czekał, aż sanie się zatrzymają, już z nich wyskakiwał i już biegł ku świątyni, co i raz zapadając się po kolana i z trudem wyciągając nogi. Klucz do wrót trzymał w garści, bo kościół był na głucho zamknięty od jesieni, gdy ostatnie nabożeństwo odprawił tu ksiądz z Potoka.

Dopadł progu, uklęknął i ucałował go, potem dopiero włożył klucz do zamka i natężając siły, obrócił nim, wreszcie pchnął wrota, a kiedy otworzyły się, wbiegł do środka.

Hedwiga nie miała odwagi iść za nim po głębokim śniegu i została w saniach.

Długą chwilę trwała nieobecność Franciszka, pani z Lipowej gotowa już była posłać woźnicę z przypomnieniem, że zmarzła, czekając, kiedy wreszcie powrócił. Miał rozradowany wzrok, oględziny widać wypadły pomyślnie, bo nagle zrobił się rozmowny.

– Po prawdzie – przyznał się – do tej pory zdawało mi się, że śnię. Ale teraz, gdy zobaczyłem już kościół, uwierzyłem, że to jawa i że to ja będę służył wam i innym w tym pięknym domu bożym, chwaląc Pana.

– Wiosną jest jeszcze piękniej – powiedziała Hedwiga. – Kiedy ustroi się kościół w rozmaite kwiecie i zapali moc świec...

– I teraz jest tam pięknie! – zachwycał się Franciszek. – Wszędzie biel, taka czysta. Chrystus na krzyżu taki przejmujący! A jaka cisza! Jeśli się gdzie modlić, to w tej pięknej świątyni...

Hedwiga wprost uwierzyć nie mogła w zachwyty duchownego.

– Księdzu Hubertowi nie bardzo się podobało – przypomniała. – Stale narzekał na skromne wyposażenie albo na to, że świece zbyt cienkie i szybko się wypalają.

– Świece w kościele są konieczne – zgodził się Franciszek. – Ale światło dnia jest ważniejsze, bo naturalne, stworzone przez samego Boga. Chwalić go będziemy przy takim właśnie świetle, a jest ono po prostu piękne w tej świątyni...

Hedwiga, która dobrze wiedziała, że kościół świętego Marcina wcale nie należy do najpiękniejszych na świecie, zrozumiała wreszcie podziw duchownego.

– Cieszy mnie wasze uradowanie – powiedziała. – To wasz pierwszy kościół, prawda?

Ksiądz Franciszek przytaknął.

– Mój własny pierwszy. Ale wiele świątyń widziałem, choćby w Krakowie, w Pradze czy Wiślicy. W żadnym jednak chyba nie czułem, że Bóg jest tak blisko...

Wychylił się z sań i zaczerpnął garścią śniegu.

– Tak blisko jak ten śnieg. Wybaczcie, szlachetna pani, że tak gadam niczym głupek, może nawet jak jaki heretyk, ale tak to właśnie poczułem... Boże, dziękuję Ci, że posłałeś mnie tutaj. Z jakim zapałem i radością będę Ci służył!

Zajechali przed plebanię, konie stanęły, teraz Hedwiga pierwsza wyskoczyła z sanek, żeby rozprostować nogi, a za nią gramolił się ksiądz.

– Toż to domiszcze! – zawołał zdziwiony wielkością plebanii.

– A pewnie – potwierdziła Hedwiga. – Gdzieś musicie mieszkać. Na razie zostańcie tutaj, na wiosnę pomyślimy o czym innym.

– O czym innym? – dziwował się. – To niby tego wszystkiego mało? Toż to zamek prawie!

Plebania, przytulona tylną ścianą do skały, miała tylko dwie izby, ale stały obok niej obora, stajnia, chlew i kurnik, co wszystko razem sprawiało wrażenie dużego gospodarstwa.

Ksiądz Franciszek wszedł do domu, obejrzał izby i wrócił wielce zafrasowany.

– Taki wielki dom – sumitował się. – Nie wiem, czy godzi się, żeby biedny sługa boży mieszkał w czymś tak wielkim...

– Bo do wielkich spraw jesteście powołani – uśmiechnęła się Hedwiga. – Co zaś do domu, wcale nie jest taki wielki.

Kazała służbie wyładować zapasy, rozpalić ogień w kominie i zagrzać wody, a potem przygotować posiłek.

Ksiądz Franciszek stał w izbie, trzymając u nóg swój tłumoczek i rozglądał się niepewnie.

– Ksiądz biskup wystawił mnie na ciężką próbę – szepnął bardziej do siebie niż do pani z Lipowej.

Ta zaś została tak długo, aż służba przygotowała mieszkanie, przez ostatnie miesiące puste, więc całe zakurzone. Raz dwa posprzątano, schowano przywiezione zapasy, naniesiono do izby wody w dzbanach i narąbano drew, wytrzepano tkaniny ze ścian i chodniki z podłóg. Ksiądz Franciszek patrzył na to mocno zadziwiony i prosił tylko, żeby ostrożnie omiatano pajęczyny.

– Są na nich pewnie jakie pajączki – wyjaśnił z przejęciem.

– Pajączki? – zdziwiła się Hedwiga. – A pewnie, że są. Od miesięcy nikt tu nie zaglądał, więc są na pewno.

– Niechaj tedy zostaną – ucieszył się ksiądz. – Powiadają: szczęśliwy to dom, gdzie pająki są.

Hedwiga dała znać służbie, żeby zastosowała się do woli gospodarza.

Wreszcie, gdy przygotowania zakończono i ogień ogrzał wyziębione wnętrze, usiedli naprzeciw siebie. Ksiądz Franciszek dziękował za łaskę i bronił się jeszcze przed pachołkiem i dziewką, których chciała Hedwiga zostawić mu do posługi.

– Ani mowy nie ma, żebyście zostali tu sami – mówiła stanowczo. – Ktoś wam musi ugotować, ktoś posprzątać i dopatrzeć wszystkiego. Chłopak stajenny i dziewka w kuchni to rzecz najmniejsza, na jaką się mogę zgodzić. Stajenny Janik jest chłopak bystry i będzie wam ponadto służył w kościele. Ksiądz Hubert miał kilkoro służby i jeśliby nawet przyjąć, że można obchodzić się skromniej, wy mocno w tej sprawie przesadzacie.

– Pochodzę ze skromnej rodziny – tłumaczył ksiądz nieśmiało. – Ze skromnej i pokornej przed Bogiem i ludźmi. Posłannictwo swoje pojmuję jako służbę, niezależnie, co ludzie o tym mówią. Niewiele potrzebuję, bo cały czas i wszystkie siły zamierzam poświęcić moim owieczkom.

– Ale stajenny być musi – upierała się Hedwiga. – Jakże będziecie jeździć po dworach i wioskach? Sami macie konia obrządzać, czyścić, karmić, zaprzęgać?

– Do swoich parafian będę chodził pieszo – oświadczył ksiądz Franciszek.

– Pieszo? – nie mogła wyjść ze zdumienia Hedwiga. – Ależ to znaczy, że na nic wam innego czasu nie starczy, jak tylko na wędrowanie od drzwi do drzwi.

Ksiądz Franciszek ucieszył się, na jego twarzy pojawił się wyraz błogości i szczęścia.

– O takim życiu zawsze marzyłem – przyznał się. – Chodzić od drzwi do drzwi i wszystkim nieść słowo boże...

– To nie będziecie mieli żadnego poważania!

Ale ksiądz Franciszek nie był tym przestraszony. – Ja sam poważania mieć nie muszę. Nie chodzi przecież o to, żebym ja był poważany, ale o to, by było poważane słowo boże i nauki naszego Pana. Poza tym, prawdę mówiąc, nieswojo czułbym się na koniu. Nie to, że się boję, ale jakoś mi dziwno, żeby mnie woził. Nie umiem chyba nawet w siodle siedzieć...

– To się nauczycie! Roboty tu będziecie mieli huk i musicie szybko docierać do waszych parafian z nauką i pocieszeniem.

Hedwiga sporo czasu poświęciła na przekonywanie księdza, ale jej argumenty tylko częściowo trafiały do duchownego. Stał w progu domu, gdy odjeżdżała i machał za nią małą chudą dłonią.

Oboje służący, którzy przybyli tu z Lipowej, stali obok z ponurymi minami.

Liczyli wprawdzie na obfitość danin, jakich dostarczyć mieli wierni dla kościoła, ale chwilowo nie było się czego spodziewać. Dobrze, że choć pani Hedwiga gotowa była świadczyć pomoc i opiekę. Bez tego ten nowy pleban kazałby im żyć manną bożą i korzonkami.

Kolędowanie księdza Franciszka

Do obowiązków duszpasterskich ksiądz Franciszek przystąpił natychmiast.

Najpierw zagonił służących i siebie do przygotowania kościoła na rychłe przyjęcie wiernych, bo i tam trzeba było posprzątać i poodkurzać. A następnego tygodnia udał się po kolędzie. Wsiadł na sanie, wtulił się między futra, a pachołek Janik powiózł go po kolejnych wsiach i dworach.

Wszędzie witano księdza gorąco, z otwartymi ramionami, choć też i z wielkim zainteresowaniem. Każdy był przecież ciekawy nowego plebana, chciał się mu przyjrzeć, zamienić słowo, pochwalić się lub poskarżyć, zapytać o radę.

Witano go więc serdecznie i serdecznie żegnano, bo miał Franciszek dar zjednywania sobie ludzi, a już szczególnie dzieci od samego początku po prostu za nim przepadały.

Wszędzie też obserwacje kończyły się takim samym wnioskiem.

– Co za biedak! – mówili, kiedy odjeżdżał.

– Ale widać, że dobry to człowiek – dodawali.

– Żeby tylko zabawił tu dłużej!

Od każdej rodziny, gdy wyjeżdżał wynoszono na sanie kolędowy podarunek – worek ziarna, szynkę, gęś, kapłona, słoninę i jaja, ciasta świąteczne, woreczek mąki, sierp, albo osełkę do kosy. Ktoś dał płat płótna, ktoś ledwie znoszoną skórę wilczą, ktoś prawie nowy chodnik na podłogę do paradnej izby na plebanii, a nadto kubki, dzbanki, gliniane miski. Biedacy we wsiach sami nie mieli wiele, ale ksiądz Franciszek im się spodobał i koniecznie chcieli mu się wypłacić za dobre słowa. Bo ksiądz Franciszek u każdego przesiadywał nad miarę długo, wypytując baby i dzieciaki, poznawał całe rodziny, pytał o zdrowie, o plony, o zwierzęta.

Wychodzili więc do sań i nieśli na nie w workach, koszykach, dzbankach, misach i w rękach to, czym chcieli duchownego uhonorować, podziękować za wizytę i dać wyraz swojego uszanowania.

Pachołek Janik układał wszystko na sanie, a wieczorem wracali na plebanię, gdzie zmęczony ksiądz Franciszek padał na łoże niczym ścięte drzewo, a następnego dnia od samego rana znowu ruszali w drogę.

Kiedy po tygodniu kolędowych wizyt zbierali się w kolejny objazd, wedle planu, co go przygotował Janik, ksiądz Franciszek wybiegł nagle ze swojego domu wielce wzburzony.

Pachołek siedział już na saniach i czekał na księdza, który modlił się jeszcze przed wyjazdem.

– Co to znaczy? – wołał duchowny z przerażeniem w oczach. – Co to wszystko znaczy?

Pachołek nie zrozumiał, bo przecież nic dziwnego nie zauważył.

– Co to znaczy? – krzyczał ksiądz Franciszek, aż zachłystując się z przejęcia. – Skąd się tu wzięły te wszystkie rzeczy?

– Jakie rzeczy? – pachołek odsunął czapkę z czoła i podrapał się po głowie grubym paluchem.

– Ten stos różnych rzeczy w izbie! Statki, skóry, tkaniny! Skąd się to wszystko wzięło? I skąd to bogactwo w spichrzu i składzie? Skąd to?

Pachołek patrzył zdumiony, jakby zupełnie nie rozumiał pytań. Sam przecież zwoził wszystkie te rzeczy do domu, wciskane w kolejnych dworach, domach i osadach. A tu ksiądz Franciszek się teraz o nie pyta, jakby nic nie pamiętał.

– Skąd się to wzięło? – powtarzał ksiądz.

– Przecież przywieźliśmy – wydukał Janik niepewnie.

– Przywieźliśmy?

– A jakże, księże dobrodzieju. Wszędzie tam, gdzie byliście po kolędzie, dawali nam coś na sanie, to i przywieźliśmy.

– I wszędzie tak nas obdarowywali? – nie mógł uwierzyć ksiądz.

– Wszędzie, wedle tego, jak są bogaci. We dworach zboże, skóry i sukno, a nawet trochę srebra w mieszku, co go położyłem na skrzyni. Najwięcej chyba w Krasawie, ale nie mniej w Staropolu i Wygodzie, w Potoku połowa tego co gdzie indziej. Biedacy niewiele dawali, ale sami niewiele mają. Wszystko złożyłem na stos, tylko jadło oddzielnie, bo przecież nie mogą szynki razem z szatami leżeć, a każda rzecz winna mieć swoje miejsce...

Ksiądz Franciszek przeżegnał się przestraszony.

– Panno Przenajświętsza! Co ja teraz z tym zrobię? – martwił się. – Tyle dobra!

Toż się zmarnuje, a na pewno są bardziej ode mnie potrzebujący!

Pachołek wyraźnie nie rozumiał kłopotów księdza. Jakże może martwić pełna spiżarnia.

– Od przybytku głowa nie boli – westchnął sentencjonalnie. – Jeszczem nie widział takiego, co by się od przybytku martwił.

Ale ksiądz był innego zdania.

– Dość tego! – powiedział stanowczo. – Dosyć tego wszystkiego! Od tej chwili masz mnie uprzedzić, gdyby ktokolwiek zamierzał nam coś dawać.

– Ale przecie kolęda – przypomniał Janik. – Każdy daje kolędę księdzu, kiedy odwiedza on dom jaki czy dwór. Taki obowiązek wszyscy mają. I jakże odmawiać? Gotowi się jeszcze obrazić.

Ruszyli w dalszą drogę, ksiądz Franciszek z mocnym postanowieniem nieprzyjmowania już kolejnych darów, pachołek z niepokojem, że będzie się musiał bronić przed podarunkami i odmawiać, co może go narazić nie tylko na złe spojrzenia, ale i na jaką sójkę w bok czy cios po karku.

Tego dnia zaczęli kolędować od dworu w Wygonowie, a stamtąd pojechali do Olszynowic, małej, biednej wsi, gdzie z trudem wiązano koniec z końcem nawet w bogatsze lata, a teraz, w czas słabszych plonów, w chatach bieda aż piszczała po kątach, a chłopi stali milcząco w brudnych kożuchach narzuconych na brudne koszule i kłaniali się księdzu nisko, do ziemi.

W pierwszej izbie, do jakiej weszli, nie było nic poza stołem i legowiskiem szerokim na tyle, żeby cała rodzina zmieściła się w nim, kładąc pokotem. Teraz pod dziurawą pościelą leżało tam dwoje dzieci, wychudłych, poczerniałych, z sinymi ustami i oczami, w których widać było gorączkę.

Ojciec rodziny, starszawy, siwy, niski, przygarbiony, zmiótł ręką jakieś resztki ze stołka i zapraszał gościa do zajęcia miejsca.

– Niechaj Bóg da co najlepsze temu domowi – pozdrowił ksiądz Franciszek.

– Na wieki wieków – odpowiedział chłop niepewnie, kułakiem popychając swoją kobietę, niską, grubą o wykrzywionej twarzy, żeby poczęstowała czym gościa.

Gospodyni sięgnęła do dzbanka, w którym było cienkie piwo, ale ksiądz Franciszek się wymówił.

– Piję tylko wodę – odpowiedział, uśmiechając się. – No i wino czasem, ale tylko, kiedy odprawiam najświętszą ofiarę, w której wino zamienia się w krew Naszego Pana Jezusa Chrystusa.

Rozglądał się po ciemnej izbie, bo przez otwarte drzwi, a otwarte dla światła, ciągnął chłód i trzeba było je zaraz zamknąć. W chacie była dziura w dachu, którędy uciekał dym z paleniska, rozłożonego wprost na ziemi na środku pomieszczenia.

Chłop nazywał się Drabik, jego żona Bańka i stali teraz oboje, prostując się dopiero po kolejnym ukłonie przed dostojnym gościem.

– Wyście tu gospodarz? – zapytał ksiądz.

W izbie panował zaduch, dym snuł się wszędzie, dzieciaki na posłaniu kaszlały głośno.

– Ja – powiedział chłop, wielkie, spracowane ręce ocierając o kożuch na piersi.

– My ludzie pana Mikołaja z Lipowej. Ja Drabik, a żona moja Drabikowa.

– Aha – mruknął ksiądz Franciszek. – Wielu was we wsi?

– Dymów osiem, dobrodzieju. Całych osiem dymów A to będzie tak. Jak tu jechaliście, to nasza chałupa najpierwsza. Potem po lewej ręce chałupa Ślimaka, Rogali, Sierpa, po prawej Żemły, Borga i Nowinki. I jest jeszcze Miesiąc, ale to już dalej, nad samą strugą.

Jego żona stała obok i uważnie sprawdzała, czy stary wymienia chaty wedle właściwej kolejności. Teraz pokiwała głową z uznaniem.

– Tak właśnie – powiedziała. – Tak.

– Na polu pana Mikołaja pracujecie? – zapytał ksiądz Franciszek.

– Na polu pana Mikołaja – potwierdził Drabik.

– O, dobry to pan! Jeśliby inny był, dawno by my już pomarli wszyscy od chorób i głodu. Łońskiego roku przysłał nam ziarno i mąki worek.

– I połeć słoniny – przypomniała niewiasta.

– I słoninę. O, wielkie my mieli wtedy jedzenie!

– oczy chłopa roześmiały się na wspomnienie, ale zaraz posmutniały.

– Teraz ciężkie czasy nastały – tłumaczył się. – Nieurodzaj na polach, choć pracowali my nie mniej niż każdego roku, a więcej jeszcze nawet. Ale nieurodzaj przyszedł straszny. Pan Mikołaj sam zapowiedział, że nas bez pomocy nie zostawi. My rozumiemy, że i u niego niełatwo, bo nieurodzaj wszędzie.

Wiadomo, że dać wiele nam nie może, bo przecie sobie od ust nie odejmie.

Takie to czasy ciężkie. Powiadają, że to za grzechy kara. Może i tak być, bo po prawdzie my też, choć staramy się jak najlepiej, to przecie nie zawsze do kościoła pójdziemy, bo daleko, a i wstyd w byle jakim odzieniu się pokazać...

Drabik nie chciał być aż taki szczery i mówić wszystko, ale wzrok księdza był dobry, łagodny i ufny, więc chłop zawstydził się nagle, że nie chodził słuchać nauk tego prawego człowieka. Przecież mógłby stanąć w kruchcie albo i na zewnątrz, przy murze. Może nawet nikt by i nie zobaczył, jaki jest ubogi ani tego, że w biednym codziennym okryciu śmie stawać przed Bogiem. Może ksiądz by się nie obraził, a i Bóg darowałby taką niestaranność, wynikającą z biedy, nie ze zniewagi. Gdyby wcześniej wiedział, że taki dobry ksiądz teraz w kościele, poleciałby do świątyni choćby i na chwilę, żeby tylko pokłonić się Panu Bogu.

Ksiądz Franciszek domyślił się widać, co dzieje się w duszy chłopa, bo choć zamierzał już wyjść, został jeszcze w chałupie Drabika.

– To wszystkie wasze dzieci? – zapytał, wskazując wzrokiem posłanie.

Chłop poskrobał się po głowie.

– Ano, tylko dwoje zostało – wyjaśnił smętnie. – Chorowite wszystkie były od maleńkości. Żona ich urodziła wiele, osiem czy więcej nawet...

– Dziewięć – poprawiła kobieta. – Dziewięć, stary kołku. To już nie pamiętasz nawet?

– A po co mi pamiętać? – Drabik nie patrzył na żonę. – Co za różnica dziewięć czy osiem, kiedy dwoje tylko żyje jeszcze, a i te pewnie niedługo pociągną, bo taki mają kaszel...

Ksiądz Franciszek zmarszczył brwi.

– Jest różnica – powiedział surowo. – Chrzciliście przynajmniej potomstwo?

– Gdzieżby! Po co chrzcić i zawracać głowę dostojnościom małymi dzieciakami, kiedy od razu wiadomo, że niedługo pociągną. Najwięcej to żył jeden chłopak, nawet dość udatny, lat trzy będzie i pół. Pawełkiem go nazywaliśmy...

– Pięknie – pochwalił ksiądz Franciszek. – Paweł to piękne imię! Takie nosił nasz święty Apostoł. Więc był ochrzczony.

– Nie, dobrodzieju. Tak go tylko nazywaliśmy. Chrzcić nie chrzciliśmy, bo po co trudzić dobrodzieja...

– A trzeba było – pouczył ksiądz. – Trzeba było, człowieku. Dusza każdego rodzi się w grzechu pierworodnym. A kiedy się w grzechu rodzi, powinna być oczyszczona sakramentem chrztu. Jak już zostanie ochrzczona, to nawet gdy zemrze, jest z niej korzyść. Idzie taka dusza do nieba, tam może w jakim anielskim chórze występować... Drabik niepewnie popatrzył na księdza.

– Dusza? – zapytał nieśmiało. – Toż mówię, że drobiazg to był ledwie od ziemi odrośnięty, mało który chodzić się nauczył... Gdzie by w takim maleństwie dusza miała być...

Ksiądz Franciszek złapał się za głowę z przerażenia. – Bluźnisz, człowieku! – napomniał surowo. – Bluźnisz, ale wiem, czemu. Odpuszczam ci, bo pewnie i Bóg ci odpuści, skoroś taki biedny, że aż głupi i taki prosty jak kołek w płocie, jak was żona słusznie nazwała. Bo z żoną ślub braliście? – zapytał nagle z niepokojem.

– A pewnie, że brał! – pospieszyła z zapewnieniem kobieta. – Roków będzie dziewięć temu. Przysięgał, że mnie poślubia przed Bogiem i nigdy nie opuści.

– Bom głupi – mruknął chłop, ale i to usłyszał ksiądz Franciszek.

– Nie godzi się tak mówić – pouczył spokojnym głosem. – Nie godzi się mówić tak, bo to jakbyście z sakramentów drwili. A z sakramentów nie wolno drwić. Bo czy godzien jest odrobiny choćby szacunku człowiek, co drwi z rodzica swojego, ojca czy matki? Nie. A ojcem jest Pan Nasz Jezus Chrystus, a matką Kościół jego święty. Nie godzi się zatem mówić o tym rzeczy złych, sprośnych ani obraźliwych. Sakramenty świętymi są nazywane, bo je nakazał Pan, Ojciec Nasz.

Zatem nie bluźnij, człowieku, bo nie trzeba było żony brać, jeśliś nie zamierzał z nią być. Małżeństwo to też sakrament. I sakramentem jest chrzest. Każdy człowiek ma duszę, każdy jednaką, czy urodził się w chacie czy w zamku. Dusza przed Bogiem jest równa, czy mała czy duża.

– Tych dwoje chcieli my ochrzcić – pochwalił się Drabik. – Ksiądz, co był łońskiego roku w Dolinie, bardzo krzyczał na wszystkich i groził. I wszyscy my poszli do chrztu pewnego dnia, całą wsią. Wszystkie dzieciaki my ochrzcili we wsi, tylko nasze nie, bo chore akurat były i jak dziś w posłaniu leżały...

Dzieci wyglądały na dwa lata, a może i na trochę więcej, ale były zbyt zagłodzone i zabiedzone, żeby dokładnie określić ich wiek.

– Będę się modlił za was – obiecał ksiądz Franciszek. – Będę się modlił, bo przed Bogiem każda dusza równa, gospodarzu. Każda jedna, czy to urodzona we dworze czy w chacie.

Wyszedł z chaty, otwartymi ustami łapiąc z trudem powietrze, mroźne i rześkie.

– Przynieś worek z mąką – kazał pachołkowi. Janik poszedł do sań, skąd wrócił po chwili, dźwigając ciężar na ramieniu.

– Chcecie zostawić go tutaj? – zapytał zdziwiony. – Czemu chcecie dawać im za darmo?

– Nie za darmo, ale z chrześcijańskiej miłości. Pachołek nie był przekonany.

– Nie wiem, co powiedzą w Wygonowie i gdzie indziej, kiedy się rozejdzie, że zebraną kolędę byle komu oddajecie.

– Nie mędrkuj – zmarszczył brwi ksiądz Franciszek. – Nie twoja sprawa i mąka też nie twoja.

Wziął worek od pachołka i sam zaniósł go do chaty, sapiąc przy tym i stękając.

– Macie – powiedział, stawiając worek na ziemi. – Zaraz ugotujcie polewki, upieczcie placki, chleb i co tam jeszcze. Sami podjedzcie i dzieciakom dajcie. A jak się nasycicie, przyjdziecie do mnie, Drabik. Przyjdziecie, wtedy się umówimy, kiedy ochrzcimy wasze dzieciaki. Bo powiedziałem, przed Bogiem każda dusza tak samo ważna. Chłop i jego żona przypadli do rąk księdza.

– Dobrodzieju! – płakała kobieta.

– Nie trzeba – bronił się ksiądz Franciszek. – Tylko obiecaj, że przyjedziesz na plebanię w sprawie chrztu. I nie bój się o zapłatę, bo za to nic nie wezmę.

– Obiecuję, dobrodzieju – zapewniał Drabik. – Obiecuję i przysięgam, że zaraz przylecę!

– Tedy niechaj wam idzie na zdrowie i niech Bóg was strzeże, dobrzy ludzie.

Księdza Franciszka polubiono nie tylko za współczucie i za miłosierne gesty.

Miał też niezwykły dar rozstrzygania sporów i godzenia ludzi. Zaczęło się zaraz w styczniu, od kolędników.

Któregoś dnia wedle Zrębie spotkały się dwie grupy przebierańców. Ci, którzy szli od Lipowej, i ci, co nadeszli od Potoka. Spotkali się na wydeptanej w śniegu ścieżce i żadna z grup nie chciała ustąpić. Jedni i drudzy oskarżali się wzajemnie o wchodzenie na cudzy teren i zagarnięcie datków od gospodarzy.

Doszło do wyzwisk, a potem do zwyczajnej bójki na kije, sznury i pięści, obie strony odniosły liczne obrażenia w siniakach i zadrapaniach. Walka została rozstrzygnięta na korzyść grupy idącej od Lipowej, w śniegu zostali dwaj ciężko poturbowani przeciwnicy. Jakimś sposobem ksiądz Franciszek dowiedział się o wszystkim i nadbiegł, kiedy walka już wygasała. Zbeształ strasznie wszystkich i głosem nieznoszącym sprzeciwu polecił iść za sobą. Zaprowadził ich do kościoła, tam przed ołtarzem nakazał pogodzić się, a potem pilnował, żeby te wszystkie Kozy, Wilki, Żydy, Kobyły, Niewiasty i Turonie wzajemnie opatrzyły sobie zranienia i przyłożyły okłady na obolałe miejsca. Na koniec zaś wyrysował na śniegu przed kościołem plan okolicy i niczym Salomon podzielił wioski pomiędzy kolędników, zakazując wzajemnego wchodzenia sobie w drogę i grożąc wezwaniem ludzi pana starosty, gdyby dalej chciało się im wywoływać burdy. Posłuchali bez gadania i odtąd przez całe lata nie słyszano, żeby ktokolwiek złamał kolędowy mir ustanowiony przez księdza Franciszka.

Dębowiec był ostatnim dworem na trasie kolędy i ksiądz Franciszek zjechał tam już przed wieczorem. W progu przywitał go pan Oset i zaraz poprowadził do nagrzanej izby, dobrze pamiętając, jak duchowny wyglądał w niedawne święta, kiedy pierwszy raz pojawił się w Dolinie. Pogoda zaś przypominała tamtą – trzymał tęgi mróz, sypało ostrym śniegiem i bez potrzeby nikt z domu nie wychylał nosa.

Ksiądz pozdrowił gospodarza i domowników, zgromadzonych w izbie, żegnając ich wszystkich znakiem krzyża, i niepewnie rozejrzał się, szukając wzrokiem pani Roksany.

– Nie przyjdzie – wyjaśnił Oset. – Rozchorowała się gwałtownie zaraz z rana i została w łożu.

Ksiądz Franciszek zmartwił się nieobecnością pani i przystąpił do swoich zwykłych czynności. Odmówił krótką modlitwę, udzielił błogosławieństwa, a potem oddał się rozmowom. Ciekawił się zaś wszystkim, jak żyją ze sobą, co robią, nakazywał pokój i wzajemny szacunek, dobrą chęć do pracy, posłuszeństwo i bojaźń bożą. Życzył wszystkim dobrego roku, pomyślności i surowo nakazywał nie zapominać o obowiązku uczestniczenia w nabożeństwach i przyjmowania świętych sakramentów.

– Świat dzieli się jakby na dwie połowy – mówił. – Ciemną jedną a drugą jasną, niby dzień i noc. Tylko od człowieka zależy, do której z nich trafi. Wy sami rozstrzygacie wszystko, bo dał Bóg każdemu wolną wolę, żeby wybrał, czy chce być dobrym i zaznać niebiańskiego szczęścia, czy też grzesznym i plugawym, co trafi do piekła, gdzie wiecznie płonąć będzie w ogniu.

Mówił długo i bardzo ciekawie, słuchali go z rozdziawionymi gębami, niczym jakich bajek czy opowieści. A taki był w tym opowiadaniu miły i przyjacielski, że chętnie nawiązywali z nim rozmowy, pozwalając sobie nawet na śmiech i żarty, co było nie do pomyślenia za posługi poprzedniego duchownego, bo ksiądz Hubert nie tylko żartować, ale i pytać nie pozwalał.

– Zali naprawdę wszystkie dusze równe? – pytali. Siedzieli w czeladnej izbie, gdzie najwięcej było miejsca, żeby się tam wszyscy pomieścić mogli i gdzie poza panią Roksaną nie brakowało nawet najmarniejszego pachołka.

– Wszystkie dusze równe – tłumaczył ksiądz Franciszek. – Wszyscy ludzie od wspólnych rodziców pochodzą, od Adama i Ewy. Mieszkali w Raju, mając ów wybór, o którym opowiadałem, ale sprzeniewierzywszy się Bogu, skazani zostali na pokutę i ciężką pracę. My wszyscy, ich pierworodnym grzechem skażeni, jak i oni musimy ciężko pracować, każdy na swoim miejscu. Jednakże Bóg jest miłosierny i litościwy. Każdemu pisany Raj, jeśli tylko zechce przykazań przestrzegać, a wybrać dzień i światło.

– Ale czy wszystkie na pewno są równe?

– Tak – wyjaśniał ksiądz Franciszek. – Tylko mają rozmaity ciężar.

– Wiedziałem – westchnął ktoś. – Nie może się przecie dusza szlachetnie urodzonego albo jakiego mnicha równać z duszą pachołka czy giermka...

– Nieprawda! – zaprzeczył ksiądz żywo. – Wszystkie są równe przed Panem.

Równiutkie jak... jak pierogi, co to wyszły spod ręki dobrej gospodyni. Ale gdyby je na wadze położono, na takiej niebieskiej wadze, łacno okaże się, że jedna dusza od innych lżejsza, inna zaś cięższa...

– A jednak! – powiedział ktoś. – Mówiliśmy, że tak będzie.

– Cicho! – uspokajał inny. – Nie bądź taki mądry! Niechaj ksiądz dobrodziej wyjaśnią.

– Niebieska waga sprawiedliwa. Gdyby zaraz po urodzeniu i po chrzcie świętym położyć ludzkie dusze na owej wadze, żadna nie przeważyłaby innej, czy to dusza rycerska, królewska czy tylko chłopska. Ale z czasem dusza człowieka nasiąka grzechami, co ją ku owemu cieniowi ciągną, inna zaś ciężaru się pozbywa poprzez modlitwę, święte sakramenty, pobożne życie i dobre uczynki. Kiedy zatem na ostatecznym sądzie stanie człowiek przed Panem i położą jego duszę na wadze, tam dopiero będzie można ocenić, czy ciężka jest czy lekka. A jeśli nie każda tyle samo waży, nie każda dopuszczona będzie do bożej światłości.

Kościół poucza, jak wielu zwykłych, prostych ludzi dostąpiło świętości poprzez bogobojne życie i jak wielu królów czy cesarzy zostało dla uczynków swoich potępionych...

– I księży? I biskupów nawet?

– I biskupów – odważył się przyznać ksiądz Franciszek.

Osobną rozmowę miał ksiądz Franciszek z panem Dębowca, z którym znał się już z Lipowej.

– Żal mi, że waszej pięknej żony zobaczyć nie mogłem – martwił się. – Coś poważnego jej dokucza? Rad bym ją chociaż pocieszyć w chorobie. Oset uznał to za dobry pomysł.

– Słaba była coś z samego rana – wyjaśnił zafrasowany. – Wstać nie chciała, choć mówiłem, że przyjedziecie, więc wypada podjąć was godnie i w należyty sposób. Ale nawet zapowiedź waszej wizyty nie mogła podnieść jej z łoża.

– Może powinienem choć chwilę z nią pomówić, nie jestem medykiem, ale może podpowiem jakie lekarstwo...

Oset poszedł uprzedzić żonę o możliwej wizycie gościa, żeby ten jakiego nie doznał nieprzystojnego dla duchownego oka widoku. W alkowie było ciemno.

Oset stanął na progu i zawołał do żony.

– Śpisz?

– Nie – odpowiedziała. – Czuję się już lepiej, choć nie na tyle, żebym miała wstać jeszcze dzisiaj.

– Nie każę ci wstawać, skoroś cierpiąca. Ale ksiądz Franciszek przyjechał i mówił już ze wszystkimi. Zmartwił się, że cię nie widział, i prosi, żebyś go przyjęła na rozmowie...

Nie zdążył skończyć jeszcze, kiedy pani Roksana sprzeciwiła się gwałtownie.

– Nie! Nie chcę go widzieć!

Oset nie zauważył tej gwałtowności albo przypisał ją chorobie żony.

– Może poradzi coś lub pocieszy – zakończył swoją wypowiedź zatroskany. – Każdy wie, że żadnych chorób lekceważyć nie wolno, bo z małej mogą przejść w duże.

– Nie chcę – powtórzyła Roksana, już nieco spokojniej. – Po co ma mnie widzieć w takim stanie? Jestem rozczochrana i spocona. Już czuję się lepiej, jutro wstanę, więc się obędzie i bez porad owego księdza.

Oset stał chwilę w progu, zastanawiając się, jak powinien postąpić. Ale to, co mówiła Roksana, zabrzmiało dorzecznie.

– Jak sobie życzysz – powiedział w końcu i cicho przymknął drzwi. – Odpoczywaj, odprawię go.

Wrócił do sieni, gdzie czekał ksiądz Franciszek.

– Moja żona śpi – wyjaśnił. – Nie chciałem jej budzić.

– Słusznie, sen to najlepsze lekarstwo – zgodził się duchowny bez sprzeciwu i zaczął się żegnać. – Zostańcie z Bogiem, panie Oset, i niechaj wam Bóg we wszystkim pomaga.

Oset pomógł założyć księdzu futrzaną szubę i wyprowadził gościa za próg aż do sań, gdzie Janik czekał już z nosem czerwonym od mrozu. Ksiądz Franciszek dziękował uniżenie za gościnę i za to wszystko, co Oset kazał załadować na sanie.

– Zostańcie z Bogiem i niechaj wasza żona prędko wydobrzeje. I przebaczcie, jeślim co złego uczynił czy powiedział, bo, jak wiecie, brak mi doświadczenia jeszcze...

– O, dobrze, że o tym wspomnieliście! – ucieszył się Oset. – Pięknie opowiadacie, księże Franciszku, i piękne dajecie nauki. Jestem wielce rad, że pouczyliście i moją służbę co do ich obowiązków i pracy. A że jestem wam życzliwy, może zezwolicie, że dam wam jaką radę...

– Będę wam za nią wdzięczny, panie – ukłonił się ksiądz.

– Słuchałem waszych porad, piękne to słowa. Widziałem też, jak pilnie moi ludzie was słuchali. Ale pozwólcie sobie rzec, byście w owym nauczaniu byli nieco ostrożniejsi, księże Franciszku. Ja do was nie mam nic, ale nie wszystkim mogą być one w smak. Zawierzcie człowiekowi, który jest wam życzliwy.

– Nie rozumiem – zdziwił się duchowny. – Nie rozumiem i zaprawdę nie wiem, co macie na myśli. Przecież ja tylko powiadałem im to, co zapisane jest w Piśmie Świętym...

– Księże Franciszku – przerwał Oset. – Jestem wam życzliwy. Z tej życzliwości posłuchajcie mojej rady. Bądźcie w wypowiedziach swoich ostrożniejsi, bo w tak ciężkich czasach mógłby kto wasze słowa wziąć za nieprzemyślane, a nawet was oskarżyć.

– Mnie oskarżyć? – jeszcze bardziej zdziwił się ksiądz. – O co?

– Och, albo to trzeba wiele, żeby człowieka wysłali na przepytanie do inkwizytorów? Tak mówiliście, jakbyście chcieli chłopów przekonywać, że są stanem równi panom...

– Tak nie powiedziałem – zastrzegł się duchowny. – Przecież mówiłem o duszy.

– Ja słyszałem, co mówiliście. Ale ci, którzy nie słyszeli, a dowiedzą się od innych, mogą pomyśleć, że się wam nie podoba ład, jaki Bóg uczynił na ziemi.

Nie głoście tak tej równości, choćby i duchowej, jeśli nie chcecie mieć kłopotów i jeśli nie chcecie, żeby was oskarżono o podburzanie chłopów do buntu.

Niemało ludzi uciekło w ostatnich latach do miast, szukając tam wolności. Więc, raz jeszcze powtarzam, byście byli ostrożni.

Ksiądz Franciszek wyjeżdżał z Dębowca zaskoczony, wstrząśnięty i zaniepokojony.

Pani Roksana nie leżała już w łożu. Gdy tylko Oset wyszedł z alkowy, wyskoczyła z posłania, podbiegła na palcach do drzwi i przyłożyła ucho do desek, żeby dokładnie wiedzieć, o czym będą mówić jej mąż i ksiądz Franciszek.

Słyszała ich pożegnanie i odetchnęła z wyraźną ulgą.

Zanim zapaliła świecę, usłyszała też, jak Janik woła na konia u księżych sań, i uśmiechnęła się do siebie w ciemności.

– Pojechał – powiedziała zadowolona. – Żebyś zapomniał drogi do mojego Dębowca!

Świeca zapłonęła i pani Roksana odstawiła ją na stołek przy posłaniu, na którym teraz siedziała. Rzeczywiście, nie wyglądała najlepiej. Jej długie, jasne włosy były rozczochrane, bo rano ich nie kazała zaplatać ani nawet zaczesywać po nocy, a we śnie potargały się jeszcze bardziej.

Miała na sobie tylko lnianą koszulę, długą aż do ziemi. Roksana była bardzo kształtną niewiastą. Jej twarz wyrażała czasem jakąś surowość i ostrość, ale figura była doskonała, z czego ona sama dobrze zdawała sobie sprawę.

Teraz podeszła znowu do drzwi, przyłożyła do nich ucho i znowu chwilę nasłuchiwała. Pan Oset krzątał się po dworze, bo choć wieczór już zapadł, wiele spraw pozostawało jeszcze do załatwienia przed udaniem się na spoczynek i chwilowo można się go było nie spodziewać w sypialni.

Pani Roksana odwróciła się od drzwi i poszła w kąt alkowy, gdzie stała jej skrzynia, wielka i okuta, a zamykana na zamek. Wyjęła z pościeli klucz, włożyła go w otwór skrzyni i otworzyła zamek, potem zaś samą skrzynię, wcześniej przysuwając do niej stołek, na którym stała świeca.

Był to osobisty kufer pani Roksany, którego nigdy nie otwierała w obecności innych osób.

Włożyła ręce do wnętrza i zaczęła je przeszukiwać, przekładając materie, skórki, zawiniątka, małe gliniane pojemniczki, szczelnie zamknięte korkami lub woskiem. Znajdowały się tu najprzedziwniejsze rzeczy, a wielu z nich nie sposób było zobaczyć, bo spoczywały zamknięte w torebkach lub w woreczkach i tylko przypadkiem można było dostrzec, co w czym się znajduje, jak w tej jałmużniczce wyszywanej czerwoną nicią, z której wystawał róg jedwabnej chustki, tej samej, jaką zaplamiła krew Marcina, syna Mikołaja z Lipowej.

Z malutkiego dzbanuszka pani Roksana wydobyła szczyptę proszku, który palcem rozprowadziła na dłoni. Potem zaś zdmuchnęła proszek nad świecą, szeptem wypowiadając kilka słów w nieznanym języku. Błysnęło, proszek spalił się szybkim, jasnym płomieniem, a w komnacie uniósł się jego wyraźny zapach.

– Niechaj się spali! – powiedziała pani Roksana głośnym szeptem. – Niechaj się spali do cna, niechaj popiół nawet po nim nie zostanie! Niechaj zapomni drogi do domu, niechaj zapomni drogi do każdego miejsca, gdzie chce dojść.

Kiedy wreszcie, po zakończeniu domowych obowiązków przyszedł do alkowy Oset, skrzynia była zamknięta, a klucz do niej dobrze ukryty. Pani Roksana leżała w łożu i udawała, że obudziło ją skrzypnięcie drzwi.

– Pojechał? – zapytała sennym głosem.

– Ksiądz Franciszek? – upewnił się, zdejmując ubranie. – Pojechał. Bardzo się troskał o twoje zdrowie.

Roksana poruszyła się gwałtownie.

– Każdy klecha jest taki sam – żachnęła się. – Tylko własnego interesu patrzy, choć dobrze umie udawać, że troska się o innych.

Oset nie był tego zdania.

– Chyba się mylisz co do księdza Franciszka – odpowiedział cicho, siadając na brzegu łoża. – To łagodny, życzliwy wszystkim człowiek.

– Doprawdy? – nie dawała za wygraną pani Roksana. – A czemu ma służyć to jego bezustanne, tak dociekliwe wypytywanie? Skąd kto jest, w jakich związkach rodzinnych pozostaje, biedny czy bogaty, chrzczony czy niechrzczony...

– No... – zastanawiał się Oset. – To chyba jest zwyczajna rzecz. Pyta, bo chce się jak najwięcej dowiedzieć o swoich parafianach.

– I dlatego wypytuje dokładnie, co kto ma w oborze i spichrzach? Myślisz, że będzie pomocy udzielał, czy raczej weźmie od każdego wszystko, co mu się należy?

– Jak mu się należy, jego rzecz zabrać – ocenił Oset stanowczo. – Trudno się dziwić. Każdy wie, że ostatni rok nie był najlepszy i trzeba myśleć o przyszłości.

On także musi myśleć o swoim gospodarstwie.

Pociągnął nosem raz i drugi.

– Co to jest? – zapytał. – Co to za zapach?

– Pościel się nadpaliła – pani Roksana pokazała na róg łoża. – Spałam, gdy nagle coś strasznie huknęło. Obudziłam się i chciałam zobaczyć, co to takiego.

To świeca się przechyliła i posłanie zajęło się ogniem. Dobrze, że się ocknęłam, bo...

Oset przytulił żonę.

– Bogu dzięki! Musisz być bardziej ostrożna, skoro nie chcesz, żeby jaka dziewka służebna siedziała tu z tobą, kiedy jesteś chora. Albo zaraz każę którejś...

– Nie trzeba – powiedziała szybko pani Roksana. – Dam sobie radę.

Objęła męża i złożyła mu głowę na ramieniu.

– Każda żona raduje się, gdy mąż tak bardzo się o nią troska – szepnęła. – Nie gniewaj się, że nie wyszłam do izby. Najpierw myślałam, żeby się jednak przemóc, ale teraz sądzę, że to nie było potrzebne. Ten cały ksiądz Franciszek nie bardzo mi się podoba.

– A to czemu?

– Nie wiem, na czym to polega, ale jest jakiś dziwny. Dobrze mu się przyjrzałam w czasie świąt w Lipowej. Niby taki skromny, ale to chyba pozór tylko i udawanie. Bo z tego, co mówi poza oczami, niejeden mógłby...

Zamilkła nagle, jakby zorientowała się, że powiedziała za dużo. Oset jednak zauważył to, bo choć był zmęczony, przecież nie na tyle, żeby nie docierał do niego sens słów żony.

– O czym mówisz? – zdziwił się. – Ksiądz Franciszek miałby być człowiekiem nieszczerym i tylko udawać łagodność?

– Tak tylko powiedziałam – odparła wykrętnie. – Lepiej już śpijmy.

Ale sama nie położyła się, siedząc nadal u boku męża.

– Mnie chyba możesz powiedzieć – zauważył. – Nie miałem okazji, dokładnie mu się przyjrzeć, tyle było gości w Lipowej, a i teraz wiele obowiązków i spraw.

Zrobił na mnie jak najlepsze wrażenie, chociaż nie wszystko, co mówił w obecności służby mi się podobało. Nawet mu to wytknąłem, bo nie znam się może na sprawach wiary, ale wyraźnie podburzał mi poddanych, gadając o równości i takich sprawach...

– No sam widzisz! – przytaknęła Roksana z satysfakcją.

– Jeśli jest coś, czego nie zauważyłem albo czego nie wiem, mów mi. Kobiety są w takich sprawach znacznie bystrzejsze, rzecz to znana.

– Och, to chyba nic wielkiego – odpowiedziała Roksana. – Tyle tylko, że potwierdza moje słowa, że wszyscy duchowni są tacy sami, co to patrzą tylko za swoim interesem. Czasem jedynie lepiej lub gorzej udają swoją przychylność dla innych ludzi...

Było jednak w głosie i sposobie mówienia Roksany coś, czego Oset nie mógł zlekceważyć.

– Roksano – zaczął. – Jeśli wiesz co ważnego, trzeba żebyś mi o tym zaraz powiedziała. Pamiętaj, że mam wielki dług wobec pana Jeno i mojego ukochanego Mikołajka...

Roksana roześmiała się półgłosem.

– Dajże spokój, mój mężu. Nie jesteś już giermkiem, a Mikołaj nie jest małym dzieckiem, którym się opiekujesz. To wielki pan i rycerz.

– Dla mnie zawsze będzie Mikołajkiem, którego uczyłem strzelać z łuku i tłumaczyłem, na czym polega ten świat. Zrobiłbym wszystko, żeby zapobiec każdej złej rzeczy, która mogłaby przydarzyć się jemu lub jego rodzinie. Jeśli wiesz coś, co mogłoby mu zaszkodzić, mów natychmiast. Pani Roksana westchnęła.

– To pewnie nic ważnego – powiedziała po chwili. – Zastanawiałam się właśnie nad tym, czy ci wspominać w ogóle o tej sprawie. Ale od czasu, gdy przyjechał ksiądz, myślę o tym... I napomknąłeś, że mówił dziwne rzeczy w czeladnej... Bo chyba nie jest w porządku, kiedy jedno mówi w oczy, a zupełnie co innego za plecami...

– Cóż takiego?

– Pewnie to plotki tylko. Ale dwa dni temu będzie, jak zawitał do dworu jakiś człowiek, co to dowiedziawszy się, że czekamy na księdza, a ten jest z Krakowa, twierdził, że sam też tam mieszkał. Podobno był tam młody ksiądz, biskupa jakiś protegowany czy nawet krewny. Właśnie Franciszek, jak ten nasz. Pono wcale nie przyjechał tutaj za zasługi, a raczej za karę. Ów człowiek powiadał, że Franciszka złapali na kradzieży w kościele i nawet rękę mieli mu odjąć, ale uratował się za wstawiennictwem biskupa.

Oset był zaskoczony.

– Trudno mi w to uwierzyć – mruknął. – Franciszek przecież to chodząca bieda i dobroć...

– Właśnie – powiedziała pani Roksana. – Bieda, która popycha do zbrodni. Nie mówię, że o tym samym człowieku mowa, ale jest w jego spojrzeniu coś nieszczerego.

Oset był poważnie zaniepokojony.

– Muszę natychmiast powiadomić o wszystkim pana Jeno.

Roksana ujęła męża za rękę.

– Chyba jednak nie po nocy? – zaśmiała się. – Zdążysz jeszcze to zrobić.

– A gdzie ten człowiek?

– Ten, co mówił? Przegnałam go ode drzwi, bo wtedy wydawało mi się, że to czysty wymysł. Teraz też trudno mi w to uwierzyć, ale powiadają, że w każdej opowieści tkwi ziarno prawdy. Pamiętasz, jak się ksiądz Franciszek zasłaniał opieką i słowami biskupa Wysza?

– Prawda – przyznał Oset. – Wszystkim wokoło gadał, czy kto chciał słuchać, czy nie. Tylko biskup i biskup. Koniecznie trzeba dokładniej zbadać tę sprawę...

– Zbadasz jeszcze – zaszeptała Roksana wabiąco. – Ale to kiedy indziej. Teraz połóż się już, mężu, koło swojej żony...

Nie była to jednak miła noc dla Osta. Wciąż myślał o księdzu Franciszku i o sposobach, w jakich mógłby dowiedzieć się o nim prawdy. Dręczyło go to tym bardziej, że opowieść żony sprawiła Ostowi duży zawód. Polubił księdza natychmiast, od pierwszego spotkania, i było mu teraz przykro myśleć o nim jako o przestępcy i złodzieju.

– Może i miałaś rację, że nie chciałaś go widzieć – zamruczał do żony.

Dworskie psy nadzwyczaj upodobały sobie księdza Franciszka i ilekroć potem pojawiał się w Lipowej, łaziły za nim krok w krok. Ksiądz Franciszek zawsze miał w kieszeniach skórki od chleba, czasami coś jeszcze lepszego i nigdy o nich nie zapominał. Gadał do zwierząt niczym do ludzi, cieszył się z ich psot i pościgów po podwórzu.

– Widać, że dobry to człowiek – śmiał się Mikołaj z Lipowej na widok księdza, otoczonego całą sforą zwierząt. – Psy od razu wyczują człowieka nieszczerego albo takiego, co się ich słusznie boi.

Księdza otaczały psy łowcze, dworskie kundle i małe pieski, wszystkie chyba jakie były w okolicy, duchowny zaś nie wykazywał przed nimi najmniejszego nawet strachu, choć w stadzie były i dwa stare basiory, wielkie i silne niby wilki, które najczęściej trzymano na uwięzi, bo rzucały się na obcych, a i wśród swoich nie wszystkich poważały.

Teraz zaś i one chodziły za księdzem krok w krok, uważnie go obserwując, i nastawiały uszy, gdy do nich gadał. A ksiądz Franciszek mówił spokojnie, łagodnym głosem, jakby przemawiał nie do groźnej sfory, ale do dzieci albo drobnego ptactwa, od którego nie musiał spodziewać się ataku.

– Prawda – przyznawała Hedwiga. – Twój ojciec od razu zauważył, że to uczciwy, dobry człowiek, psy to teraz potwierdzają.

Zwierzyniec pana Jeno, który niegdyś tak zachwycił króla Jagiełłę, pełen był znowu najróżniejszych stworzeń, bo zimowały tam wielkie ptaki, które nie odleciały do ciepłych krajów, chodziły też najprzedziwniejsze dzikie zwierzęta.

Pan Jeno leczył je czasem, opatrywał rany, a potem kazał wypuszczać do boru.

Służba chodziła tu ostrożnie, ledwie dwóch pachołków, których zadaniem było karmić słabszą zwierzynę, było przyuczonych cło obchodzenia się z nią i nie bało się wchodzić za ogrodzenie.

Nie bał się też ksiądz Franciszek. Bardzo poważał pana Jeno także za zajmowanie się zwierzętami, bo jak powiadał, są to nasi bracia mniejsi i im także należy się staranie.

– Pan Bóg tak urządził świat, że jedni żywią się z drugich, jedni na drugich pracują, a znowu innych obowiązkiem jest dbać o poddanych i zapewniać bezpieczeństwo – powtarzał.

Twierdził też, że zwierzęta posługują się własną mową, której zwykły człowiek nie rozumie, a i wśród uczonych bardzo niewielu jest takich, co w tej umiejętności zostali wyćwiczeni. Sam bardzo chciał poznać mowę zwierząt, nasłuchiwał uważnie ich głosów, porównywał je, zastanawiał się, próbował odgadywać.

Zwrócił się z tym któregoś dnia i do pana z Krasawy, bo w opinii wielu sąsiadów starosta posiadł umiejętność słyszenia tego, co mówią ptaki i czworonogi. Ludzie gadali, że to jedna z tajemnic jego powodzenia i sławy, której zazdrośnie strzeże, nikomu nie ujawnia, a jeśliby kto tylko odważył się o to zapytać, może spodziewać się gniewu pana starosty.

Ale pan Jeno potraktował księdza łagodnie.

– To tylko bajki – powiedział z uśmiechem. – Sam Bóg tak urządził świat, żeby ludzie mówili różnymi językami, więc nie dziwota, że własną mową posługują się i zwierzęta.

Ksiądz Franciszek podziwiał zwierzyniec starosty, ale był zdania, że po wyleczeniu wszystkie stworzenia bez wyjątku powinny być wypuszczone do lasu i na pola.

– Kto to słyszał trzymać je w niewoli? – burmuszył się. – Gdyby Pan nasz chciał, żeby siedziały w zamknięciu, każdy las otoczyłby jakim ogrodzeniem...

Pan Jeno śmiał się, ale zgadzał z księdzem i wiele godzin przegadali ze sobą o rozmaitych zwyczajach zwierzęcych. Przy czym ksiądz Franciszek słuchał uważnie i dziwował się wielce tym, co słyszał od pana Jeno, bo on sam wyuczył się o zwierzętach na książkach, a teraz okazywało się, że wiedza ta nie przystaje do spostrzeżeń starosty.

Któregoś dnia przyniósł nawet uczoną księgę, pożyczoną w mstowskim klasztorze, gdzie była mowa o rozmaitych zwierzętach, i odczytywał z niej wyjątki, tłumacząc od razu na polski, ale pan Jeno śmiał się z zawartych tam wiadomości i cierpliwie poprawiał.

– Doprawdy? Tak jest napisane? Niewiarygodne – dziwował się. – Nie wiem, czy prawdziwe są wieści, które dotyczą owych dziwacznych zwierząt z innych krajów, ale najwyraźniej ów, co napisał tę księgę, nie widział na oczy naszej zwierzyny i bardzo niewielkie ma o niej pojęcie. Tylko zapytajcie jakiego myśliwego, a on zaraz potwierdzi moje słowa. Może strusie, o których czytaliście, mają żołądek w gardle i żywią się żelazem. Może lew swoim rykiem budzi do życia świeżo urodzone potomstwo. Tego nie wiem, bom ich nie widział. Ale widywałem ja niedźwiedzie i zapewniam was, że rodzą się żywe, a ich matka nie musi z bezkształtnej masy językiem wylizywać niedźwiedzich kształtów, bo od razu rodzą się niedźwiedziami.

– Ale księga mówi... – bronił się duchowny.

– I rzeczywiście jest tam napisane, że pszczoły rodzą się z wołowego ścierwa?

– śmiał się pan Jeno. – Muszę o tym koniecznie powiedzieć panu Borkowi, co jest przełożonym królewskich barci. To ci będzie miał uciechę!

– Ale żurawie...

– Sami się możecie dowiedzieć o żurawiach. Każę pachołkom zaprowadzić was na niedalekie lęgi, byście zobaczyli, czy dorosłe ptaki stoją na straży swoich stad, trzymając w garści kamień, żeby nie zasnąć.

Księdzu Franciszkowi początkowo trudno było uwierzyć, że jego uczona księga jest taka niedokładna, ale w końcu odłożył ją, przekonawszy się, że przynajmniej w sprawie zwierząt nie mówi ona całej prawdy.

Cenił sobie bardzo zdanie pana Jeno w tej kwestii i spędzał długie godziny, dyskutując o boskich stworzeniach, już to z panem na Krasawie, już to z Mikołajem, co też w wielu miejscach bywał i rozmaite dziwa widywał.

Ale najwięcej uwagi poświęcał psom i miał o nich najwyższe mniemanie.

– Łatwo przywiązują się do ludzi, bo tak im przykazał nasz Pan – powtarzał. – Nie masz wierniejszych stworzeń.

– Pójdźcie z nami na łowy, a wtedy dopiero ocenicie ich zdolności, spryt, przemyślność i oddanie – zachęcał starosta.

Ale ksiądz Franciszek, choć tak chętnie słuchał opowieści o myśliwskich podchodach, nigdy nie dał się namówić na udział choćby w najmniejszym polowaniu z udziałem psów. Wzdragał się na samo wspomnienie o takich łowach.

– Nigdy – zapowiedział. – Choćbym miał żyć i sto lat.

Saga rodu z Lipowej 16

Cień sułtana

Czarownica

Wiosna 1395

Pan Oset osobiście pilnował siewców na swoich polach, pierwszych tego roku i pierwszych w jego nowym majątku. Siewcy szli rzędem po roli, rzucając w ziemię ziarno z płócien, jakie mieli przed sobą. – Równo! Równo, psiajuchy! – wołał Oset, konno podążając miedzą i pilnie bacząc, żeby praca była wykonana jak najlepiej. – Równo, chłopi, bo każę oćwiczyć.

Dzień miał się ku końcowi, a Oset, choć spieszył się do domu, nie chciał roboty zostawić niedokończonej. Chodziło też o wrony, których wielkie stada pojawiły się ostatnio w Dolinie i przed którymi należało roli strzec, bo gotowe były wybrać wszystkie ziarno.

Do tego zadania wyznaczył dwóch młodych pachołków, dzieciaków jeszcze, to należało do ich obowiązków. Starali się, jak mogli – wedle prawa. Bo najpierw obrobić trzeba na ziemi pańskiej, potem można pracować na swoich zagonach.

Praca postępowała jednak sprawnie, po zimowej bezczynności wszyscy aż się palili do roboty. Ale już jutro mieli zacząć siewy na swoich rolach i dlatego trzeba było pilnować, żeby końcówka pracy dla dworu nie była wykonana niedbale, więc Oset nie szczędził krzyków ani ponagleń.

Kobieta siedziała w krzakach na skraju pola. Była brudna, odziana w łachmany, czarne włosy sterczały jej we wszystkie strony, wzrok miała dziwnie świdrujący i śliniła się, wypowiadając jakieś niezrozumiałe słowa. Nikt nie wiedział, skąd się wzięła, nikt nie zauważył, kiedy nadeszła, może siedziała tu przyczajona, żeby rzucić czar albo urok.

Bo natychmiast odżyły obawy przed Wiedźmą z Biskupic. Po ubiegłorocznych doświadczeniach taki był strach przed urokami i czarownicami, że pachołkowie, którzy ją prowadzili do Osta, żegnali się co chwila znakiem krzyża, a nie dotykali kobiety, tylko wiedli ją, grożąc widłami i wystrzegając się popychania. Dotknięcie czarownicy mogło przecież spowodować, że widły czy grabie zamienią się w węża albo ognisty kij, więc nikt nie chciał ryzykować.

– Czarownica, panie! – wołano z przestrachem. – Wiedźma!

– W ogień od razu ją dać!

– Wołać egzorcystę!

– Po co egzorcysta? Ubić na miejscu!

– Do rzeki!

– Co ty mówisz, głupi? Żeby wodę zatruła?

– Ukamienować! Albo jamę wykopać i zasypać.

– Z piachu się wygrzebie... Chyba, żeby jakimi wielkimi kamieniami przyłożyć...

Strach był ogromny i ludzie trzęśli się niczym liście na wietrze. Kobieta wyglądała, jakby chodziła po polach od dawna, więc nie wiadomo, jakie czary zdążyła już rzucić i na kogo. Pachołkowie przygnali ją w pobliże miejsca, gdzie stał Oset, ale bali się za bardzo zbliżyć, więc zostawili ją samą, a ona usiadła na ziemi, śmiejąc się do siebie, mamrotała coś teraz i śpiewała pod nosem. Drapała się po całym ciele, posyłając stojącym groźne spojrzenia i spluwając w ich kierunku.

Wiedźmy z Biskupic nie widział nikt od późnego lata poprzedniego roku. Po egzorcyzmach, jakie w otoczeniu licznych duchownych i rzeszy wiernych odprawił uczony ojciec z Bolonii, nie zanotowano nowych strat, ale to wszystko, co złego wydarzyło się przedtem, było wystarczającą miarą nieszczęścia.

Kmiecie planowali nawet zmniejszenie stad, bo wiele wskazywało na to, że nie starczy paszy na zimę. Ludzie w obawie o przyszłość rodzin oddawali się długim modłom i nie szczędzili ofiar licząc, że choćby w ostatniej chwili Bóg zechce odwrócić nieszczęście.

Wszyscy też okazywali zdwojoną czujność, wszędzie tropiono ślady wiedźmy i zastanawiano się, gdzie też może się ukrywać. Niektórzy twierdzili, że zasypia na zimę niczym niedźwiedź, inni znowu powiadali, że zimą trudniej ją spotkać, bo w mroźnym powietrzu gorzej lata się na miotłach.

– Może jak bociany odlatuje do ciepłych krajów, bo w ciepłym powietrzu lepiej skrzydła rozprostować i przez ciepłe powietrze łatwiej się przebijać?

Dożynki wypadły mniej wesołe niż w poprzednich latach. Choć staranniej niż kiedykolwiek zebrano zboże z pól, podnosząc nawet pojedyncze ziarenka, gołym okiem widać było, że plony będą daleko niewystarczające. Najstarsi mieszkańcy Doliny nie pamiętali takich klęsk na polach. W dobrach Lipowej, Krasawy, Potoka i innych zebrano ledwie trzecią część tego co zwykle i głośno mówiono już o klęsce głodu. Spodziewano się poważnych trudności na wiosnę, bo nigdzie nie zgromadzono tak wielkich zapasów, żeby można było patrzeć spokojnie w przyszłość i rzadko kto mógł o sobie powiedzieć, że jemu klęski nie zagrożą.

Ofiarność ludzka też zmniejszyła się wyraźnie. Ataki wiedźmy w czas zimowy ustały, ale ludzie w obawie o najbliższe miesiące troszczyli się przede wszystkim o swoje rodziny i swoje zagrody. Jeśli kto miał jaki towar na wymianę albo trochę gotówki, jechał daleko nawet, żeby kupić zapas zboża czy mąki. A żebracy, stale i wszędzie obecni w Dolinie, bywało marli z głodu, nie doczekawszy się jałmużny, przeganiani od drzwi do drzwi.

Byli i tacy w Dolinie, którzy choć ponieśli straty, nadal mieli pełne spichrze, jak choćby Mikołaj z Lipowej albo Oset z Dębowca. Obaj mogli nawet dać nieco chłopom na zimę, pod zastaw przyszłych zbiorów. Postąpili tak za radą pani Hedwigi, która uważała, że jeśli chłopi nie przetrzymają, wiosną nie będzie kto miał robić na polach.

Ojciec Mikołaja krytykował nadmierną, jego zdaniem, dbałość o poddanych, usilnie namawiając zarówno syna, jak i dawnego giermka do zachowania ostrożności oraz oszczędzania.

– Poprzednie lata były bardzo urodzajne – odpowiedział Mikołaj. – Zapasy powstały duże, czego więc mamy się obawiać? Jeśli będzie jeden gorszy rok, przetrzymamy bez kłopotu.

– A jeśli łat chudych nadejdzie więcej? – zapytał pan Jeno. – Czy nie powiada Pismo, że po latach tłustych nadchodzą lata chude?

– Powiada – zgodził się Mikołaj. – Macie rację, ojcze. Powinienem pomyśleć o zapasach.

– Skoro zepsuło się zboże na polach, może zepsuć się i w spichrzach – ostrzegał pan Jeno. – Lepiej, żebyś wystawił straż przed spichrzami i kazał dobrze ich pilnować. Jeśli nie jest to sprawka czarów, to na pewno sprawka niedobrego człowieka. Ten zaś, jeśli poważył się uderzyć raz jeden, może swój atak powtórzyć. Nie wiem, kto to jest i dlaczego tak postępuje. Ale na pewno jest gotowy gnębić nas wszystkimi siłami, więc trzeba się bronić. Nawet jeśli któregoś dnia złapiemy ową czarownicę i nie będzie mogła już więcej szkodzić, niełatwo odrobimy tak wielkie straty na polach i w oborach.

Zimą, kiedy ustały ataki wiedźmy, nieco o niej zapomniano. Nie o niej samej, ale o możliwych z jej strony niebezpieczeństwach. Tu i tam opowiadano co prawda o wydarzeniach z poprzedniego roku, o zatrutych studniach, plonach zniszczonych wprost na polu, padłych zwierzętach, stogach, co zapalały się same na polach, chorobach, piorunach i gradobiciu, niesłychanym w poprzednich latach.

Ale z czasem, gdy nie widać było nowych nieszczęść, Wiedźma z Biskupic powiększyła zastęp istot niemal legendarnych, nieprawdziwych, bo była w końcu wiedźmą miejscową, tutejszą, więc prawie własną i nie brakowało śmiałków przechwalających się, że sobie z nią łatwo poradzą.

– Krzyżem wystarczy przeżegnać.

– Wodą święconą pokropić.

– Wypowiedzieć odpowiednie modlitwy.

I choć nadal przebąkiwano, że niebezpieczeństwo w każdej chwili może powrócić, tak naprawdę nikt już chyba w to nie wierzył. Łatwiej było ufać, że wyniosła się w inne okolice, zostawiając w Dolinie zniszczone pola i wioski.

Ale gdy nastała pora wiosennych prac polowych, stare lęki ożyły i nie było chyba nikogo, kto nie myślałby o możliwym powrocie wiedźmy i kto w związku z tym nie modliłby się, nie odczyniał uroków, nie prosił Boga o pomyślność i ochronę przed gniewem czarownicy.

I tak to wszystkie niedawne obawy znowu nabrały siły.

Oset przeżegnał się, dotknął dłonią piersi, gdzie pod ubraniem miał srebrny krzyżyk, ale przy swoich ludziach nie mógł okazać strachu.

– Ty kto? – zapytał, podjeżdżając, choć konia zatrzymał w bezpiecznej odległości.

Kobieta nie odpowiedziała. Śmiała się tylko, pokazując nierówne zęby, popiskiwała niczym szczeniak albo pluła wokół niespodziewanie, rzucając przy tym słowa, które mogły być groźbami. Ale, jak dotąd, nikogo nie powaliła spojrzeniem, nikogo nie zamieniła w kamień, nikogo nie oślepiła.

Oset odwrócił się do swoich.

– Czy kto zna tę niewiastę?

Odetchnęli wszyscy, kiedy wystąpił jakiś starszy chłop i oznajmił, że wie, kto ona jest.

– To szalona, panie. Żadna tam czarownica. Należy do Zrębie, gdzie mieszkała w chacie po ojcu. Nazywa się Nastka. Miała dziecko, zmarło czy się utopiło, nie wiem dokładnie. Jakiś czas kręciła się po wioskach, ale odpędzali ją zewsząd, bo dziwnie się żywi, pono żaby je i węży nawet się nie brzydzi...

Kobieta zrozumiała chyba tę wypowiedź, bo nagle przysiadła, skuliła się w sobie i zaczęła podskakiwać, naśladując sposób poruszania się żaby.

– Tak, tak! – wołała, śmiejąc się. A potem ułożyła usta i zaczęła syczeć niby wąż. – Tak, tak! – powtarzała, najwyraźniej zadowolona.

Oset z wdzięcznością po raz wtóry dotknął krzyża pod ubraniem. Nie była to czarownica, a po prostu szalona niewiasta, co popadła w obłęd i żyje teraz po lasach niby dziki zwierz.

– Zostawcie ją – rozkazał sługom. – To nie jest czarownica. Przecież to tylko szalona Nastka.

Odstąpili niepewni, choć też zadowoleni, że napotkana okazała się jedynie szaloną dziewczyną, wariatką, a nie prawdziwą wiedźmą. Ktoś coś jeszcze zażartował, wzięli widły, pałki i kije, zbierali się do powrotu, bo było już po robocie, słońce zachodziło i spieszyli się do domów.

– Zostawcie ją – powtórzył Oset. – A jeśli któremu tam zbywa chleba, niechaj jej rzuci kawałek. Bo kto to widział, żeby węże i żaby zajadać. Pfu!

Śmiali się, aż któryś znalazł przy pasie skórkę razowca i rzucił kobiecie wprost do stóp. Nastka skoczyła jak zgłodniały pies, padła na kolana, na czworakach wąchała chleb, popychała go nosem, mamrotała coś, chichotała, śliniła się.

Śmiali się głośno, raptem wszyscy odprężeni i zadowoleni, że uniknęli niebezpieczeństwa. Sposób jej zachowania spodobał im się, był zabawny i choć wielu z pracujących czuło głód, bo wieczornej porcji chleba jeszcze nie zjedli, sięgali za pazuchy bądź do pasa, wydobywali resztki pożywienia i rzucali je na ziemię, żeby się móc napatrzyć, jak szalona traktuje jadło, jak je węszy, jak próbuje językiem, jak przy tym prycha, jak się śmieje.

– Dość tego – powiedział Oset w końcu i dał znak do powrotu.

Szalona Nastka została na czworakach, nad kupką chleba, którą zrobiła sobie z tego, jej rzucono.

– Tak, tak! – powtarzała sepleniącym głosem, w którym było zadowolenie pomieszane ze zdziwieniem. – Tak, tak!

Oset wrócił do domu w dobrym nastroju, rozbawiony żartami chłopów oraz własnej czeladzi. Zadowolony, że strach okazał się płonny, opowiedział wszystko żonie.

Chciał ją rozbawić, bo czuła się ostatnio nie najlepiej i przemyśliwał nawet, czy nie powinien poszukać dla niej rady u jakiej znachorki. Ku jego zaskoczeniu pani Roksana nawet się nie uśmiechnęła, a popadła w jeszcze większe przygnębienie.

– Puściłeś ją wolno? – zapytała zdziwiona. – Nie chcę się wtrącać w twoje sprawy, ale nie uczyniłeś dobrze. Ileż to szkód wyrządziła w Dolinie czyjaś złe wola! Nie ma miejsca, gdzie by nie zanotowano straty! A ty puszczasz kobietę, która ani chybi jest czarownicą. I to kiedy! Właśnie teraz, kiedy ja... kiedy ja..

Zaskoczony Oset przystanął.

– Co ty? – zapytał z niepokojem.

Pani Roksana zaczerwieniła się nagle i opuściła wzrok. – To jeszcze nie jest nic pewnego – powiedziała cicho.

– Nic pewnego? – powtórzył. – Ale czy to znaczy, że ty... Podskoczył i porwał żonę na ręce. – Moja ty! – zawołał rozradowany. – Czemuś wcześniej nic nie mówiła?

– Nie byłam pewna – schowała twarz na jego ramieniu. – I właściwie dotąd pewna nie jestem, ale chyba będziesz miał następcę...

Oset śmiał się, tańczył po izbie, nie wypuszczając żony z ramion. Gdy ją wreszcie postawił, ostrożnie, zadyszany, ale szczęśliwy, gotów był wypełnić natychmiast każde jej polecenie i każdą prośbę.

– Przegoń tę kobietę – poprosiła Roksana. – W ten sposób naprawisz swoją nieostrożność. To może być czarownica. Na pewno wszystkie te straszne nieszczęścia to jej zasługa.

I dodała przerażona:

– Boże mój, przecież to może być sama Wiedźma z Biskupic! Jeśli tego natychmiast nie zrobisz, może zaszkodzić naszemu dziecku.

Kiedy ból dopadł panią Roksanę, pana Osta nie było we dworze. Służba podniosła panią z podwórza i doprowadziła do izby, a pani Roksana znaczyła drogę swoją krwią.

Oset wrócił pod wieczór. Pani leżała w pościeli blada i wymizerowana, służebne odkładały do koszyka kolejne płaty zakrwawionego płótna.

– Mówiłam – wyszeptała pobladłymi wargami. – Mówiłam, żebyś przepędził tę czarownicę.

I zapadła w omdlenie.

Oset krzyczał ze zgrozy i rozczarowania, klął służbę, w bezsilnej wściekłości kopał sprzęty i tłukł pięścią każdego, kto nawinął się mu pod rękę.

– Moje dziecko! – pytał. – Co z dzieckiem?

Służba z ponurymi minami kręciła głowami i nie było nikogo, kto potrafiłby udzielić mu jakiegokolwiek pocieszenia. Zdobyła się na to tylko jedna ze starszych niewiast.

– Jeszcze nie wszystko stracone – próbowała pocieszać. – Módlcie się do Boga, bo tylko on może...

Oset chwycił broń, wypadł z domu, dosiadł konia i popędził przed siebie na złamanie karku.

– Śmierć czarownicy! – krzyczał na całe gardło.

Starostę holsztyńskiego powiadomiono na drugi dzień. Giermek Linus, służący jego synowi Mikołajowi, przyjechał z tą wiadomością z Lipowej i najpierw przekazał ją pani Alenie.

– Pani Roksana poroniła – oświadczył. – Wszyscy mówią, że to wina tej Nastki, takiej czarownicy, co chodzi po polach. Miał ją jakiś czas temu pan Oset w swoim ręku, ale puścił wolno. I jeszcze kazał chleba dać.

Giermek był oburzony i smętnie kiwał głową nad losem państwa z Dębowca.

Pani Alena zmówiła modlitwę i zaraz poszła z nowinami do męża. Pan Jeno wysłuchał wszystkiego ze zmarszczonymi brwiami. – Jeśli choć część z tego się potwierdzi, pójdzie na stos.

Pani Alena przeżegnała się.

– Linus mówi, że to ona zapewne jest ową Wiedźmą z Biskupic, która sprowadziła na wszystkich tak wiele nieszczęść. Ludzie Osta odszukali Nastkę w lesie i trzymają ją teraz pod strażą.

– Chcieli ją ubić od razu – wyjaśnił giermek. – Ale pan Oset zabronił się zbliżać i nakazał czekać na sąd. Dlatego po was przyjechałem.

– Rozsądnie postąpił – pochwalił pan Jeno. – Trzeba wiedzieć, jak obchodzić się z kobietą podejrzaną o czary, żeby jakiej szkody nie doznać.

Sam jednak miał wątpliwości.

– Widziałem ją – powiedział później do żony. – Trudno uwierzyć, żeby to ona była Wiedźmą z Biskupic. Chodzi po polach znacznie dawniej niż pierwsze szkody, jakie widzieliśmy. To szalona kobieta, która nie potrafi mówić. Nie wydaje mi się, żeby była czarownicą. Jest tylko głupia i przez wszystkich odtrącona.

Pan Jeno uśmiechnął się smętnie.

– Czasami – westchnął. – Czasami chciałbym być zwykłym kowalem, jak dawniej...

Pani Alena dotknęła ramienia męża.

– Wierzę, że wszystko zrobisz jak najlepiej – powiedziała. – Bóg ci w tym pomagaj. Wiem, że postąpisz, jak ci dyktuje serce. I wiem, że nie poniechasz obowiązków, choćby były ciężkie.

Nastkę trzymano w pobliżu dworu, w jamie ziemnej, przykrytej gałęziami, przy której postawiono krzyż, żeby bronił innych przed jej czarami.

Jamy pilnował uzbrojony w pikę pachołek, ale stał w oddaleniu, wystraszony, wielce niezadowolony i nieszczęśliwy z takiej służby.

Pan Jeno kazał uwięzioną wywlec z dołu i uwiązać u drzewa, a sam miał ją wstępnie przesłuchać.

Siedziała, drapała się, popiskiwała, przewracała oczami. Starosta nie był pewny, czy w ogóle rozumie, co się do niej mówi. Sama Nastka nie umiała mówić, nikt nie wiedział też, czy coś do niej dociera. Wciąż tylko trzepała rękami, związanymi teraz łańcuchem, i nie było nikogo, kto mógłby rozumieć cokolwiek z tego, co wykrzykiwała.

Pan Jeno podszedł do niej sam, ale zatrzymał się o dobre pięć kroków.

– Niewiasto – zapytał. – Czy jesteś Nastka?

– Tak, tak – pokrzykiwała i tak samo odpowiadała na każde zadane pytanie.

– Mieszkasz gdzieś w Bukowym Lesie? W szałasie? jaskini? Chacie?

– Jesteś czarownicą? Czarownicą, która rzuca uroki i przywodzi do zguby innych?

– Czy w ogóle wiesz, o czym mówię? Czy rozumiesz, co ci grozi, jeśli przyznasz się do czarów?

– Komu zaszkodziłaś w jaki sposób? Rzuciłaś urok, zatrułaś?

– Tak, tak! – powtarzała Nastka.

Pan Jeno westchnął i odszedł. Oset czekał na wynik wstępnego przesłuchania, cały roztrzęsiony.

– A nie mówiłem? – wołał. – To prawdziwa czarownica. To sama Wiedźma z Biskupic!

Inni też tak uważali, ale pan Jeno nie był taki prędki w wyciąganiu wniosków.

– Kawał drogi stąd do Biskupic i do lipowskich pól – zauważył. – A Wiedźmy dawno już w naszej okolicy nie widziano.

– Cóż znaczy odległość dla czarownicy? Na miotle przeleci raz dwa.

Oset był roztrzęsiony, bo pani Roksana nadal nie czuła się dobrze. – Co zrobicie, panie starosto? – pytał niespokojnie.

– To, co nakazuje prawo – odparł pan Jeno. – Odstawimy ją do miasta. Będzie proces i wyrok.

– I stos? – upewniał się Oset.

– I stos.

Próba wody

Starosta Jeno nakazał odwiezienie podejrzanej o czary kobiety do Holsztyna, gdzie miała być sądzona pod zarzutem uprawiania czarów. Niespodziewanie napotkał na opór.

– Stać! – zawołał ktoś histerycznie wysokim głosem. – Zabraniam! Zabraniam do Holsztyna!

Pan Jeno odwrócił się i zobaczył niskiego, grubego księdza, który pojawił się nagle w rosnącym tłumie gapiów. Mimo wczesnej pory było ich już pełno, ludzi różnych stanów, przybyłych z ciekawości, ale przede wszystkich po to, żeby upewnić się co do wykonania kary na sprawczyni ich nieszczęść. Stali teraz koliskiem, w bezpiecznej odległości, ale pilnie baczyli na wszystko, co się dzieje.

Wołającym okazał się ksiądz Hubert, niedawny lipowski pleban, przegnany osobiście przez pana z Krasawy. Teraz przyjechał pospiesznie, na spienionym koniu. Ludzie starosty próbowali go zatrzymać, wedle dawnego rozkazu, który zabraniał mu pokazywać się w pobliżu ziem pana Jeno.

Przedarł się jednak przez tłum i stanął przy jamie. Kłaniał się teraz z udawanym, bo przesadnym szacunkiem. Poznał już siłę i moc pana na Krasawie, ale miał w oczach zawziętość człowieka, który wciąż myśli, jak pomścić doznane zniewagi.

Krzyczał, groził i szarpał się ze strażnikami.

– Ja jestem tu najważniejszy! – wołał. – Tylko ja mogę rozstrzygać w tej sprawie, bo to mnie mianował biskup inkwizytorem. Słyszycie? Tylko ja!

Pan Jeno, wielce niezadowolony z jego obecności, nie mógł jednak nie zwracać uwagi na jego krzyki, zwłaszcza, że ksiądz Hubert wydobył z zanadrza dokument i wymachiwał nim nad głową.

– Nie do Holsztyna! – wrzeszczał. – Ja tak rozkazuję, ja inkwizytor!

Starosta kazał sprawdzić dokument, więc Mikołaj z Lipowej obejrzał pergamin z pieczęcią, a potem skinął głową.

– To dokument krakowskiego biskupa Piotra Wysza, napisany jego własną ręką.

Ksiądz Hubert został mianowany głównym inkwizytorem.

Pan Jeno splunął.

– Niech robi swoje – powiedział, nie odwracając się i odszedł, zanim zdyszany duchowny przybiegł do miejsca, gdzie dotąd stali.

Tak więc ksiądz Hubert, główny inkwizytor krakowskiej archidiecezji, poprowadził odtąd sprawę zatrzymanej Nastki.

Na jego rozkaz przyprowadzono ją zaraz z wielkim halsem nad strumień, bo ludzi gromadziło się coraz więcej, a każdy chciał na własne oczy zobaczyć to wszystko, co się wydarzy.

Ksiądz Hubert był w swoim żywiole. Z oczami pałającymi gniewnym blaskiem stał naprzeciw tłumu, prowadził modlitwy, a potem wygłosił wstępne oskarżenie. – Ta oto niewiasta, znana pod imieniem Nastki, oskarżona jest o uprawianie czarów i rzucanie uroków. Dość zeznań zebrano w jej sprawie. Dość, żeby inkwizytor biskupi zarządził próbę wody. Tedy ją zarządzam. Tutaj i teraz.

Nastała cisza, bo choć spławianie czarownic zdarzało się i w przeszłości, tych którzy widzieli to na własne oczy, nie było wcale tak wielu, a każdy chciał zobaczyć. Ludzie liczyli też, że skoro właśnie Nastka jest ową groźną Wiedźmą z Biskupic, ustaną sprowadzone przez nią na Dolinę klęski i nieszczęścia. Klaskali więc z zadowolenia, krzyczeli, walili kijami o ziemię.

– Na śmierć! – wołano. – Na śmierć!

Przyprowadzono Nastkę, wiodąc za koniec łańcucha, który oplatał jej ręce.

Śmiała się głośno, pokazywała różowy język, rozglądając się na boki, jakby zupełnie nie rozumiała powagi sytuacji. Kiedy przestawała na chwilę i podnosiła wzrok, wszyscy wokoło natychmiast odwracali głowy, bojąc się, że i teraz może rzucić urok albo zaczarować.

Ksiądz Hubert kazał żołnierzowi związać jej nogi, a potem przyprowadzić skrępowaną nad sam brzeg rzeczki.

– Będzie wykonana próba wody – oznajmił głośno i z namaszczeniem. – Próba wody, która wykaże, czy prawdziwe są oskarżenia wobec tej kobiety.

Zamilkł i przez chwilę sycił się ciszą, jaka zapanowała, i władzą, jaką miał w ręku, a ręka ta była teraz podniesiona do góry. Nieznośnie długo trzymał dłoń wzniesioną wysoko, zbyt długo chciał się napawać władzą. Napięcia nie wytrzymała Nastka, która może nie wiedziała, czego od niej chcą. Nagle przerwała ciszę, rozchichotała się, a był to chichot zaraźliwy. Ktoś stojący niedaleko nie umiał się powstrzymać i także się roześmiał, a po nim śmiać się zaczęli inni i śmiali się dalej, nawet kiedy Hubert dał znak, a strażnik jednym pchnięciem w plecy strącił związaną kobietę do rzeki.

Od razu poszła na dno jak kamień, a jeszcze towarzyszył jej śmiech, który urwał się nagle, dopiero gdy woda zabulgotała, a chwilę później Nastka niespodziewanie wypłynęła na powierzchnię.

Ksiądz Hubert podszedł do brzegu i nie protestował, kiedy biegnąc i popychając się wzajemnie, zbliżyli się też i gapie. Wszyscy stali i patrzyli uważnie, co stanie się dalej. Nastka wypłynęła, wyraźnie widać było, jak łachmany oblepiają jej ciało, ale to ciało nie tonęło. Unosiło się teraz na powierzchni i wolniutko, razem z leniwym nurtem, przesuwało się w dół rzeki.

– Oto dowód! – wołał Hubert, puszczając się małymi krokami wzdłuż brzegu za płynącą Nastką. – Oto dowód jej winy!

Zakrzyknęli wszyscy z uznaniem i potwierdzeniem. Bo nie trzeba być inkwizytorem ani uczonym, żeby wiedzieć, że związany człowiek nie może unosić się na wodzie. Nie może pływać, jeśli nie pomagają mu nieczyste siły. A Nastce najwyraźniej pomagały.

Widzieli, jak wypluła wodę, która dostała się do jej ust, a zaraz potem usłyszeli znowu jej chichot. Płynęła już pięćdziesiąt czy więcej kroków i nic nie wskazywało na to, żeby się miała utopić. Gdyby się teraz utopiła, jeszcze bardziej świadczyłoby to o jej winie, bo każdy wie, że sprawiedliwy człowiek od razu idzie na dno.

– Dowód! – krzyczał ksiądz Hubert. – Wszyscy widzieliście dowód!

Zgromadzili się na brzegu i czekali, bo ciało Nastki spływało nadal z nurtem, ale było coraz bliżej lewego brzegu i nikt nie miał wątpliwości, że wkrótce tam dopłynie. Kilku pachołków czy kmieci skoczyło z drągami, zamierzając płynącą znowu skierować na środek rzeki, ale ksiądz zabronił.

– Nie wolno! – krzyczał. – Nie wolno! Ona teraz nie wasza, tylko moja. Należy do Kościoła! I Kościół wymierzy jej karę. Nie ważcie się łamać prawa w mojej obecności. Prawo mówi, że czarownicę, która przy pomocy diabelskich sztuczek uniknęła śmierci w rzece, należy dostarczyć do sądu, a ten podda ją szczegółowym badaniom i orzeknie spalenie na stosie.

Ludzie z drągami cofnęli się, a zbrojni starosty wyłowili czarownicę z wody i wyciągnęli ją na brzeg. Kiedy tak leżała tworzą do ziemi na trawie i piasku, jej ramionami wstrząsały dreszcze, nie wiadomo od chłodu czy tylko od śmiechu.

– Beczkę! – rozkazał ksiądz Hubert. – Dajcie beczkę!

Przytoczono zaraz wielką bekę przywiezioną niedawno z Dębowca i w niej umieszczono czarownicę, przykrywając naczynie. Biegli inkwizytorzy ostrzegali bowiem, żeby czarownicy nie pozwolić chodzić stopami po ziemi, bo od ziemi może ona ponownie nabrać mocy i należało jej to uniemożliwić. A ksiądz Hubert był biegłym inkwizytorem.

Beczkę załadowano na wóz zaprzężony w woły, który ruszył ku Częstochowie, w otoczeniu gawiedzi, wśród okrzyków, pogwizdywań i pogróżek.

Ksiądz Hubert otarł rękawem pot z czoła i podbiegł do pana Jeno z Krasawy.

– Bardzo dziękuję, panie starosto – mówił zasapany – żeście przybyli na wezwanie i schwytali czarownicę. Teraz zawieziemy ją na sąd do Częstochowy.

Zechcijcie ogłosić wszędzie, że zbierane są skargi i zeznania przez siedem dni od dzisiaj o czarach i urokach, jakich dopuściła się ta niewiasta, a potem...

Pan Jeno uciszył księdza gestem ręki. – Synu – zwrócił się do Mikołaja. – Czy możesz powiedzieć ode mnie kilka słów temu człowiekowi?

Ksiądz Hubert aż poczerwieniał na taką zniewagę w obecności tylu ludzi rozmaitych stanów, ale nie miał odwagi zaprotestować.

– Powiedz mu, że za nic mam jego pochwały, uznanie czy podziękowania – przekazał zimno pan Jeno. – Powiedz mu, że jeśli wykonał swój obowiązek, niech się wynosi z mojej ziemi.

Mikołaj zwrócił się w stronę księdza i chwycił go za ramię, bo ten skulił się nagle i chciał uciec.

– Zostańcie – zażądał. – Mam wam coś do powiedzenia w imieniu mojego ojca.

Ksiądz Hubert próbował się wyrwać.

– Sam słyszałem.

– To dobrze – zmarszczył brwi Mikołaj. – To dodam jeszcze, żebyście nigdy nie odważyli się zwrócić do pana starosty bezpośrednio. Albo do mnie. A teraz precz!

Nadzieje Mariny

Kiedy wreszcie powróci mój ojciec? – pytał Dominik. Odkąd Marina z Potoka powiedziała mu, że jego ojcem jest Jordan z Wojcieszowa i obiecała, że wkrótce zobaczy rodzica, nie mógł usiedzieć na miejscu z niecierpliwości.

– Kiedy przyjedzie? – pytał przy każdej okazji.

– Już niedługo – odpowiadała Marina. – Musisz być posłuszny i wiele się nauczyć, żeby gdy cię zobaczy, mógł się ucieszyć, jaki jesteś silny i mądry.

Więc Dominik pilnie ćwiczył się w zajęciach, jakie mu podpowiadano albo w takich, w których, jak mu się wydawało, powinien być biegły. Rozpieszczony przez matkę i inne niewiasty z Potoka nie zaznał dotąd twardej męskiej ręki, jakiej nie brakowało jego ciotecznym braciom w Lipowej.

Ale rósł szybko i choć daleko mu było do Marcina, przerósł już Mateusza i w siłowaniu się pokonywał łatwo młodszego z Lipowskich. Tylko w pływaniu Mateusz górował nad Dominikiem, ale w wodzie był najlepszy w całej okolicy, gdyż sztuki tej uczył się z zapamiętaniem. Tym Dominik się nie martwił, bo wielu lekceważyło taką umiejętność i nie uważało jej za potrzebną rycerzowi.

– Rycerz winien umieć przede wszystkim robić bronią i powodować koniem – powtarzali. – Gdyby nawet trafił kiedy na jakie morze, przepłynie je statkiem, a nie wpław.

Hedwiga z Lipowej, której siostra zwierzała się z ukrytych myśli, spodziewań i nadziei, radziła nie przejmować się ludzkim gadaniem.

– Muszą coś paplać – powtarzała.

Ale nawet i ona musiała przyznać, że Marina sama wystawiała się na ludzkie języki swoim zachowaniem i niepotrzebnymi opowiadaniami o pięknym Jordanie, który wkrótce przyjedzie do Potoka.

– Ubrdało się pani Marinie. Zawsze tak się dzieje, gdy niewiasta w pewnym wieku sama zostaje. Wyszłaby za mąż albo i wzięła sobie kochanka, od razu potoccy ludzie odczuliby ulgę.

To była prawda, bo Marina, trzymając majątek w garści, wyciskała z poddanych i służby ile mogła i wszędzie uchodziła za twardą panią. Czasami ktoś z czeladzi uciekał z dworu do miasta, ale i w takim wypadku umiała sobie poradzić. Zajęta składaniem pieniędzy, by opłacić oszukańcze działania świętej pamięci pana Macieja, który chciał ją pozbawić majątku, nauczyła się skutecznie bronić swojego. Kiedy poprzedniego roku jeden z pachołków uciekł do Lelowa, pojechała za nim, a nie mogąc wbrew prawu siłą nakłonić go do powrotu, kazała swoim porządnie obić pachołka i dokładnie obedrzeć z odzienia, jakie otrzymał, najmując się do służby.

– Zazdroszczą ci powodzenia, Marino – pocieszała ją Hedwiga. – Po dworach przecież wszędzie męska ręka, choćby i rządcy, a ty sama gospodarzysz jak się patrzy. Zazdroszczą ci i podziwiają.

– Podziwiają? – burmuszyła się Marina. – To czemu nikt nie wierzy, kiedy mówię o Jordanie?

Hedwiga westchnęła. Marina była uparta i jak już wbiła sobie coś do głowy, daremnie tłumaczyć, że może być inaczej.

Marina traktowała pana Jordana niczym swojego męża, stale też wypatrując jego nadejścia. W jej myślach Jordan stał się mężem, którego wprawdzie nie widywała w domu, ale przecież mężczyźni często opuszczali własne dwory i zamki, bo mieli swoje liczne i ważne sprawy.

Czasem ktoś przygadał Marinie na temat jej wybranego, że niby jest, a wiadomo przecież, że nie ma go tak naprawdę, nadymała się wtedy, zaciskała usta i mówiła: – Jeszcze zobaczycie mojego Jordana. Jeszcze go wszyscy zobaczycie!

Na razie jednak nikt go nie widział. Plotkowano tylko o dziwacznych nadziejach Mariny, bo ci, którzy wiedzieli więcej, dawno już podzielili się tą wiedzą z innymi. Według owych plotek pan Jordan siedział w Wojcieszowie u boku żony i dzieci i nosa nie wystawiał poza dwór, nieważne, czy tak bardzo szczęśliwy, czy tylko tak bardzo zajęty.

Nawet i Hedwiga, która wiedziała o zeszłorocznych nocach miłosnych tych dwojga, nie bardzo wierzyła, żeby siostra kiedykolwiek jeszcze zobaczyła kochanka.

– Ma żonę – przypominała. Marina lekceważąco machała ręką.

– I cóż z tego? Od kiedy to żona przeszkadza w prawdziwym miłowaniu? Ona jest mu potrzebna we dworze. Ale tylko mnie miłuje naprawdę.

Wiosną niespodziewanie okazało się, że wbrew plotkom i powszechnym oczekiwaniom, to właśnie Marina miała rację.

Było ciepłe, słoneczne popołudnie. Dominik, siedmioletni syn Mariny, bawił się nad rzeką, biegając z łukiem i wypatrując w wodzie ryb. Strzelał, a kiedy czasem trafił, krzyczał głośno.

Właśnie udało mu się po raz kolejny, chwycił za strzałę, nisko nad wodą, jak uczył go ogromny Mieszek, wyciągnął rybę i zadowolony wyskoczył na brzeg, gdzie na trawie leżały już trzy inne ryby.

Nauczyciel spał w cieniu nieopodal, pochrapując, bo Mieszek nie odstępował Dominika na krok, będąc jego osobistym służącym i strażnikiem.

– Czwarty raz z rzędu! – cieszył się chłopak, biegając wokoło wielkiego cielska Mieszka. – Obudź się, słyszysz? Czwarty raz z rzędu!

Mieszek otworzył oko, spojrzał na rybę, oceniając jej wielkość.

– Złap jeszcze kilka – wymruczał sennym głosem. – Żeby akurat starczyło na przekąskę. I zawczasu rozpal ogień. Jak się zbudzę, będę głodny.

Dominik zawrócił w kierunku wody, gdy nagle tuż obok pojawił się ktoś, na widok kogo zamarł.

– Chłopcze – zapytał obcy – jesteś tutejszy?

Chyba nieco zmyliłem drogę, a jadę do Potoka. Może mógłbyś wskazać mi, gdzie to.

Jeździec miał na sobie szkarłatny kaftan i miecz przy boku, a choć Dominik nigdy nie widział pana Jordana z Wojcieszowa, odgadł od razu, że to właśnie jego ma przed sobą.

Chciał odpowiedzieć, ale słowa uwięzły mu w gardle i tylko ręką pokazał kierunek. Obcy człowiek podziękował skinieniem głowy i pojechał ku dworowi, a Dominik z otwartymi ustami patrzył, dokąd udał się nieznajomy.

Wcześniej nigdy nie widział pana Jordana, ale matka tak wiele razy opisywała jego wygląd, że nie miał najmniejszych wątpliwości, kogo spotkał nad wodą. A choć czekał tak długo i wielokrotnie zastanawiał się, jak będzie wyglądało ich spotkanie, teraz zupełnie nie wiedział, co ma robić.

Odczuł nagle wielki niepokój. A jeśli się pomylił? I zawód, że ojciec go nie rozpoznał. To uczucie zaraz jednak ustąpiło miejsca radości. Matka miała rację.

Ojciec go nie poznał, bo tak wielki i silny urósł. Wuj Mikołaj z Lipowej, kiedy wracał do domu, zawsze głośno cieszył się i dziwował, jak bliźniacy bardzo urośli w czasie jego nieobecności. Więc i Dominik sprawi radosną niespodziankę swojemu ojcu. Porzucił łuk i ile tylko miał sił w nogach, popędził do dworu.

– To ci pędziwiatr – mruczał niezadowolony. – Zmarnowałby jedzenie, gdyby mnie tu nie było.

Pani Marina z Potoka nie widziała Jordana od miesięcy i choć wszystkim mówiła, że wkrótce nadjedzie, żeby z nią zostać, czasami sama w to nie wierzyła.

Wolał być przy swojej Hannie i ani mu w głowie było pamiętać zeszłoroczną kochankę.

A mimo to marzyła, że Jordan nagle się zjawi w Potoku i zechce pozostać na zawsze.

W tych dniach spełniły się wreszcie marzenia Mariny z Potoka. Pewnego letniego dnia zupełnie niespodziewanie w drzwiach jej dworu stanął wyśniony kochanek.

– Witaj – powiedział pan Jordan, jakby rozstali się ledwie wczoraj, bez żadnych zgrzytów.

Marina podniosła głowę i długą chwilę patrzyła na jego włosy, rozświetlone słonecznym światłem, tak jak w swoich snach. Nie wydawał się jej rzeczywisty.

Był niczym zjawa, nieprawdziwy.

– Witaj – powtórzył i uśmiechnął się, a Marinie od tego uśmiechu stajało serce.

Ale nadal nie wierzyła, choć tak przecież pragnęła go zobaczyć. Wciąż nie mogła uznać, że stoi tuż przed nią.

– Czy to ty? – zapytała tylko.

A kiedy potwierdził, skoczyła ku niemu i zawisła mu rękoma na szyi. Ani tego dnia, ani później o nic go nie zapytała. Jak gdyby nie było pomiędzy nimi tego czasu. On miał wprawdzie przygotowaną przemowę, w której przepraszał, że ją wtedy zostawił, ale nie musiał nic mówić. Nie musiał niczego tłumaczyć i nie musiał kłamać.

Przyjechał i został.

Kiedy znad rzeki nadbiegł Dominik, Marina siedziała, u stóp pana Jordana wpatrując się w przybysza rozmarzonym wzrokiem.

Dominik niepewnie przystanął przy wejściu.

– Zobacz! – zawołała matka. – Zobacz, kto przyjechał!

– Pan Jordan? – zapytał domyślnie, a serce waliło mu szalonym rytmem. – Pan Jordan z Wojcieszowa? I chcąc się upewnić, zapytał: – Czy on będzie moim ojcem?

Jordan wstał i podszedł do chłopca. Obejrzał go uważnie ze wszystkich stron, kiwnął głową z zadowoleniem, ale nie odpowiedział wprost na pytanie.

– Ciesz się – uściskała chłopca Marina. – Ciesz się, bo pan Jordan zostanie z nami.

Pan Jordan został w Potoku. Bez żadnego słowa tłumaczenia się przed kimkolwiek zaczął się pokazywać u boku pani Mariny, jakby był jej ślubnym mężem.

Ludzie natychmiast zaczęli plotkować, zastanawiać się, co i jak się zdarzy. Ale ani ona, ani on nikomu niczego nie wyjaśniali. Pokazywali się razem w kościele, na jarmarku, w innych dworach, jak gdyby była to sprawa jasna i naturalna.

– A to bezbożnik! – syczeli jedni.

– Zaraz bezbożnik – bronili inni. – Coś musi w tym być, bo przecież nie byłby aż taki grzeszny, żeby bez żadnych wyrzutów sumienia pokazywać się u boku obcej niewiasty.

Ku zdziwieniu wszystkich pan Jordan zamieszkał w Potoku i nikt nigdy nie ośmielił się zadać mu pytania albo w jego obecności powiedzieć coś niestosownego. Został i był. Ludzie szybko do tego przywykli. Potem, gdy pewnego dnia Jordan nagle zniknął, zaczęli się nawet troskać, co się stało, ale on po jakimś czasie znowu się pojawił i znowu nikomu nic nie powiedział. Od tej chwili przez następne lata Jordan z Wojcieszowa spędzał znaczną część roku w Dolinie, u boku pani Mariny.

Ona sama, zawsze wylewna wobec siostry, teraz mówiła o tej sprawie nie za wiele.

– Przyjechał – zawiadamiała siostrę.

– Jak długo zostanie? – pytała Hedwiga.

– Nie wiem.

– Nie wiesz? – dziwiła się pani z Lipowej. – Ludzie plotkują, że żonę zostawił w Wojcieszowie, ale lada chwila wróci do niej na dobre.

– Może i wróci – zaciskała usta Marina. – A może nie wróci.

– Ludzie mówią, że nie godzi się, abyś pozostawała z nim pod jednym dachem.

– Niech mówią – Marina wzruszyła ramionami. – Mało mnie to obchodzi. Jest ze mną i koniec.

– A jego żona?

– Nie miłuje jej. Nigdy nie miłował. Tak się po prostu ułożyły sprawy.

Hedwiga nie chciała wpływać na życie siostry, pragnęła tylko oszczędzić jej przykrości. A że wszystko to może się skończyć przykro, wydawało się nieuniknione. Bo przecież nie można pozostawać w grzechu i bez końca liczyć na bezkarność.

W tej sprawie niewiele mógł zrobić nawet ksiądz Franciszek Skórka, którego umiejętności przeciwdziałania grzechom zadziwiały wszystkich.

Przyszedł do Potoka zaraz pierwszego tygodnia z zamiarem poważnego rozmówienia się z panią Mariną. Pani przyjęła go uprzejmie, choć chłodno.

Kazała prosić do świetlicy, podać poczęstunek, ale rozmawiać o sprawie, która przywiodła gościa do jej domu, nie chciała.

– Mam syna – powiedziała. – Chłopak potrzebuje ojca.

– Ale przecież pan Jordan nie jest ojcem waszego Dominika. Ma ślubną żonę i prawe dzieci.

– Ma – przyznała Marina. – Ale chce opiekować się także mną i moim synem.

Tak postanowił.

– Ależ to grzech, prawo nakazuje mieć tylko jedną żonę.

– Tedy przyjdziemy oboje do spowiedzi, a wy dacie nam rozgrzeszenie.

Ksiądz próbował tłumaczyć, jednakże trafiał na mur milczenia. Marina nie chciała więcej mówić o swoim zakazanym związku. Wstała i chłodno pożegnała gościa.

Ksiądz Franciszek całą długą drogę do siebie modlił się żarliwie w intencji nawrócenia się pani Mariny i pana Jordana i prosił Boga o radę.

Dotarł na plebanię rozżalony. Biskup poddał go naprawdę ciężkiej i trudnej próbie. Miał za mało doświadczenia, za mało siły, za mało umiejętności.

Ludzie ustępowali przed jego dobrocią i łagodnością, ale gdy należało użyć siły, krzyknąć, zagrozić ekskomuniką, stawał się bezradny.

Czy kiedyś się tego wszystkiego nauczy? Czy kiedyś będzie mógł powiedzieć, że dobrze wypełnił wszystkie swoje zadania?

Na dodatek na plebanii ktoś na niego czekał. Ponura i smutna twarz księdza Franciszka rozjaśniła się na chwilę na widok przybyłego. Był to Drabik, chłop z Olszynowic, który obiecał stawić się w sprawie chrztu swoich dzieci.

– Cieszę się, że nie czekałeś z postanowieniem – powitał go ksiądz Franciszek. – Takich spraw nie należy odwlekać. Kiedy zatem szykujemy uroczystość chrztu waszych dzieci?

Chłop był nieco zmieszany, zdjął kapelusz, ukłonił się i pochylił do rąk księdza.

– Pomarły – powiedział. – Pomarły moje dzieciaczki. Więc przyszedłem zawiadomić dostojności, że się nie musicie już troskać i chrzcić je, dobrodzieju.

Pewnie to i lepiej. Coś słabe i chore były od urodzenia, to niby kto miałby się tam nimi zajmować w niebie i pielęgnować? Mają to aniołowie czas dla zwykłego chłopskiego drobiazgu?

Oczyszczenie przez ogień

W Częstochowie miejski pisarz miał huk roboty, kiedy przyszło mu spisać imiona i zeznania ludzi, którzy zgłosili się na wezwanie inkwizytora. Byli tam tacy, co skarżyli Nastkę o szkody na polach i w oborach, o odebranie mleka matkom, o odebranie mleka krowom, o utonięcia, o zadanie bólów w plecach, o wszelkie możliwe nieszczęścia i wypadki.

Z zeznań powstał spory plik papierów, który ksiądz Hubert oglądał z wielkim ukontentowaniem. – Ciężkie oskarżenia – mruczał do siebie. – Ale dowody są wyraźne. Pójdzie czarownica na stos, oj pójdzie!

Ksiądz Hubert przesłuchał oskarżoną bardzo dokładnie, zadając liczne szczegółowe pytania. Był swoim zadaniem bardzo przejęty i spędził z niewiastą cały dzień, nie tracąc sił ani ochoty do pracy, chociaż na wszystkie pytania padała stale taka sama odpowiedź.

– Czy jesteś czarownicą?

– Tak, tak – mówiła Nastka.

– Czy pozostajesz w pakcie z diabłem?

– Tak, tak!

– Jak nazywa się diabeł, który do ciebie przychodzi?

– Gdzie jest twoja góra sabatów?

– Czy to Łysieć czy może inna góra?

– Czy utrzymywałaś z diabłem stosunki?

– Jak często?

– Kto jeszcze był z tobą?

– Jakich spotykałaś innych diabłów?

– Jakich spotykałaś innych ludzi?

– Jak się nazywały te niewiasty?

– Czy przysięgałaś dopomagać siłom ciemności w zniszczeniu tego świata i całej prawdziwej wiary?

– Co ci za to obiecano?

– Czy obiecano ci wieczną młodość i urodę?

– Czy nie bałaś się Boga?

– Czy...

Na wszystkie pytania padały takie same odpowiedzi, co jednak nie zrażało oskarżyciela.

– Tak, tak! – popiskiwała Nastka.

– Doskonale! – mówił ksiądz Hubert do pisarza.

– Ta kobieta łatwo się do wszystkiego przyznaje, ale nawet gdyby zaprzeczała, wiele mamy innych dowodów. Ile to zeznań zapisałeś?

Pisarz zajrzał do swoich notatek.

– Zgłosiło się siedemnaście osób, wasza dostojność. Jedenaście oskarża ją o szkody na polach i w zagrodach. Jedna osoba mówi, że widziała, jak ta kobieta zamieniła się w czarnego psa na drodze...

– Doprawdy? – ksiądz Hubert aż oczy zmrużył z zadowolenia. – W czarnego psa? To ci dopiero dowód! Sama to widziała?

– Tak twierdzi, wasza wielebność. Ośmielę się jednak zauważyć, że to zeznanie jest łatwe do obalenia. Złożył je Maras, a Maras to wioskowy głupek, wasza wielebność, i nie wiem, czy można zaufać jego zeznaniom...

– A czemuż by nie? – zaperzył się ksiądz Hubert.

– Głupi czy mądry, oczy ma przecież takie same jak inni. Albo coś widział, albo nie widział.

Zmitygował się jednak zaraz i zmienił zdanie.

– Chyba masz rację, pisarzu. Może i pominiemy to zeznanie, bo starczy nam innych, jak sądzę. Inni świadkowie na pewno widzieli...

– Są takie cztery osoby, wasza przewielebność. Cztery osoby zgłosiły się, że widziały Wiedźmę z Biskupic. Sługa pani Mariny z Potoka imieniem Mieszek, niewiasty Kosza i Balwina, a także pachołek pana z Wygody.

– Doskonale! – ksiądz Hubert zatarł ręce.

Sprawa wyglądała na prostą. Wystarczyło poprowadzić posiedzenie sądu, a nikt nie podważy wyroku. Wyrok zresztą już zapadł, gdy oskarżona nie utonęła podczas próby wody. Wiadomo, że mogła się uratować tylko przy diabelskiej pomocy, dlatego będzie poddana jeszcze próbie ognia.

Sąd wyznaczono na początek następnego tygodnia, ale już teraz całe miasto radośnie drżało w oczekiwaniu wielkiego widowiska.

– Mamy coś jeszcze, wasza wielebność – pospieszył z wiadomością pisarz.

Przerzucił kartki na stole w poszukiwaniu właściwego arkusza.

– O, jest! – przebiegł wzrokiem krótki tekst, jakby to nie on sam pisał go niedawno i jakby nie widział zniecierpliwionej miny księdza Huberta.

– Co takiego? – dopytywał się inkwizytor.

– Jeden z tych ludzi, którzy złożyli zeznanie o szkody na polach uczynione za pomocą czarów, niejaki Zuber, twierdzi, że przed kilkoma dniami odkrył jaskinię, w której znajdowały się dziwne przedmioty, niechybnie służące do uprawiania czarów. To w tej okolicy, gdzie widywano ową Nastkę. Człowiek ów powiada, że w jaskini znalazł garnki z nieznaną substancją, zioła, rozmaite wstrętne zwierzęta, a także czarnego koguta... Ksiądz Hubert aż się zachłysnął.

– Ko... kogut? Czarny kogut? I ty mi mówisz o tym dopiero teraz?!

Mikołaj z Lipowej stał akurat na rynku w Holsztynie, gdy obwoływacz z samego jego środka, wspiąwszy się na pieniek, donośnym głosem wzywał, żeby przed sądem stawili się świadkowie karygodnych czynów, jakich dopuścić się miała czarownica Nastka.

– Inkwizytor biskupa krakowskiego, przewielebnego Piotra, wzywa wszystkich, którym wiadomo jest cokolwiek o sprawie niewiasty Nastki, podejrzewanej o czary, żeby co najrychlej stawili się przed sądem i zeznali, co wiedzą, inaczej bowiem będą podlegać karze kościelnej i boskiej.

– Sam chyba też powinienem pójść... – powiedział giermek Linus.

– Ty? – zdziwił się Mikołaj. – Też poniosłeś jakąś szkodę za sprawą tej kobiety?

– Ja sam nie – wyjaśnił giermek. – Ale jak służyłem u pana Tobiasza, widziałem ją w pobliżu jego dworu. Krowa padła tamtego dnia. Po prawdzie była coś niezdrowa i wcześniej, ale padła akurat tego dnia, więc chyba...

– Głupiś – odpowiedział Mikołaj. – Takim głupstwem chcesz sądowi głowę zawracać? Oni tam będą ją sądzić za dużo poważniejsze sprawy.

Linus uśmiechnął się z ulgą.

– Macie rację, panie. Po co sądowi zabierać czas. Chciałem tylko, żeby owa kara, co mówił o niej obwoływacz, na mnie nie spadła.

– Kara spadnie na Nastkę – przypomniał Mikołaj. – I na ciebie, jak mi do niedzieli porządnie nie wyczyścisz zbroi.

Ksiądz Hubert obawiał się gniewu pana Jeno, więc sam nie pojechał na obejrzenie jaskini. Ale posłał tam kilku pachołków z wyraźnym zaleceniem, jak mają postępować. Kierując się wskazówkami Żubra, pachołkowie odnaleźli pieczarę, a rzeczy, jakie w niej znaleziono, dobitnie poświadczały zmowę z nieczystymi siłami. Pachołkowie, jak im nakazał inkwizytor, przywieźli wszystko ze sobą w wiklinowych koszach i przynieśli je teraz do izby księdza Huberta, przylegającej wprost do muru kościoła świętego Zygmunta.

Koszyki zawierały najdziwniejsze rzeczy. Kosmyki włosów, które należały do innych osób, rozmaite drobne przedmioty, także nie należące do Nastki, kilka grubych złotych monet, lalki z wosku pokłute igłami, przy pomocy których zadawano ból i cierpienie pobożnym chrześcijanom. A także zawiniątko z pięknym złotym pierścieniem.

W Częstochowie bawił pan Oset i osobiście pilnował, żeby oskarżona w jakikolwiek sposób nie uniknęła kary. Był też przy tym, jak pachołkowie przywieźli kosze z jaskini, i świadkował, kiedy ksiądz Hubert wykładał przedmioty na stół.

Gdy inkwizytor rozwinął zawiniątko i odkrył w nim pierścień, Oset nagle wykrzyknął:

– Pierścień Roksany!

Ksiądz Hubert zdziwił się bardzo.

– Waszej żony?

– Tak właśnie. Jakieś dwie niedziele temu moja żona stwierdziła brak tego pierścienia. Łatwo go poznaję, bo sam go jej ofiarowałem. A tu nagle zniknął i wkrótce moja żona dostała tak wielkiego krwawienia, że omal nie wyzionęła ducha...

Ksiądz Hubert zmarszczył brwi. – Nic o tym nie ma w zebranych zeznaniach.

– Bo zeznań jeszcze nie złożyłem – odparł Oset. – Wydawało mi się, że wina tej kobiety jest tak wyraźna, że nie ma potrzeby, bym i ja, szlachcic...

Ksiądz Hubert chrząknął.

– To się pospieszcie, panie Oset. Z tego, co powiedzieliście, jasno wynika, że Nastka zaszkodziła waszej żonie. Właśnie przy pomocy tego pierścienia. Znam ja takie sztuczki ze złotem. Kradnie się złoto należące do osoby, której trzeba zaszkodzić, wymawia się odpowiednie zaklęcia w odpowiednim miejscu i w odpowiedniej porze. Wasza żona wcale mogła nie zauważyć straty, a rzucony urok już działał. Waszym obowiązkiem, jako męża i jako chrześcijanina, jest złożyć w tej sprawie zeznania, a pierścień będzie dowodem dla sądu.

– Racja – przyznał Oset. – Ale czy chcecie, żeby zeznania złożyła pani Roksana?

Słaba jest jeszcze i prawie nie opuszcza łoża.

– To nie będzie potrzebne – zgodził się ksiądz Hubert łatwo i gestem przywołał pisarza. – Wasze słowa w zupełności wystarczą.

– Palec boży w tym, że akurat byłem przy was w takiej chwili – westchnął Oset.

Ksiądz Hubert uśmiechnął się dobrotliwie.

– Pan starosta Jeno znowu przegnał mnie ze swojej ziemi – poskarżył się. – A ja przecież tylko wykonywałem obowiązki.

– Powiem mu o tym – obiecał Oset. – Ale dopiero po wykonaniu wyroku.

Ksiądz Franciszek przyszedł do Dębowca, gdy tylko usłyszał o chorobie pani Roksany. Ale i tym razem pani nie czuła się na siłach, żeby go przyjąć. Oset przepraszał i dziękował za fatygę.

– Nie ma za co – odpowiedział duchowny. – Przyszedłem, bo mi akurat tak droga wypadła, więc nie ma w tym żadnej zasługi. Powiedzcie pani, że modlę się za nią żarliwie... i za wasze dziecko.

– Dziecka już nie będzie – mruknął Oset.

– Bóg daje i Bóg odbiera – przypomniał ksiądz. – My wpływu na to nie mamy.

Teraz spodobało mu się zabrać, innym razem spodoba mu się was obdarować...

– Tak myślicie? – uśmiechnął się Oset.

– A wy nie? – ksiądz Franciszek nie wątpił ani trochę. – Jesteście oboje młodzi i całe życie przed wami. Trzeba tylko pogodzić się z boskimi wyrokami, a wszystko od razu stanie się jaśniejsze.

Ksiądz wysłuchał bardzo uważnie opowieści Osta o pochwyceniu Nastki. Sam nie był świadkiem ostatnich wydarzeń, bo zdarzyła mu się dłuższa wyprawa, aż do klasztoru braci cystersów w Jędrzejowie, i właśnie z niej powrócił. Teraz wysłuchał nowin, a potem zmówił krótką modlitwę.

– Co to? – nastroszył się Oset. – Za jej duszę się modlicie? Za duszę czarownicy?

Ksiądz Franciszek uśmiechnął się dobrotliwie.

– To Bóg ostatecznie oceni jej winy – wyjaśnił. – A że za nią się modlę, to rzecz prosta. Bo któż bardziej potrzebuje modlitwy od zatwardziałego grzesznika albo niewiasty splamionej czarami?

Pożegnał się, zapowiadając, że spotkają się pewnie za kilka tygodni.

– To nie wybieracie się do Częstochowy? – zdziwił się Oset. – Nie chcecie zobaczyć, jak ogień oczyści tę kobietę?

Ksiądz Franciszek wzdrygnął się.

– Nie – powiedział cicho. – Nie wybieram się. Widziałem już takie rzeczy w Pradze i więcej nie chcę oglądać. Ale was nie zamierzam od tego odwodzić.

W ten wtorek, kiedy miała być spalona na rynku w Częstochowie czarownica Nastka, od świtu spieszyli do miasta ludzie z odległych nawet okolic, żeby nacieszyć oczy spodziewanym widowiskiem. Szykował się i Oset z Dębowca, ale jego żona nagle odmówiła.

– Nie czuję się dobrze – tłumaczyła się Roksana. – Poza tym, skoro owa czarownica miała wobec mnie złe zamiary, chyba lepiej żebym się tam nie pokazywała. A jeśli rzuci kolejny urok?

Powiedziała to spokojnie, ale Oset był niezadowolony, że sam o tym nie pomyślał. Czy nie jest bowiem obowiązkiem męża dbać o bezpieczeństwo żony i jej zdrowie, a przede wszystkim o wspólne dziecko, które właśnie nosiła pod sercem?

– Ależ oczywiście, że nie powinnaś jechać – zgodził się natychmiast. – Nie wiem tylko, czy w takim stanie mogę zostawiać cię samą...

– Przecież nie będę sama – prostowała. – Służby dość. Teraz mi chyba już nic nie zagraża. Dopilnuj tylko, by wszystko odbyło się odpowiednio.

– Dopilnuję – obiecał z zawziętą miną. – I przywiozę ci garść popiołu z jej stosu.

Chęć uczestniczenia w tak niecodziennym wydarzeniu wyrazili natomiast lipowscy bliźniacy.

– Czy my też będziemy mogli zobaczyć? – zapytał Marcin w imieniu swoim i brata.

– Co zobaczyć? – nie zrozumiał Mikołaj.

– No, czarownicę – wyjaśnił chłopiec. – Chcemy popatrzeć na czarownicę, jak będzie się, no... jak będzie skwierczeć na stosie...

Mikołaj spojrzał surowo. – Nie – odpowiedział stanowczo. – Jesteście za mali na takie widoki.

– Ale przecież wcale nie jesteśmy już dziećmi – sprzeciwił się Marcin. – Wszyscy się wybierają, a tylko my mielibyśmy zostać w domu?

– Wszyscy?

– Oczywiście, ojcze! – tłumaczył Marcin z zapałem. – Wszyscy się wybierają.

Całe rodziny. Chyba nam nie zabronicie?

– Zabronię – przytaknął Mikołaj. – Jesteście na to zbyt mali. Już zabroniłem.

Marcin zrobił nadąsaną minę. Ojciec broni rozrywek, którym mogą się swobodnie oddawać inni chłopcy w jego wieku.

– A jeśli będziemy ojca prosić?

– Już powiedziałem.

Stos przygotowano pośrodku rynku. Wzniesiono go już poprzedniego dnia, kładąc wokoło wysokiego drewnianego słupa, specjalnie tu wkopanego, kilka grubych bali, dobranych tak, żeby były suche i żywiczne. Belki obłożono wiązkami chrustu, dodając do nich smołę, aby płomień rozniósł się szybko.

Oskarżoną przyprowadzono na długo przed planowanym wykonaniem wyroku, żeby wszyscy mogli się jej napatrzeć do woli.

Miała na sobie tylko białą koszulę, długą do kostek, a na głowie wysoką papierową czapkę z napisami oznaczającymi jej winę.

Pokazywana palcami, obrzucana wyzwiskami i grudkami błota, jakby nic sobie z nich nie robiła, śmiała się tylko chichotliwie i pluła na wszystkie strony. Miała liczne ślady krwi na ramionach i twarzy, co było pozostałością niedawnego badania, ale na to nikt nie zwracał uwagi.

– To ci dziwowisko! – wołano.

– Na głowie ma koronę niczym jaka królowa!

– Zaraz też zakróluje pomiędzy diabłami! Nastkę zaprowadzono na stos, przywiązano sznurami do pala, oplatając ciasno wokół ciała, żeby nie mogła uciec. Początkowo próbowała się szarpać i wtedy jej papierowa czapka przekrzywiła się, odsłaniając łysą czaszkę, zgodnie bowiem z przepisami czarownicę ogolono dokładnie, bo wiadomo, że diabeł rad kryje się we włosach.

Mikołaj z Lipowej stał z innymi na placu od strony kościoła, pomiędzy sąsiadami i przyjaciółmi. Było tu nieco przestronniej, gdyż miejsce to wyznaczono dla ludzi lepszego stanu, stłaczając pospólstwo po drugiej stronie rynku.

Podobnie jak inni panowie Mikołaj był konno, więc miał lepszy widok na wszystko. Widział dokładnie przygotowania i widział wykonanie wyroku. Ale też wypatrzył w tłumie coś, co go bardzo rozzłościło. Wśród gapiów rozpoznał bowiem niespodziewanie obu swoich synów.

Spiął konia ostrogami i rozgarniając tłum, nie zważając na niezadowolone pomruki, przedarł się na drugą stronę placu. Stali tam obaj, w płaszczach na ramionach, założonych pewnie dla niepoznaki, bo dzień był ciepły i okrycia nie były potrzebne.

– Co wy tu robicie? – zapytał surowo. – Czy nie zabroniłem wam przychodzić tu dzisiaj?

Odwrócili się zaskoczeni, twarze im poczerwieniały, w oczach pojawił się strach przed karą za złamanie ojcowskiego rozkazu.

– Chcieliśmy tylko popatrzeć – próbował wyjaśnić Marcin. – Ciotka Marina nam pozwoliła. I pan Jordan. Bo skoro może patrzeć Dominik...

Mateusz opuścił głowę, bliski płaczu. Jak zawsze uległ starszemu bratu i jak zawsze kara spadnie teraz na obu.

Rozległ się dostojny, powolny, niski dźwięk kościelnego dzwonu.

Bliźniacy czekali na decyzję ojca.

– To już będzie? – zapytał Marcin. – Czy...

– Nie! – uciął Mikołaj.

Gestem przywołał giermka i kazał mu zabrać chłopców z rynku, a sam pochmurny i niezadowolony zawrócił na swoje miejsce.

Giermek Linus był rozczarowany, bo spodziewał się obejrzeć widowisko, a tu tymczasem pan wysyła go w inne miejsce. Wziął chłopców za ręce i poprowadził w boczną uliczkę, za mur kościoła.

– Przez wasze nieposłuszeństwo i mnie ominął ten widok – narzekał.

Za ich plecami podniosła się wrzawa zgromadzonego tłumu – to z kościoła wychodzili w uroczystych szatach duchowni, poprzedzani przez księdza Huberta, niosącego krzyż na długim kiju.

Starszy z braci szarpnął się, wyrywając rękę z dłoni giermka. – Z wieży też wszystko widać – powiedział. – Ojciec zakazał stać na rynku, to chodźmy na wieżę.

Linus zawahał się. Ma chłopak rację. Gdyby tylko dzieciaki obiecały, że się nie wygadają, mógłby pójść z nimi na wieżę. Kościół jest wprawdzie dla gapiów zamknięty, ale wśród kościelnej służby jest przecież krewniak i na pewno udałoby się im odnaleźć go i nacieszyć oczy jeszcze lepszym widokiem, niż na samym placu.

– Pospieszmy się – Marcin aż nogami przebierał w miejscu. – Zaraz będzie po wszystkim.

Linus popchnął obu w kierunku kościoła.

– Dobrze! Tylko nikomu ani słowa, bo sam złoję wam skórę!

Długi szereg księży zbliżył się dostojnym krokiem do środka placu, , śpiewając hymny i ustawił półkolem przed stosem, a ksiądz Hubert podjął ostatnią próbę ratowania grzeszniczki.

Zbliżył się do niej z wyciągniętym krzyżem i na placu zaległa nagle cisza, bo każdy chciał usłyszeć słowa Nastki. Inkwizytor przysunął ku niej krzyż.

– Proś Boga o przebaczenie – powiedział głośno. – Proś, bo inaczej twoja dusza będzie przeklęta na wieki!

Ale Nastka tylko chichotała i mamrotała coś, co nie było żadnym ludzkim językiem. I odwracała głowę, ilekroć inkwizytor zbliżał do jej twarzy krzyż, żeby mogła pocałować nogi Chrystusa.

Po kilku próbach ksiądz Hubert zrezygnował i odwrócił się w stronę tłumu.

– Panie! – zawołał. – Sam widziałeś, że próbowałem uratować duszę tej nieszczęsnej!

Skinieniem krzyża dał znak, żeby do stosu zbliżył się strażnik miejski, stojący już w pobliżu z płonącą pochodnią.

Gapie popychali się i wyciągali szyje, żeby widzieć lepiej. Strażnik podpalił stos z kilku stron, ogień podsycany smołą chwilę tlił się prawie niewidoczny, by nagle buchnąć w górę.

Tłum zawył z radości.

Nastka chichotała jeszcze, gdy płomienie dotarły do słupa, a zaraz potem objęły jej wysmarowaną żywicą koszulę. Wtedy dopiero zaczęła piszczeć, zdziwiona i jakby nie rozumiejąc, co się dzieje.

– Jak mysz – zauważył ktoś w pobliżu Mikołaja z Lipowej.

Nastka zaczęła krzyczeć z bólu. Ale znowu odezwały się kościelne dzwony, a ich głos, zmieszany z wyciem tłumu, skutecznie zagłuszył jej jęki.

– Boże – modlił się cicho Mikołaj z Lipowej. – Wybacz jej, jeśli możesz, bo zapewne nie wiedziała, co czyni.

Tłum rzucił się w popielisko, zanim popiół ostygł i rozebrał stos prawie do ostatka, szukając w nim czegokolwiek, co można byłoby zabrać ze sobą.

Najszczęśliwsi byli ci, którym udało się znaleźć kawałek osmalonej kości, inni brali po prostu popiół albo zgarniali do garści sadzę z niedopalonego słupa.

Wieczorem Oset powrócił do Dębowca. Wielkie było jego zdziwienie, gdy zastał panią Roksaną na dziedzińcu, a nie w łożu, w którym ją rano zostawił.

– W południe – oznajmiła. – W południe poczułam się znacznie lepiej i postanowiłam wstać. Może...

Zawahała się.

– Może ta Nastka wcale nie rzuciła uroku? Oset odpiął od pasa woreczek i wysypał z niego na ziemię popiół zebrany z miejsca kaźni.

– W południe podpalono stos – odpowiedział. – W południe. To dlatego poczułaś się lepiej.

Powinności i żądania

Sierpień 1395

Chłopi Grzechot, Wężyk i Jama stali obok siebie i patrzyli z niepokojem na niebo, na którym szybko zbierały się ciemne, deszczowe chmury. – Będzie padać – westchnął Wężyk.

Zżęte zboże stało w dziesiątkach na polu, aż po linię lasu, w dwóch rzędach obok siebie, ale nie było się z czego cieszyć. Żyto wyrosło niewysokie, kłosy miało płaskie, krótkie, ziarno w nich urodziło się nieliczne i mizerne.

Na niektórych dziesiątkach zatknięto na wierzchu wiechę, zieloną gałąź, znacząc w ten sposób snopy przeznaczone dla klasztoru. Dziesiątki obliczył, wybrał i oznaczył brat Cuno, administrator dóbr klasztoru na Jasnej Górze.

Prawo głosiło, że zboże przeznaczone na dziesięcinę powinno być zwiezione w pierwszej kolejności, co nie bardzo podobało się chłopom. Nie dość, że musieli dać swoje wozy, sami dostarczyć do wyznaczonych stodół i dopilnować wszystkiego, każdego roku narażali się na straty na swoich działkach, bo prawie nigdy nie udawało się im zdążyć ze zwózką przed zmianą pogody.

Obok zatrzymał się Tomek, syn Maciecha, tak samo jak i sąsiedzi popatrując w niebo.

– Będzie – potwierdził i wzruszył ramionami zrezygnowany.

Źle zapowiadała się zima. Najpierw dziesiątą część dla kościoła, potem połowę dla pana, bo pracowali na jego działkach, obrobionych jego sprzętem, zasianych w części jego ziarnem. Zostanie im niewiele, tyle ledwie co w garść wziąć.

– Co robić? Co robić? – rozpłakał się prawie Grzechot. – Zmarnieje wszystko nasze i pomrzemy z głodu.

Zagrzmiało w oddali. Rzucili się do roboty, ale nagle przerwali i patrzyli na to, co nie chciało pomieścić się im w głowach. Tomek pobiegł na pole, wyrywał wiechy z dziesiątków przeznaczonych dla klasztoru i wtykał je w inne. Potem przeznaczone wcześniej na dziesięcinę snopy zaczął wrzucać na wóz, zamierzając zawieźć je do swojej stodoły.

– Ładować! – poradził sąsiadom. – Nie czekajcie, bo zginiecie!

Zamarli ze zdumienia i zgrozy.

– Jakże to? Chcesz pominąć dziesięcinę?

– Nie pominąć, a tylko odstawić ją w drugiej kolejności. Jak najpierw nie zwieziemy swojego, nic nam nie zostanie.

– Ale to oszustwo!

– Nie.

– Oszustwo, za które zostaniemy pokarani. Patrzyli niepewni. Trochę zazdrościli Tomkowi jego stanowczości i odwagi. Niedawno pan Mikołaj z Lipowej wydzielił ze swojego majątku dwa łany ziemi, niegdyś siłą zajęte przez panią Agnieszkę wbrew woli ówczesnych jej właścicieli, Maciecha i Listka. Teraz z jej woli pan Mikołaj chciał zwrócić własność Listkowi i synom Maciecha.

Wszyscy słyszeli, jak przebiegała rozmowa Tomka z panem Mikołajem.

– Taki szmat, wielmożny panie? – dziwował się Tomek. – Jakże to obrobić i czymże obsiać?

– Spełniam wolę pani Agnieszki – odpowiedział Mikołaj. – Po zbiorach możecie odebrać ziemię.

Listek zgodził się od razu, ale Tomek, syn Maciecha, ośmielił się sprzeciwić rozkazom pana Mikołaja i wcale nie chciał ziemi, którą niegdyś uprawiał ojciec.

Niby równy rozmówcy zwrócił się do pana Mikołaja, żeby ten odkupił ów łan.

– Nie odpędzajcie mnie od siebie – poprosił. – Jakże obrobię nowy łan, kiedy sam zostałem, bo mój brat Mieszek całkiem już przeszedł na służbę do Potoka.

Chyba, żebyście dorzucili co nieco...

Prośba była bezczelna i świadkowie tej rozmowy zmartwieli w obawie przed gniewem pana. Ale pan Mikołaj nie obruszył się wcale.

– Dobry pomysł – zgodził się od razu. – Dam ci zaprzęg wołów z pługiem i broną, daruję wszelkie tegoroczne powinności. Starczy ci to, żeby swoje pół łana obsiać i obrobić?

– Tak, szlachetny panie. Gdybyście jeszcze mogli dodać...

– Gdybym mógł? Czasy ciężkie, ale pewnie że mogę. Dam ci dwa worki dobrej pszenicy na zasiew i budulec na stodołę, ale już nad postawieniem budynków sam się musisz potrudzić.

Zazdrościli Tomkowi pańskiej łaski, a on sam urósł niepomiernie w ich oczach i z dnia na dzień został przywódcą wioski.

Teraz stał przed nimi i kazał się naśladować, pchając ich do nieposłuszeństwa.

– Nie odmawiamy dziesięciny – tłumaczył. – Tylko ją przesuwamy. Pomyślcie o swoich babach i dzieciach.

Ruszyli się z miejsca, jeszcze niepewni, nie do końca przekonani, ale zaraz pospieszyli się, bo zagrzmiało znowu, co dodało im sił. Ostatnie wozy zawieźli do siebie, kiedy zaczęło już padać, ale udało się im uchronić przed deszczem cały swój zbiór.

Brat Cuno, administrator dóbr klasztornych, stał na skraju pola, patrzył i nie mógł uwierzyć. Zaznaczone jego ręką dziesiątki zniknęły bez śladu, na ściernisku zaś mokły snopy z drugiego rzędu, które odrzucił jako nieprzydatne.

– Och, wy, przeklęci! – zacisnął wargi brat Cuno. – Już ja wam pokażę, czym kończy się oszukiwanie Kościoła. Już ja wam pokażę!

Winowajcy stanęli szeregiem przed panem z Lipowej. Wężyk, Grzechot, Jama i najbardziej winny, Tomek. Trzymali kapelusze w garściach i kłaniali się niezdarnie panu Mikołajowi. Pierwsi trzej nie taili pretensji do Tomka, który namówił ich do grzechu i dał znak do niewłaściwego zachowania, i teraz jeden przez drugiego zrzucali na Tomka całą winę, jakby ich zmusił do takiego postępowania.

Tomek zaś nawet nie próbował się ukorzyć, stał prosto z hardo podniesioną głową.

– Z powodu skargi dostojnych ojców muszę się za was wstydzić – powiedział pan Mikołaj pochmurnie. – Postąpiliście niewłaściwie, ludzie.

Dobrze o tym wiedzieli, że wystąpili przeciw porządkowi świata i właściwie wbrew swojej woli. Sami nie wiedzieli, co pchnęło ich do buntu. Bo to był przecież bunt. Odmówić wykonania powinności.

– Brat Cuno oskarża was, że zniszczyliście jego wiechy, zwieźliście swoje snopy, a należną klasztorowi dziesięcinę zostawiliście na polu, żeby zgniła na deszczu. Źle zrobiliście.

Tomek postąpił krok do przodu.

– To z mojej winy, panie – przyznał się odważnie. – Takie marne plony tego roku, że baliśmy się głodu i poniewierki.

– Z tego strachu chciałeś odmienić prawa, człowieku? – oburzył się Mikołaj. – Przecież powiedziane jest wyraźnie: najpierw kościelne, potem pańskie, a potem dopiero własne. Nie wy jesteście powołani, żeby zmieniać prawa i umowy.

Chłopi pochylili się jeszcze niżej.

– Źle postąpiliśmy – przyznał Tomek pokornie. – Ale jeżeli zechcecie wysłuchać...

– Mów – zgodził się Mikołaj.

Był zły i zniecierpliwiony. Ojciec miał rację mówiąc, że zbyt łagodne postępowanie obraca się często przeciw tobie, bo poddani natychmiast próbują to wykorzystać.

– Źle postąpiliśmy, panie – powtórzył Tomek. – Ale oni nie są winni, bo to ja ich namówiłem. Pomyślałem, że zmarnieje wszystko, co jeszcze zostało. Nie tylko to, co nasze, ale i to wszystko, co należy do was. Musiałem wybrać, szlachetny panie.

Wybrałem swoje, ale przez to i wasze. Bo jeśli padniemy z głodu, kto będzie obrabiał ziemię, płacił dziesięcinę i daniny...

Mikołaj uciszył go gestem ręki.

– Jeśli pomrzecie, znajdą się inni na wasze miejsce – zauważył cierpko. – Nie brak zagrodników, co wezmą wasze działki. Klasztor tymczasem domaga się swoich słusznych powinności. Postanowiłem tedy, że mój komornik pójdzie do waszych stodół i odbierze, co się należy klasztorowi.

Chłopi padli na kolana, a tylko Tomek zrobił to z ociąganiem.

– To dla nas głodowa śmierć – zauważył cicho. Mikołaj zmarszczył brwi.

– Nie rozdrażniaj mnie, człowieku – powiedział z naciskiem. – Jeśli chcesz przeżyć zimę, idź na pole i pozbieraj wszystkie ziarna. Ale wcześniej padnij na kolana przed panią Hedwigą. Bo tylko wstawiennictwu mojej żony zawdzięczacie, że nie kazałem was wziąć w dyby. Ale zapowiadam wam, ludzie, że moja wyrozumiałość już się wyczerpała.

Kiedy obca niewiasta zatrzymywała konia na dziedzińcu, Marina patrzyła na nią już od progu domu. Postawa przybyłej wydawała się Marinie znajoma, ale pani z Potoka nie umiała sobie przypomnieć osoby. Była pewna, że jest to ktoś, kogo zna, choć nie pamiętała ani imienia, ani okoliczności spotkania. Była jednak gościnna i chętnie witała w domu nawet obcych, więc wybiegła na podwórze, zapraszając do dworu.

Młoda kobieta, szczelnie okryta podróżnym płaszczem, nie zareagowała ani na wyjście Mariny, ani na jej zapraszające słowa.

– Witajcie, witajcie! – wołała Marina, podchodząc i wyciągając rękę po końskie wodze, bo służba jak zwykle nie spieszyła się.

– Witajcie z drogi. Zejdźcie i odpocznijcie w moim domu. Chętnie posłucham skąd i dokąd jedziecie, a pewnie niejedną opowieścią będziecie umieli się odpłacić za gościnę. My tu na uboczu żyjemy i niewiele wiemy o sprawach świata.

Przybyła nadal jednak siedziała na siodle, jakby czekając, aż zostanie rozpoznana. Marina podeszła blisko, ale nigdy nie miała zbyt ostrego wzroku i nadal nie wiedziała, kto do niej zawitał.

– Nie przyjechałam w odwiedziny – powiedziała wreszcie kobieta.

Dopiero po tym odezwaniu się pani Marina rozpoznała przybyłą. Już się rzeczywiście widziały. Była to bowiem pani Hanna, żona Jordana z Wojcieszowa.

– Nie przyjechałam w odwiedziny – powtórzyła.

Była zdenerwowana, oddychała ciężko, jakby wyprawa tutaj sprawiła jej przykrość, jakby się bała nawet, choć przyjechała tylko upomnieć się o swoje prawa.

Marinie, której w pierwszej chwili krew rzuciła się do twarzy, już minęło pierwsze zmieszanie. Bo Marina myślała czasem, że któregoś dnia żona jej kochanka może się pojawić w Potoku i wydawało się jej, że jest na takie spotkanie przygotowana.

Teraz odpowiedziała spokojnie:

– Nie wiem, o czym mówicie. Waszego męża tutaj nie ma.

– Nie ma? – zapytała pani Hanna jakby już bardziej ośmielona. – Dokładnie wiem, że jest i przyjechałam po niego.

Marina opuściła rękę wyciągniętą po końskie wodze. – Przecież mówię, że go nie ma – powtórzyła spokojnie.

– Już ja go znajdę!

Marina wzruszyła ramionami.

– Jak sobie chcecie. Ale wygodniej będzie wam szukać, gdy zejdziecie z konia.

Hanna, która spodziewała się oporu i zaprzeczania, była nieco zaskoczona łagodnością gospodyni.

– Zejdźcie – powtórzyła Marina. – Chcecie, widzę, porozmawiać, a chyba będzie lepiej, żeby służba nie słuchała tego wszystkiego.

– Nie interesuje mnie zdanie służby – odburknęła Hanna.

Ale namyśliła się. Korzystając z pomocy pachołka, który nadbiegł na znak pani dworu, Hanna zeszła z konia.

Był ciepły, upalny dzień, od dawna nie padało i płaszcz pani Hanny był bardzo zakurzony.

– Dajcie go mojej służbie – zaproponowała Marina. – Niechaj go porządnie wytrzepią.

Hanna postąpiła jak jej radzono i ruszyła za Mariną. Ta zaś nie weszła do domu, ale poprowadziła niespodziewanego gościa na tyły dworu, gdzie był cień rzucany przez drzewa i gdzie mogły usiąść naprzeciw siebie i rozmówić się bez świadków.

– Jestem rada, że przyjechaliście, pani Hanno – zaczęła Marina.

– Doprawdy? – zapytała tamta nerwowo.

– Oczywiście, że jestem wam rada – zapewniła Marina. – Sprawa, jaka was tutaj sprowadziła, to zupełnie co innego. Polubiłam was od pierwszego wejrzenia i nic tego nie zmieni. Posiedzimy tutaj i porozmawiamy spokojnie...

– Nie jestem spokojna – przyznała się pani Hanna, której ręce drżały.

– Widzę – przytaknęła Marina.

Była już zupełnie opanowana i teraz napawała się wyższością, jaką miała nad tą drobną kobietą. Pani Hanna była znacznie młodsza, ale mało urodziwa, skrzywiona, jakby była cierpiąca, i Marina wiedziała, że wybór, jakiego dokonał jej ukochany, był dobrze przemyślany. Wolał ją, wolał Marinę, jego żona w tej walce miała mniejsze szanse.

– Jordana tu nie ma – powiedziała teraz. – Upał dziś, więc może każę wam podać coś do picia.

– Nie ma? – nie wierzyła Hanna. – To może jeszcze powiecie, że go tu nie było?

– Nie powiem – przyznała Marina. – Był tu, ale jakiś czas temu pojechał.

Myślałam, że do Wojcieszowa, ale nie pytałam.

– Nie wierzę wam – oświadczyła Hanna. – On tu na pewno jest. Nie przyjechałabym, gdybym dobrze nie wiedziała, że do was stale jeździ.

Marina wstała bez pośpiechu.

– Jesteście moim gościem – zapewniła uprzejmie. – Możecie zatem iść po dworze, po stajniach i stodołach i szukać waszego męża gdzie tylko chcecie, ale powiadam wam, że go tutaj nie ma. Najlepiej będzie, jeśli się sama przekonacie.

Hanna wstała, ale widząc, że Marina mówi o tym zupełnie poważnie, zatrzymała się i nie ruszyła na poszukiwania.

– Dawno wyjechał? – zapytała.

– Tydzień będzie – Marina znowu przysiadła na swoim miejscu. – Myślałam, że powrócił do was.

Pani Hanna milczała. Zaciskała usta, w jej oczach kręciły się łzy. Czuła się upokorzona, ale skoro wybrała się w długą drogę, brnęła dalej.

– Przyjechałam tutaj... – zaczęła. – Przyjechałam was prosić, byście dali spokój Jordanowi. Przecie to mój mąż, który mi ślubował przed ołtarzem...

– Prosić? – udała zdziwienie Marina. – Czemu prosić? To on sam nie jest dojrzałym człowiekiem, który nie wie, jak ma postępować?

– Jest dojrzały, ale to wy... to wy zawróciliście mu w głowie... Nie zaprzeczajcie, bo wszystko już wiem. Wiem o tym, co zdarzyło się, kiedy przyjechaliście do nas i do Opatowa. Wiem, że on tu przyjeżdża, wiem, że się z wami pokazuje. To przecież nie jest w porządku. Tak być nie powinno. On mnie krzywdzi. I wy mnie krzywdzicie. Jest moim mężem, nie waszym. Wy znajdźcie sobie innego.

Rozpłakała się. Podeszła służebna z kwasem chlebowym w dzbanku i z kubkami. Marina sama nalała napój i podała kubek gościowi, wkładając go w jej roztrzęsione ręce. Pani Hanna otarła łzy wierzchem dłoni, wypiła połowę.

– Proszę was – pochlipywała. – Proszę was uniżenie, byście zwrócili mi męża.

– Nie odbierałam go – zauważyła Marina. – Nie kazałam go więzić, ani wiązać.

Sam przyjechał, ja tylko udzieliłam mu gościny.

– Pod spódnicą!

– To już moja sprawa – odpowiedziała Marina spokojnie. – Wam też nikt nie broni przysposobić sobie jakiego chłopca. Młodego, pięknego. Jakiego tylko chcecie. Kiedy byłam w Wojcieszowie, widziałam niejednego, który by się do tego celu nadawał. Wam wcale nie jest potrzebny Jordan. Jeśli chcecie kogo do łoża, możecie wybierać. Ale co do miłowania, to ja jestem w sercu Jordana. Ja i tylko ja. On wybrał, a miłości nie nakażesz.

– Ale to grzech!

– Już się o moją duszę nie martwcie – odpowiedziała spokojnie Marina. – Sama będę pokutować za swoje winy, wy mi w tym nie musicie pomagać.

– Jesteście okropną niewiastą!

– Nieprawda! – zaprzeczyła Marina. – Wybrał mnie już dawno przecież.

Dawniej, niż się z wami ożenił. Nie ma co płakać, skoro tak się stało.

Ale pani Hanna płakała i zaciskając palce, pytała bezradnie:

– Co ja mam robić? Co ja mam robić?

– Co chcecie – stwierdziła Marina bezlitośnie. – Co tylko chcecie. Weźcie sobie kochanka, ale zapomnijcie o swoim Jordanie. Bo już go nie ma. Jakby nie wrócił z wyprawy. Nie ma go i tyle.

– Ale on przecież jest.

– Nie dla was. Więc lepiej o nim zapomnijcie. Dla wszystkich tak będzie lepiej.

Pani Hanna sięgnęła po kubek, wypiła resztę napoju i znowu otarła łzy.

– Pójdę szukać sprawiedliwości – zapowiedziała. – Nie może tak być, żebyście byli niczym złodziej, co kradnie cudzego męża. Nie może tak być.

– Szukać sprawiedliwości? – prychnęła Marina. – Co chcecie zrobić? Kto miałby mu nakazać powrót? Sąd? Kościół? Wy? A gdy już zostanie zapędzony do domu, w jaki sposób zamierzacie go tam utrzymać? Przywiążecie go za nogę do stołka?

Albo każecie przywiązać do swojego suchego tyłka?

Wymownym gestem podniosła ręce i pogłaskała się po biodrach.

– On wie, co wybrał. I zawsze będzie do tego tęsknił. A wy chcecie z niego uczynić niewolnika?

Była pewna swego, była pewna Jordana i jego wyboru i nawet żywiła nieco współczucia dla tej chudej, nieładnej niewiasty. Ale tylko trochę.

– Proszę – powiedziała pani Hanna. – Proszę i na wszystko was zaklinam.

Zwróćcie mi męża.

I padła przed Mariną na kolana.

– Błagam was!

Choć widziały to co najmniej dwie osoby ze służby i miały zaraz o tym wszystkim rozgłosić, Marina z Potoka nie zamierzała zbyt szybko przerywać widowiska.

– Nie proście mnie – mówiła spokojnie. – Nie mogę uczynić zadość waszej prośbie. Nie mogę, bo nie ode mnie to zależy. Nie sposób nakazywać uczuciom.

– Błagam was – łkała pani Hanna. – Może jakim sposobem go przy sobie trzymacie, może coś mu tajemniczego zadaliście, nie wiem. Ale wiem, że dawniej nie był taki. Dopiero gdy na was trafił, stał się jakby kim innym. Zwróćcie mi go, jesteście taka ładna i w pełni jeszcze sił i wieku...

– Nie będziecie mi wypominać wieku – uniosła się Marina. – Nic wam do tego.

A teraz wstańcie i wracajcie do siebie.

– Nie mogę wrócić bez Jordana.

– Ale naturalnie, że możecie. Wystarczy wstać, dosiąść konia i wrócić taką samą drogą, jaką tu przyjechaliście.

Marina nie miała litości. Marina nie mogła mieć litości. Bo dla Mariny pan Jordan był skarbem, którego w żaden sposób nie chciała stracić i gotowa była zrobić wszystko, żeby takie niebezpieczeństwo odsunąć. Chciała tak wystraszyć panią Hannę, tak ją zniechęcić, żeby całkiem zapomniała o tym, że jest żoną Jordana, a ona tylko kochanką.

– Wracajcie – powtórzyła.

– On musi wrócić ze mną – szlochała pani Hanna. – Musi wrócić, bo bez niego... bez niego... Ja chyba sobie coś zrobię...

– To grzech – napomniała Marina zimno. – Jeszcze większy grzech niż ten, o który mnie oskarżacie.

Klaskaniem przywołała służącą.

– Przynieś płaszcz pani.

Zwycięstwo Mariny wydawało się całkowite. Pani Hanna odjechała pokonana, z opuszczoną głową. Kiedy następnego dnia zjawił się pan Jordan, był wyraźnie zaniepokojony.

– Była tutaj?

– Hanna? Była – odpowiedziała spokojnie Marina. – Rozmawiałyśmy i wyjaśniłam jej, że tylko mnie miłujesz. Prosiła, żebym cię odprawiła, ale była na tyle nieostrożna, że oskarżała mnie prawie o rzeczy zakazane. Że czarami cię trzymam.

Pan Jordan westchnął.

– Czasem i ja mam takie wrażenie.

– Nawet tak nie mów – oburzyła się, ale zaraz uśmiechnęła się zalotnie. – Przecież to z powodu uczuć jesteś ze mną.

– Co jeszcze mówiła?

– Prosiła, żebyś wrócił. Powiedziałam, że nie jesteś dzieckiem, któremu coś mogę nakazać.

– I co jeszcze?

– I nic więcej. Porozmawiałyśmy i pojechała. Myślę, że pogodziła się ze swoim losem. Prawdę mówiąc, ta rozmowa była nawet łatwiejsza, niż się spodziewałam.

Ale dość o tym. Chodź tu i przytul mnie, skoro cię już tydzień nie widziałam.

Pani Marina była przez najbliższe dni bardzo dla pana Jordana serdeczna i bardzo miłująca, słodząc mu życie, jak tylko umiała. Robiła wszystko, żeby nie pamiętał o wizycie swojej żony i żeby nie zapragnął do niej powrócić.

Nie zapragnął.

Ząb sułtana

Wrzesień 1395

Wielki wezyr sułtana Bajazyta, zwanego Błyskawicą, stał samotnie w łukowatym oknie sułtańskiego pałacu i patrzył na miasto. Słońce złociło czerwone dachy Adrianopola. Dzień miał się ku końcowi, za chwilę muezzin z wieży pobliskiego meczetu wezwie do wieczornej modlitwy. Kupcy na dobrze stąd widocznym targu zamykali kramy.

Dostojny Saleh al-Mansur przyjmował posłańców osobiście. – Jakie wieści przynosicie? – zapytał, kiedy obaj padli przed nim na twarz.

– Pomyślne, wielki wezyrze – odpowiedział pierwszy, nie podnosząc głowy. – Była bitwa i Allach dał zwycięstwo synom Islamu.

Wezyr odwrócił się od okna i uśmiechnął zadowolony. Tego właśnie potrzebował. Dobrych wieści dla władcy. Jakichkolwiek dobrych wieści, których ostatnio brakowało. Ale zanim przedstawi nowiny sułtanowi, musi się upewnić, że nowe wiadomości są naprawdę pomyślne. Sułtan jest porywczy i nie lubi, żeby trapić go złymi nowinami.

– A ty? – zapytał drugiego posłańca.

Plecy drugiego z leżących drgnęły i wezyr natychmiast domyślił się wszystkiego. Posłaniec trząsł się ze strachu. Saleh al-Mansur znał aż nadto dobrze to uczucie, bo sam nieraz doświadczył tego dławiącego lęku, gdy musiał przekazać władcy coś złego. W przeszłości bywał sułtańskim posłem i sułtańskim szpiegiem i zdarzało się, że o włos uniknął śmierci, kiedy z woli Allacha musiał być tym, który przynosi niedobre wieści.

– Chrześcijanie ogłosili wielką wyprawę przeciw Półksiężycowi – powiedział drugi posłaniec przez ściśnięte gardło. – Niech będę przeklęty, że przyszło mi tak złe nowiny przynieść do stóp sułtana.

– Mów i niczego nie ukrywaj – polecił wezyr.

Tysiące złotych monet, skrzynie kosztowności, bele jedwabiu, adamaszku i złotogłowiu, statki pełne drogocennych przypraw i sławnego damasceńskiego żelaza, najlepszego do wyrobu broni, ofiarował wezyr al-Mansur chrześcijanom.

Słał kosztowne podarunki dostojnikom na Węgrzech, w republikach Wenecji i Genui, odprawiał dary na dwory książąt Rzeszy, możnych we Francji, Czechach i Polsce, opłacał dostojników duchownych w Rzymie i Awinionie, dawał łapówki bankierom włoskim i sławnym rycerzom. Wszystko zaś po to, żeby odwieść ich od myśli o wspólnym przedsięwzięciu chrześcijańskiego świata. Latami rozmiękczał ich opór, nastawiał jednych przeciw drugim. Pilnie wysłuchiwał wieści o konfliktach, wojnach, a potem rozsyłał złoto, kosztowności i plotki.

Dawniej, kiedy był kupcem, albo raczej kiedy w przebraniu kupca zwiedzał poszczególne ziemie, Saleh al-Mansur z rozkazu sułtana zbierał informacje o miastach, zamkach, władcach, rycerzach, ich żonach i kochankach, zapisywał stan zaopatrzenia twierdz w zapasy zboża i uzbrojenie. Sporządzał mapy i studiował sztukę walki chrześcijan.

Wiedział, że są próżni, że najbardziej ze wszystkiego lubią się kłócić i wiodą wojny z byle jakiego powodu. Wiedział, że ich armie to zbiorowiska rycerzy, niekarnych i niepewnych, a bardziej od łupów spragnionych sławy. Gdy sułtan ruszył na Zachód, wieści Mansura przydawały się w sposób niezwykły. Sułtan szedł do przodu jak błyskawica, niszcząc po drodze wszelkie przeszkody i nigdzie nie napotykając na zorganizowany i dostatecznie silny opór. Jak jego ojciec pokonał Bośniaków i Serbów, tak on bił teraz Bułgarów, Chorwatów, Wołochów i Węgrów, zdobywając po kolei carstwa, ziemie, zamki. Jednych podbijał, innych hołdował, brał w niewolę, zmuszał do służby po swojej stronie. I stale zwyciężał.

Taktyka, którą podpowiedział władcy wielki wezyr, okazała się skuteczna.

Jak dotąd. Bo teraz zaszło coś, czego al-Mansur najbardziej się obawiał i co wszelkimi siłami starał się oddalić w czasie. Przyszły meldunki od szpiegów, potwierdzone zeznaniami tych rycerzy chrześcijańskich, których opłacał, a przede wszystkim dokładnymi wiadomościami od kupców. Kupcy handlowali ze wszystkimi, nie bacząc na religie i pochodzenie ludzi, z jakimi przychodziło im wymieniać towary i zdobywać pieniądze.

Kupcy już wcześniej sygnalizowali niebezpieczeństwo, a teraz w osobie tego posłańca nadeszło ostateczne potwierdzenie najgorszej z możliwych wieści.

Węgierski król posłał do innych władców chrześcijańskich, do Francji, Anglii i gdzie indziej. A tam postanowiono i zaprzysiężono zorganizowanie nowej krucjaty, wielkiej wyprawy, która miała ruszyć przeciw wyznawcom islamu.

Nigdy jeszcze nie było tak wielkiej fali. A fala ta mogła zatopić synów Proroka i odrzucić ich daleko od wywalczonych z trudem twierdz i siedzib.

Saleh al-Mansur nie doniósł władcy o swoich podejrzeniach. Pierwszy minister bał się powiedzieć, póki nie będzie wszystkiego dostatecznie pewny i póki nie będzie wiedział, jak to przedstawić sułtanowi. A przedstawić będzie mógł dopiero, kiedy obmyśli, jak temu zaradzić. Póki nie opracuje sposobu przeciwdziałania niebezpieczeństwu, nikt nie może o niczym wiedzieć.

Sułtan Bajazyt, zwany Błyskawicą, syn sułtana Murada, a wnuk sułtana Orchana, wielki wojownik i wielki władca, siedział na złoconym tronie, wśród jedwabnych poduszek, podkuliwszy krótkie, grube nogi, których stopy ubrane były w czerwone buty z zakrzywionymi nosami. W całym kraju tylko on jeden mógł nosić takie obuwie, które oznaczało jego godność i władzę.

Miał na sobie jedwabną i powłóczystą szatę, zieloną, bo zieleń była kolorem Proroka Mahometa, i biały zawój na głowie.

Okrągłe, zaczerwienione oblicze władcy zdradzało teraz zniecierpliwienie i znudzenie. Stojący w pobliżu tronu rządca dworu, suchy, chudy i patykowaty, dał nieznacznym ruchem reki znak i koło pięknych półnagich tancerek, ubranych w barwne powiewne szaty, z dzwoneczkami u kostek nóg i u przegubów rąk, szybko wybiegło z sali.

Sułtan odwrócił się ku niskiemu stolikowi, z blatem z górskiego kryształu, sięgnął do porcelanowej misy po suszoną figę, umoczył ją w słodkim syropie i podniósł do ust. Po chwili jednak wypluł słodycz na tacę, podstawioną szybko przez groźnego czarnego niewolnika.

Nagi do pasa niewolnik miał na sobie szerokie białe szarawary, u jego zaś boku wisiał wielkich rozmiarów topór czy tasak, ostry i ciężki. Zadaniem niewolnika było usługiwać władcy, ale przede wszystkim nie dopuszczać, żeby ktokolwiek nadto się do niego zbliżył.

Bajazyt wypluł figę i wykrzywił się, a sługa szybko umknął o kilka kroków, żeby choćby przypadkiem nie znaleźć się w zasięgu jego ręki.

Sułtana bolał ząb.

Wielki wezyr Saleh al-Mansur wszedł szybkim krokiem do sali posłuchań, kłaniając się już od progu, i spieszył do tronu sułtana. Z daleka widział niezbyt zadowoloną minę władcy, więc pilnował się, żeby nawet uśmiechem nie wpędzić go w jeszcze gorszy nastrój.

Zatrzymał się o dziesięć kroków i pochylił głowę.

– Bądź pozdrowiony, władco świata – wyrecytował szybko. – Niech Allach każdego dnia zsyła ci takie wieści, jakie dziś przynosi twój sługa.

Bajazyt spojrzał spod przymrużonych powiek. Radość pierwszego ministra wydawała mu się podejrzana, bo wszystko jawiło mu się podejrzane.

– Czy przynosisz coś więcej niż tylko pochlebstwa? – zapytał, marszcząc brwi.

Był surowy, nieufny i twardy. Słuchał wszystkich, rzadko mówił, co myśli naprawdę, a nagradzał tych, którzy umieli odgadywać jego życzenia.

Saleh al-Mansur uśmiechnął się lekko.

– Wiesz dobrze, potomku Proroka, że nie odważyłbym się niepokoić twojego dnia błahymi sprawami. Ale nadeszły dobre wieści i jeśli rozkażesz, natychmiast stawi się tutaj posłaniec.

Bajazyt dotknął dłonią opuchniętego policzka.

– Nie czuję się dobrze – mruknął. – Nie wiem, czy powinienem narażać się na bliski kontakt z ludźmi, którzy przebyli długą zapewne drogę, są zakurzeni i chyba nieładnie pachną...

Saleh al-Mansur wykonał uspokajający gest.

– Kazałem go wykąpać, wielki sułtanie. Zechciej posłuchać choć części tych wieści, żeby nie mówiono, że sam je preparuję dla twojej radości...

Bajazyt zacisnął wargi. Skarga była oczywista, ale teraz był zbyt zajęty, żeby się nią przejmować. Wystarczy zapamiętać, a w bardziej sprzyjających okolicznościach wrócić do sprawy. Każdego dnia słuchał doniesień, jakie składali na siebie dwaj zaciekli wrogowie – wezyr al-Mansur i dowódca przybocznej straży, Arsan.

Skinął na wezyra.

– Dobrze – zgodził się. – Niech wejdzie posłaniec, ale trzymaj go z daleka.

Saleh al-Mansur wykonał pół obrotu i gestem dał znak uzbrojonym strażnikom, stojącym w drugim końcu sali, przy złoconych drzwiach, żeby wprowadzono posłańca.

Wszedł mały człowiek w nowym stroju, drobnymi krokami przebiegł posadzkę, jakby się po niej ślizgał, nisko przy ziemi, i padł na twarz.

– Mów – rozkazał wezyr w imieniu władcy.

Posłaniec przedstawił poselstwo, nie podnosząc głowy i nie patrząc na sułtana.

A kiedy skończył, wycofał się szybko, jak mu wcześniej przykazano.

– Allach dał nam nowe zwycięstwo, wielki sułtanie – mówił posłaniec. – Twoje wojska ledwie w kilka godzin pobiły niewiernych nad rzekami Rumelii, chwytając wszystkich ważniejszych wojowników i wodzów. Dał Allach zwycięstwo i pozwolił, żeby nasze oddziały doznały tylko niewielkich strat, choć wielu było takich, co pragnęli umrzeć dla Proroka Mahometa i dla ciebie. Wielkie zwycięstwo, władco świata. Na sam dźwięk twojego imienia pierzchali niczym gołębie przed jastrzębiem. A ja jestem szczęśliwy, że przypadł mi w udziale zaszczyt doniesienia ci o tym, sułtanie. Obyś żył wiecznie!

Bajazyt wysłuchał nowin z umiarkowanym zaciekawieniem, łaskawie kiwnął jednak ręką wezyrowi. – Miałeś rację, to dobre wiadomości – powiedział. – Chciałbym w Komnacie Mądrości zobaczyć wykreślone plany dalszej kampanii.

Ale to później.

– Jak sobie życzysz, władco świata – ukłonił się al-Mansur.

– To dobrze, że śledzisz ruchy naszych wojsk i składasz mi o tym dokładne sprawozdania. Ale zajęty ważnymi sprawami daleko od stolicy, chyba nie bardzo wiesz, co dzieje się w tym pałacu.

– W pałacu? – Mansur był zdziwiony.

– Czy nie widzisz, jak cierpię z powodu bólu? Lekarze dają mi mikstury okropnie paskudne, które w najlepszym razie działają przez krótki czas. Potem ból powraca. Jakże w takiej sytuacji mogę myśleć o poważnych sprawach państwowych, jakże mam podejmować właściwe decyzje? Co ty, wielki wezyr, zrobiłeś w tej sprawie dla mnie?

– Pozwól sobie przypomnieć, wielki sułtanie, że proponowałem ci nowe sposoby leczenia – zauważył al-Mansur.

– Nowe sposoby? – prychnął Bajazyt. – Mam dopuścić jakiegokolwiek doktora do mojej osoby? A co z moim bezpieczeństwem?

– Twoje bezpieczeństwo jest zagwarantowane, władco świata. Ów młody doktor jest wybitnym uczonym i bardzo zdolnym medykiem, z praktyką w Damaszku i Kordobie. Jeśli tylko sobie życzysz, zostanie ci przedstawiony cały stos rekomendacji. Pragnę ci także przypomnieć, wielki sułtanie, że jest w pewnym sensie z tobą spokrewniony i...

Bajazyt zmarszczył brwi.

– To nie jest dobra rekomendacja, wezyrze – stwierdził sucho. – Właśnie rodziny obawiam się najbardziej.

Al-Mansur opuścił głowę. Sułtan obmacał palcami policzki i podbródek.

– Niech poradzi coś na odległość – zażądał.

– Wybacz, wielki sułtanie, ale przypomnę, że dotychczasowe sposoby nie przyniosły ci ulgi.

Bajazyt pięściami uderzył w jedwabne poduszki. – Jakże może boleć mnie ząb, który został usunięty? – zasyczał. – Spytałeś o to mojego dawnego doktora?

Wezyr podniósł wzrok ku białemu stropowi komnaty, na którym wyryto dwie pierwsze sury świętego Koranu.

– Spytałem, wielki sułtanie. Niestety, nie uzyskałem zadowalającej odpowiedzi.

Doktor upierał się przy swoim i wolał zawisnąć na szubienicy, niż przyznać się do błędu.

Bajazyt jęknął.

– Na Allacha! – zauważył. – Cierpię niczym prosty poganiacz wielbłądów!

W nocnej ciszy głośno i natarczywie rozległo się łomotanie do drzwi. Wezyr al-Mansur podniósł się na posłaniu i spojrzał w lewo, gdzie znajdowało się okno jego sypialni. Było za nim widać noc pełną gwiazd i pogodne niebo.

Łomotanie powtórzyło się. Ktoś, kto chciał wejść, nie trafił tu przypadkiem.

Al-Mansur już zobaczył swoją głowę, jak toczy się pod nogi władcy, i zobaczył jego powściągliwy uśmiech.

– Wezyrze! – zawołano zza drzwi. – Zbudź się! Tu Arsan, dowódca straży.

Dostojny sułtan pragnie cię widzieć natychmiast.

Skóra ścierpła wezyrowi. Więc jednak! Sułtan dowiedział się wszystkiego i to jeszcze jak szybko! Dowiedział się, że minister zachował przy sobie niektóre meldunki szpiegów i wysłańców, a zatem oszukał władcę. Kto uwierzy, że al-Mansurowi chodziło o dobro władcy, któremu chciał oszczędzić zmartwień w czas choroby? Chciał przecież powiedzieć o wszystkim, ale wtedy, gdy znajdzie radę i będzie wiedział, co mówić sułtanowi.

– Wezyrze! – powtórzył zza drzwi Arsan. – Każesz zbyt długo czekać swojemu władcy!

Al-Mansur westchnął z rezygnacją. Sułtan wie, pomyślał. Nic nie pomogło, że cichcem kazał zgładzić posłańców. Sułtan wie i nie jest wykluczone, że to właśnie Arsan postarał się, żeby władca dowiedział się wszystkiego. Przeklęty Arsan! Ale sułtan miał też swoich szpiegów i mógł dowiedzieć się od nich. Wszystko jedno.

Teraz zażąda wyjaśnień od wezyra. A dostojny Saleh al-Mansur nie będzie umiał ich udzielić i straci głowę.

Jak sułtan każe to zrobić? Poleci ściąć go natychmiast, zadusić jedwabnym sznurem albo cięciwą łuku, jak pozbył się rodzonego brata? A może wtrąci go do ciemnego więzienia, gdzie będzie siedział z niewolnikami rok, dwa albo i całe życie?

Czemuż Allach nie dał dobrej rady?

Al-Mansur usiadł i spuścił nogi na miękki dywan leżący przy posłaniu. Wodził po nim bosymi stopami, ciesząc się przyjemnym dotykiem miękkiego materiału.

Takie dywany tkano tylko w Bucharze, gdzie wezyr spędził dzieciństwo. Jakież to były szczęśliwe czasy! Al-Mansur miał już sześćdziesiąt lat i właśnie żegnał się ze swoim życiem.

Ale woli Allacha nie sposób się przeciwstawiać. Los człowieka jest wyraźnie zapisany, nic go nie zmieni i trzeba się podporządkować. Al-Mansur ubrał się, starannie zawijając turban na siwej głowie, żeby nikt nie zobaczył go pozbawionego godności. Podszedł do drzwi i odsunął rygle.

– Oto jestem – powiedział, gotowy już na worek na głowę, na kajdany, na morderczy cios.

Pod drzwiami stało dwóch uzbrojonych ludzi i dowódca straży.

– Oto jestem – powtórzył al-Mansur.

Arsan nie wydał jednak rozkazu pochwycenia ministra. Nie wyjął nawet szabli z pochwy. Poprosił, żeby wezyr poszedł z nim natychmiast do komnat sułtana.

– Wybacz, że przerwałem twój odpoczynek, ale nasz pan cierpi – wyjaśnił swoją nocną wizytę. – Rozkazał ci sprowadzić owego lekarza, o którym mu wspominałeś.

Al-Mansur natychmiast zrozumiał wszystko i niepewny uśmiech pojawił się na jego twarzy. Odetchnął. Więc to jeszcze nie teraz.

Odwrócił się do żołnierzy:

– Czy któryś wie, gdzie jest dom lekarza Misaniego? Na Ulicy Sztyletów, tuż obok bazaru, trzeci budynek po lewej ręce.

– Znajdę – zapewnił szybko jeden.

– Pobiegnij do niego i każ mu przyjść natychmiast do komnat naszego sułtana.

Powiedz mu też, żeby zabrał ze sobą wszystkie potrzebne narzędzia.

Kiedy żołnierz odstawił okrągłą tarczę i opuścił korytarz, by wypełnić rozkaz, minister zwrócił się do dowódcy straży.

– Pójdźmy, dostojny Arsanie, do naszego władcy, tam zaczekamy na lekarza.

Tylko zechciej powiadomić swoich siepaczy, żeby przepuścili go bez zbędnej zwłoki.

Jego krok znowu nabrał dawnej pewności, choć sprawa nie była jeszcze zakończona. Ale i tym razem był uratowany.

Żołnierz, wysłany po lekarza, odnalazł jego dom bez trudu, ale nie czuł się upoważniony do wyjaśniania, dlaczego w środku nocy doktor ma iść do pałacu.

Misani al-Rifad ruszył więc za nim bez słowa, całą drogę zastanawiając się, kogo może dotyczyć wezwanie. Bywało już i wcześniej, że wzywano go w trudnych przypadkach, ale nigdy w nocy, gdy bramy pałacu zamykano na głucho. Nawet gdy wezwano go z powodu choroby ulubionej żony sułtana, musiał czekać na świt, aż otwarto bramę. Teraz jednak wartownicy przepuścili lekarza bez żadnych pytań.

Misani biegł za żołnierzem wąskimi uliczkami miasta, zupełnie ciemnymi, wiodącymi pomiędzy domami, których okna wychodziły na podwórza.

Dobrze, że księżyc świecił jasno, bo łatwo odnajdywali drogę i bezpiecznie omijali przeszkody.

Doktor miał duszę na ramieniu, sułtan Bajazyt łatwo wpadał w gniew, a kiedy był rozsierdzony, nikt z jego otoczenia nie mógł być pewny swojej głowy. Sześciu doświadczonych lekarzy, jacy opiekowali się na co dzień osobą władcy, zniknęło tego tygodnia bez wieści.

– Siódemka jest szczęśliwa – powtarzał cicho lekarz. – Siódemka jest szczęśliwa. Siódemka...

– Co mówisz, szlachetny panie? – z uszanowaniem dla jego wiedzy zapytał żołnierz.

– Nic takiego – Misani machnął ręką. – Przepowiadam sobie najlepsze recepty.

Sułtan półleżał na jedwabnych poduszkach, ledwo ubrany, widać, że wstał dopiero z posłania. Trzymał się dłonią za prawy policzek, spuchnięty tak, że ledwo widać było powiekę.

– Mój synu – powitał wezyr al-Mansur wchodzącego lekarza, który pokłonił się nisko przed władcą, przysiadając na piętach tuż przed tronem. – Nasz pan kazał cię wezwać, żeby sprawdzić, czy jest choć część prawdy w wieściach, jakobyś był sławnym lekarzem.

– Jestem na usługi mojego sułtana – skłonił się Misani. – Ja i cała moja wiedza medyczna.

Bajazyt otworzył lewe oko, przyjrzał się postaci klęczącego, ale w jego oczach nie zobaczył kpiny ani współczucia.

– Synu mojej siostry – powiedział z trudem, bo ból rozsadzał mu czaszkę. – Jeśli potrafisz ulżyć w moim cierpieniu, zrób to zaraz, a poznasz moją hojność i wdzięczność.

– Nie z powodu twojej znanej hojności przybiegłem na wezwanie, władco świata – odparł szybko Misani, choć ceremoniał dworski zabraniał odzywać się bezpośrednio do władcy.

Dowódca straży Arsan zmarszczył brwi.

– Lekarzu – powiedział z naciskiem. – Nasz pan cierpi, zatem bez ociągania przystępuj do swoich sztuczek i niechaj będą dobre. Bo w przeciwnym razie nie wyjdziesz stąd na własnych nogach.

Wezyr zgromił wzrokiem Arsana, ale i on sam pocił się ze strachu. Próbował spojrzeniem dodać sił swojemu wychowankowi i protegowanemu, ale ten nie potrzebował pomocy.

– Wybacz, władco świata – zwrócił się znowu bezpośrednio do sułtana, jak gdyby nie było nikogo, kto mógłby pośredniczyć w tej rozmowie. – Wybacz, że ja niegodny mówię wprost do ciebie, ale czynię to, żeby jak najszybciej przystąpić do zabiegu i żeby twoje cierpienie nie było zbyt długie.

Bajazyt dał znak, że chce wysłuchać lekarza.

– Istnieje pewnego rodzaju tajemnica pomiędzy chorym a lekarzem – mówił al-Rifad. Nie powinni znajdować się tu inni ludzie, choćby i dostojni. Zechciej wydać rozkaz, żeby opuścili komnatę.

Arsan zaprotestował, ale Bajazyt zgodził się natychmiast. – Wyjść wszyscy! – rozkazał. – Chcę zostać tylko z lekarzem.

U jego boku pozostał jedynie wielki czarny niewolnik, który próbował potraw i napojów, jakie podawano sułtanowi, ale ten nie znał języka i nie mógł być świadkiem rozmowy.

Misani rozłożył płaszcz, a na nim zaczął układać swoje narzędzia, nożyki, nożyczki, pojemniczki z lekarstwami.

– Czy pozwolisz, wielki sułtanie, żebym zobaczył, gdzie jest przyczyna tego wszystkiego, co cię trapi i boli? W tym celu muszę obejrzeć twoją głowę, twoje usta i twoje zęby.

Bajazyt dał zgodę skinieniem. Ból był tak wielki, że gotów był przystać na każde przekroczenie etykiety i dworskich zwyczajów.

– Czy pozwolisz, żebym dotknął cię swoimi niegodnymi rękami?

Sułtan, skoro zezwolił już na tyle, zgodził się i na resztę. Lekarz powoli, żeby czarny strażnik dokładnie mógł widzieć, co i jak robi, najpierw pokazał, że nie ma przy sobie żadnej broni. Na chwilę zdjął nawet zawój z głowy, żeby można było sprawdzić, czy nie ma tam ukrytego sztyletu. Potem umył ręce w misie z wodą i zbliżył się do chorego.

Delikatnie, ledwo muskając palcami, obejrzał twarz sułtana, obmacał policzek, zajrzał do ust i gardła. Bajazyt syknął raz i drugi z bólu, ale się nie poskarżył.

Misani sięgnął po mały flakonik, z którego gęstą kroplę rzucił na dłoń, spróbował językiem, a drugą kroplę wylał na twardą dłoń strażnika.

– To haszysz – wyjaśnił. – Złagodzi ból, zechciej zażyć i ty, wielki sułtanie. To mocne lekarstwo i wkrótce zacznie działać.

Sułtan wyciągnął rękę, wystawiając pulchną dłoń o białych palcach. Misani wylał kilka kropel gęstej, brunatnej cieczy na dłoń władcy, a ten naśladując lekarza, delikatnie zdjął je końcem języka.

– Myślę, że wiem, co jest przyczyną tej sytuacji – powiedział lekarz. – Masz, sułtanie, usunięty ząb, którego kawałek pozostał w dziąśle. Trzeba naciąć dziąsło, wypuścić ropę, jaka się tam zebrała i usunąć resztkę zęba.

– Potrafisz to zrobić, lekarzu?

– Potrafię, władco świata. Zabieg jest bolesny, ale lekarstwo złagodzi nieco te dolegliwości. Tylko będziesz musiał przez cały dzień powstrzymywać się od jedzenia, a kilka dni od słodyczy.

– Wszystko, co zechcesz – poprosił sułtan. – Tylko zrób coś natychmiast! Dłużej bólu nie zniosę.

Misani podszedł do drzwi, otworzył je i gestem dał znak czekającym po drugiej stronie dostojnikom, że mogą już wejść.

Sułtan Bajazyt leżał na posłaniu, na plecach, w zupełnym bezruchu.

– Zabiłeś go! – Arsan przyskoczył do lekarza. Misani nie ruszył się z miejsca, skrzyżował tylko ręce na piersiach.

– Dostojny sułtan odpoczywa po zabiegu – odrzekł spokojnie. – Sam możesz sprawdzić jego oddech, Arsanie. Wkrótce, gdy lek przestanie działać, obudzi się.

Ale ból będzie go jeszcze trapił i trzeba mu będzie podać kolejną dawkę lekarstwa. W tej sali nie ma nikogo takiego, kto umiałby to zrobić lepiej ode mnie.

Schowaj zatem żelazo i usuń się na bok, jeśli nie chcesz odpowiadać za kolejny ból naszego władcy.

Wezyr podszedł do wychowanka z boku i zapytał go spojrzeniem pełnym niepokoju.

– Wszystko w porządku – odpowiedział lekarz. – Zaprowadź mnie gdzieś, gdzie mogę odpocząć, i nie pozwól, żeby przez kilka godzin niepokojono naszego pana.

– O, nie! – sprzeciwił się dowódca straży. – Póki nasz pan nie odzyska przytomności, nie ruszysz się stąd ani na krok.

– Jak sobie życzysz, Arsanie – skłonił się Misani. Po czym rozłożył płaszcz na posadzce.

– Połóżcie się, ojcze – zaprosił wezyra. – Sułtan będzie spał przynajmniej do świtu.

Al-Mansur skwapliwie skorzystał z zaproszenia, ale wcześniej wycelował palec w dowódcę straży.

– Wyprowadź żołnierzy z komnaty – polecił. – Gdy tylko wielki sułtan się zbudzi, na pewno zażyczy cię widzieć. Może zechce ci podziękować za to, że odradzałeś mu wezwanie mojego wychowanka.

Droga przed nami

Jesień 1395

W Lipowej wieści o bliskiej już wielkiej wyprawie przeciw Turkom pojawiały się coraz częściej. Mówiono, że władcy Francji i Anglii poprzysięgli udział w krucjacie i zwrócili się do wszystkich chrześcijańskich krajów, żeby rycerstwo zgłaszało się pod krzyżowe sztandary.

Potwierdził to pewnej październikowej niedzieli ksiądz Franciszek Skórka.

– Prawda to najprawdziwsza – oznajmił w kościele. – Nie słyszano jeszcze, jak długo istnieje świat, żeby tak wielu zacnych chrześcijańskich rycerzy ofiarowało się przypiąć krzyż, iść w kraj Wielkiego Turka, pobić go, a potem udać się aż do Jeruzalem, żeby wyzwolić Grób Święty.

Ksiądz odczytał kopię listu, jaki niedawno nadszedł z węgierskiej stolicy do klasztoru na Jasnej Górze. Podobne listy rozesłano do królów, książąt, hrabiów i baronów, do biskupów, opatów i przeorów, do miast wielkich i małych, do sławnych rycerzy. Wzywano w nich chrześcijan, żeby stawili się na wielką krucjatę.

Z listów wynikało, że jak świat długi i szeroki rozpoczęto już przygotowania do wyprawy, a wszyscy z radością i zapałem szykują się do drogi. Rycerze i giermkowie czyszczą broń, polerują zbroje, stroją swoje rumaki. Niewiasty szyją proporce i haftują chorągwie. Znajdą się na nich święte znaki krzyża i obraz Matki Bożej. Niechaj zobaczą go Saraceni, niechaj się przelękną i ustąpią. Bo taka się szykuje siła, jakiej nie widziano od początku istnienia świata, i taka jedność, że nic i nigdy nie zdoła jej powstrzymać. Francuzi, Burgundowie, Węgrzy, Niemcy, Czesi, Anglicy, zakony rycerskie Krzyżaków i Szpitalników, Wenecjanie, Genueńczycy, rycerze z Aragonii i Kastylii. Czy w szeregach tych, którzy najpierwszą będą mieli zasługę przed Panem, zabraknie rycerzy polskich?

Mikołaj z Lipowej nikomu nie chciał się przyznać do swoich zamiarów, z nikim nie rozmawiał, nikomu się nie zwierzał. Hedwiga kilka razy zastała go, jak siedząc przy stole, wpatrywał się w wielką srebrną misę, którą niegdyś ofiarował mu Żyd Natan. Na dnie misy wyryto widok świętej Jerozolimy i Mikołaj oglądał czasem owe niezwykłe budowle stolicy świata, jej mury i wieże.

Hedwiga była młodą, ale mądrą kobietą, znała Mikołaja jak nikt inny i szybko domyśliła się, co chodzi po głowie jej zamyślonemu mężowi.

– Chyba tego nie zamierzasz – powiedziała któregoś dnia, gdy znowu zastała go nad rysunkiem.

Mikołaj podniósł głowę, na jego twarzy widać było wyraz zaskoczenia, który próbował pokryć niepewnym uśmiechem.

– Czego? – zapytał niepewnie.

– Dobrze cię znam, Mikołaju – przypomniała Hedwiga. – Dobrze cię znam, a ty powinieneś wiedzieć, że nigdy mnie nie oszukasz i nigdy przede mną niczego nie ukryjesz. Dobrze wiem, co ci chodzi po głowie. Czekasz na wieści o wyprawie krzyżowej, a gotów byłbyś ruszyć na nią choćby i dzisiaj, czy nie tak? Mało ci wypraw na Litwę, zapomniałeś już wszystkich tych rzezi, pościgów, oblężeń, pogoni, niewoli i poniżenia? Znowu cię niesie po świecie? Nie możesz na miejscu usiedzieć, choć stale zapewniasz mnie, że nigdzie ci nie jest lepiej jak tylko we własnym domu?

Mikołaj wstał, podszedł do żony i wziął ją w ramiona. – Nie tylko tak myślę, ale tak czuję – usprawiedliwiał się cicho. – Najchętniej siedziałbym przy tobie bez przerwy, zimą czy latem, i byłbym z tego powodu jak najbardziej szczęśliwy. Ale czasem... masz rację, czasem myślę, że i ja powinienem ruszyć z innymi...

Hedwiga uwolniła się z ramion męża.

– Motasz wszystko, Mikołaju – zganiła. – Motasz, a wcale nie mówisz do mnie wprost. Chcesz jechać. Wiem, że chcesz. Co jednak będzie, kiedy pojedziesz i nie wrócisz? Co będzie wtedy?

Mikołaj ponownie wziął żonę w ramiona.

– Niepotrzebnie się niepokoisz – stwierdził z przekonaniem. – Nigdzie się nie wybieram, przynajmniej na razie. Ale prawda, że myślę o krzyżowej wyprawie i nie możesz mieć do mnie o to żalu. To jest obowiązek, rycerski i chrześcijański. A ja... wiesz, ja czasami myślę, że tyle mi Bóg dał szczęścia i radości w życiu, bo liczył, że choć częściowo mu się odpłacę. Liczył, a ja tymczasem tylko w zdrowiu i szczęściu się pławię i wcale nie zwracam tego długu. Myślę o długu, jaki mam wobec krzyża. Tak, myślę, ale wierzaj mi, nic poza tym. Nawet gdyby była jaka wyprawa... Choć nie słychać, żeby ktokolwiek z naszych miał się na nią udawać, a sam przecież nie pojadę. Więc na razie zupełnie nie ma powodów do niepokoju.

Uspokajał Hedwigę jeszcze długo, używając rozmaitych argumentów, ale ta nie bardzo dała się przekonać.

– A jeśli zginiesz? A jeśli nie wrócisz?

– Wrócę. Nie pytaj, skąd to wiem, wiem i już – odpowiedział spokojnie. – Jakoś mi się nie wydaje, żebym miał zginąć wkrótce, skoro wiem dobrze, tak od siebie, od serca, że będę jeszcze niańczył nasze wnuki. Więc wrócę na pewno.

Kupiec Natan syn Izaaka bardzo uprzejmie przyjął w swoim domu w Holsztynie pana Mikołaja z Lipowej i od razu zgodził się udzielić mu znacznej pożyczki.

– Zawsze możecie na mnie liczyć – zapewniał. – Natychmiast poślę po gotówkę, bo nie mam tutaj tak wielkiej sumy. A dla was, szlachetny panie, bardzo tanio policzę ten kredyt.

Natan uważnie przyglądał się Mikołajowi. Jego bystre, czarne oczy lustrowały dokładnie zachowanie pana z Lipowej. Natan syn Izaaka miał do Mikołaja życzliwy, wręcz serdeczny stosunek, nacechowany czymś więcej niż tylko wdzięcznością za dawne zasługi pana na Lipowej.

– Coś was trapi, panie? – zapytał domyślnie.

– Trapi? Czemu miałoby mnie coś trapić? Natan uśmiechnął się nieznacznie. – Zatem nic was nie trapi – powiedział spokojnie.

Mikołaj nie podjął rozmowy od razu, ale po dłuższej chwili postanowił jednak odpowiedzieć.

– Oglądam czasem ową srebrną misę, na której jest rysunek Jeruzalem – zaczął niepewnie. – Oglądam, a gdy oglądam, wiele różnych myśli chodzi mi po głowie...

– To święte miasto – przyznał Natan. – Podobnie jak wam, i mnie przychodzą do głowy rozmaite myśli, kiedy wspominam święte miasto.

– Są tacy, którzy odważają się na wielką i długą podróż, żeby pojechać z pielgrzymką do Jerozolimy. Trwa to ponoć dwa lata, a może nawet i dłużej.

Zastanawiam się, jak wiele z tego czasu przypada na samą drogę. Podobno można byłoby pojechać inaczej, lądem, nie morzem, a wtedy droga trwałaby znacznie krócej...

– Nie wiem dokładnie, jak daleko leży Jerozolima – odpowiedział Natan ostrożnie. – Sam nigdy tam nie byłem, ale macie rację, że dojechać można tam i z powrotem w rok czy dwa lata najdłużej. Ostatnio słychać, że nie jest to bezpieczny pomysł. Od kiedy bowiem turecki sułtan tak bardzo zbliżył się z wojskami do chrześcijańskich krajów, droga wydaje się znacznie trudniejsza...

Mikołaj spojrzał zaciekawiony. Natan posiadał wiele rozmaitych informacji i czasem warto było z nim porozmawiać, żeby czegoś dowiedzieć się o świecie. – To i między wami mówi się o Wielkim Turku? – zaciekawił się.

Natan poruszył się niepewnie.

– Wszyscy dziś mówią o Wielkim Turku – odparł po chwili. – Każdy chyba słyszał o ogromnej rzeszy jego odważnych i okrutnych wojowników. Dla nas, Żydów, może nawet nie jest to najgorszy władca, bo nie każe palić całych osad żydowskich, jak zdarza się to w miastach tej części świata.

Potem spojrzał badawczo na Mikołaja.

– Powiadają, że możliwa jest wyprawa krzyżowa przeciw Wielkiemu Turkowi.

Czy to prawda?

– Powiadają – zgodził się Mikołaj. – Król węgierski, którego ziemie znalazły się w zagrożeniu, poprosił innych chrześcijańskich władców o pomoc. Niewiele wiem o tym, ale spodziewać się chyba można, że taka wyprawa zostanie podjęta...

W oczach Natana pojawił się strach. – Więc to jednak prawda – powiedział.

– Gdyby nawet, ty chyba nie musisz się o nic obawiać – zauważył Mikołaj.

– Przeciwnie – zawołał Natan zasępiony. – Przeciwnie, szlachetny panie. Wiem dobrze, co opowiadano pomiędzy moimi rodakami wcześniej, kiedy wyruszały wyprawy krzyżowe. Wy, panie, może tego nie wiecie, ale zawsze było tak samo.

Zastępy dzielnych rycerzy idą na wschód, a chcąc wprawić się w walce, napadają na żydowskie domostwa...

– Co ty mówisz, Natanie! – oburzył się Mikołaj.

– Ależ oczywiście, że tak właśnie było. Dlatego teraz, gdy słychać, że panowie znowu zamierzają iść na wyprawę krzyżową, chciałbym was zapytać, panie, po starej znajomości... Czy pójdzie na wyprawę i polskie rycerstwo, a jeśli tak, to gdzie się zbierze i którędy wypadnie mu droga? Chciałbym to wiedzieć, żeby zawczasu zejść z drogi, a w ten sposób może ocalić swoje nędzne życie...

– Nawet gdybym to wiedział, nie mógłbym ci tego zdradzić – odpowiedział Mikołaj. – Powiadają, że sułtan Bajazyt, którego nazywają Błyskawicą, wszędzie ma swoich szpiegów i łatwo dowiaduje się o wszystkim ze znacznym wyprzedzeniem. Lepiej zatem o tym nie mówić, żeby takie wieści nie doszły do niepowołanych uszu... Natan syn Izaaka zmartwił się.

– Więc nie możecie tego wyjawić, panie? Ani po starej znajomości ani... ani za pieniądze?

Bał się, że Mikołaj się obrazi, ofuknie, może nawet każe służbie wychłostać natręta albo podać go do surowego sądu.

Mikołaj był poważny, ale nie surowy.

– W żadnym wypadku, Natanie. To byłoby wbrew rycerskim zwyczajom.

Zresztą i tak wiesz wszystko. Bo słusznie podejrzewasz cel, dla którego potrzebuję od ciebie kredytu. I ja zamierzam pojechać na wyprawę krzyżową.

Natan niepewnie poruszył głową.

– I naprawdę, kiedy panowie pokonają Wielkiego Turka – zapytał – ruszą dalej aż do Jerozolimy?

– Aż do Jerozolimy i Świętego Grobu – potwierdził Mikołaj. – Co do mnie, koniecznie chciałbym zobaczyć Morze Martwe. Podobno niezwykłe. Gdy postawi się nogę, to nie można jej potem oderwać, niczym od masła...

Sokolnicy

Listopad 1395

Było ich dwóch, pewnych siebie, butnych, nadmiernie hałaśliwych i nadmiernie wymagających. Nadjechali konno od strony lasu, wolno, jakby chcieli, żeby dokładnie obejrzano ich skórzane nogawice, sukienne kaftany i sukienne czapki z czaplimi piórami. Obaj mieli na lewych rękach grube skórzane rękawice, na których siedziały przyuczone do łowów sokoły.

Przejechali wieś, spojrzeniami omiatając chaty w poszukiwaniu kwatery, obszernej i wygodnej.

Wybrali chatę Wężyka, bo stała na skraju i wydawała się odpowiednia.

Zajechali na podwórze, nie zwracając uwagi na kręcący się pod nogami drobny inwentarz.

– Wyłazić! – wołali. – Wyłazić natychmiast!

Wężyk, zajęty akurat naprawą stołka pod płotem uplecionym z chrustu, porzucił swoje zajęcie i podbiegł, zdejmując słomiany kapelusz.

– Jestem, jestem.

– To szybciej się ruszaj – nakazał pierwszy. – Zgłodnieliśmy i zanocujemy tutaj.

Wężyk obejrzał się na swoją chatę, w drzwiach której stanęła właśnie jego żona, wycierając ręce w fartuch, bo akurat gotowała wieczerzę.

– Jestem wielce zaszczycony tak dostojnymi gośćmi – powiedział Wężyk, ale ukłonił się nie dość uniżenie, bo przybyli okazali się mu nieznajomi. – Ale muszę uprzedzić od razu...

Pierwszy z gości poruszył koniem i popchnął Wężyka, a potem zgrabnie przerzucił nogę przez koński grzbiet, zsiadł z siodła i rzucił chłopu wodze. Na lewej ręce cały czas siedział mu sokół ze skórzanym kapturkiem na głowie.

– Nie gadaj tyle – upomniał gość surowo. – Każ żonie podać co na ząb. Coś tu ładnie pachnie i chcemy z tego skorzystać.

– To pierogi – odpowiedział Wężyk, łapiąc wodze także drugiego wierzchowca, jakie mu właśnie podano. – Nie ma tu stajni, więc konie...

– Niech stoją pod niebem – zgodził się drugi z gości. – Podsyp im tylko trochę owsa, bo się porządnie dziś zganiały. I szybciej z tymi pierogami. Pachną jak marzenie!

Wężyk włożył kapelusz na głowę i uwiązał oba wierzchowce do pnia cienkiej gruszy, rosnącej tuż obok jego chaty. Zrobił to starannie, bo wszystko robił jak należy. Kiedy skończył, zdjął kapelusz i znowu odwrócił się do przybyłych.

– Radziśmy wam, dostojni goście – skłonił się. – Ale jak już zacząłem mówić, nie możecie liczyć na moje pierogi, bo...

Pierwszy z gości podszedł do chłopa i pchnął go palcem w pierś. – Nie możemy liczyć? – powtórzył zdumiony. – Na twoje pierogi? A to niby czemu, zuchwały człowieku?

– Bo... bo – zająkał się Wężyk. – Bo to jest wieś pana Mikołaja z Lipowej i nie mamy obowiązków wobec podróżnych. Kiedyś mieliśmy, ale teraz, będzie ze dwa roki, trzy, jak został zniesiony ten obowiązek...

Sokolnicy spojrzeli jeden po drugim. Pierogi pachniały, a oni byli głodni.

– Pewnie ci się coś pomyliło, chłopie – powiedział pierwszy. – Może i nie macie obowiązków wobec zwykłych podróżnych. Ale my jesteśmy ludzie króla, a ludzi króla musi gościć każdy.

– Nie każdy – zaprzeczył Wężyk śmiało. – Taki przywilej chroni wioski pana Mikołaja. Wyraźnie nam go przedstawił.

– A gdzie on?

– Przywilej? Nie wiem, ale chyba...

– Nie o to pytam, kpie! – nasrożył się pierwszy. – Gdzie ów pan Mikołaj?

– No, u siebie, w Lipowej.

– Daleko to?

– Daleko? Nie, nie daleko.

– Dobrze. Zatem daj nam jeść i nocleg, a my twojemu panu podziękujemy albo i zapłacimy, jeśli ma tak mało honoru, że zechce zapłaty.

Wężyk, choć obawiał się nieco obcych, nie zamierzał łatwo się poddawać.

– Raczcie wybaczyć, szlachetni panowie, ale niewiele u nas jadła. Jeśli jednak gotowi bylibyście zapłacić, to wtedy...

Sokolnik podskoczył, wolną garścią chwycił Wężyka za koszulę, potrząsnął, puścił, a potem trzepnął go w twarz. – Bezczelny chłopie! – zawołał surowo. – Nie słyszałeś, żeśmy zgłodnieli? Ile razy trzeba ci to powtarzać?

Wężyk ustąpił. Jeden z gości poszedł do chaty, skąd po chwili wyniósł gotowe już pierogi, ułożone na cienkiej desce. Drugi tymczasem szukał po obejściu odpowiedniego kuraka na pieczyste, które też zaraz kazał przygotować niewieście.

Żona Wężyka posłusznie spełniała polecenia, pochlipując cicho.

– Cierp, cierp w milczeniu – szeptała do męża. – Pan Mikołaj kazał, żebyś był zawsze posłuszny.

Wężyk jednak nadal próbował się przeciwstawiać i uspokoił się dopiero, gdy otrzymał parę uderzeń po głowie. Siedział teraz na ziemi, pod swoim krzywym płotem, pociągał nosem, z którego kapała krew i nic nie mówił.

Goście odstawili sokoły na konar gruszy, rzemyki u ich nóg owinąwszy wokół gałęzi, i wzięli się do pałaszowania świeżych pierogów. Nie widzieli łakomych spojrzeń gromadki bosych dzieciaków, wpatrujących się lękliwie zza węgła chałupy. Przybysze, czekając na pieczyste, próbowali przywołać dzieci do siebie, ale żadne nie odważyło się podejść i obejrzeć nieznajomych z bliska.

Odwagi zabrakło też sąsiadom. Zajęci swoimi sprawami, usłyszeli wprawdzie hałas na podwórzu Wężyka i któryś zajrzał tu nawet wiedziony ciekawością, ale szybko wycofał się, widząc pańskie konie i bogate rzędy.

– I co, mądralo? – śmiali się sokolnicy z gospodarza. – Uspokoiłeś się, czy dalej zamierzasz nas obrażać?

Pierwszy, który nazywał się Gerd, dla zabawy ciskał w Wężyka patyczkami i kamykami, a potem ogryzionymi kostkami kurczaka. Drugi, zwany Kiść, tylko się uśmiechał potakująco.

– Może nas zaskarżysz, bezczelny chłopie? – pytał Gerd. – Może pójdziesz do sądu i przyznasz się, jak wykroczyłeś przeciw prawu gościnności?

Wężyk pociągał nosem, ścierał krew, ale nie odpowiadał.

– Wieś nie ma obowiązku gościnności... – przypomniał tylko.

– To jeszcze zobaczymy – śmiał się sokolnik. – My ludzie króla. Pójdziemy zaraz do innych zagród i zobaczymy, czy są tak skąpi jak ty i odważą się odmówić nam gościnności.

Wieś już wiedziała o ich zamiarach, bo sąsiedzi słyszeli biadolenia żony Wężyka i obawiając się, że nieszczęście może przyjść i do nich, szybko chowali to, co dało się ukryć. Ale kiedy sokolnik Gerd po zakończonym posiłku wziął na rękę swojego sokoła i ruszył do sąsiedniej zagrody, stary Jama już tam czekał.

Ukłonił się na powitanie, licząc że uprzejmością załagodzi możliwy gniew dostojnika. Gerd zdjął kapturek z głowy sokoła.

– Upoluj sobie coś na wieczerzę – polecił, podnosząc rękę.

Ptak niespiesznie uniósł się do góry i spadł na stadko kur, czyniąc pomiędzy nimi spore zamieszanie. Sypnęły się pióra, poleciało pierze, głośny jazgot ptaków wzbił się nad dachy chałup.

Gerd roześmiał się zadowolony.

– Bardzo dobrze – powiedział, wystawiając ramię, żeby sokół mógł powrócić na swoje miejsce.

Ptak nie był zainteresowany upolowaną kurą, zabił ją, wykonując jedynie polecenie sokolnika. Usiadł teraz na rękawicy, złożył skrzydła, przekrzywił głowę i robił wrażenie sennego.

Jama nie sprzeciwiał się. Nie był taki odważny jak Wężyk, mógł tylko patrzeć i w milczeniu modlić się, żeby nieznajomi nie poczynili większych szkód. Stał w miejscu i nie przeszkadzał przybyszowi. Gerd znalazł na progu garnek z mlekiem, spróbował, wypluł, resztę wylał na ziemię.

– Nadto kwaśne – zawołał do gospodarza.

Pokręcił się jeszcze chwilę po podwórzu, kiedy zza płotu doleciał go głośny, histeryczny krzyk kobiety. Sokolnik uśmiechnął się pod wąsem. Widać bezczelny chłop znowu musiał powiedzieć coś niestosownego, za co Kiść ukarał go przykładnie.

Gerd zawrócił na podwórze Wężyka.

Wszedł na nie w chwili, gdy gospodarz mocował się z trzonkiem siekiery.

Siekiera tkwiła w plecach Kiścią, a on sam leżał twarzą do ziemi.

Gerd szybko odsłonił głowę ptaka i pokazał cel.

– Bierz go!

Ale sokół był najedzony i miał dość polowania na dzisiaj. Wzbił się wprawdzie w powietrze, lecz nie zamierzał atakować na ciasnych przestrzeniach pomiędzy drzewami i dachem chałupy. Nisko zatoczył łuk nad podwórzem i już leciał na powrót.

Gerd sięgnął do pasa po sztylet i przeraźliwie krzycząc z oburzenia i grozy, pobiegł ku Wężykowi. Ten jednak, choć przerażony strasznym czynem, jakiego się dopuścił, zdołał już wyrwać toporzysko z pleców zabitego gościa i stanął teraz naprzeciw, pochlapany krwią, ale gotowy do obrony.

Jego żona darła się wniebogłosy i czepiając się nóg męża, błagała, żeby odłożył siekierę.

– Nie! – warknął twardo. – Dość tego. Niech zginę, a nie pozwolę na taką niesprawiedliwość. Pan Mikołaj mówił wyraźnie, że nie musimy płacić niczego nikomu, bo nas królewski przywilej wieczyście zwolnił z gościnnego.

Szarpnął się, odepchnął żonę w bok i podniósł zakrwawione żelazo.

– Tak powiedział pan Mikołaj! – powtórzył w kierunku swojego gościa. – Tak powiedział!

Gerd nie odważył się. Nie skoczył z samym sztyletem przeciw toporowi.

Wycofał się, dopadł swojego konia i w pośpiechu opuścił wieś, nie troszcząc się nawet o ciało zabitego towarzysza, ale pilnując swojego ptaka na rękawicy.

– Już nie żyjesz, chłopie! – krzyknął tylko ku Wężykowi.

Drugi koń pozostał uwiązany do gruszy, a na jej gałęzi siedział drugi sokół.

– Coś ty narobił, bezrozumny pniaku?! – płakała Wężykowa. – Teraz nas wszystkich ubiją! Coś ty narobił?!

Dwaj ludzie starosty zjawili się w chacie Wężyka jeszcze tego samego wieczora. Rozpadało się na dobre, mocno przemokli, więc klęli teraz, stając w progu.

– Gdzie ten zbrodniarz, niewiasto? – zapytali. Żona Wężyka darła się z żalu i biedy, jaka spadła na jej chatę i rodzinę.

– Do boru uciekł – buczała. – Do boru. Od razu uciekł, jak tylko to straszne się stało. On wcale tego nie chciał, jasny panie. On wcale nie chciał. Jeszcze mu przypominałam, żeby był posłuszny. Sama nie wiem, jak się to stało i nikt tego nie wie. Ale to przecie dobry człowiek, co wcześniej nigdy nikomu nie uczynił jakiejkolwiek krzywdy.

– Gdzie jest? – pytali. – Gdzie dokładnie jest? Bo musimy go schwytać i postawić przed obliczem pana starosty. Surowo nam przykazał, byśmy go zaraz odszukali.

– Nie wiem, panie. Do boru pognał. Strażnicy popatrzyli po sobie. Deszcz padał i wcale się im nie uśmiechało chodzić po lesie nocą w taką porę.

– Niewiasto – zaczął jeden. – Pewnie wiesz, gdzie się schował. A jak wiesz, idź do niego i każ mu, żeby rano stawił się przed panem starostą.

– Nie wiem, jasny panie – zapewniła. – Nie wiem, gdzie się ukrył.

– Pomyśl o swojej rodzinie. Niech lepiej Wężyk sam przyjdzie i wyjaśni, jaki zły duch w niego wstąpił, że dokonał zbrodni tak potwornej. Mamy przykazane powiedzieć, że jeśli Wężyk przyjdzie sam, pan starosta wysłucha jego usprawiedliwienia. Jeśli zaś się nie stawi, górze mu!

Wężyk nie stawił się jednak następnego ranka przed panem Jeno. Nie przyszedł także i później, a znaleźli go dopiero żołnierze starosty, wysłani na poszukiwania.

Najpierw zobaczyli rzemień, którym zwykle Wężyk był przepasany, a potem jego samego. Powiesił się na sośnie, z żalu i wyrzutów sumienia, a może tylko w obawie przed gniewem pana Mikołaja. Pan z Lipowej zapowiedział przecież, że po oszustwie z dziesięciną, nie daruje następnego przestępstwa.

Konia oraz sokoła wziął starosta Jeno na zamek w Holsztynie.

Komnata Mądrości

Komnata Mądrości nie była zbyt wielka, a do tego urządzona dość prosto.

Tylko stół, tylko półki z księgami, zwojami, rękopisami. Tylko kilka naukowych instrumentów do badania ziemi, a także do mierzenia ruchu gwiazd.

Niewielu miało wstęp do Komnaty Mądrości, gdzie gromadzono wiedzę o całym świecie, a zwłaszcza o świecie chrześcijańskim. Tutaj zbierano ich księgi, tutaj trafiały meldunki szpiegów. Tu obmyślano plany kampanii wojennych, tu pochylano się nad tajnymi mapami. Tu również uczeni pracowali nad tym, żeby zdobytą wiedzę obrócić przeciw chrześcijanom, a na chwałę islamu.

Przy drzwiach stało zawsze dwóch żołnierzy, w dzień i w nocy pilnując, żeby nie wszedł tu nikt, komu sułtan nie nadał osobiście takiego prawa.

Przy drzwiach czekał teraz pomiędzy żołnierzami Misani al-Rifad, osobisty lekarz sułtana, wezwany tu pilnie przez władcę. Do przesłuchania doprowadził Arsan, dowódca straży. Liczył, że pyszałkowaty lekarz dostanie wreszcie za swoje. A przy okazji także jego opiekun, wielki wezyr al-Mansur.

Bajazyt nie był zadowolony. Popatrywał na Misaniego spode łba, spojrzeniem pełnym zawodu.

– Po tym, jak wyrwałeś mój chory ząb i uwolniłeś mnie od bólu, ofiarowałem ci swoją łaskę – przypomniał z wyrzutem. – Liczyłem, że stale będziesz u mojego boku, jeślibym potrzebował twoich umiejętności.

– Będę zawsze przy twoim boku, władco świata – odrzekł lekarz z niskim ukłonem. – Stawię się niezawodnie, ilekroć tylko mnie wezwiesz, niezależnie od dnia i godziny.

– Donoszą mi jednak, że nie porzuciłeś swoich dawnych zajęć i nadal chodzisz po biednych dzielnicach, gdzie tracisz swoje zdolności na leczenie biedaków.

– To są twoi poddani, sułtanie – ukłonił się al-Rifad. – Twoi poddani, ludzie różnych stanów, którzy stanowią twoją własność. Chcesz mi zarzucić, władco świata, że dbam o twoją własność?

Dostojny Arsan zacisnął zęby ze złości. Celna odpowiedź lekarza spodobała się władcy. Bajazytowi zaczął nagle drgać podbródek, a w końcu roześmiał się głośno.

– Słyszałeś, Arsanie? – odwrócił się do dowódcy straży. – Słyszałeś tę odpowiedź?

– Tak, panie – niechętnie przyznał zapytany. – Wiadomo nie od dziś, że lekarz to człowiek sprytny i w gębie bardzo obrotny. Ale podtrzymuję, co mówiłem wcześniej. Że nie godzi się, żeby medyk sułtana tymi samymi rękami dotykał biedaków, skoro wcześniej ręce te dotknęły władcy świata.

Bajazyt odwrócił się do Misaniego i skinął na niego, żeby się zbliżył.

– Co na to odpowiesz, lekarzu? Misani zawahał się.

– Może postąpiłem nieroztropnie – przyznał po chwili. – Zważ jednak, władco świata, że pytania zadawane przez dostojnego Arsana nie bronią wcale twojej chwały, ale służą tylko zaspokojeniu jego własnych ambicji. Cóż one bowiem znaczą? Chce mnie odsunąć od ciebie, a może to spowodować, że nie będzie lekarza przy tobie, gdybyś potrzebował porady. Allach nie dopuści do tego, ale gdyby jednak...

– Znowu spiski? – Bajazyt był niezadowolony. – Znowu tajne gry? Przecież zabroniłem na moim dworze takich praktyk.

– Wysłuchaj mnie, władco świata – szybko poprosił Arsan. – Ten Misani, ten medyk...

Ale al-Rifad już kłaniał się przed majestatem.

– Rozumowanie dostojnego Arsana nosi jedynie pozory logiczności, wielki sułtanie – tłumaczył dalej spokojnie. – Zarzuca mi, że tymi samymi rękami, którymi dotykałem ciebie, dotykam i innych ludzi. Po pierwsze, władco, wszyscy ludzie stanowią twoją własność, więc jakby przedmiot do ciebie należący, siodło czy poduszkę, na której siedzisz. Po drugie, zanim odważyłem się dotknąć twojego dostojnego ciała, poddałem się oczyszczeniu. Ale jest coś ważniejszego.

Otóż, wielki panie, gdyby przyjąć za punkt wyjścia zarzuty dostojnego Arsana, nie byłbyś wielkim sułtanem, a jedynie zwykłym niewolnikiem...

Martwa cisza nastała nagle w sali. Przysłuchujący się z niepokojem tej rozmowie wielki wezyr pobladł jak płótno, pobledli zgromadzeni tu dowódcy. Coś tak strasznego mógł wypowiedzieć tylko człowiek niespełna rozumu.

– Co to znaczy, lekarzu? – zapytał sułtan. – Czy jakiś dżinn odebrał ci naraz rozum? Jeśli natychmiast się z tego nie wytłumaczysz...

I sułtan przejechał dłonią po szyi, co wartownicy zrozumieli i obaj sięgnęli do boków po oręż.

Misani nie stracił jednak zimnej krwi. Wiedział, że gra o wiele, ale wiedział też, że sułtan ponad wszystko ceni odwagę.

– Wielka jest różnica pomiędzy niewolnikiem a władcą – zaczął nieco drżącym głosem. – Różnica zaś polega na tym, że władca niczego nie musi robić sam, szczególnie jeśli nie chce. Niewolnik zaś sam wykonuje wszystko, nawet jeśli nie ma na to ochoty. Czy sułtan szyje sobie szaty, czyści i siodła swojego konia? Nie, sułtan tego nie robi, jak nie robi tego żaden inny władca na świecie. Od tego ma poddanych sobie ludzi. Ludzie owi szyją dla niego szaty, czyszczą i siodłają konie, dostarczają strawę. Dotykają swoimi rękami tego wszystkiego, czego używa sułtan. Dotykają konia, na którym jeździ, i siodła, na którym siedzi. Jeśliby mieli tego nie robić, sułtan sam musiałby wykonywać te czynności. Oto dlaczego moich rąk używam w taki sposób, w jaki używam. Dbając o poddanych wielkiego sułtana, dbam o jego własność.

Sułtanowi spieszno było do mapy na stole, gdzie wykreślano plany zbliżającej się wojny. Skinieniem przywołał do siebie wszystkich zainteresowanych.

– Przekonałeś mnie, synu mojej siostry – powiedział. – Ale najwyraźniej nie przekonałeś mojego dowódcy straży. Strzeż się tego człowieka, chłopcze. A ty, Arsanie, nie odważ się skrzywdzić mojego protegowanego. Zrobi, co zechce, bo taki wydaję mu rozkaz. Ma być na moje zawołanie, reszta mnie nie interesuje. Nie chcę wiedzieć, gdzie chodzi i z kim się zadaje, ważne, żeby był tutaj, kiedy przyjdzie mi ochota skorzystać z jego umiejętności. A teraz, wróćmy do ważniejszych spraw. A ty, al-Rifad, zostań, bo chcę posłuchać twojego zdania i w innych kwestiach.

Dowódca straży zacisnął pięści. W jego spojrzeniu, które kolejno skierował na wezyra Mansura i jego wychowanka, czaiła się nienawiść.

Ale już wszyscy zgromadzili się wokół stołu, na którym leżała tajna mapa świata. Sułtan Bajazyt wcześniej wysłuchał wyjaśnień geografów, astronomów, astrologów, dowódców wojskowych. Teraz ustalał szczegóły z najbliższymi doradcami.

– Mów – polecił wielkiemu wezyrowi. Saleh al-Mansur pochylił się nad stołem i mówiąc, wodził palcem po mapie.

– Wezwanie króla węgierskiego podchwycił król francuski, a za nim inni.

Poszły wieści po całym chrześcijańskim świecie. Choć stale kłócą się między sobą, choć prowadzą wojny, łączy ich nienawiść do ciebie, wielki sułtanie.

Stosujemy dawne metody, podstępem utrzymujemy ich wzajemną niechęć, złotem zachęcamy do pozostania w ich brudnych, zimnych i wilgotnych domach. Ale nie ulega wątpliwości, że wielu stawi się na wyprawę. Bo są nad wyraz pyszni i przekonani o swojej wyższości we wszystkim. Ufają nadto w opiekę swojego Boga, a ich najwyższy kapłan, nazywany papieżem, obiecał każdemu, kto podniesie broń przeciw synom islamu, wieczną radość i chrześcijański raj. Zbroją się i powiadają wszędy w zadufaniu, że na sam widok ich rycerzy uciekną twoi wojownicy.

Sułtan wydął wargi.

– Niech będą przeklęci niewierni! – warknął z zawziętością. – Niech będzie przeklęta ich pycha i niech zostaną za nią pokarani.

– Obawiam się, potomku Proroka, że wyruszą wielką siłą. Nasi szpiedzy obliczają, a potwierdzają to nawet życzliwi nam kupcy chrześcijańscy z Genui, że wystawią armię liczącą sto tysięcy ludzi. Osobiście nie sądzę, żeby zebrało się ich aż tylu, ale na pewno pójdzie wielu, bo krew się w nich gotuje, sułtanie. Pragną bogactw, ale nade wszystko pragną sławy i zasługi przed swoim Bogiem.

Bogactwo możemy im dać, łapówki rzecz to znana i od dawna przez nas uprawiana. Ale jakże mamy im zapewnić sławę? Chyba tylko w boju...

Sułtan Bajazyt zmarszczył brwi. – Bijaliśmy chrześcijan – przypomniał. – Teraz też ich bijemy. Pobijemy również i wówczas, gdy tu nadejdą.

– Allach nas wspomoże – pospieszył z podpowiedzią dowódca straży Arsan.

Bajazyt odwrócił się w bok, gdzie stał Misani al-Rifad. – A co ty powiesz, synu mojej siostry? Spędziłeś wiele czasu wśród chrześcijan.

Lekarz porozumiał się wzrokiem z wielkim wezyrem. Obaj nie podzielali entuzjazmu Arsana. W przeszłości obaj byli szpiegami władcy, znali chrześcijan i wiedzieli, że ich wojska mogą być bardzo groźne.

– Wybacz śmiałość, władco świata – ukłonił się lekarz. – Zaprosiłeś mnie do swojej rady, co poczytuję za wielki zaszczyt. Moje uwagi może nie będą tak celne jak spostrzeżenia doświadczonego w bojach Arsana... Chyba jednak zgaduję twoje plany, sułtanie, i jako twój dawny szpieg, który bywał w chrześcijańskich krajach, zapewniam cię, że ze wszech miar trafiłeś w sedno. Pozwólmy, żeby przyszli do nas, do ziem, które do ciebie należą. Są pyszni, a przez to nadzwyczaj niekarni, nie umieją działać wspólnie. Utwierdźmy ich w tym przekonaniu. Że są najwaleczniejsi, że się ich obawiamy. Niech tu nadejdą na swoją zgubę.

– A kiedy już przyjdą? – podchwycił sułtan. – Tak wielka armia musi podzielić się na korpusy, a wewnętrzne tarcia podzielą ich jeszcze bardziej...

– Tak właśnie, władco świata – uśmiechnął się Misani. – Dobrze odgadłem twoje zamiary.

Dowódca straży Arsan nie był jednak przekonany. – Każdy wie, że w wielkiej armii muszą być lepsze i gorsze wojska – zauważył. – Czy będziemy wiedzieli, na które oddziały w jakiej kolejności uderzyć?

– Należy skierować uderzenie w ich znaki – odpowiedział pewnym głosem Misani. – To jest wyprawa w imię Boga, a chrześcijanie najwyżej cenią sobie takie właśnie znaki. Za nic nie opuszczą swoich świętych znaków. Po nich poznamy, gdzie uderzać, a kiedy je zdobędziemy, reszta wojsk ujdzie z pola... Widywałem to już wcześniej. Najważniejsze są znaki. Szczególnie chorągwie, na których malują swoich świętych. Największą zaś czcią otaczają wizerunek niewiasty, którą mają za Bożą Matkę. Zniszczyć te znaki, to zniszczyć ich wojska.

– To niezły plan – musiał zgodzić się Arsan. – Tylko jak spowodować, żeby chrześcijanie nadeszli w czasie i w miejscu dla nas dogodnym?

– Trzeba ich odpowiednio zachęcić – uśmiechnął się medyk.

Sułtan Bajazyt roześmiał się głośno. – Zaryzykuję – powiedział – Skoro są zadufani w sobie, łatwo ich będzie wyprowadzić w pole.

Gestem dłoni skinął na lekarza.

– Pojedziesz do chrześcijan – rozkazał. – Jednych przekupisz, innych poprosisz, jeszcze innych przekonasz, że nie mają interesu stawać przeciw nam, bo osłabiając siebie, wystawiają się na atak własnych nieprzyjaciół.

– Wedle twojego rozkazu, władco świata – Misani skrzyżował ręce na piersiach.

– Kiedy rozkażesz mi jechać?

– Najlepiej już jutro – sułtan postukał palcem w mapę. – Nie możemy tego odkładać. A dokąd najpierw? Zastanowił się.

– Kto spowodował tę chrześcijańską falę? Czy aby nie ten tchórzliwy król węgierski? Zatem, synu mojej siostry, najpierw pojedziesz na Węgry. Pojedziesz do tego tchórzliwego Zygmunta z moim posłaniem. Tam zaś rozgłosisz moje słowa i zadbasz, żeby je usłyszano po wszystkich chrześcijańskich krajach.

Zapowiesz, że wkrótce moje wojska wejdą do ich świętego Rzymu, ja konno wjadę do ich najważniejszej świątyni i mojego konia nakarmię owsem z ich najświętszego ołtarza. Klnę się na Allacha, że tak właśnie zamierzam uczynić!

– Masz teraz wroga na całe życie – westchnął wezyr al-Mansur do wychowanka, gdy obaj znaleźli się poza Komnatą Mądrości. – Tak długo będzie szukał, aż coś na ciebie znajdzie. Na razie dałeś sobie radę w tym pojedynku, ale nie wiem, czy postąpiłeś rozsądnie, mój chłopcze.

– To ty uczyłeś mnie, opiekunie, żebym był otwarty i odważny. Chciałem więc wypróbować, czy jestem już gotowy do takiego działania. I myślę, że sprostałem próbie.

– Ale obaj omal nie postradaliśmy głów – znowu ciężko westchnął wezyr.

Misani al-Rifad uśmiechnął się. – Cóż jest warte życie mężczyzny bez odrobiny ryzyka? – zapytał łagodnie. – Czy nie tak mnie uczyłeś?

Sułtański poseł

Luty 1396

Przygotowania do wielkiej wyprawy krzyżowej dobiegały już końca. Ogromna armia rycerzy z zachodnich królestw w kwietniu miała wyruszyć z francuskiego Dijon, by w czerwcu dotrzeć do węgierskiej Budy. Tu miała połączyć się z rycerstwem innych krajów. Król węgierski Zygmunt rozesłał poselstwa i listy, zwołując ochotników i prosząc o pokój z sąsiadami.

Tego lutowego dnia zjechały na Wawel aż dwa poselstwa. Zygmunt Luksemburski zapewniał o przyjaźni i prosił polskich monarchów o zbrojną pomoc. Króla Jagiełłę, którego uważał za poganina, nazywał w listach „drogim kuzynem".

Polski monarcha śmiał się cicho i zacierał ręce.

– Boi się – powiedział z zadowoleniem do swoich doradców. – Boi się, żebym na niego nie uderzył, kiedy będzie zajęty wyprawą. Już mnie kościelni dostojnicy prosili, żebym z chrześcijańskiej uczciwości obiecał przeciw niemu podczas tej krucjaty nie występować. Jakby zapomniał, że to on używa nieprawdziwych tytułów, że mnie szarpie na granicach, że odmawia mojej czcigodnej małżonce prawa do dziedzictwa.

Król Zygmunt miał powody do obaw. Zagrożony przez Turków, wdał się jeszcze w konflikt z Polakami. Po śmierci żony, pięknej królowej Marii, jej rodzona siostra a polska królowa Jadwiga kazała się ogłosić dziedziczką węgierskiego królestwa i mogło to oznaczać wielkie kłopoty. Dlatego król Zygmunt przesłał dary i w imię Boga wzywał do wspólnego przeciwstawienia się nawale tureckich pogan, pospolicie nazywanych Saracenami.

Pani Jadwiga była wielce poruszona planowaną wyprawą. Na wszystkich zresztą robiły wrażenie owe przygotowania ogromnej armii i spodziewano się, że jej działania zmienią historię całego świata.

– Pisze mi mój kuzyn Ludwik francuski, że jego wojska wyrzucą Turków z Bałkanów, a potem pójdą na odsiecz Konstantynopolowi i wprost do Ziemi Świętej, żeby oswobodzić Grób Pański. Zastanówmy się, jak możemy pomóc w tym zbożnym dziele i módlmy się wszyscy o pomyślność wyprawy. A skoro i nasi rycerze, wielu z nich, naprawdę wielu nie może usiedzieć na miejscu, marząc tylko o walce, czyniąc burdy, zamieszanie i występując przeciw prawom, niech przyłączą się do krucjaty. Niechaj na polu walki przeciw poganom pokażą swoje męstwo, niech sprawdzą swoje umiejętności.

Zatem król Jagiełło, który dla przypilnowania innych spraw sam nie zamierzał uczestniczyć w wyprawie, łatwo zezwolił, żeby przyłączyli się do niej wszyscy chętni.

– Spory i waśnie między nami a królem węgierskim powinny ustąpić przed sprawą ważną dla całego chrześcijaństwa. Tedy ogłaszamy, że ochotnicy, którzy zechcieliby przyłączyć się do krzyżowych oddziałów króla węgierskiego, idących przeciw Saracenom, mogą to uczynić. Zgadzamy się, żeby opuścili granice naszego królestwa. Życzymy pomyślności panom, rycerzom i giermkom, którzy wezmą krzyż i ofiarują się dołączyć do chrześcijańskich oddziałów idących przeciw niewiernym. Mogą jechać poza granice kraju i sławić tam chrześcijańskie męstwo, walcząc dla Chrystusa Pana.

Posłowie węgierscy odjechali zaraz na powrót do Budy, niosąc swojemu władcy dobre wieści.

Błyszczące i wspaniałe poselstwo od sułtana tureckiego Bajazyta powitano w Krakowie z wielkim zainteresowaniem. Kiedy konno przejeżdżało przez miasto, ludzie zatrzymywali się, żeby obejrzeć barwne stroje, turbany i broń niewiernych.

Obcy nie wydawali się groźni, ich żołnierze mieli u boku zakrzywione szable, ale sami byli niewielkiego wzrostu i nie sprawiali wrażenia szczególnie niebezpiecznych.

Pochód prowadził młody dostojnik, uważnie lustrujący wszystko wokoło, a zwłaszcza rzucający spojrzenia na niewiasty, których wiele wyległo na ulice i stało w oknach. Saracen był zgrabnej postury, wyższy od swoich pobratymców, smukły, w czerwonej błyszczącej szacie i śnieżnobiałym turbanie. – Książę! – wołano. – Zobaczcie, saraceński książę!

Misani al-Rifad, poseł sułtana, wielokrotnie pozdrawiał tłumy, podnosząc ku nim otwartą dłoń, co odczytywano bardzo przychylnie.

– Wcale nie są tacy groźni – mówiono powszechnie.

Spory tłum oglądał przejazd poselstwa, barwny i głośny, bo pochodowi towarzyszyła muzyka piszczałek oraz bębnów. Na końcu prowadzono szóstkę czarnych koni, bardzo udatnych, i zgadywano łatwo, że są one przeznaczone w podarunku dla polskich monarchów.

– Piękny dar – mówiono.

Konie miały nadzwyczaj bogate rzędy, błyszczące od klejnotów, a gapie brali z tego naukę, że sułtan nie szczędzi klejnotów dla zjednania polskich królów i polskiego rycerstwa.

Prowadzący pochód Saracen kłaniał się uprzejmie, ale ludzie z jego orszaku byli niczym wyciosani z kamienia – patrzyli przed siebie, nie odpowiadali ani gestem na zaczepki i pozdrowienia. Niektórzy z nich mieli bardzo ciemną cerę, co powodowało i uszczypliwe uwagi wśród obecnych.

– Pewnie mają i swoich książąt, co umieją się zachować – mówiono. – Ale ich wojownicy to zwykli barbarzyńcy. Jacyś dzicy, czarci pomiot, co nic nie wie o rycerskich obyczajach.

Weterani, którzy bywali już tu i tam w walkach, fachowo oceniali przydatność wojskową obcych.

– Cóż oni dla nas za przeciwnik? – prychali wzgardliwie. – Pierzchną na sam widok naszych sztandarów. Uciekną, gdzie pieprz rośnie. W jednej tylko naszej chorągwi jest więcej bohaterów niż u nich w całym wojsku.

Mało kto dowierzał wieściom, jakie docierały z południa. Sułtan Bajazyt szedł do przodu, ale zapewne dlatego, że do tej pory nie natknął się na prawdziwych chrześcijańskich rycerzy.

– Tymi szabelkami chcą powstrzymać wielką chrześcijańską armię?

– To pył i piasek, który zdmuchniemy oddechem.

– Znakiem krzyża ich pokonamy. Bez potrzeby dobywania broni.

– Pewnie to wiedzą i przyjechali prosić naszych królów o łaskę.

Na ulicy Grodzkiej z orszaku poselskiego wzbiły się nagle w powietrze białe gołębie i niewidziane tutaj niezwykle kolorowe ptaki, a w tłum sypnięto garściami drobnych monet.

– A nie mówiłem? – krzyczał ktoś z zadowoleniem. – Sami widzicie, że chcą nas dobrze usposobić. Przyjechali czołem bić przed naszymi królami i błagać o pokój.

Na wawelskim zamku turecki poseł odczytał list skreślony własną ręką sułtana, w którym ten zapewniał o swojej przyjaźni. Później zaś poseł informował o knowaniach króla węgierskiego Zygmunta, wymierzonych przeciw Polsce.

Poselstwo zostało przyjęte oficjalnie, w sali tronowej, wobec wielu dostojników, dygnitarzy królestwa i dworu. Ponieważ pani królowa Jadwiga odmówiła przyjęcia sułtańskiego wysłannika, król Jagiełło sam podziękował za otrzymane dary, odebrał pismo sułtana i zapowiedział, że w stosownym czasie udzieli odpowiedzi. Poselstwu wyznaczono na czas oczekiwania jeden z domów tuż obok królewskiego zamku i honorową eskortę. Wprawdzie czas był wojenny, ale nie zachodziła potrzeba wystawienia prawdziwej straży, bo nikt nie odważyłby się uczynić posłowi jakiegokolwiek despektu tuż pod królewskim bokiem.

Alaban, wieszczek królewski, który przed laty przybył wraz z przyszłym królem polskim z Litwy, teraz długo musiał prosić o posłuchanie. Od czasu gdy popadł w niełaskę, nie był już tak blisko monarchy jak dawniej. Ale sam ponosił za to winę. To on przepowiadał Jagielle liczne i udane potomstwo, a tymczasem nic takiego nie nastąpiło. Królestwo nadal nie miało dziedzica. Jagiełło kazał zabrać z komnaty przepowiadacza wszystko, co tylko dało się wynieść i pozostawił w niej gołe ściany.

Alaban nie tracił jednak nadziei. Codziennie patrzył w gwiazdy, codziennie układał horoskopy, wróżył i wieszczył. Czasami prosił dostojników o przekazanie królowi rozmaitych wieści, ale król stracił widać do niego zaufanie, bo rzadko kiedy chciał słuchać tych przepowiedni. Wieszczek, choć miał o to do króla żal, nie tracił nadziei. Jeszcze nie opuściły go moce, kiedyś przekona się o tym także sam władca i przywróci go do łask.

Teraz Alaban wydobył ze szpary w murze złotą monetę i obiecując ją przybocznym króla, prosił, by przekonali go, że ma coś ważnego do przekazania monarsze. Pewnie jednak i to nie pomogłoby, gdyby nie przyjazd księżnej Aleksandry. Ulubiona siostra króla, choć sama gorliwa chrześcijanka, miała do wieszczka słabość z dawnych litewskich czasów i obiecała wstawić się u brata. No i nie chciała za tę przysługę zapłaty.

Król właśnie wybierał się do łaźni, z której korzystał kilka razy w tygodniu, gdy strażnicy przyprowadzili Alabana. Wieszczek padł przed władcą na kolana i wzniósł ręce do góry.

– Witaj, Alabanie – powiedział monarcha łaskawie. – Musi to być chyba coś ważnego, skoro gotowy byłeś zapłacić za możliwość rozmowy ze mną.

– To coś bardzo ważnego, królu.

Wieszczek bił się kułakiem w piersi, a wtedy naszyjnik z magicznych kości, jaki nosił na swojej długiej białej szacie, wydawał głośny klekot.

– Coś strasznie ważnego, królu. Musisz tego wysłuchać, jeśli nie chcesz żałować po kraniec życia.

Król skinął na pazia, który miał mu towarzyszyć w drodze do łaźni, żeby zaczekał, ale nie lubił zmieniać planu dnia. – Doprawdy, Alabanie? – zapytał. – No, mów, mów, ocenimy.

– Patrzyłem w gwiazdy. Patrzyłem, słuchałem sił tajemnych i wszystko się pokrywa i powtarza. Jeśli mi nie wierzycie, najjaśniejszy panie, zechcijcie zapytać innych wieszczków. Są gorsi ode mnie, mniej umieją, ale na pewno i oni to potwierdzą...

– Cóż takiego?

– Nieszczęście! Wielkie nieszczęście, miłościwy panie. Nie idź na tę wyprawę.

Nie idź i zabroń pójść na nią swoim rycerzom. Będzie wielka bitwa i wielka klęska. Jakiej nie widział świat. Nie idź, panie. Król węgierski ledwo sam jeden ujdzie, a niewielu innych z całej armii...

Jagiełło uśmiechnął się niewyraźnie.

– Jeśli król Zygmunt nieco osłabnie, nie zmartwi mnie to – odrzekł spokojnie. – Ale nie może chyba być tak, żeby przepadła cała armia. Takich bitew nie ma, Alabanie. Po prostu nie ma. Rozumiem, że znowu chcesz się wkraść w moje łaski, lecz powinieneś pamiętać, że nie lubię przesady.

Gestem odprawił wieszczka, był jednak przesądny i nie pozwolił sobie na zlekceważenie przepowiedni. Dlatego jeszcze tego dnia kazał rozpytać innych wieszczków, a ci kręcili głowami i powiadali, że dla chrześcijańskiego rycerstwa nie jest to dobry czas i wielu z nich żałować będzie, jeśli zechcą wziąć udział w krucjacie.

Król Jagiełło, choć otoczony licznymi doradcami, ludźmi doświadczonymi, możnymi lub wykształconymi, lubił w każdej sprawie wyrobić sobie własne zdanie i często zdarzało się, że prosił obcych posłów o mniej oficjalne spotkanie.

Tak miało być i tym razem.

Kiedy więc król wszedł do położonej pod Wawelem łaźni, poseł turecki już czekał. Strażnicy wcześniej sprawdzili dokładnie, czy nie wniósł ze sobą jakiej ukrytej broni i zostawili go samego na kamiennej ławce, okrytego tylko prześcieradłem.

W przedsionku król zrzucił płaszcz i resztę odzienia, zostawił tu pazia i udał się do sąsiedniej izby, pełnej już pary, gdzie czekał wysoki, młody, czarnowłosy mężczyzna, z czarną brodą okalającą twarz, przystrzyżoną krótko. Za królem szedł tłumacz, uczony i biegły w językach, imieniem Stanisław. Miał na sobie sukienną czapkę ciasno przylegającą do głowy i swoją zwykłą szatę, obszerną i długą do samej ziemi, której nie zdejmował.

– Wybaczcie, najjaśniejszy panie – wyjaśnił na pytanie króla. – Towarzyszę wam urzędowo, tedy nie wypada mi występować goło.

– Jak chcecie, Stanisławie – zgodził się król. – Choć wydaje mi się, że mniej narzekalibyście na samopoczucie, gdybyście częściej zażywali kąpieli, która wyciąga z człowieka wszelkie choroby. Ja czuję się niedobrze, jeśli nie zajdę do łaźni trzy albo i cztery razy w tygodniu.

Tłumacz ograniczył się do rozsupłania rzemyka u szyi. – Wy, najjaśniejszy panie – skłonił się – możecie do woli folgować swoim zachciankom. Zwykli śmiertelnicy, a nawet i dostojni panowie, nie mogą tego o sobie powiedzieć, szczególnie jeśli nie podzielają waszych... hm... upodobań. Mnie na przykład wystarczy przestrzegać, co nakazuje reguła. A mówi ona: pięć razy do roku zmieniać szatę, po solidnej kąpieli.

Przeszli już do sąsiedniej sali, gdzie były kadzie z wodą i gdzie czekał sułtański poseł. Misani al-Rifad na widok wchodzących zerwał się z kamiennej ławki i złożył niski ukłon, co – zważywszy na okoliczności wypadło nieco dziwacznie.

Król uśmiechnął się, odpowiedział skinieniem głowy i usiadł na ławie naprzeciw.

Tłumacz przycupnął obok, oddychając szeroko otwartymi ustami, bo para wodna gęsto unosiła się wokół.

– Jego majestat dziękuje wam, pośle, żeście zgodzili się na to spotkanie – zaczął Stanisław po niemiecku, bo ustalono, że poseł zna ten język.

– To ja dziękuję, że dostąpiłem zaszczytu bezpośredniej rozmowy – poseł ukłonił się i zwrócił bezpośrednio do króla: – Czy pozwolicie, miłościwy panie, że będę mówił po rusku? W tym języku lepiej chyba przedstawię słowa mojego pana, wielkiego sułtana Bajazyta, a wiem, że wy dobrze znacie tę mowę.

Tłumacz nie musiał przekładać pytania. Spojrzał na posła surowo, bo nie podobała mu się taka bezpośredniość, ale król zgodził się natychmiast.

– Bardzo dobrze – ucieszył się. – Widzę, że wasz pan wiedział, kogo wysyła.

Znacie ruski, tedy, jak się spodziewam, bywaliście już w tych stronach?

– Bywałem, szlachetny królu. A języka nauczyłem się od pewnej niewiasty, kupionej na targu w Konstantynopolu.

– Rusinki?

– Tak, miłościwy panie. Wychowała się w Edirne, na dworze wielkiego sułtana.

– Wiemy, że nie brakuje sułtanowi niewolników, zdobytych w chrześcijańskich krajach – wtrącił tłumacz. – Znamy wiele przypadków, kiedy to wasz władca porywał chrześcijańskie dzieci...

– Z całym szacunkiem, panie – odpowiedział poseł. – Mylicie się jednak. Owa niewiasta nie jest niewolnicą. I nadal jest chrześcijanką. Została kupiona, a nie zdobyta, jak rzekliście. Jest dostojną damą na dworze wielkiego sułtana.

– Damą? Niewolnica?

– Ona nie jest niewolnicą – powtórzył poseł. – Nauczyła mnie języka ruskiego, bo taki był jej język domowy. Jest damą na dworze, otoczoną szacunkiem i poważaniem. Jeśli wolno mi dodać, to z jej porady sułtan wysłał mnie z tym poselstwem.

– To dlatego nalegaliście na bezpośrednie spotkanie ze mną? – zapytał król.

– Nie, miłościwy panie. Dla każdego byłoby wielkim zaszczytem spotkać się z wami, którego znamy jako wielkiego i sprawiedliwego władcę. Wielkość bowiem króla czy sułtana i jego sprawiedliwość dla poddanych nie ma związku z religią, jak mniemam, a wynika z tego, jakim człowiekiem jest władca. O was zaś, miłościwy panie, wszyscy mówią dobrze, a nawet serdecznie. Zarówno w waszym państwie, jak i gdzie indziej.

Król wstał, odrzucił prześcieradło i wszedł do drewnianej wanny z wodą, gestem dając znać, żeby poseł szedł w jego ślady. Ojciec Stanisław odwrócił wzrok od nieprzystojnej nagości. Trzeba znowu porozmawiać z biskupem Wyszem i prosić go, żeby przemówił królowi do sumienia, bo jakież wieści o wychowaniu monarchy rozniesie po świecie ten obcy poseł?

Misani al-Rifad zajął tymczasem sąsiednią wannę i przez chwilę w pomieszczeniu słychać było tylko zadowolone westchnienia obu mężczyzn, taplających się w ciepłej wodzie.

– Dostojny pośle – odezwał się król. – Interesuje mnie, co powiedzieliście o swoich wcześniejszych pobytach w moim królestwie. Zapewne bywaliście tu jako... kupiec?

– Tak, miłościwy panie.

– I szpieg?

Poseł, choć pytanie wydało mu się nazbyt bezpośrednie, a odpowiedź mogła być niebezpieczna, nie przestraszył się i nie zmieszał. Może nawet się uśmiechnął.

– W pewnym sensie, miłościwy panie. Mój władca, wielki sułtan Bajazyt, wysłał mnie, żebym przyjrzał się życiu w waszym kraju.

– To zdrada! – oburzony tłumacz zerwał się z miejsca. Był czerwony na twarzy, żyły nabrzmiały mu na skroniach, bez pozwolenia stanął tuż obok wanien, gotów uzasadnić swoje słowa, ale król uciszył go gestem ręki.

– Nie znasz się na tych sprawach, Stanisławie – powiedział łagodnie. – I nie podniecaj się tak bardzo, bo popadniesz w jaką chorobę. Lepiej odejdź na bok i odpocznij. Pogawędzimy sobie z posłem bez świadków. A ty każ przynieść ciepłej wody.

Tłumacz, choć niechętnie, odsunął się w ukłonach, a potem wyszedł do sąsiedniego pomieszczenia. Król pokazał go wzrokiem.

– Pewnie i w otoczeniu wielkiego sułtana nie brakuje nadto gorących dworzan – zauważył z uśmiechem.

– Nigdzie ich nie brakuje, królu. Często od tej gorącości wybuchają wojny między państwami, które miałyby większy pożytek z pokoju.

Jagiełło nie podjął wątku. Dłuższą chwilę starannie wycierał sobie podeszwy stóp niewielkim kamieniem. Dopiero, gdy skończył tę czynność, znowu odwrócił głowę w stronę gościa.

– Więc kto wy jesteście, pośle?

– Jestem tylko posłem, miłościwy panie. Wybranym do tej misji z racji znajomości języków.

– Aleście krewny sułtana, czy tak?

Pytanie padło niespodziewanie, lecz poseł nie dał po sobie poznać zaskoczenia.

– Sułtan Bajazyt ma wielu krewnych, miłościwy panie. W jakimś sensie i ja jestem jego krewnym, bo kiedy w dobrym jest humorze, nazywa mnie synem swojej siostry.

– Jesteście nim?

– Tak, miłościwy panie. Ale u nas ma to nieco inne znaczenie niż w waszym królestwie. Jest nas pewnie ze stu dwudziestu braci, zrodzonych z różnych niewiast wielkiego Murada, który był ojcem sułtana Bajazyta.

W drzwiach pojawili się dwaj pachołkowie, dźwigając cebry z gorącą wodą, ale król odprawił ich skinieniem. – Rozmyśliłem się – mruknął i po chwili wyszedł z wanny.

Wziął prześcieradła z wiklinowego koszyka, stojącego obok ław do siedzenia, i zaczął się nimi wycierać. Poseł natychmiast poszedł w jego ślady, a król własną ręką podał mu świeże prześcieradło.

– Powiadają, że nie ma lepszych szpiegów niż ci, którzy służą na dworze sułtana – zauważył, siadając na ławie. – Pewnie to i prawda. Dobrze ja wiem, że wielu Saracenów w przebraniu kupców jeździ po moim kraju. I domyślam się, że wy także odbywaliście takie podróże... Jaka jest teraz wasza rola na sułtańskim dworze?

– Jestem lekarzem.

– Ach, tak – król uśmiechnął się domyślnie. – Lekarzem. Czy nie osobistym, zaufanym lekarzem sułtana?

– To prawda, królu – przytaknął poseł zdumiony. – To wiecie o tym?

– Coś słyszałem – machnął ręką Jagiełło. – Nie mam ja takich dobrych szpiegów jak sułtańscy, ale i im czasem uda się czegoś dowiedzieć. A skoro wiemy już, kim jesteście, pomówmy bez ogródek, wprost. Czego chce ode mnie sułtan turecki?

Misani al-Rifad poprawił prześcieradło.

– Mój pan pragnie, żeby dobrze układały się stosunki między nim a waszą królewską mością. Nie chce wojny, ale też mówi, że gdyby miało do niej dojść, będzie walczył jak lew. Jeśli padnie wyzwanie, gotów jest na nie odpowiedzieć i ufa Allachowi, że odpowiedź będzie właściwa.

– To są ogólniki, pośle – skarcił go Jagiełło. – Tylko ogólniki. Wielka wyprawa krzyżowa przeciw waszemu panu dawno już postanowiona. Zatem mów bez ogródek, czego kazał ci się dowiedzieć, albo zakończmy tę rozmowę.

Misani przyłożył dłoń do piersi.

– Sułtan Bajazyt, miłościwy królu, pyta was moimi ustami, czy przyłączycie się do wyprawy, jaką szykują inni chrześcijanie? Pyta, czy przyłączycie się wy osobiście, a jeśli nie zechcecie tego uczynić, czy dacie zgodę, żeby ruszyło na nią wasze rycerstwo i czy udzielicie mu pomocy i wsparcia?

– Wasz pan dobrze wie, że sam się na wyprawę nie wybieram – odrzekł Jagiełło.

– Bo gdyby o tym nie wiedział, nie słałby was do mnie. Moi mędrcy i wieszczkowie zapowiadają zwycięskie bitwy. Pewnie tak i będzie, bo wojna jest nieunikniona.

– Ale wiadomo jest wielkiemu sułtanowi, że inne sprawy zaprzątają waszą uwagę, jak chociażby bezpieczeństwo granic od węgierskiej strony i niepokoje na północy, od Litwy. Mój pan spodziewa się zatem, że nie pójdziecie na wyprawę przeciw niemu i nie pozwolicie swoim ludziom, żeby wzięli w niej udział.

– Wasz pan się myli, pośle. Sam wprawdzie się nie wybieram, ale już zezwoliłem pojechać ochotnikom. Nie mogę im nakazać, żeby zostali w domu, kiedy tam czekają ich łupy i sława. A wielu z nich dla sławy gotowych jest na każde poświęcenie. Powinniście też wiedzieć, że niczego im nie mogę zakazać.

Gdybym nawet mógł, może nie zechciałbym tego uczynić, bo jeszcze nie przekonałem się, czy byłoby to dla mnie korzystne.

– Dał sułtan wieści o knowaniach węgierskiego króla przeciw wam – przypomniał poseł.

– Takie wieści mam i z innych źródeł – machnął ręką Jagiełło. – Ale wypada mi docenić dobrą wolę sułtana. Tedy ją doceniam. Podziękujcie mu ode mnie, pośle, zapewnijcie o szacunku, jaki dla niego żywię. Ale postanowienia już zapadły. Ja i moja dostojna małżonka pozwoliliśmy rycerzom udać się na wojnę przeciw waszemu władcy.

– Rozumiem, wasza królewska mość. Czy pozwolicie zapytać o umowy handlowe? Czy w związku z wojną wypowiecie handlowe przywileje, jakie mają nasi kupcy w waszych miastach? Jeśli mogę coś doradzić...

Jagiełło uderzył się w kolano otwartą dłonią.

– Będzie z was zadowolony wasz sułtan – zauważył z uznaniem. – Jeśli pytacie wprost, dostaniecie prostą odpowiedź. Możecie zapewnić wielkiego sułtana, że nie wypowiem przywilejów. Zbyt blisko naszych granic leżą kraje mu podległe, żebym z powodu wojny miał tracić na interesach.

Misani al-Rifad pochylił się w ukłonie. – Dziękuję, królu. To bardzo przezorne posunięcie.

Przeszli do pierwszego pomieszczenia, gdzie czekali słudzy i ojciec Stanisław, którego spojrzenie wyrażało niezaspokojoną ciekawość. Jagiełło kazał pomóc w ubraniu się, a gdy już byli gotowi do wyjścia, życzliwie uśmiechnął się do posła.

– Jestem rad, że was poznałem, Misani. Chyba jeszcze nie chcecie wracać, a jeśli tak, proszę was na wieczorną ucztę. Zapewne i moja dostojna małżonka, zechce was poznać. Rano była zbyt zajęta, żeby mówić z wami, ale teraz kto wie...

– Bardzo dziękuję za zaproszenie, wielki królu. Pan mój nakazał mi jak najszybszy powrót, ale chętnie zostanę jeszcze w Krakowie.

Król spojrzał na posła, domyślnie i żartobliwie mrugając do niego.

– O! – roześmiał się. – Prawie zapomniałem, żeście nie tylko poseł, ale i szpieg.

A to znaczy, że będziecie pilnie baczyć na nasze przygotowania, a znając naszą mowę, rozpytywać o szczegóły. Tedy nie wiem, czy jesteście bezpiecznym gościem przy moim stole... Chyba, że mi dacie słowo.

Misani zmieszał się nieco, ale spojrzał odważnie wprost w oczy monarchy.

– Uwierzycie słowu poganina?

– Poganina? Sam do niedawna byłem poganinem – uciął król. – I wtedy i teraz dzielę ludzi na uczciwych i nieuczciwych. Mądrych i głupich. Wy nie jesteście głupi, to pewne. Ale nastroje wśród moich dworzan nie są dla was przychylne.

Tedy przydzielę wam straż, na kwaterze i nawet przy stole, żeby kto wam jakiego despektu nie uczynił.

Poseł ukłonił się. – Dziękuję, wasza królewska mość. Ale pozwólcie powiedzieć, że w ten sposób moje słowo wam niepotrzebne, bo wyznaczeni strażnicy dopilnują, żebym mówił tylko z tymi, z którymi zezwolicie, abym rozmawiał.

Król uśmiechnął się łagodnie.

– Mówiłem, że nie jesteście głupi, pośle.

Błękitny szal

Kwiecień 1396

Kiedy pan Gotard z Brzezin zachorował, powszechnie mówiono, że stało się to skutkiem jego uwięzienia w wieży holsztyńskiego zamku. Poszedł do wieży zdrowy, ale po powrocie zaczął dziwnie się zachowywać. Wprawdzie sam pan starosta Jeno z Krasawy udowodnił jego niewinność i zdjął z rycerza zarzut zabójstwa kupca Almaryka, jednak pan Gotard po kilku tygodniach przebywania w ciemnicy popadł w ciężką i osobliwą chorobę, która z czasem stawała się coraz bardziej widoczna.

Po prawdzie i wcześniej pan Gotard nie należał do ludzi zwyczajnych. Znano go z tego, że lubił dużo wypić, a gdy się upił, wykazywał skłonność do czynów gwałtownych i nieobliczalnych. Rwał się do bitki, wymierzał sprawiedliwość służbie, a czasem i sąsiadom. Dobrze wiedziano w okolicy, że kiedy pan Gotard bywał pijany, lepiej było omijać jego Brzeziny, a spotkanemu na drodze ustępować natychmiast i bez słowa. Jeśli ktokolwiek odważyłby się mu przeciwstawić, mógł być pewny, że zostanie przez niego sponiewierany, odarty z szat i wyćwiczony rózgami – w najlepszym przypadku.

Tamtej jesieni, krótko po wyjściu z lochu, pan Gotard powrócił do swoich Brzezin dziwnie zasępiony. Służba, która po długiej nieobecności pana spodziewała się podwójnej ilości razów i wymówek, przezornie wyniosła się na kilka dni, w widocznym miejscu zostawiając beczkę z trunkiem i zamierzając wrócić dopiero, gdy pan odbije sobie tygodnie przymusowej wstrzemięźliwości, a potem wytrzeźwieje. Mogło to potrwać tydzień i dwa, i tak się stało. Ale kiedy powrócili co odważniejsi, zastali pana Gotarda siedzącego w głębokim zamyśleniu. Beczka, owszem, była pusta, ale pan Gotard dziwnie spokojny i milczący.

Gdy całkiem otrzeźwiał, kazał się wykąpać w balii, przystrzyc włosy i wąsy, po czym odziać w najlepsze szaty. Wreszcie dosiadł najlepszego rumaka i bez niczyjej asysty ruszył przed siebie. Jeszcze tego dnia pojawił się w Lipowej, ubrany jakby miał stawić się przed królem, kolorowy i uzbrojony po zęby.

Hedwiga, żona Mikołaja, wyszła przed dwór, powiadomiona o wizycie gościa, ale ten wcale nie zamierzał zsiadać z konia.

– Przyjechałem się wam pokłonić, pani Hedwigo – powiedział. – Pokłonić się i prosić o łaskę, byście zechcieli dać mi swoje błogosławieństwo, bo ruszam w długą drogę przeciw nieprzyjaciołom. Nie wiadomo, kiedy wrócę i czy wrócę.

Postanowiłem bowiem to i owo. Siedząc w ciemnicy, myślałem o swoim życiu i o tym, że nie dokonałem żadnego sławnego czynu. Tedy sobie umyśliłem i poprzysięgłem przed ołtarzem, że czynu takiego dokonam. Żeby mówiono o nim, jak świat szeroki i żeby wszędzie sławiono moje imię.

Hedwiga zaniepokoiła się trochę takimi obietnicami. Znała Gotarda, bo bywał w jej domu. Nie spuszczał wtedy z niej oczu i choć brakowało mu obycia, świadczył drobne grzeczności.

– To dla was osiągnę te szczyty – zapewniał teraz Gotard panią Hedwigę. – Dla was i dla waszej piękności.

Hedwiga obruszała się nieco na takie zapowiedzi, ale traktowała Gotarda życzliwie i z pewną dozą pobłażania. Zauważyła jakiś czas temu, że oto stała się przedmiotem jego uwielbienia i godziła się na taką rolę, bo pana Gotarda trudno było przekonać w czymkolwiek, a już na pewno nie wówczas, gdy sobie co wbił do głowy.

– Dla was dokonam bohaterskich czynów – obiecywał Gotard z Brzezin. – Dla was, pani Hedwigo.

– Mam już swojego rycerza – przypominała łagodnie. – Mój mąż jest moim rycerzem, wybranym i ukochanym. Wystarczająco dzielnym, żebym nie musiała szukać innego.

– Niczego nie ujmuję panu Mikołajowi – zgodził się Gotard natychmiast. – Ale każdy to wie, że próżno zatrzymywać miłość. Skoro tedy zatrzymać jej nie można, nie trzeba też z nią walczyć. Was, pani Hedwigo, wybrało już dawno moje serce i wam tylko pragnę służyć. Na jedno wasze skinienie pojadę na sam kraj świata.

Hedwiga początkowo uśmiechała się tylko, bo niegdyś to Jan z Tymbarku obiecywał, że dla niej pojedzie na koniec świata i znajdzie tam smoka, którego pokona w ciężkiej walce. Teraz była dojrzałą kobietą, żoną i matką, szczęśliwą w swoim życiu i ani jej w głowie były takie sprawy, o jakich czasem opowiadano po dworach. Damy dawały swoje słowo i serce panom rycerzom, którzy chcieli wyróżnić się w walce lub przygodach, a kończyło się to rozmaicie.

Gotard zapewnił o swojej gotowości do ruszenia w długą drogę, ponowił przysięgi i odjechał, zapowiadając, że wkrótce powróci, żeby pożegnać się naprawdę.

Jego nieobecność trwała dość długo i Hedwiga trochę zapomniała o tych jego przysięgach.

Gotard z Brzezin wszystkim już chyba opowiedział, jak to wyrusza na wielką wyprawę, i z tygodnia na tydzień oczekiwano, kiedy wreszcie urzeczywistni swój zamiar. Na razie służba z Brzezin opowiadała w kościele i na jarmarkach, jak starannie się do wyprawy przygotowuje, jak gromadzi rynsztunek, załatwia sprawy i wydaje rozporządzenia na czas swojej długiej nieobecności.

Bywało, że choroba słabła i wtedy pan Gotard zachowywał się zwyczajnie. Ale potem przypadłość wracała i podczas jednego z takich nawrotów Gotard przyjechał do Lipowej pożegnać panią Hedwigę. Napraszał się przy tym o jakiś znak, podarunek czy pamiątkę i w końcu Hedwiga uległa.

– Co ci szkodzi? – zapytała jej siostra, Marina. – Ja sama byłabym nieskończenie szczęśliwa, gdyby mężczyźni tak się o mnie starali.

– A ja jestem szczęśliwa i bez tego – upierała się Hedwiga. – Zresztą, co by powiedział Mikołaj...

– Och – Marina jak zwykle wiedziała wszystko najlepiej, a jej zdanie na temat mężczyzn było znane, bo przecież wszyscy mężczyźni są tacy sami. – Ty tu czekasz, a Mikołaj rozjeżdża się nie wiadomo gdzie. I nie wiadomo, komu ślubował ochronę i opiekę. To, że jest żonaty, wcale nie stanowi tu przeszkody.

Jeśli wybrał sobie na panią serca jaką nieznajomą niewiastę, nic tu nie wskórasz, bo taki jest rycerski obyczaj. Więc się nie dąsaj i daj jaki znak od siebie panu Gotardowi, a może wtedy rzeczywiście się odczepi i pojedzie w obce kraje.

Hedwiga nie była przekonana. Pan Jan z Tymbarku, którego kiedyś odrzuciła, tak właśnie bez słowa odjechał nie wiadomo dokąd i wszelki ślad po nim zaginął w owych dalekich, dziwnych krajach, pełnych dziwacznych zwierząt, jeszcze dziwniejszych ludzi, potworów i nie wiadomo jakich niebezpieczeństw.

Zgodziła się w końcu i pan Gotard odjechał z Lipowej, niosąc na włóczni niebieski, jedwabny szal, jaki mu ofiarowała.

– Co powie Mikołaj? – martwiła się trochę Hedwiga, gdy gość zniknął już sprzed dworu. – Co powie mój mąż, kiedy się o tym dowie? I czemu ten Gotard nic bliższego nie powiedział o swoich zamierzeniach. Przecież nie wiem nawet, dokąd się udaje i jakiego to smoka zamierza pokonać.

Minął więc rok, a może i więcej, od pierwszych zapowiedzi do czasu, gdy pan Gotard ruszył wreszcie ku swojemu przeznaczeniu.

Pierwszym, który dowiedział się więcej o zamierzeniach Gotarda był pan Hanusz z Żurawia.

Tego ranka pan Hanusz z Żurawia wyruszył konno do Lelowa na jarmark.

Ledwie jednak minął Lusławice, gdzie droga skręcała na wschód, został zatrzymany. Rosły tu wzdłuż szlaku rozłożyste dęby, jeden za drugim, niczym posadzone gospodarską ręką. Za siódmym szlak skręcał na południe.

Pan Hanusz minął pierwszy, drugi i trzeci, kiedy nagle zza ostatniego drzewa wyskoczył przeciw podróżnemu rycerz na wielkim bojowym koniu, uzbrojony niczym na wojnę, z kopią w ręku.

– Stój! – zawołał ku nadjeżdżającemu. – Stój, bo zginiesz!

Pan Hanusz, zdziwiony, zaskoczony, szarpnął końskie wodze, wierzchowiec zatańczył pod nim. Pan Hanusz miał słaby wzrok i teraz go wytężał, żeby dokładnie rozpoznać, kto go zatrzymuje i z jakiego powodu. Ale nie poznał jeźdźca, widział tylko błyski blachy na piersi tamtego i powiewające na wietrze kolorowe pióra. Widział też wzniesioną kopię. Chcąc dowiedzieć się więcej, pan z Żurawia ruszył naprzeciw.

– Wolno! – krzyknął ten z naprzeciwka. – Wolno! Podjedź i przekonaj się, że to nie są żarty!

Kiedy zaś pan Hanusz zbliżył się nieco i mógł już rozpoznać człowieka na drodze, dowiedział się, dlaczego został zatrzymany.

– Nie pokłoniłeś się znakowi – oznajmił Gotard z Brzezin. – Nie pokłoniłeś się, bo lekceważysz znak i chciałeś mnie, dobrego rycerza, obrazić?

Pan Hanusz, który był człowiekiem spokojnym i uważał się za dobrego chrześcijanina, przeżegnał się zamaszyście.

– Wybaczcie, szlachetny panie – odpowiedział uprzejmie. – Jechałem nieco zamyślony i mogłem nie zauważyć.

Rozejrzał się wokoło, ale zobaczył tylko drzewa nad drogą.

– Gdzie ten krzyż? – zapytał niepewnie. Gotard z Brzezin zdziwił się.

– Jaki krzyż? Nie kazałem się wam kłaniać przed krzyżem. Ale przed dostojnością i cnotami pani mojego serca.

Wskazał ręką na najbliższe drzewo. Zatrzymany rycerz nie zobaczył na nim niczego niezwykłego. Tylko na gałęzi wisiał kawałek cienkiej, niebieskiej tkaniny, coś jakby szal niewieści.

– To jest właśnie znak pani mojego serca – wyjaśnił Gotard. – Ukłońcie się, a będziecie mogli swobodnie przejechać.

Ale pan Hanusz był zbyt dumny, żeby od razu ustąpić przed siłą. Znał Gotarda, wiedział, co mówi się o jego dziwacznym zachowaniu.

– Miałbym się kłaniać drzewu, niczym przed pogańskim bałwanem? – zapytał z wyższością w głosie. – Nigdy!

– Nie drzewu – poprawił Gotard. – Macie się pokłonić przed znakiem mojej pani.

Hanusz z Żurawia nadal próbował załatwić sprawę pojednawczo.

– Panie – rzekł z naciskiem. – Wysłuchałem was uprzejmie, zważyłem wasze racje, choć nie wedle dobrego obyczaju zatrzymaliście mnie na drodze. Ale nic więcej nie mogę dla was zrobić. Przepuśćcie mnie, bo ważne mam sprawy w Lelowie.

Błysk w oku Gotarda wskazywał jednak, że pan z Brzezin nie zamierza ustąpić.

– Przejedziecie, jak tylko oddacie pokłon – powtórzył. – Albo staniecie przeciw mnie na tej drodze. Jeśli zaś nie staniecie, ogłoszę wszędzie, jak tchórzliwie się zachowaliście.

– Co? – zaperzył się pan Hanusz. – Ja miałbym być tchórzem? I choć wydawało mu się to niezbyt mądre, może nawet niepotrzebne, zawrócił konia, odjechał nieco i przywołał pachołka.

– Pojedź do tego człowieka i powiedz, że nie mam kopii ze sobą – polecił. – Więc niech mi pożyczy jaką albo będziemy się potykać inną bronią.

Pan Gotard czekał już o sto kroków, gotowy do ataku. Ze zrozumieniem wysłuchał pachołka, po czym pozwolił mu wybrać dowolnie jeden z jesionowych drzewców, na kupie leżących w pobliżu. Gdy zaś pachołek wiózł kopię swojemu panu, pan Gotard czekał cierpliwie, aż przeciwnik się przygotuje. Kiedy zaś pan Hanusz był już gotowy, Gotard roześmiał się z wielkim zadowoleniem.

– To dla ciebie, moja pani! – zawołał głośno. – Dla chwały twojego imienia!

I ruszył ostro do przodu.

Pan Gotard zawsze był człowiekiem silnym i skorym do walki. Może nie nabył szczególnych umiejętności w robieniu bronią, ale miał krzepkie ramiona i niosło go uczucie.

Jego wielki koń, powodowany wprawną ręką, unikał niebezpieczeństw, jego kopia za każdym razem bez najmniejszego trudu już za pierwszym uderzeniem trafiała w tarczę przeciwnika, a że pan Gotard był silny, trafienie oznaczało wyrzucenie przeciwnika z siodła.

Inaczej nie mogło być. Pan Gotard wyruszył na swoją wyprawę i teraz dokonywał cudów waleczności, bo przecież tylko o takich walkach warto opowiadać, a na tym mu właśnie zależało. Żeby zaś opowieści były piękne, pan Gotard starał się zachowywać tak, jak jego zdaniem powinien postępować rycerz, dwornie i układnie i wspaniałomyślnie.

– Panie – wołał już z daleka do przeciwnika. – Albo się poddajcie albo stańcie przeciw mnie.

– Gotardzie, przecież to ja! – odkrzykiwał pan Uriel, bliski krewny Gotarda. – Mnie chyba nie będziesz atakował?

– Nastaw kopię! – odpowiedział Gotard. – Na tej drodze może być tylko jeden zwycięzca.

Kiedy wieść o nawrocie choroby pana Gotarda rozniosła się po okolicy, na dębach koło Lusławic wisiały już tarcze kilku znakomitych panów: Hanusza z Żurawia, Tobiasza z Wygody i Uriela ze Strugi, a także trzech braci Porajów, których Gotard z Brzezin pokonał jednego po drugim.

Na drodze utworzył się zator, bo szalony rycerz żądał zapłaty za przejazd zarówno od kupców, jak i przechodzących wieśniaków. Ci, co zdążyli się wycofać, umknęli bez szkody, niektórych kmieci kazał Gotard obić przykładnie, a wozy kupieckie zatrzymał. Zatrzymał też konie i wszystko, co mieli przy sobie panowie z dobrych rodów, a ci pospieszyli czym prędzej do Holsztyna, żeby poskarżyć się staroście.

Pan Jeno, odpowiedzialny za ład w tej ziemi, gdy stanęli przed nim bracia Poraj i pan Tobiasz z Wygody, poniżeni, tylko w koszulach na grzbiecie i z odkrytymi głowami, zawrzał z oburzenia. Sądził, że zostali napadnięci i ograbieni, więc od razu kazał swoim siodłać konie i szykować się do drogi przeciw napastnikowi.

Przybyli zaś z niejakim wstydem przyznali, że choć byli zatrzymani w Lusławicach wbrew swojej woli, to jednak nie zostali napadnięci. Sprawę wyłuszczył dokładnie pan Tobiasz, rycerz stateczny, siwy, godnej postawy, o orlim nosie i siwych bystrych oczach, który liczył się do przyjaciół pana Jeno i przyjechał do niego cichaczem, po radę bardziej niż pomoc, gdyż nie mógł pozbyć się wstydu z powodu przegranego pojedynku.

– Nie, to nie był napad – tłumaczył staroście. – Była to walka, prawda, że nieoczekiwana i w miejscu nieumówionym wcześniej, ale jednak walka, w której jeden stanął przeciw jednemu i w której zostałem pokonany. Wstyd mi teraz się do tego przyznać, bo zdawało mi się zawsze, że umiem sobie radzić z takimi młodzikami...

Pan Tobiasz był tylko nieco młodszy od pana Jeno, miał dwóch dorosłych już synów, z którymi chodził na wyprawy, gdzie nie doznał żadnego nawet zadrapania, nie mówiąc o ranach. Powiadano o nim, że ma niebywałe szczęście i zazdroszczono powodzenia na wojnach.

Siedział teraz w wielkiej izbie na wieży zamku holsztyńskiego, pił piwo z drewnianego kubka, skrzywiony i markotny.

– Wyzwał mnie – mówił o Gotardzie. – Zastąpił mi drogę w Lusławicach i zażądał walki. Nie mogłem się uchylić. Ale koń był coś leniwy, szedł ciężko, nie potrafiłem nim swobodnie powodować. Tak mnie i trafił za pierwszym uderzeniem w tarczę i obalił. Miał przy sobie dwóch pachołków, którzy nie tylko zabrali mi rumaka, ale odarli ze wszystkiego, co miałem przy sobie, a zhańbionego puścili wolno. Tylko miecz mi zostawili, co poczytuję sobie za usprawiedliwienie dla owego Gotarda, bo inaczej musiałbym natychmiast przeciw niemu wystąpić i nie spocząłbym, póki nie zmazałbym hańby jego krwią.

Pan Jeno chodził po izbie zasępiony i nie przerwał chodzenia, kiedy dano znać, że jego zbrojni są już gotowi do wyruszenia w drogę.

– Wyzwał? – powtarzał po raz trzeci. – Wyzwał do walki? Ale jaki powód podał tak dziwnego postępowania? Bo przecież nie było między wami żadnego sporu ani niezałatwionej dawnej sprawy?

– Nic mi o tym nie wiadomo – zapewnił pan Tobiasz. – Anim mu brat ani swat.

Razem chodziliśmy nawet przeciw Litwie przed laty, ale nigdy nie staliśmy ramię w ramię i nie wiem, co mogłoby skłonić go do takiego zachowania.

– Zdradził, czemu tak uczynił?

– Żądał, żebym oddał cześć damie jego serca, a dokładniej szalowi jej, który zawiesił na drzewie. Poprzysiągł podobno wieczną miłość i dokonanie wielkich czynów, żeby ją rozsławić. Nikogo nie przepuszcza drogą, zawrócił kupców, kazał obić kmieci i wieśniaków. Najwyraźniej coś rzuciło mu się na głowę, bo nie poznał nawet Uriela ze Strugi, swego ciotecznego.

– Któż ona? – zdziwił się pan Jeno. Pan Tobiasz chrząknął.

– To wasza synowa, starosto. Hedwiga.

Pan Jeno dziwował się wielce, ale nie długo, bo wkrótce zjawił się ze skargą na Gotarda pan Hanusz z Żurawia, a zaraz potem dwaj spośród trzech braci Porajów.

Starsi chcieli, żeby starosta powstrzymał działania Gotarda, ale młodsi rwali się do walki, a bracia Poraj przybyli właściwie nie ze skargą, co z prośbą o pożyczenie koni bojowych i oręża, żeby raz jeszcze zmierzyć się z panem Gotardem i siłą odebrać mu to, co im zagarnął.

– Nie dam na to zgody – oburzył się pan Jeno. – Nie dam zgody na takie zachowanie, by za pierwszym pojedynkiem szedł następny, a za nim kolejny. Tu trzeba szukać innego rozwiązania.

Kazał im zostać na zamku, na co przystali po namyśle, a sam w towarzystwie kilku zbrojnych pojechał zaraz do Lusławic.

Już z daleka zobaczył, że w okolicy dzieje się coś dziwnego, opowiadali o tym napotykani ludzie, bo gmin cisnął się do dębów, zaciekawiony widowiskiem, i głośno rozprawiał, jak pan Gotard na wielkim bojowym rumaku broni panom przejścia, każdego po kolei zwalając na ziemię, a potem odbiera im wierzchowce, zbroje i co tylko mają cennego. Powiesił na dębach już osiem tarcz herbowych, a ma zamiar zdobyć ich czterdzieści.

– Gotardzie z Brzezin – zawołał pan Jeno. – Czy już rozum ci się pomieszał do cna? Czemu napadasz na Bogu ducha winnych ludzi i rabujesz?

– Nikogo nie napadam – zaprzeczył tamten. – Wyzywam tylko na walkę tych, co pojawiają się na tej drodze i jest ich dobrą wolą, czy podejmują wyzwanie czy też odchodzą w niesławie.

– Kto ci dał prawo wyzywania?

– Sam sobie nadałem takie prawo i nikt mnie go nie pozbawi. Chyba, że ktoś mnie pokona w pojedynku. Ale nie widzi mi się, żeby znalazł się taki. Bo dla mojej pani gotów jestem na każde wyrzeczenie i czuję w sobie moc wprost niezwykłą.

– Wzywam cię, żebyś się opamiętał!

– Wcale nie jestem szalony – odkrzyknął pan Gotard. – Wolno mi stać na drodze i wolno mi wyzwać, kogo zechcę. Ślubowałem, że o własnych siłach stąd nie odejdę. Tedy, jeśli chcecie mnie stąd wykurzyć, musicie stanąć naprzeciw mnie!

Pan Jeno nie zamierzał podejmować wyzwania.

– Nie będę z tobą walczył – powiedział. – Nikt nie powie, że potykałem się z szalonym.

Długo jeszcze próbował przekonać Gotarda, ale wszelkie namowy na nic się nie zdały. Pan z Brzezin nie zamierzał ustąpić, zasłaniając się złożonymi ślubami.

– Ślubowałem czterdzieści tarcz – wyjaśnił. – Mam już dziewięć, tedy mi niewiele brakuje.

Pan Jeno prosił i groził zastosowaniem przemocy, bo choć w skrytości ducha podziwiał waleczność sąsiada, musiał dbać o ład w tej ziemi.

– Gotardzie z Brzezin – zapowiedział. – Jeśli nie ustąpisz do jutra od swoich szalonych pomysłów, każę cię, nie bacząc na twoją rycerską godność, splątać siecią i znowu trafisz do wieży.

Hedwiga była bardzo zaskoczona i początkowo nie chciała uwierzyć w to, co powiadano.

– Gotard z Brzezin? – dziwiła się. – Stoi na drodze i po kolei powala na ziemię wszystkich rycerzy, jacy chcą przejechać wedle Lusławic?

– Tak właśnie – wyjaśnił pan Jeno. – Mówi przy tym wszystkim wokoło, że czyni tak dla twojej chwały. Nie wiem, co mu obiecałaś, ale najwyraźniej wziął to sobie do głowy, bo nikogo nie chce słuchać. Będę go chyba musiał pojmać podstępem.

– Co mówiłam? – zmarszczyła nosek Hedwiga. – Nie przypominam sobie, żebym mu cokolwiek obiecała. Chodził tu i napraszał się o jakiś znak, to mu dałam niebieski szal. Sądziłam, że zabierze go z sobą do Brzezin i będę miała z nim spokój. Ostatnio pan Gotard był bardzo namolny, przychodził tu co i raz, wodził za mną oczami i opowiadał, jaki to jest bardzo zakochany...

Hedwiga była piękną, dojrzałą kobietą i nawet jej teść, pan Jeno, musiał przyznać, że rozumiałby w innych okolicznościach zachowanie pana Gotarda. Ale pan Jeno wiedział, że Hedwiga jest mężatką, ma dwoje dzieci i ani jej w głowie bałamucić kogokolwiek. Bywały oczywiście kobiety, które z całych sił starały się błyszczeć w towarzystwie i być na ustach wszystkich, ale na pewno nie należała do nich żona Mikołaja.

Zachowaniu pana Gotarda nie mniej dziwował się i sam Mikołaj, a choć niegdyś tak samo wodził oczami za panią Judytą, teraz jednak postępowanie Gotarda przypisywał wyłącznie niedobremu stanowi jego zdrowia.

– Doprawdy? – śmiała się Hedwiga. – A już zapomniałeś, jak patrzyłeś za panią Judytą? Jak czatowałeś na każde jej słowo i za każdy jej gest gotów byłeś pojechać choćby i na koniec świata?

Mikołaj nie bardzo lubił, żeby mu to przypominano, wolał nie pamiętać tamtego czasu, gdy dla Judyty gotów był porzucić wszystko i wszystkich, bez najmniejszego zastanowienia.

– Byłem młody i głupi – tłumaczył się niezręcznie. – A Gotard nie jest wcale taki młody, żeby miał się zachowywać jak otrok.

Po wizycie starosty Mikołaj miał poważny problem do rozstrzygnięcia, ale Hedwiga podchodziła do tego lekko.

– Cóż z tego, że o mnie mówią? – pytała. – Pan Gotard mógł wybrać zupełnie kogo innego, a przecież zachowywałby się dokładnie tak samo. Koniecznie chciał zostać bohaterem, wsławić się wybitnymi czynami. Tymczasem wokoło spokój, nie ma okazji zdobyć sławy. A łupów też mu brakuje, sam poniósł niemałe szkody w ostatnim czasie i jakoś to musi teraz nadrobić.

– Więc nie przeszkadza ci, że wszędzie teraz o tobie mówią?

– Nie – zaprzeczyła Hedwiga i przyznała się cicho: – Nawet trochę mi chyba pochlebia, bo i ja nie jestem wolna od próżności.

– Tedy jedyne wyjście – Mikołaj podniósł się ze swojego miejsca. – Jedyne wyjście to pojechać tam i zmierzyć się z Gotardem. Inaczej ojciec każe go pochwycić niby jakiego rozbójnika.

Hedwiga zerwała się przerażona.

– Ani się waż, Mikołaju! – wykrzyknęła, a oczy jej pociemniały. – Nawet o tym nie myśl. Kościół zakazuje takich niemądrych pojedynków i ma zupełną rację.

Mało to przykrych wypadków zdarza się na turniejach? Rozumiem, gdy wymagają tego okoliczności, kiedy są to rycerskie ćwiczenia. Ale dla próżnej zabawy albo dla zaspokojenia li tylko swojej próżności, nigdy. Nigdy, słyszysz! Zabraniam ci!

Zabraniam ze wszystkich sił.

Mikołaj poczuł w głosie żony obawy.

– Bywałem ja w walkach wiele razy – przypomniał. – Wiele razy i pewnie nie raz jeszcze...

– Ale nie dla zabawy – upomniała surowo. – Nie dla zabawy. Bo co ja zrobię, kiedy ciebie zabraknie, Mikołaju? Co ja uczynię, jeśli zostaniesz ciężko ranny albo i zabity? Co ja pocznę?

Mikołaj z Lipowej porwał żonę na ręce i przytulił. – Cicho – powiedział nagle przyciszonym, łagodnym głosem. – Nawet tak nie mów, Hedwigo. Nawet tak nie mów, jeśli nie chcesz wywołać jakiego licha.

– Ale nie pojedziesz? – broniła mu swoich ust Hedwiga. – Obiecaj, że nie pojedziesz.

– Nie pojadę – obiecał Mikołaj. – Oczywiście, że nie pojadę.

Wieczorem tego dnia Mikołaj z Lipowej pojechał do Lusławic, stanął naprzeciw Gotarda z Brzezin i w pierwszym starciu zrzucił go z siodła.

A gdy tak się stało, zaprzysiągł pana z Brzezin, że ten ruszy na wyprawę krzyżową i nie powróci z niej wcześniej niż po roku i sześciu niedzielach służby.

Nakazał mu też zwrócić wszelkie dobro, jakie odebrał pokonanym rycerzom, choć pozwolił zachować błękitny szal od pani Hedwigi.

Wezwania i pożegnania

Maj 1396

Ksiądz Franciszek siedział w prostym konfesjonale swojego kościoła i słuchał spowiedzi Mikołaja. Żona pana na Lipowej czekała na swoją kolej po drugiej stronie.

– Miałem sen – mówił Mikołaj. – Proroczy zaiste sen i teraz nie wiem, co mam o tym myśleć. Początkowo chciałem o nim zapomnieć i nikomu nie wspominałem, ale...

Ksiądz Franciszek zastygł w oczekiwaniu.

– Nie można lekceważyć snów – powiedział. – Bywa, że poprzez sny sam Bóg objawia nam swoją wolę. Czy nie kazał aniołowi podpowiedzieć Trzem Królom ze Wschodu, żeby po nawiedzeniu Nowonarodzonego w betlejemskiej stajence inną drogą wracali do swoich krain, omijając ziemie złego Heroda? Chętnie wysłucham tego snu i może razem odgadniemy jego znaczenie...

– Śniłem wielki ogród, pełen barwnego kwiecia. Chodziłem po tym ogrodzie, niszczyłem grządki, zrywałem kwiaty, rzucałem je sobie pod stopy i deptałem po nich. Zaprawdę, nie wiem zupełnie, co może znaczyć taki sen. We śnie moja żona prosiła mnie, żebym tego nie robił. Powstrzymaj się, mówiła, przecież to stworzenia boże, nie niszcz tego, nie marnuj. A ja dalej szedłem przez ów ogród na wprost i kosiłem owe kwiaty niczym jaki żniwiarz...

Ksiądz Franciszek zastanowił się.

– Nie wiem, co wam odrzec, panie Mikołaju – zaczął ostrożnie. – Na wiele sposobów można chyba taki sen tłumaczyć... Jeden z nich jest zapewne taki, żebyście w swoim postępowaniu byli bardziej rozważny... Mówiliście tu, że czasem wpadacie w gniew, a trzeba, byście nad tym panowali. Bo macie rację, Bóg stworzył świat ze wszystkimi jego wspaniałościami, za które trzeba mu dziękować, a których nie wolno niszczyć...

– Miałam sen – spowiadała się Hedwiga z Lipowej księdzu Franciszkowi. – Miałam sen, o którym początkowo nie chciałam nikomu mówić... Ksiądz Franciszek nastawił ucha.

– Śniłam wielki ogród pełen barwnego kwiecia. Chodził po owym ogrodzie mąż mój, Mikołaj i...

Ksiądz Franciszek drgnął. Na jego twarzy pojawił się wyraz bólu i smutku.

– Czemu to kpicie ze mnie, szlachetna pani? – zapytał cicho.

Zdziwiona Hedwiga podniosła brwi, a ksiądz Franciszek wyjaśnił szeptem:

– Dopiero co odszedł od konfesjonału wasz mąż, który takimi samymi słowami opowiadał swój sen...

Hedwiga nie wstała z klęczek, spojrzała tylko na plecy Mikołaja, który po odbytej spowiedzi klęczał opodal przed ołtarzem.

– Nigdy bym się nie odważyła kpić z was i na pewno nie zrobił tego mój mąż – wyszeptała poważnie. – Nic mi nie mówił o swoim śnie...

Ksiądz Franciszek skulił się na swoim miejscu, zaskoczony i zdumiony.

– Nic wam nie powiedział? – upewnił się. – Nic o ogrodzie, który widział we śnie, a który niszczył?

– Ani słowa.

– I nie wspomniał, że w swoim śnie widział was? – pytał ksiądz Franciszek podejrzliwie. – Jak go nawoływaliście do tego, żeby zostawił w spokoju owe kwiaty?

– Ani słowa – powtórzyła Hedwiga. – Od was dowiaduję się, że mój sen był taki sam jak jego. Bo i w moim nawoływałam, żeby nie niszczył kwiecia.

Ksiądz Franciszek złożył ręce i pochylił głowę.

– Módlmy się – poprosił. – Módlmy się, żeby Bóg pomógł nam zrozumieć te sny, bo przecież nie przez przypadek i nie dla żartu zadał sobie trud, żeby wam obojgu wysłać takie samo przesłanie. Módlmy się, żebyśmy je właściwie zrozumieli...

– Co ty zamierzasz, Mikołaju? – zapytała Hedwiga, gdy po przyjęciu komunii świętej wracali do domu. – I czemu nie chcesz mi tego wyznać?

Milczał zmieszany. – W końcu mówię ci wszystko – odezwał się dopiero po chwili.

– Ale czemu nie wspomniałeś nawet o swoim śnie? Czy wiesz, że i ja śniłam sen taki sam? To znak. Ty coś zamierzasz, Mikołaju.

Mikołaj z Lipowej zatrzymał się na ścieżce, podszedł do żony i jak kiedyś, gdy byli dziećmi, ująwszy ją za zgięte łokcie, uniósł do góry.

– Miłuję cię, Hedwigo – powiedział.

– Ale to znak – szepnęła. – Ja wiem, że to znak. Mikołaj przytulił żonę.

– Znak – zgodził się. – To znak, żebyś się nie sprzeciwiała. Bo pójdę na wyprawę krzyżową.

W więziennym korytarzu zamku Angerburg ze zgrzytaniem zardzewiałych zawiasów otworzyły się drzwi celi. Strażnik drzewcem włóczni zastukał o kamienną posadzkę.

– Wyjdź! – rozkazał.

Z celi wyszedł człowiek w łachmanach, pokryty warstwą brudu. Długie, skołtunione włosy spadały mu nierównymi kosmykami na plecy, twarz miał zarośniętą aż po oczy, a broda sięgała piersi. Więzień był niezwykle wychudzony i nietęgo trzymał się na nogach, które wyglądały jak piszczele ledwie pokryte skórą.

Mrużył oczy przed dziennym światłem i nie mógł rozpoznać człowieka, stojącego obok strażnika, ubranego jak na wyprawę wojenną, w pełną zbroję i z narzuconym na ramiona paradnym, białym płaszczem.

– Albercie von Neuburg – przemówił przybyły. – Wysłuchaj woli wielkiego mistrza Zakonu Najświętszej Maryi Panny, którego i ty byłeś niegdyś członkiem.

Wezwany pochylił głowę, a jego ramiona zadrgały nagle, jakby od wielkiego wzruszenia.

Brat Albert von Neuburg, niegdyś wielki bohater i sławny rycerz Zakonu, od ponad dwóch lat był tylko kawałkiem ludzkiej skóry ciśniętym w kąt, nie miał prawa nie tylko do płaszcza, przez dwa lata nie słyszał ani jednego ludzkiego słowa, bo nawet strażnika, który przynosił mu strawę, obowiązywał surowy nakaz milczenia. A teraz przemówiono do niego nie tylko po ludzku, ale i zwracając się wedle jego dawnego, zapomnianego już prawie imienia.

Łzy popłynęły po twarzy więźnia, a jego serce zabiło nagle niespodziewaną nadzieją. Stojący w korytarzu widział to i dał więźniowi chwilę, żeby ten uspokoił się i mógł w skupieniu wysłuchać posłania.

– Oto są słowa dostojnego Konrada z Jungingen, dwudziestego piątego Wielkiego Mistrza Zakonu Najświętszej Maryi Panny. Zakon jest surowy, ale nie masz większej sprawiedliwości niż tutaj. Dostojny Wielki Mistrz, mając w pamięci zasługi, jakie niegdyś oddałeś, postanowił okazać ci moimi ustami łaskę, człowieku, który niegdyś byłeś bratem Albertem...

Więzień upadł na kolana, chudymi ramionami osłaniając głowę, wysłannik zaś ciągnął:

– Nakazuje ci zatem, żebyś wyszedł z ciemnicy na świat i swoim postępowaniem zaświadczył, że zostały w tobie resztki człowieczeństwa.

Dostojny Wielki Mistrz Konrad przykazuje ci tedy, człowieku, żebyś jako prosty żołnierz poszedł na wyprawę i w chrześcijańskich szeregach walczył z poganami.

Jeśli skorzystasz z łaski, pamiętać musisz, żeby trzymać język za zębami i nikomu nie powtórzyć ani słowa z tych wszystkich oszczerstw i kłamstw, o jakich śmiałeś mówić, gdy jeszcze byłeś bratem zakonnym. Wielki Mistrz Zakonu zapytuje ciebie, człowieku, czy potrafisz milczeć i czy będziesz milczał. Jeśli zaś odważysz się powiedzieć choć jedno niepotrzebne słowo, lepiej by ci było skoczyć z wysokiej skały albo utopić się w głębinach...

Brat Albert pochylił się jeszcze niżej.

– Boże, bądź miłościw... – wyszeptał przez ściśnięte gardło.

– W imieniu Wielkiego Mistrza pytam cię, człowieku, który byłeś niegdyś zakonnym bratem, czy podporządkujesz się rozkazom przełożonych i tego, który zostanie ci wyznaczony, żeby na twoje postępowanie miał baczenie i zdał z niego sprawę?

– Będę posłuszny – podniósł prawą rękę do przysięgi brat Albert. – Tak mi, Panie Boże, dopomagaj!

– Mam ci jeszcze powiedzieć, że nie było zgodności wśród braci, czy jako człowiek pozbawiony honoru możesz być dopuszczony do przysięgi, ale przeważyło zdanie Wielkiego Mistrza. Tedy po raz ostatni cię zapytuję, czy będziesz posłuszny?

– Na święty krzyż, na Maryję, Matkę naszego Pana, na jego przebite stopy, na wszystko, co mi kiedyś drogie było – będę posłuszny. A doznając łaski, przysięgam nie powiedzieć odtąd słowa.

Gotowy do wymarszu oddział ustawiał się na dziedzińcu zamku Angerburg.

Składał się z dwudziestu kopijników, starannie wybranych spośród licznych ochotników, jacy zgłosili się na wyprawę, każdy z trzema ludźmi w poczcie, złożonym z giermków i strzelców. A także z grupy ciur oraz pomocników, których zadaniem było rozbijać obóz na postojach, dbać o wygody i uzbrojenie braci wyruszających przeciw Turkom.

Pomiędzy nimi zaś, w stroju zwykłego pachołka, bez miecza przy boku, a z toporem w ręku i sztyletem u pasa, stał Albert von Neuburg.

Miał jak inni iść pieszo za jeźdźcami. I szedł.

Na głowie miał Albert skórzaną czapkę, poniżej której widać było końską uzdę, umocowaną pod pachami na rzemiennych pasach. I niczym koń trzymał w ustach, pomiędzy zębami, stalowe wędzidło. Żeby zawsze i wszędzie pamiętać o złożonej przysiędze milczenia.

Oset z Dębowca tłukł głową o ścianę, dowiedziawszy się o postanowieniu Mikołaja z Lipowej.

– Chyba byłem głupi, że tak się dałem podejść! – narzekał. – Po co mi było się żenić i tylko brać sobie kłopot na głowę? Gdybym nadal był giermkiem, poszedłbym z Mikołajkiem na Turka, zdobyłbym łupy, sławę, a i wielką zasługę przed Bogiem. A tak co? Piecuchem przyjdzie mi zostać. To po to miłościwy król mianował mnie rycerzem, żebym teraz przy kominie siedział?

Biegał, chodził, jeździł i pytał, ale nikt nie mógł mu udzielić dobrej rady.

– Dotrzymaj, co obiecałeś – przypominał pan Jeno. – Wyprawa w obronie krzyża i chrześcijan umęczonych pod pogańskim panowaniem to rzecz bardzo chwalebna. Ale nie jest to wyprawa ogłoszona przez naszego króla. Zbierają się tylko ochotnicy, więc stawać nie masz obowiązku.

– Ale ja chcę!

– Samo chcenie nie wystarczy. Najpierw powinność. A twoja to żony pilnować, syna mieć, bo to właśnie obiecałeś królowi. Kniaź Witold znosi się znowu z Krzyżakami i tylko patrzeć nowych wojen i wypraw. Bardzo by się nam wtedy przydała owa sakwa pana Wallenroda, co ją obiecałeś zdobyć.

– Prawda – godził się Oset. – Ale co za łaska szlachcicem być i codziennie łamać sobie głowę nad tak trudnymi sprawami? Lepiej mi było dawniej, kiedy służyłem za giermka. Teraz słuchałbym waszych rozkazów albo rozkazów Mikołajka i od razu czułbym się zdrowszy!

Dobre dwa tygodnie Oset pilnował giermka Linusa, który szykował rynsztunek pana Mikołaja. Po kolei sprawdzał wszystkie blachy, rzemienie i paski, czy dobrze są nasmarowane tłuszczem, żeby były giętkie a mocne, pilnował regularnego czyszczenia zbroi, doglądał opatrywania koni, łajał i pouczał, nie zaniedbując najdrobniejszych rzeczy.

Mikołaj miał jechać na lekkim wierzchowcu, opiekę nad bojowym koniem, zwanym Cichy, powierzono pachołkowi Jaksie.

Pan z Lipowej brał dwa juczne konie, jednego, który miał nieść płócienny namiot i worek owsa, na drugi załadowano kociołek do warzenia strawy, suchary, suszone mięso i sól, zapasowe groty i ostrogi oraz trochę innych przedmiotów.

Wiele razy oglądał to wszystko Oset, badał wyostrzenie miecza, sprawdzał, czy świąteczne szaty Mikołaja, przygotowane na paradę zwycięstwa, są w porządku, podobnie jak niebieski czaprak ze złotymi frędzlami dla Cichego.

Giermek Linus okazał się dbały i pracowity, wszystkie czynności wykonywał może wolno, ale starannie i dokładnie.

Oset kręcił jednak głową i mruczał niezadowolony. – Niech Bóg ma w opiece naszego Mikołajka – powtarzał. – Przecież ten chłopak w niczym mu nie pomoże, bo nic nie umie. Jakże Mikołajek jechać ma w takim towarzystwie na tak daleką wyprawę? Toć to samobójstwo!

I wołał do siebie Linusa, żeby udzielić mu kolejnych rad i pouczeń.

W Potoku Marina córka Janosza namiętnie całowała kochanka i po raz nie wiadomo który błagała go, żeby jej nie opuszczał.

– Zostaw żonę – prosiła. – Porzuć ją, nie wracaj do domu. Jej i dzieciakom starczy tego, co tam zostawiłeś.

– Nie mogę.

– Zostań tutaj ze mną. Nigdzie i nigdy cię nie puszczę.

– Nie mogę. I jutro wyjeżdżam.

– Zostań – przekonywała. – Po co masz wracać do Wojcieszowa, kiedy jest nam tak dobrze razem i wcale jeszcze się tobą nie nacieszyłam?

Wprost oszalała z radości, gdy powiedział:

– Nie wracam do Wojcieszowa.

– Kochany mój! Odsunął się lekko.

– Posłuchaj, Marino. Nie zrozumiałaś mnie. Nie wracam do Wojcieszowa, ale i z tobą nie mogę zostać. Czas nam się pożegnać...

Serce Mariny oszalało ze strachu.

– Pożegnać? – wykrztusiła.

– Trzeba, żebym jakoś odkupił nasze grzechy. Pojadę na wyprawę krzyżową przeciw Turkom.

Dwa dni przed opuszczeniem Lipowej Mikołaj pojechał do kościoła na Jasnej Górze. Oset dogonił go w połowie drogi i towarzyszył mu potem cały czas. Obaj modlili się żarliwie przed Cudownym Obrazem, powierzając opiece Najświętszej Panny nie tyle siebie, co Hedwigę i bliźniaków.

Mikołaj leżał na posadzce, wcześniej odbywszy solenną spowiedź i przyjąwszy komunię świętą.

Oset wystawił przed ołtarzem dużą świecę wotywną i w tajemnicy przed Mikołajem zamówił w intencji wyprawy oraz osobistej intencji pana na Lipowej dwanaście mszy świętych. Później zaś, kiedy Mikołaj już pociągnął na wyprawę, Oset każdego piątku przyjeżdżał do sanktuarium, żeby się za niego modlić i prosić o jego szczęśliwy powrót.

Tamtego ranka spotkali się w kościele świętego Marcina wszyscy wyjeżdżający. Mikołaj z Lipowej z giermkiem Linusem i pachołkiem Jaksa, pan Gotard z Brzezin i pan Jordan z Wojcieszowa ze swoimi orszakami oraz dwaj nieznajomi, którzy nadjechali z północy, a których zaproszono na wspólne pożegnanie.

Ksiądz Franciszek odprawił uroczystą mszę świętą, wygłosił płomienne kazanie, a potem żegnał wszystkich przed wrotami świątyni, błogosławiąc ich krzyżem. Liczni bliscy, krewni, poddani żegnali krzyżowców łzami i załamywaniem rąk. Pożegnanie trwało długo, bo każdy z obecnych chciał uściskać Mikołaja i innych na drogę, udzielić im rozmaitych rad, ważnych i potrzebnych, bez których zginęliby niechybnie zaraz za rodzinnymi opłotkami.

Mikołaj z Lipowej był niezwykle spokojny i opanowany. Wiedział, że wyprawa jest daleka, może potrwać długo, ale nie czuł najmniejszych obaw przed czekającym go losem. Jakby dobrze czuł, że w czasie krucjaty nic złego mu się nie stanie.

– Wiem to – powtarzał Hedwidze, siedząc już w siodle i głaszcząc po głowach synów, chowających zapłakane twarze na jego kolanach. – Wiem to.

Hedwiga pamiętała, że jego ojciec składał kiedyś takie zapewnienia swojej żonie i ta świadomość była dla niej wielką pociechą. Ale rozstanie i przekonanie, że wyprawa potrwa z rok, były bolesne.

Poprzedniego dnia zastała męża na dziwnej czynności. Mikołaj z Lipowej, w koszuli tylko i portkach niczym zwykły pachoł, toczył po ziemi spory polny głaz.

Kamień miał objętość beczki i nawet ktoś tak silny jak Mikołaj musiał w tej pracy pomagać sobie grubym drągiem.

Toczył głaz nie wiadomo jak z daleka, zasapał się trochę i zadyszał. Hedwiga zastała go o trzydzieści kroków od ścian dworu.

– Co robisz?

Mikołaj przetoczył kamień jeszcze ze dwa łokcie, odrzucił drąg i wytarł dłonie.

– To dobre miejsce – powiedział. – Dobrze go widać z dworu. A zimą będziesz widziała z okna świetlicy. Będziesz go mogła zobaczyć, ile tylko razy zechcesz i zawsze będzie ci mnie przypominał. Bo jeślibym nie wrócił...

Przerażona Hedwiga położyła mężowi dłoń na ustach.

– Nie mów tak – zażądała. – Ani się waż. Będę patrzyła na ten kamień i będzie mi ciebie przypominał, choć i bez niego nie mogłabym zapomnieć.

Była smutna, przygaszona, przestraszona i niepewna. Bała się, żeby rzucone od niechcenia słowo nie sprowadziło nieszczęścia.

– Jeśli nie wrócę... – ciągnął dalej Mikołaj. – No więc jeśli nie wrócę, będziesz mogła czasem spojrzeć na ten kamień niby na moją mogiłę i czasem może wspomnieć mnie...

Hedwiga pokręciła głową.

– Prosiłam cię o jedną jedyną rzecz. O to, żebyś wrócił. Wiem, że to długa i daleka wyprawa. Ale pamiętaj, że ja czekam. Rok, dwa, pięć i więcej. Aż wrócisz.

Bo inaczej nie mam po co żyć. Ale jeśli miałbyś zginąć, wolę dowiedzieć się o tym jak najszybciej, bo wtedy i ja przestanę żyć. Więc jeśli nie wrócisz, twoi synowie zostaną sierotami nie tylko bez ojca, ale i bez matki. Żeby uchronić ich od takiego losu, musisz wrócić.

Teraz Hedwiga nie płakała, bo Hedwiga dawno obiecała sobie nie płakać. Ale miała ochotę, jak nigdy dotąd, jak nigdy w życiu.

Mikołaj pochylił się ku żonie, żeby zsunąć z głowy kapelusz skrywający jej długie włosy o barwie miedzi. Te włosy miały się mu śnić później tygodniami. – Wrócę – powtórzył po raz setny.

Wreszcie oddział krzyżowców uformował się i ruszył na południe. Długi czas szły za nim jeszcze niewiasty, biegły dzieci.

Hedwiga została z chłopcami i patrzyła za odjeżdżającymi. Kiedy zniknęli już w oddali, otarła łzy z twarzy bliźniaków i uśmiechnęła się.

– No – powiedziała. – Do czasu powrotu ojca wy jesteście panami na Lipowej.

Na krakowskie błonia wyszedł sam biskup Piotr Wysz, niosąc Najświętszy Sakrament, podtrzymywany przez dwóch dostojników królestwa, w otoczeniu wielkiej liczby duchownych, dworzan oraz licznej delegacji mieszczan Krakowa i Kazimierza.

Stali tam już przygotowani, ponad dwieście kopii, konno i zbrojno, pośród silnych pocztów, strojni, barwni, powiewający proporcami, piórami na hełmach, kropierze na koniach mieniły się kolorami, błyszczała broń i klejnoty na szatach.

Sami ochotnicy, przybyli z różnych ziem królestwa. Młodzi, w sile wieku i starsi. Wszyscy przejęci myślą o tym, co się zdarzy, jakich przygód doświadczą, jakich bohaterskich dokonają czynów, jakie miejsce zajmą w opowieściach i pieśniach. Przy nich także ochotnicy z Litwy i Mazowsza. Starosta wyszogrodzki Sasin i syn jego Roland, stary Jan z Ramieniowej, co pamiętał jeszcze czasy, gdy dzieckiem był ojciec Mikołaja z Lipowej, sam Mikołaj i giermek jego Linus, Wawrzyniec zwany Buk i jego brat Firlej, Jordan z Wojcieszowa i dwie setki innych. Przed oczami gapiów migotały herby i znaki: Topór, Ostoja, Bończa, Śreniawa, Dwie Podkowy, Poraj, Lis.

– Siła ich – mówili z uznaniem gapie, jakich mrowie stanęło na krakowskich błoniach.

Biskup Wysz błogosławił świętym sakramentem, zawczasu odpuszczał grzechy wszystkim, którzy biorąc udział w wyprawie, dotrwają do spotkania z poganami i poniosą w walce jakikolwiek uszczerbek, pot czy krew. Żegnali się znakami krzyża, przygaśli nagle, spoważniali. Bo choć wszyscy spodziewali się wielkiego zwycięstwa i lekkiej walki, każdy obawiał się sam o siebie. Bo czy słyszano kiedykolwiek o wyprawie, z której wróciliby wszyscy, absolutnie wszyscy, jacy na wojnę wyruszyli? Ale nie odczuwali strachu, bo dano im wyraźną kościelną obietnicę odpuszczenia wszelkich ziemskich grzechów i niedługo już może pobyt u stóp tronu samego Pana.

– Kogo miałbym się bać? – pytał pan Świętosław Łada, wielki, silny i odważny nad podziw. – Chłopskich, jak rozumiem, synów? Wymoczków, nie znających ani rycerskiego ducha, ani rycerskich ćwiczeń? Oni mieliby zagrodzić drogę chrześcijańskim mieczom? Niby czym? Koślawymi swoimi ciałami? A to w jaki sposób? Mam najśmiglejszego konia w okolicy. W rycerskich zabawach za każdym razem trafiam kopią w najmniejsze nawet kółko. Kto niby mi się równa?

– Albo mnie? – pytali inni. – Zresztą biskup mówił, że sami aniołowie walczyć będą w naszych szeregach, a każdy wie, że nie masz lepszego wojska niż niebiańskie.

Jordan z Wojcieszowa skinął ku Mikołajowi.

– Może nie będziemy potrzebowali anielskiej pomocy. W każdym razie ja sam zamierzam walczyć jak najlepiej potrafię, a nawet jeszcze lepiej. Absolucja kościelna piękna rzecz, ale mam za co przepraszać Boga i przysięgam tak używać miecza, żeby rychło przyjął moje przeprosiny.

Mikołaj z Lipowej westchnął głośno.

– Oby się spełniło – powiedział.

– Amen – odpowiedzieli inni.

Biskup Wysz nakreślił w powietrzu wielki znak krzyża.

– Ruszajcie, w imię Boga, i dla uczczenia jego przenajświętszej męki.

Ruszajcie. I niechaj łaska Pana powróci was do domów.

Jedynie stary wieszczek Alaban nie podzielał powszechnego uniesienia i zapału.

– Pamiętajcie, że ostrzegałem – mruczał pod nosem, patrząc w stronę królewskiej pary, stojącej konno opodal i gestestami żegnającej odjeżdżających. – Pamiętajcie, że ja pierwszy ostrzegałem.

Saga rodu z Lipowej 17

Krzyżowcy

Złodziejaszek

Złodziejaszka przyłapano na jarmarku w Holsztynie, po tym jak odciął sakiewkę jednemu z cudzoziemskich kupców. Próbował uciekać, ale strażnicy schwytali go łatwo, bo w miejscu, gdzie gromadziły się tłumy i nigdy nie brakowało obwiesiów gotowych wzbogacić się na cudzej krzywdzie, nie brakowało też miejskich pachołków. Nieznajomego, dość nędznie ubranego podrostka, przyprowadzono przed oblicze starosty i rzucono na ziemię. Darł się wniebogłosy i domagał sprawiedliwości.

– Zostawcie mnie! – szarpał się. – Nie macie prawa mnie zatrzymać, podlegam tylko kościelnej jurysdykcji. Nosił strój podobny do habitu, a na głowie miał skórzaną czapkę, ciasno przylegającą do głowy.

– Władza świecka nic do mnie nie ma! – upierał się. – Nie ruszajcie mnie, jeśli nie chcecie narazić się na klątwę samego pana biskupa!

Jeno z Krasawy dał znak, żeby strażnicy uciszyli więźnia i kiedy dali mu parę kuksańców, zamilkł. Jeden z żołnierzy dokładnie obmacał ubranie chłopaka i znalazł w zanadrzu wyszywaną sakiewkę ze skóry.

– To twoje? – zapytał pan Jeno.

– A pewnie! Mówiłem, poniechajcie mnie!

– Co jest w środku?

– No, wiadomo – odpowiedział tamten zuchowato.

– Skoro twoje, to wiesz, ile i w jakim pieniądzu. Chłopak zawahał się, a pan Jeno nabrał pewności, że ma przed sobą jarmarcznego złodzieja. Kazał zdjąć czapkę z głowy leżącego i wszyscy mogli zobaczyć, że ten nie ma lewego ucha. Był to najwyraźniej ktoś, kogo już wcześniej przyłapano na kradzieży. Starosta skinął ku swoim.

– Na razie zamknijcie go w jamie – polecił. – Porozmawiam z nim później. Po drodze dajcie mu ze dwadzieścia rózeg, żeby się nie stawiał i był bardziej rozmowny.

– Litości! – wrzasnął chłopak.

– Zamknijcie – powtórzył Jeno. – I przygotujcie narzędzia, które będą mi potrzebne do badań. Muszę się dowiedzieć, gdzie ukrywa się zbój Jaksa, a ten tu złodziejaszek do niego zaprowadzi.

Chłopak wyrwał się strażnikom i przypadł do nóg starosty:

– Litości, panie! – wołał. – Tylko nie żelazem! Wszystko por wiem, do wszystkiego się przyznam! Tylko nie żelazem!

– Nie jesteś mnichem? – Nie.

– Ani scholarem, który podpada pod kościelne prawo? – Nie.

– Zatem kim?

– Jestem Nikosz, syn bednarza Krzyżana.

– Kradłeś? I za to obcięto ci ucho?

– Tak, panie. Ale to pomyłka. Bo ja tylko pomagałem innym. Tylko pomagałem! Pan Jeno zmarszczył brwi.

– Komu pomagałeś?

Chłopak zawahał się. Widać było, że się boi.

– No! – ponaglił starosta.

– Jaksie – wydukał chłopak.

Zamilkli. W ostatnich miesiącach zdarzyło się kilka szkaradnych zbrodni w okolicy. Obwiniano o nie Jaksę, groźnego rozbójnika, którego większość ludzi starosta już był pojmał i ukarał. Z całej, licznej niegdyś zbójeckiej gromady, uratował się tylko jej herszt.

– Zmiłujcie się – błagał chłopak. – Ja tylko pomagałem. Pan Jeno podszedł i pochylił się nad leżącym.

– Nikosz, tak? – zapytał groźnie. – Pomagałeś tylko? I za to też jest kara. Chyba, że pomożesz schwytać tamtego.

– Pomogę, panie! – zapewnił szybko wyrostek. – Pomogę.

– Gdzie on się ukrywa?

– Niedaleko, panie. Ma kryjówkę koło Mstowa. Zaprowadzę. Pan Jeno podniósł brwi.

– Koło Mstowa? Byłeś tam? I może to ty zbójowałeś w zeszłym tygodniu koło Miłosnej Skały?

– Nie ja, panie! – krzyczał Nikosz. – To Jaksa.

– Jaksa zabił? Wiesz to?

– Tak, panie.

– Dla rabunku? – Tak.

– Niewiastę? – Tak.

– I jej dzieci?

– Tak.

Pan Jeno skinął, żeby zabrano więźnia.

– Tylko pilnować bacznie – polecił. – Nie może ujść królewskiej sprawiedliwości tak szkaradna zbrodnia.

Elżbietka

Lato 1396

Tego lata jedyna córka pana Jeno z Krasawy i pani Aleny skończyła dwanaście lat i osiągnęła pełnoletność. Elżbietka wyrosła na piękną pannę, a że była też niegłupia i posażna, chętnych do jej ręki nie brakowało. Z wyglądu bardzo przypominała matkę. Podobnie jak pani Alena była jasnowłosa, wysoka i wyprostowana, dumnie nosiła głowę, będąc jednak w obejściu miłą, uśmiechniętą, wcale niesurową i niedostępną, jak to mogło wyglądać na pierwszy rzut oka.

Lubiła się stroić, kochała klejnoty, suknie i błyskotki. Dobrze jeździła konno, ale jej matka, choć sama w młodości przepadała za uganianiem się po wzgórzach, córce wzbraniała tej rozrywki, uważając, że nie przystoi ona młodej pannie, poważnej już i gotowej do zamęścia.

Pan Jeno upatrzył dla córki kandydata na męża wśród bogatych synów swoich licznych przyjaciół i od dłuższego już czasu czynił starania, żeby przystała na jego rady. Elżbietka z uwagą wysłuchała ojca, zachwalającego zalety pewnego młodego człowieka, ale gdy zapytał, co o tym sądzi, unikała jego wzroku.

– Sama nie wiem, ojcze – odpowiedziała wykrętnie. – Jakoś jeszcze nie myślałam o małżeństwie. Mam przecież dopiero dwanaście lat...

– Nie każę ci iść za mąż już teraz. Ale może warto wybrać kogoś dla siebie. Mam przecież swoje lata, a chciałbym jeszcze zatańczyć na twoim weselu.

– Co też mówicie! – oburzyła się Elżbietka. – Jesteście w pełni sił i nawet żartować tak nie powinniście.

Jeno z Krasawy miał dobrze ponad pięćdziesiąt lat, ale trzymał się prosto, był nadal nadzwyczaj silny i nie dokuczały mu żadne choroby. Wielu mężczyzn w jego wieku uważało się już za starców, lecz nie on, który stale był w ruchu i w domu rzadko zagrzewał miejsce.

– Nikt nie może być pewny swojej godziny – westchnął teraz.

Konrad ze Szczekocin herbu Odrowąż, wydawał się bardzo dobrą partią. Był pięknym, ciemnowłosym młodzieńcem, do którego wzdychało wiele panien w całym kraju. Zgrabnej postury, ładnie się uśmiechał, a w jego czarnych oczach czaiło się coś, co wprost zniewalało niewiasty. Wyr starczyło, że spojrzał, że powiedział słów parę swoim głębokim niskim głosem, a omdlewały prawie w nadziei, że to właśnie do nich przemówi jego serce. Konrad ujrzał Elżbietkę w kościele świętego Marcina i zakochał się od pierwszego wejrzenia w jej jasnych, roześmianych oczach. Przez całe nabożeństwo popatrywał na lewą stronę świątyni, gdzie stała pośród innych niewiast, i zapominał przyklęknąć kiedy trzeba, a to zachowanie zostało oczywiście natychmiast zauważone. Elżbietka wróciła z matką do domu, w ogóle nie wiedząc, co działo się w jego duszy, bo ona sama nie poczuła nic na widok młodego rycerza. Konrad był piękny, dostojny i wspaniały, to prawda, ale serce Elżbietki nie odpowiedziało na jego wezwanie.

– Młodego Konrada jakby piorun trafił – zauważyła pani Alena. – Całą mszę nie odrywał oczu od naszej córki.

Pan Jeno był zadowolony, bo w planach wydania córki brał pod uwagę i jego osobę. Młodszy syn Jana ze Szczekocin był bogatym rycerzem, należącym do najbliższego otoczenia króla i posiadał wielkie włości. Konrad miał wszystkie zalety swojego rodu – bogactwo, dobrą sławę i przyszłość. Mógłby szukać żony w lepszych sferach, ale upodobał sobie Elżbietkę z Lipowej i jeszcze tego samego dnia postanowił, że ożeni się tylko z nią – albo z nikim innym. Elżbietka nic o tym nie wiedziała.

– Niczego nie zauważyłam – przyznała się matce. – Powiadacie, że mi się przyglądał?

– Cały czas – uśmiechała się pani Alena. – To wielki pan, inne panny mogą tylko marzyć o tym, co zdarzyło się tobie, moje dziecko.

Elżbietce nawet się podobało zainteresowanie Konrada, szczególnie po tym, jak dowiedziała się, że zazdroszczono jej powszechnie, ale ona sama niczego sobie po takim zachowaniu nie obiecywała. Jakby zupełnie nie zależało jej na paniczu ze Szczekocin.

– Mam jeszcze czas – mówiła wykrętnie. – Chyba nie muszę poślubić pierwszego, który miałby ochotę żenić się ze mną.

– Ten nie jest pierwszy lepszy – zauważyła pani Alena. – To syn Jana ze Szczekocin, wielki pan i rycerz. Pogratulować takiego kandydata, wszyscy ci zazdroszczą już teraz, moja córko.

Pani Alena wydawała się mocno przywiązana do myśli, że wyda Elżbietkę za Konrada i z chęcią rozmawiała o tym ze wszystkimi. A wszyscy mówili o takich zamiarach dobrze, z radością lub zazdrością. Szczególnie po kilku dniach, kiedy pan Konrad pojawił się w Krasawie, potwierdzając swoje zainteresowanie.

Przyjechał w towarzystwie giermka i służby, dostojny, pięknie ubrany. Na dziedzińcu zapytał o pana Jeno, któremu miał jakoby przekazać ważne wieści. Starosta był akurat nieobecny i to pani Alena wyszła na powitanie gościa. Konrad kłaniał się nisko, niezręcznie przepraszał, że przyjeżdża niezapowiedziany i odetchnął z wyraźną ulgą, gdy pani Alena powitała go serdecznie i zaprosiła do domu.

– Jesteśmy wam wielce radzi, panie Konradzie – zapewniała z uśmiechem. – Mój mąż lada chwila powinien wrócić, tedy zechcijcie na niego poczekać, bo to długo pewnie nie potrwa. Macie dla niego jakieś wieści?

– Wieści? Nie mam. To jest, mam, oczywiście – niewyraźnie tłumaczył się Konrad.

Nikomu nie powiedział o swoich zamiarach, sam chciał wybadać grunt. Pani Alena od razu się tego domyśliła, a jej ocena młodego człowieka tym bardziej wzrosła. Mógłby przecież Konrad prosić dziewosłębów i długo chodzić ogródkami, ale postanowił, jak uważała, działać prosto i szybko. Pani Alena ceniła szczerość i umiała docenić odwagę. To zaś stanowiło dla niej dowód, że pan Konrad jest poważnie zakochany w Elżbietce. Konkurent zrobił więc na pani Alenie bardzo dobre wrażenie. Był też szczery.

– Mój ojciec... – przyznał się niepewnie – Mój ojciec jest bardzo porywczy. Chyba nie byłby zadowolony, że zrobiłem coś bez porozumienia z nim. Więc was proszę, pani, byście byli dla mnie wyrozumiała. Przyjechałem po prawdzie wcale nie z wieściami dla waszego męża...

Pani Alena dobrze wiedziała, po co przyjechał i dobrze rozumiała, jak trudna to dla niego sytuacja, zgodziła się zatem mu pomóc.

– Wiem – odpowiedziała. – To znaczy domyślam się, co was tu sprowadza, panie Konradzie. Nie mam wam tego za złe, ale poważnie nie myśleliśmy jeszcze o wydaniu za mąż naszej córki... Konrad zaczerwienił się, że tak szybko przejrzano jego zamiary. Rozkładał ręce szerokimi, bezradnymi gestami.

– Mój ojciec... – powtarzał. – Mój ojciec... Pani Alena uśmiechnęła się uprzejmie.

– Jestem rada z waszej wizyty – zapewniła. – Ale naprawdę nie wiem, co mam wam odpowiedzieć. Mój mąż jest nieobecny, chyba będzie lepiej, byście odjechali przed jego powrotem, Kiedy pan Jeno wróci, powiem mu o waszej wizycie i zapytam o zdanie...

– No – odważył się wydukać Konrad. – Nie jestem byle kim i dlatego, i dlatego postanowiłem przyjechać i porozmawiać, choć nic nie wspomniałem nawet mojemu ojcu... Pani Alenie nie bardzo spodobało się to odezwanie.

– My też nie jesteśmy byle kim – przypomniała z naciskiem. – Nie wydaje mi się słuszne, żebyście chwalili się swoją pozycją, zwłaszcza mnie, która mogłabym być waszą matką.

Pan Konrad zerwał się ze swojego miejsca i rzucił do rąk pani Aleny z przeprosinami.

Był tak przejęty, że nie mogła mu nie wybaczyć. Tylko miłość, prawdziwa miłość może tak oszołomić człowieka. Później jednak, gdy o wizycie Konrada rozmawiała z mężem, była wobec jego zamiarów bardziej powściągliwa.

– Niby tu przyjechał sam, ale stale mówił o ojcu, na którego wolę się ogląda. Nie wiem, czy to jest dobry kandydat dla Elżbietki.

Pan Jeno był podobnego zdania. Wprawdzie odniósł się do propozycji Konrada ze zrozumieniem i nawet pewnego rodzaju przychylnością, ale nie chciał z nim mówić, póki ten nie powiadomi ojca o swoich zamiarach. Taką odpowiedź kazał dać, gdyby Konrad zjawił się ponownie.

– Na zaręczyny jeszcze za wcześnie – postanowił. – Ale jeśli Konrad chce widywać Elżbietkę, nie będę mu bronił. Zobaczymy, jak jest wytrwały w swoich uczuciach i czy to nie tylko młodzieńcze zauroczenie.

Sama zainteresowana odnosiła się do sprawy jeszcze bardziej powściągliwie.

– Jeszcze mi czas za mąż, mój ojcze – odpowiadała Elżbietka łagodnie. – Obiecaliście, że nie będziecie przymuszać.

– Ani mi to w głowie – zapewnił pan Jeno. – Proszę cię tylko, żebyś rozważyła jego propozycję. Na pewno nie będzie to jedyna, jaką otrzymasz, i trzeba, żebyś nauczyła się, jak w takich sprawach postępować.

Najbliższa przyszłość potwierdziła wytrwałość Konrada. Zaczął bywać w Lipowej, starając się zaskarbić łaski rodziców Elżbietki, szczególną uwagę przykładając do zdania pani Aleny, którą traktował z wielkim szacunkiem, u niej szukając poparcia dla swoich zamiarów.

Elżbietka witała pana Konrada bez przesadnej radości, ale też bez niechęci. Ten przyjeżdżał przejęty, przywoził upominki, ale wydawało się, że odwiedziny w Lipowej stanowią dla niego trudne chwile. Siedział w świetlicy mocno zmieszany, rzadko się odzywał, a już niepytany nigdy i tylko oczami wodził za dziewczyną.

Elżbietka sama niewiele się tymi wizytami przejmowała.

– Mam jeszcze czas – powtarzała ze śmiechem. – Dobrze mi w rodzinnym domu i nie ma powodu, żebym spieszyła się gdzie indziej.

Pani Alena łagodnie przekonywała córkę, że nie mogła lepiej trafić.

– Trzeba, żebyś poważnie pomyślała o swojej przyszłości – powiedziała któregoś dnia. – Oboje z twoim ojcem mamy swoje lata. Żeby rozporządzić wszystkim należycie, trzeba wiele czasu i wiele przygotowań.

Lękała się o przyszłość córki i martwiła bardzo, że Elżbietka jest taka jeszcze dziecinna, że zupełnie o tych sprawach nie myśli.

– Zastanów się – powtarzała. – Możny to pan, młody i piękny. Może trochę nieśmiały, ale tym łatwiej będzie ci nim kierować...

Elżbietka wydymała wargi.

– Kiedy nic do niego nie czuję, matko – odpowiadała spokojnie. – Mówiliście sama, że uczucie jest ważne w małżeństwie, a ja nic nie czuję. Nawet mnie to martwi. Czekam już długo i nic się nie dzieje.

– Uczucie przyjdzie później – zapewniła pani Alena. – Później, moje dziecko. Kiedy należycie zadbamy o twoje wygody, dostatni i bogaty dom, ziemię, służbę, będziesz wtedy miała czas na uczucie.

Pani Alena nie pamiętała już, że gdy ona była młoda, za nic miała uwagi ojca i jego przestrogi. Zapomniała, że sama bez pamięci rozmiłowała się W kowalskim synu, biednym i prawie bez przyszłości.

Kilka tygodni później przyjechali do Krasawy dziewosłębowie, żeby w imieniu starosty lubelskiego rozeznać się w sytuacji i prosić o rękę Elżbietki dla młodszego syna możnego Jana ze Szczekocin. Zabawili niedługo, ale wyjechali zadowoleni. Pan Jeno nie dał wprawdzie wyraźnej odpowiedzi, ale też i wyraźnie nie odmówił. Zezwolił też, by pan Konrad odwiedzał Krasawę ilekroć tylko zechce.

– Elżbietka chyba jeszcze niegotowa na tak ważny krok w życiu – orzekł. – Więc jeszcze nie czas mówić o zrękowinach. Ale niedługo pewnie pomówimy. Może powróci już z wyprawy krzyżowej brat Elżbietki. Bo i Mikołaja trzeba będzie zapytać o zdanie.

Wyprawa

Lato 1396

Od stołecznego Krakowa aż do węgierskiej Budy, gdzie w czerwcu naznaczono zgromadzenie wojsk krzyżowych, Mikołaj z Lipowej jechał w wielkim zadowoleniu, z nadzieją i oczekiwaniem w serca Ale na dworze króla Zygmunta szybko pozbył się złudzeń i postanowił, że powinien pozostawać na uboczu. Bo na dworze króla Zygmunta nie kończyły się uczty, wystawne przyjęcia, przechwałki i nieustające kłótnie pomiędzy dowódcami. Plany kampanii, powstające w głowach marszałków i hrabiów, były bardzo ogólne i niedokładne.

– Najpierw na odsiecz Konstantynopolowi, potem do Ziemi Świętej i Jerozolimy, żeby oswobodzić Grób Chrystusa.

Za dwa lata, kiedy braknie już Saracenów, bo padną wszyscy od naszego żelaza, powrócimy w chwale do domu.

Dowódcy byli zadowoleni, ich zdaniem wszystko przebiegało zgodnie z planem. Armia zachodnia wyruszyła ostatniego dnia kwietnia z Dijon i przez Strasburg oraz Bawarię dotarła nad Dunaj, skąd popłynęła statkami do Budy na spotkanie z oddziałami króla Zygmunta, a potem do Wiednia.

Zbierali się powoli, dopiero w lipcu zgromadzili się wszyscy książęta i hrabiowie ze swoimi oddziałami i wreszcie można było powołać radę wojenną. A było nad czym radzić, bo choćby nad tym, kto ma dowodzić tak ogromnymi siłami, obliczanymi na czterdzieści i więcej tysięcy ludzi.

Dowództwo najbardziej marzyło się tym, którzy z urodzenia mienili się największymi przywódcami chrześcijaństwa. Byli to hrabia de Nevers z Burgundii, bardzo zawistny o rycerską sławę, bo jeszcze sam takowej nie zdobył, dalej pyszny konetabl Francji, hrabia d'Eu i wojowniczy marszałek Jean le Meingre zwany Boucicaut, sławny na cały świat z tego, że nigdy nie pokonano go w żadnym turnieju. Wszyscy młodzi, żądni przygód i rycerskiej sławy, pełni pogardy dla nieprzyjaciela, a przekonani o wyższości zachodniego rycerstwa nad innymi wojownikami. Był wśród dowódców także stary hrabia Enguerrand de Coucy, zięć angielskiego króla i jeden z najsławniejszych rycerzy całego świata, przydany młodym dla jego doświadczenia, o ile zechcieliby z tego korzystać, na co się jednak nie zanosiło.

Rej wodził hrabia de Nevers, mały, paskudny Burgundczyk, który trzystu swoich najbliższych kompanów i towarzyszy z własnej kiesy ubrał w jasną zieleń, a dla wygody wiózł ze sobą na dwudziestu czterech wozach namioty, łoża, zasłony, poduszki, złote talerze i kubki. On był właściwym wodzem krucjaty, każdy jego krok poprzedzali heroldowie ze złotymi trąbkami, każde jego słowo zapisywali skrybowie, taszczący z sobą księgi, żeby w nich utrwalić jego bohaterskie czyny.

Król węgierski Zygmunt innym dowódcom dorównywał wprawdzie pochodzeniem i wiekiem, bo nie miał jeszcze trzydziestu lat, ale nie mógł współzawodniczyć z tymi, którzy uważali się za przywódców całego chrześcijaństwa. Zygmunt Luksemburski utracił zresztą w oczach wielkich panów także i z powodu swojej ostrożności. Inaczej niż oni nie parł bezwarunkowo naprzód, radził czekać, obserwować, analizować meldunki szpiegów. Francuscy wodzowie wzruszali ramionami na takie zachowanie i nie szczędzili kąśliwych uwag.

– Postępując w ten sposób, dalibyśmy dowód, że się obawiamy pogan – mówili dumnie. – Nie godzi się okazywać strachu wobec kogoś tak nikczemnego, bo obrazilibyśmy naszego Boga, dla sławy którego walczymy.

Mikołaj z Lipowej poważnie obawiał się, że krucjata ugrzęźnie w Wiedniu, tak długo trwały targi o przyszłą sławę i łupy. Ale wreszcie ruszyli. Poszli na południe lewym brzegiem Dunaju, pod Oszawą przeprawili się na drugą stronę i szli dalej. Wolno, szeroko, niespiesznie. Wieczory spędzano na ucztach, tańcach, pijatykach i zabawach. Grała muzyka, pląsano, bawiono się, śpiewano, swawolono z niewiastami, których całe tabuny ciągnęły za armią lądem i rzeką. Zaopatrzenie dowożono statkami po Dunaju i nie brakowało ani najlepszych win ani zamorskich przypraw.

Na razie nie napotykali nieprzyjaciół i we wszystkich krzyżowcach rosło przekonanie, że na tym polegać będzie cała wyprawa – na wesołym pochodzie przez kraj podległy sułtanowi Bajazytowi.

Uwierzyli w to i dowódcy, którzy nie musieli niczego robić, nawet zagrzewać ludzi do boju. Kiedy czasem napotykali małe oddziałki wroga albo umocnione punkty oporu, wodzowie zostawiali ich zdobycie ochotnikom, sami nie zawracając sobie tym głowy.

– Obudźcie nas, gdy spotkacie coś naprawdę poważnego – mówili.

Dwadzieścia tysięcy ludzi, jacy otaczali węgierskiego Zygmunta – Węgrzy, ochotnicy z krajów niemieckich, z Polski i Czech, oddziały Krzyżaków i Szpitalników z Rodos, a także gromada innych, wśród których był i Mikołaj z Lipowej – trzymało się nieco na uboczu, tworząc jakby drugą armię, niedopuszczaną prawie do bliskiej komitywy ze sławnymi rycerzami Francji, Burgundii, Lotaryngii.

Wobec dotychczasowego niezakłóconego pochodu przywódcy krucjaty wyśmiewali uwagi węgierskiego Zygmunta i jego przestrogi o bitności Saracenów. Na razie ich wojskom nie przyszło spotkać się w polu z Turkami, bijali głównie słabo uzbrojonych schizmatyckich Bułgarów, wśród których z rzadka tylko trafiali się Turcy. Małe zwycięstwa brali za wielkie triumfy, a te dodawały im odwagi w przechwałkach.

Zygmunt Luksemburski, który lękał się, że pokonanie sułtana Bajazyta nie pójdzie łatwo i sprawnie, był człowiekiem słabego charakteru i w milczeniu znosił wyrzuty dostojnych książąt, że brak mu odwagi i chęci. Kiedy jednak wprost pomówili go o tchórzostwo, musiał działać. Chcąc zatem udowodnić, że jest inaczej, podejmował forsowne działania wywiadowcze, był strażą tylną i zwiadem. Jego ludzie pełnili służbę dzień po dniu, wyprawiali się na długie i męczące podjazdy, stanowili ochronę wojskowych obozów, podczas gdy kierujący wyprawą leczyli się z pijaństwa. Dostojni dowódcy, co chwila kłócący się między sobą o słowa, zazdrośni o bohaterskie czyny i rycerską sławę, nawet nie słuchali meldunków królewskich zwiadowców. Marszałek Boucicaut zapowiedział zresztą, że każdy kto będzie głośno mówił o sile Turków i tym sposobem osłabiał ducha w chrześcijańskich wojskach, straci uszy.

Była połowa września. Armia krzyżowców łatwo zdobywszy dawny bułgarski Widyń, stała teraz pod Oriachowem, silną twierdzą nad Dunajem, otoczoną potężnymi murami. Wyszli już z niej szeregami wojownicy tureccy i Bułgarzy, zhołdowani niedawno przez sułtana, a nad murami powiewały sztandary ze znakiem krzyża. W obozie chrześcijańskim głośno świętowano zwycięstwo.

– I cóż, panie Mikołaju? Nadal jesteście niezadowoleni? Przecież zwycięstwo idzie za zwycięstwem!

Pan Świętosław herbu Łada, zwany Szczenię, zakurzony, w pogiętej nieco zbroi, przybiegł do namiotu Mikołaja z Lipowej, ustawionego na skraju obozowiska od zachodniej strony.

– No? – pytał roześmiany. – Teraz chyba nie powiecie, że to nieudana, źle dowodzona wyprawa!

Świętosław śmiał się i radował. Wprawdzie ataki prowadzone przez marszałka Francji załamały się i tylko interwencja węgierskiego Zygmunta uchroniła ich od klęski, ale przywódcy wyprawy zdawali się nie zwracać na to uwagi.

Oblężeni w Oriachowie, przestraszeni wielkością i siłą krzyżowej armii, wkrótce sami poddali twierdzę. Król węgierski, na którego ręce trafił akt kapitulacji, przyrzekł im zachowanie życia i majątków.

Twierdzę zajęto więc przy dźwiękach mosiężnych trąb i rogów, przy waleniu w bębny i radosnych okrzykach.

Ważniejszych mieszkańców wzięto w niewolę, a tylko tureckich dowódców natychmiast wybito, bo cóż warte jest życie poganina?

Pan Świętosław odrzucił na ziemię hełm i skoczył ku ogniowi, jaki niedawno rozniecił Linus, giermek Mikołaja.

Gość rwał rękami niedopieczone jeszcze mięso, napychał nim sobie usta, od czasu do czasu z zadowoleniem klepiąc się po blachach na piersi.

– Jestem strasznie głodny. Bitewny zapał zawsze tak na mnie działa, że zjadłbym, ile tylko widzę przed sobą – usprawiedliwiał się.

Mikołaj nie brał udziału w walkach pod Oriachowem, bo z grupą dowodzoną przez króla węgierskiego powrócił właśnie z dalekiego patrolu, szukającego głównych sił tureckiego wojska.

– Częstujcie się – zachęcił teraz. – Podaj chleba, Linus. Giermek zmieszał się.

– Nie wiem, czy jeszcze co zostało, panie – tłumaczył się niezręcznie.

– Nie ma? Przecież widziałem rano, że statki przypłynęły.

– Przypłynęły. Pobiegłem zaraz po zapasy, ale mąka już wyszła, zostało tylko wino. No i niewiasty przyjechały... Linus przeżegnał się ukradkiem.

– Żołnierze pilnowali – dodał wyjaśniająco na spojrzenie Mikołaja. – Ale zobaczyłem niemało. Francuzi i Burgundowie znowu wszystko zabrali dla siebie. Nasze podjazdy mało co przywiozły, bo w okolicy nie bardzo już jest co zabierać i trzeba jeździć coraz dalej.

– A widzicie – wtrącił się Świętosław. – Gdybyśmy nie zdobyli miasta, brakło by nam zapasów.

– Prawda – zgodził się Mikołaj. – Niepokoi mnie tylko to rozprzężenie w obozie. Jeśli szybko nie trafimy na prawdziwą walkę, będzie niedobrze. Już co poniektórzy uciekają, a reszta rzadko trzeźwieje. Gdyby, nie daj Boże, sułtańskie wojska uderzyły znienacka, żywa noga by nie uszła.

W obozie pod Oriachowem stanęli blisko siebie sami znajomi. Mikołaj z Lipowej, Jordan z Wojcieszowa, Świętosław Łada, zwany Szczenię, stary Jan z Kamieniowej, Wawrzyniec Buk z bratem Firlejem i kilku innych. Tylko Gotard z Brzezin przepadł gdzieś na początku wyprawy, ale podobno widziano go w szeregach francuskich.

Króla Zygmunta otaczało wielu weteranów ubiegłych wojen. Nie brakowało takich, którzy pozostając między sobą w nieprzyjaźni, na czas wyprawy zawarli rozejm, bo mieli przed sobą wspólnego wroga, z jakim teraz chcieli się zmierzyć.

Dawnych swoich przeciwników spotkał w tym obozie i Mikołaj z Lipowej. Któregoś dnia pośród karnego oddziału Zakonu Najświętszej Maryi Panny, przysłanego tu przez wielkiego mistrza, zobaczył Alberta von Neuburg. Dawny brat Alben był teraz zwykłym zakonnym sługą, człowiekiem w skórzanym kaftanie, z niewiadomych powodów noszącym na głowie końską uzdę i żelazne wędzidło pomiędzy zębami. Mikołaj nie zapomniał butnego Krzyżaka, a i brat Albert rozpoznał swojego wroga. Niepewnie pozdrowił go gestem dłoni, na co pan z Lipowej odpowiedział podobnym skinieniem. Teraz znajdowali się w jednej armii i w jednym obozie.

Daleko więcej radości miał Mikołaj ze spotkania z Janem z Tymbarku, którego namiot poprzedniego dnia stanął przypadkiem tuż obok.

Rozpoznali się od razu. Mikołaj z Lipowej wrócił właśnie z patrolu, gdzie w sto koni bezskutecznie szukali Turków, zmęczony długą jazdą zsiadł z wierzchowca i zmierzał do swojej kwatery, kiedy drogę zastąpił mu jakiś rycerz. Był średniego wzrostu, smukły, na czoło spadał mu kosmyk siwych włosów.

Mikołaj miał jeszcze hełm na głowie, ale tamten poznał go widać po znaku herbowym na tarczy. Ukłonił się lekko i skrzyżował ręce na piersiach.

– Czy mnie poznajecie, panie? Mikołaj zdjął hełm i oddał ukłon.

– Poznaję was, Janie z Tymbarku.

– Kiedyś... – zaczął przybyły. – Kiedyś gotów byłem was wyzwać pa pojedynek i zabić, ale dziś raduję się, widząc was tutaj w dobrym zdrowiu.

Przed laty Jan z Tymbarku był po słowie z Hedwigą córką Janosza, stanął z nią nawet przed ołtarzem i tylko przypadek sprawił, że ślubu nie było.

– Kiedyś przyjąłbym wyzwanie – odpowiedział Mikołaj. – A dziś raduję się, widząc was tutaj i jeśli nie pogardzicie, ofiaruję wam gościnę w moim namiocie.

Podali sobie ręce, jakby nie byli dawniej rywalami o serce tej samej niewiasty, i Jan z Tymbarku poszedł do namiotu Mikołaja.

Kiedy giermek Linus pomagał panu rozdziać się ze zbroi, umyć w misie, a potem podał skromny posiłek, Jan z Tymbarku wypytywał o nowiny z Doliny, wspominając wspólnych znajomych. Sam był blisko króla Zygmunta, od lat należąc do jego zaufanych dworzan. Od niego dowiedział się Mikołaj o zeszłorocznych bitwach z Turkami i o sposobach walki uprawianych przez Saracenów.

– Lękam się o naszą wyprawę – mówił cicho Jan z Tymbarku. – Nie wolno lekceważyć Saracenów. Są niczym rozdrażnione osy, przed którymi nie ma innego ratunku jak ucieczka do wody.

Mikołaj z Lipowej, już doświadczony w licznych wyprawach, wzbogacony jeszcze w opowieści i przestrogi ojca, był podobnego zdania. Uważał, że nawet duża siła, jaką teraz mają krzyżowcy, ale nieudolnie dowodzona i lekceważąca przeciwnika, może okazać się niewystarczająca, kiedy wyprawa trafi na zwarte oddziały Bajazyta. Tymczasem dowódcy krucjaty w ogóle nie wierzyli w istnienie sułtańskiej armii.

– Oni biorą te małe oddziałki za wszystko, czym dysponują Saraceni – martwił się Jan z Tymbarku. – Sam słyszałem, jak hrabia de Nevers obliczał, że do tej pory znieśliśmy już dwie piąte wszystkich sił sułtana. Najpoważniej są przekonani, że same wieści o zdobyciu Widynia i Oriachowa spowodują, że Turcy w strachu opuszczą Nicopolis. Ale wierzcie mi, to nie jest twierdza łatwa do zdobycia. Byłem tam przed laty, wiem, co mówię. A my przecież nawet najmarniejszych machin nie mamy.

Nie rozmawiali o przeszłości. Jan z Tymbarku tylko raz jeden zapytał o Hedwigę, a usłyszawszy, że została żoną Mikołaja, pokiwał głową.

– Od początku tak powinno być – przyznał spokojnie. – Ona była wam przeznaczona, to pewne. Ja oddaliłem tylko chwilę waszego spotkania.

Sam nie był żonaty, z powodu dawnego ślubu, złożonego przed laty, według którego zobowiązał się przede wszystkim do walki z niewiernymi. Gwarzyli długo w noc, a kiedy kilka dni później wyprawa przesunęła się pod białe mury Nicopolis i stanęła wokoło nich wielkim obozem, Jan z Tymbarku kazał rozbić swój namiot w bezpośredniej bliskości namiotu rycerza z Lipowej.

– Muszę was trochę pilnować – śmiał się do Mikołaja. – Pani Hedwiga zapewne nie darowałaby mi, gdybym nie ochronił ojca jej bliźniaczych chłopców.

Dorotka

Dorotka była jedyną córką pana Tobiasza z Wygody herbu Ostoja, który miał ponadto dwóch dorosłych synów, służących na dalekich książęcych dworach.

Kiedy pan Tobiasz przyjeżdżał do Lipowej, najczęściej towarzyszyła mu żona Małgorzata i kilkuletnia córka Dorotka. Gdy starsi zajmowali się swoimi sprawami, dzieciaki hasały razem. Bliźniacy z Lipowej byli zadowoleni z towarzystwa dziewczynki, bo choć należała do słabej płci, miała jedną pożyteczną cechę – chętnie uczestniczyła w ich psotach i zwykle stosowała się do poleceń. W zabawach bywała najczęściej w gorszej sytuacji, Marcin zawsze tu górował i zwykle nakazywał, żeby jako najmłodsza bywała Saracenem, którego należało schwytać na polu podczas zasadzki i przywiązać do drzewa, albo ofiarą jakiej innej gonitwy. Czasami Dorotka popłakiwała po takich harcach, ale raczej rzadko, bo była z natury wesoła i przepadała za zabawą.

Jasnowłosa, okrągła na twarzy, z dołkami w policzkach, z niebieskimi oczami była uosobieniem niewinności, ale trudno jej było usiedzieć na miejscu, nieraz brała w skórę od matki, bo lubiła łazić z chłopcami po drzewach, biegać po polach, brodzić po wodzie w poszukiwaniu raków albo sprawdzać, jak szeroki jest okap nad kuchnią. Tego dnia we dworze w Lipowej mówiło się o możliwych zaręczynach Elżbietki z Krasawy. To była pierwsza nowina, jaką Hedwiga przekazała przybyłym właśnie pani Małgorzacie z Wygody i jej mężowi.

– Dobry wybór – chwalił pan Tobiasz. – Młody Konrad to nie byle kto, wcale pokaźny majątek przy nim, a po śmierci ojca to nawet ho ho!

Pani Małgorzata podkreślała raczej, że Konrad jest urodziwy, kształtny i ujmujący w sposobie bycia.

Tak czy inaczej dzieci też słyszały nowiny dotyczące ich ciotki i kiedy uwolniwszy się wreszcie spod nadzoru dorosłych, pobiegły na pola nad stawem, prawie siedmioletnia Dorotka powiedziała:

– A ja to będę miała dwunastu kawalerów. Wywołało to natychmiastowe drwiny dziewięcioletniego Marcina.

– Widzicie ją! – śmiał się. – Wymyśliła! Może od razu powiesz, że jeszcze więcej.

– Może i więcej – poprawiła zupełnie poważnie Dorotka. – Ale dwunastu co najmniej. Żebym mogła wybierać i przebierać.

– Przebierać? – śmiał się Marcin. – Niby w jabłkach?

– A pewnie! – upierała się Dorotka.

Mateusz milczał, bo zwykle był małomówny. Ale teraz odezwał się niepytany.

– Zawsze lepiej mieć w czym wybierać – zauważył. Marcin zezłościł się także na brata.

– Bronisz jej? Zawsze jej bronisz! O... o... białogłowy broni!

– Wcale nie – próbował odciąć się Mateusz. – Tylko naprawdę lepiej mieć wybór.

– Mądrala! Myślisz, że niewiasty są takie głupie i zaraz ciebie wybiorą, tak?

– No, nie – zaczerwienił się Mateusz. – Nie mówiłem o sobie...

– To jeszcze zobaczymy! – zapowiedział Marcin. Zaraz też wymyślił nową zabawę. Mateuszowi nie bardzo się spodobała, ale Dorotka aż zaklaskała w rączki z uciechy.

– O tak, tak! – wołała. – Pobawmy się!

Marcin zarządził też od razu, co i jak będzie wyglądało.

– Koło tamtego krzaka będzie dwór Dorotki. Stój tam i czekaj. My będziemy konkurentami do twojej ręki. Przyjedziemy do dworu, pokłonimy się twoim rodzicom, a ty wybierzesz. Jest nas tylko dwóch, ale będziemy udawać, że jest nas dwunastu...

Dorotka pobiegła we wskazane miejsce, stanęła tam i wyglądała na drogę, osłaniając czoło dłonią. A oni nadjechali z różnych stron niby prawdziwi rycerze, podskokami naśladując konną jazdę.

– Jestem sławny Marcin Waleczny – kłaniał się Dorotce, która najpierw występowała w roli ojca i matki. – Panie ojcze, pani matko, przemierzyłem świat cały i przybyłem do waszego dworu, żeby pojąć za żonę córkę waszą Dorotkę, która piękna jest i nadobna...

– A widzisz! Piękna i nadobna! – śmiała się ucieszona Dorotka.

– Cicho! – syczał Marcin. – Teraz się nie odzywaj, bo teraz jesteś ojcem i matką. Więc Dorotka milkła, odkłamała się konkurentowi i mówiła:

– Witajcie wspaniały rycerzu, bardzo jestem rada widzieć was pod naszym dachem. Zaraz pójdę do komory i zapytam córki, co powie na wasze oświadczyny...

Szła za krzak czarnego bzu, skąd po chwili wracała już jako narzeczona, ze spuszczonymi oczami.

– Nie wiem jeszcze, kogo wybiorę – mówiła. – Nie wiem, tak wielu kawalerów dobija się do mojej ręki...

– Ale to ja jestem najpiękniejszym, najdzielniejszym, najwspanialszym rycerzem, i jeszcze najbogatszym. Ja, Marcin Waleczny!

Dorotka znowu przemawiała w imieniu swojej matki:

– Spocznijcie, rycerzu, w chłodzie, zaraz wam podadzą wino albo chlebowy kwas, jeśli wolicie. Ja tymczasem wysłucham posłania innych, bo właśnie któryś nadjeżdża. Witajcie, panie rycerzu. Wy też chcecie zapytać o moją córkę?

– Tak – skinął głową Mateusz. – Podobno jest w waszym dworze najpiękniejsza niewiasta, słynąca cnotami na całą okolicę. Przyjechałem, żeby powiedzieć jej, że właśnie wyruszam do Hiszpanii albo nawet dalej, gdzie mieszka straszliwy smok. Odnajdę potwora, pokonam go, a damie mojego serca przywiozę jego siedem języków... Dorotka chichotała zachwycona i ku niezadowoleniu Marcina ostatecznie wybrała młodszego z braci.

– Czemu jego? – nadąsał się Marcin. – Przecież to ja jestem rycerzem najdzielniejszym i najbogatszym, więc to mnie powinnaś wybrać.

– Ale Mateusz powiedział, że pokona smoka i przywiezie jego siedem języków.

Marcin nadął się okropnie.

– Jesteś głupia! – krzyknął obrażony. – On miałby pokonać smoka? Przecież on nawet konno dobrze jeździć nie umie, tylko by w wodzie siedział jak rak. Jeśli ktoś miałby pokonać smoka, to tylko ja.

– Ale smok jest mój! – sprzeciwił się Mateusz. – Ja go wymyśliłem i jest mój.

I stanął naprzeciw brata z zaciśniętymi, pięściami, choć w oczach miał łzy. Marcin, w podobnych sytuacjach skory do bitki i siłowania się, tym razem nie miał jednak na to ochoty.

– To go sobie miej! – rzucił wyniośle. – W ogóle to jest głupia zabawa. Idę poszukać ptasich gniazd. Dorotka chciała go zatrzymać, bo tak pięknie się przecież bawili, ale Marcin nie dał się przekonać.

– Sami się sobie bawcie – powiedział i odwrócił się na pięcie. Po chwili Dorotka pobiegła za nim, a na końcu ruszył Mateusz, ze spuszczoną głową i zasmuconą miną.

Ale wieczorem się pogodzili i znowu bawili razem. Marcin był teraz sławnym rycerzem, który w Hiszpanii pokonał groźnego smoka i przywiózł jego ogniste języki wybrance swego serca. Mateusz był dostojnym biskupem i w królewskiej katedrze dawał im ślub.

Gniew pana Osta

Tego wieczora Oset z Dębowca dowiedział się nagle o swojej żonie więcej, niż w ogóle mógł przypuszczać. Dowiedziawszy się, chciał natychmiast się upewnić, czy są prawdą jego przypuszczenia. I nie baczył na to, że żona miała właśnie rodzić. Do izby, gdzie leżała Roksana, Oset wtargnął, niczym rozjuszone zwierzę. Miał w oczach strach i przerażenie. Potrącił służebną, która niosła pani ciepłe mleko i biały płyn rozprysnął się wokoło, ale on nawet tego nie zauważył.

– Precz! – wrzasnął tylko, chwycił służącą za kark i popchnął.

Zatoczyła się na drzwi, umknęła przerażona, niesiony dzbanek rozbijając na progu.

Roksana leżała na swoim posłaniu, dodatkowo wymoszczonym miękkimi skórami. Miała bardzo wielki brzuch i potrzebowała dużo miejsca. Otworzyła szeroko oczy, zdziwiona zachowaniem męża, a ten jednym skokiem przebył odległość dzielącą go od żony.

– Co to jest?! – wrzeszczał. – Co to jest?

Roksana patrzyła, nie rozumiejąc powodu niespodziewanego wybuchu i szalonego zachowania. Dopiero kiedy cisnął w jej kierunku to, co przyniósł, pobladła nagle. Na jej kolana spadły długie czarne włosy. Była to peruka – umocowane do kawałka tkaniny ludzkie włosy.

– Odpowiadaj! – krzyknął, pochylając się nad nią ze złością. – Odpowiadaj natychmiast! Skąd wzięły się te rzeczy w twoim kufrze?

Roksana poprawiła się na posłaniu, żeby lepiej przyjąć przedporodowy ból, jaki miał zaraz nadejść.

– Nie wiem, o czym mówisz – odpowiedziała. Przyskoczył, chwycił perukę i rozpostarł ją obiema rękami.

– Nie wiesz? – zapytał groźnym, syczącym szeptem. – Nic nie wiesz? I udajesz niewiniątko, tak? To ja ci powiem! Nie poruszyła się.

– Teraz rozumiem – krzyczał. – Teraz dopiero wszystko rozumiem. Wiedźma z Biskupic! Wiedźma z Biskupic to ty! Roksana wzruszyła ramionami.

– Oszalałeś – odpowiedziała spokojnie. – Usiądź, uspokój się. Zaraz będę rodzić.

– Nie będę siadał. Dość już tych twoich sztuczek i czarów. To są włosy Wiedźmy z Biskupic. Nikt nie podejrzewał, że niewiasta w czerni, z czarnymi włosami naprawdę może mieć włosy jasne. Chytrze to wymyśliłaś. Ale nie dość chytrze, bo wszystko się wydało. Ty jesteś wiedźmą, ty odpowiadasz za wszystkie nieszczęścia w Dolinie. Ty kazałaś mi pochwycić Nastkę i doprowadziłaś do tego, że spalili ją na stosie jako czarownicę. Niewinną, głupią dziewkę. A śmierć Lutka? To też twoja sprawka. Zabiłaś go, bo może jak ja odkrył, kim naprawdę jesteś. A jesteś zabójczynią. I jesteś czarownicą!

Patrzyła wprost, zupełnie bez lęku. Dotknęła tylko brzucha i jej twarz wykrzywiła się grymasem nadchodzącego bólu.

– Pijesz zbyt wiele – zauważyła spokojnie. – Wcale nie wiem, o czym mówisz.

Ale Oset nie dał się zbyć łatwo. Odkrycie straszliwej tajemnicy poraziło go, lecz nie odebrało umiejętności myślenia.

– Zaraz to udowodnię – wycedził przez zęby. – Daj klucz do skrzyni. Roksana spojrzała zdziwiona.

– Do skrzyni? Do jakiej skrzyni?

– Do twojej. Do tej, w której na pewno są dalsze dowody na twoje czary. Długo głowiłem się, jak twój pierścień mógł trafić do szalonej Nastki. Teraz wiem, że to ty go jej dałaś. Dałaś, bo wiedziałaś, że to będzie dowód przeciw niej. Dowód, który oddali od ciebie jakiekolwiek podejrzenia.

Stał nad żoną, dysząc ciężko, przygnieciony ciężarem straszliwych zbrodni i tej ponurej tajemnicy. Pani Roksana pomacała brzuch.

– Chyba nadchodzi – powiadomiła. A potem dodała:

– Tak. To ja.

Choć spodziewał się, że teraz się przyzna, był zaskoczony.

– Ostrzegali mnie – burknął. – Ostrzegali, żebym się z tobą nie wiązał. A ja, głupi, chciałem cię ochraniać i bronić. Ciebie, co jesteś może samym diabłem. Kim ty właściwie jesteś? Po co zjawiłaś się tutaj, na nieszczęście dla nas wszystkich? Za jakie grzechy Bóg pokarał mnie tobą, nie dał spokojnej niewiasty, a dał mi czarownicę do łoża?

– Sam mnie wybrałeś – przypomniała.

Była opanowana, zimna i stanowcza. Wcale nie taka jak na co dzień – łagodna i trochę nawet nieśmiała.

– Sam wybrałeś – powtórzyła. – A kim jestem? Przecież mnie znasz.

– Tak do tej pory myślałem. Myślałem, że cię znam, bo miałem cię za dobrą istotę, nie podejrzewałem, że jesteś wcielonym diabłem i zbrodniarką, przy której nawet przebywać strach i grzech.

– Znasz mnie. Wszyscy mnie tu znacie. Może zapomnieliście, ale teraz sobie przypomnicie. Ostowi nie podobał się zły, zawzięty uśmiech żony.

– Więc się przyznajesz? – zapytał mocno poruszony. – Przyznajesz się, że posłałaś Nastkę na stos? I może jeszcze, że zabiłaś swojego pierwszego męża?

– Tego głupka? Sam umarł. Ze strachu. I ty umrzesz, jeśli tylko zechcę. Oset osłupiał. A potem chwycił miecz. Roześmiała się.

– No – zachęciła. – Uderz. A potem idź do sądu i powiedz, że zabiłeś mnie i swoje dziecko. Bez żadnego powodu. Albo od razu idź się powiesić!

Wstała, pokraczna, z trudem trzymając się na nogach.

– Kto ci uwierzy, głupcze, że miałeś jakikolwiek powód do takiej zbrodni? Kto uwierzy, że twoja dobra, łagodna żona zrobiła coś złego? Uznają, że jesteś szalony. Ale to nie będzie dla ciebie usprawiedliwienie i dasz głowę pod topór. A wtedy nie tylko ciebie nie będzie, ale i twojego dziecka, co się ma zaraz urodzić.

Oset odwrócił się ze wstrętem.

– Dziecko? – zasyczał z odrazą. – Ty miałabyś urodzić dziecko? Ty możesz urodzić tylko potwora.

– Twojego potwora – poprawiła. – Chciałam spędzić płód, jak to zrobiłam z poprzednim, ale zalągł się we mnie i został. Zaraz przyjdzie na świat. Nie chciałam, ale przyjdzie.

A kiedy przyjdzie, odpłaci wam wszystkim. Wszystkim, na których ja nie zdążyłam się zemścić.

– O czym ty mówisz? Ty chcesz odpłacić? Za co? Kto uczynił ci taką krzywdę, że chcesz się mścić tak strasznie?

– Wielu, wszyscy.

– I ja? Przecież byłem dla ciebie dobry. Opiekowałem się tobą, nie pozwoliłem trwać w smutku.

– Wcześniej zabiłeś mi ojca, a mnie skazałeś na poniewierkę! Oset wytrzeszczył oczy ze zdziwienia.

– Ja? Ja zabiłem ci ojca? Przecież go nawet nie znam.

– Zabiłeś. Bo to ty podałeś przeklętemu Mikołajowi z Lipowej, którego już pochłonęło piekło na wyprawie, ty mu podałeś urychtowaną kuszę.

– Kuszę? Mikołajowi? – Oset ciągle jeszcze nie rozumiał. Aż nagle wszystko stało się jasne. Jasne jak w dzień.

– Ostasz – wyszeptał pobladłymi wargami, bezsilnie opadając na ławę. – Ostasz z Lipowej tak zginął na wieży w Lutowcu.

– No! – uśmiechnęła się Roksana. – Wreszcie się tego domyśliłeś. To był mój ojciec, którego zabiłeś z tamtym drugim przeklętnikiem.

– Więc ty, więc ty jesteś... Roksana roześmiała się cicho.

– Jeszcze tego nie odgadłeś? Ja jestem Odina. Odina, córka Ostasza, prawowitego pana na Lipowej. Nie mógł uwierzyć.

– Odina? To niemożliwe!

– To prawda. Ty jesteś jego zabójcą, a twoje dziecko jest jego wnukiem. Czy teraz odważysz się uderzyć?

Oset zacharczał i opadł na posłanie, bo inaczej zwaliłby się na podłogę. Gdzie się podziała łagodna, miła Roksana? Kim jest ta pobrzydła nagle, wykrzywiona i straszna niewiasta?

– Ubiję cię – wychrypiał przez zaciśnięte zęby. – Ubiję i nikt nigdy się o tym wszystkim nie dowie.

Roześmiała się głośno.

– Głupi jesteś – odpowiedziała lekceważąco. – Od dawna to przygotowuję. Od dawna. Długo się uczyłam, jak ukarać was wszystkich. I już wiem. Już wszystko przygotowałam. Nikt nie uniknie swojego losu. Nikt. Ukarzę was za mojego ojca, moją matkę i za moją poniewierkę. Dawno przysięgłam sobie, że to zrobię. I tylko temu służyły wszelkie moje zabiegi. Przysięgłam i nie cofnę się przed niczym. Przed kłamstwem, przed podstępem, przed zbrodnią nawet. Takie jest moje posłannictwo i moje ziemskie zadanie. Nikt mi nie przeszkodzi, bo nikt nic mi nie może zrobić, nawet ty, który na swoje nieszczęście zbyt wcześnie odkryłeś, kim jestem...

Jęknął.

– Mogę cię ubić – Nie możesz. Bo jest ktoś, kto się o mnie upomni. Nie tylko sąd. Upomni się o mnie ktoś, kto o tym wszystkim wie. Jest taki człowiek. On opowie ludziom, a jemu uwierzą.

– Nieprawda! – szepnął bezradnie.

– Prawda. Każdy uwierzy księdzu Franciszkowi. Jemu powiedziałam o wszystkim na spowiedzi. On jest tu nowy, nie wszystko rozumie, ale wie dość, żeby od ciebie i innych zażądać zadośćuczynienia. Tylko spróbuj mnie ukrzywdzić, a sam zobaczysz, jak ty i twoi ukochani zapłaczą. Nie popełniłam żadnego błędu. Wszystko przygotowałam. Nawet to, że kiedyś odkryjesz moją tajemnicę. Bo co z tego, że odkryłeś? Co teraz zrobisz? Co? Powiesz, że to ja jestem Wiedźmą z Biskupic? Nikt ci nie uwierzy. A gdyby nawet, to byłoby dla ciebie jeszcze gorsze. Bo ty spłodziłeś dziecko z wiedźmą. Ucieszy się z tego twój król, ucieszy się twój ukochany Mikołajek i ten wyniosły starosta. Dadzą ci nagrody i zaszczyty, że spałeś w jednym łożu z czarownicą? Nie ukarzą za te wszystkie nieszczęścia, jakie się tu zdarzyły? Jeśli powiem, że mi pomagałeś w czarach, że cię skłoniłam do pomocy, jak się uratujesz? Wcale nie zginiesz jak bohater, jak rycerz. Zginiesz jak czarownik, na stosie. I twoje dziecko spłonie na stosie. I cały twój, pożal się Boże, ród.

Oset siedział na podłodze, gdzie się osunął, w miarę jak mówiła, trzymał się teraz obiema rękami za głowę i jęczał.

– Płacz – powiedziała. – Tyle ci tylko zostało. Reszta już przepadła. Cokolwiek byś zrobił, będzie źle. Więc mi nie mów, co ja mam robić. Bo teraz to ja będę panowała nad tobą, a ty będziesz posłuszny.

– Nigdy! Choćby nie wiem jaki grzech spadł na moją głowę!

– Tylko spróbuj mnie ukrzywdzić! Tylko spróbuj. Ksiądz Franciszek... Przerwała, stęknęła i skręciła się nagle z bólu.

– Zaczęło się – powiedziała po chwili. – Zaraz urodzi się twój syn. Jeśli chcesz cokolwiek na tym wszystkim zyskać, milcz! Milcz i słuchaj, a może dam ci jeszcze możliwość z tego wybrnąć. Tylko tobie, nikomu więcej. Nikomu; Ale milcz i bądź posłuszny.

Wróciła na łoże i przysiadła na brzegu.

– Idź po niewiasty – rozkazała. – I pamiętaj, co rzekłam. Jedno twoje słowo, a skończysz w lochu, a potem na stosie. I twój syn z tobą.

Krzyczał i groził, ale szybko przekonał się, że przegrał w tym pojedynku. Roksana miała nad nim przewagę. Co by zrobił, jak by postąpił, był w pułapce. I nie mógł nikomu wyznać prawdy.

Wybiegł z izby, przeleciał przez sień, wypadł na podwórze, dopadł konia i pognał przed siebie. Służebne myślały, że tak się przejął porodem żony, nawołującej właśnie pomocy.

– Patrzcie go – powiedziała jedna. – Mężczyźni głupieją, kiedy żony mają rodzić. Tacy niby odważni, a ani patrzeć, ani nawet czekać spokojnie nie mogą.

– Pewnie – odparła druga. – Jakiego by nie był stanu, na miejscu nie usiedzi. Pewnikiem pojechał do gospody, jakby się w domu nie mógł upić.

Oset pędził tymczasem konno po polach, bez celu, przejęty tym wszystkim, co usłyszał, przerażony tym, co się stało i tym, co miało się zdarzyć. Cały jego świat walił się w gruzy, płonął niczym pochodnia. Miała rację Roksana – nie miał żadnego wyjścia, żadnej drogi ucieczki. Cokolwiek by zrobił, jakkolwiek by postąpił, przegrał. Roksana zapowiedziała przecież wyraźnie. Roksana? Nie, nie Roksana. Odina. Odina!

Kiedy dotarł do gospody Pod Jeleniem, zgoniony, spocony, z włosem zmierzwionym i pałającym spojrzeniem, wystraszył wszystkich.

– Wszelki duch Pana Boga chwali! – zawołała na jego widok Wiesna. – Jak wyglądacie, panie! Bladziście jak jaki nieboszczyk!

Uśmiechała się, próbowała być zalotna. Oset był kiedyś dla niej dobry i choć z dawna już nie odwiedzał gospody, to przecież zapomnieć nie mogła i czekała, żeby się pojawił.

Nie odpowiedział ani słowa. Pił tęgo, nie mówiąc nic, a ona chodziła wokoło zatroskana i przestraszona nawet, bo czemu tak pił, czemu się nie odzywał wcale, więc go próbowała wypytywać i jakoś pocieszać.

– A żona jak? – zapytała. – Podobno na dniach rodzić ma?

– Milcz! – wrzasnął niespodziewanie i odskoczyła jak oparzona, a potem cały czas chodziła obok, nadąsana i tylko podstawiała coraz to nowe dzbanki.

– Oto mężczyźni – westchnęła.

Wstał chwiejnie, wyszedł, podpierając się o ściany, jakoś dosiadł konia i popędził. Nie pamiętał, jak długo jechał i jakim sposobem znowu znalazł się w Dębowcu.

Nie wiedział, jak tu trafił, nie rozumiał, co do niego mówiono.

– Syn, panie – uśmiechała się służebna. – Macie pięknego chłopaczka!

Nie usłyszał tego, nie chciał zobaczyć dziecka. Pobiegł do Roksany, krzyczał i kopał w drzwi, bo te zastał zamknięte. Nie wpuściła go do izby. Tylko ostrym, drapieżnym, kaleczącym duszę szeptem wyjawiła mu swoje warunki.

– Wszystko jedno, czy mnie wypędzisz, czy zabijesz, czy podłożysz ogień – powiedziała – staniesz na sąd ludzki i na sąd boski. A ludzie ci nie uwierzą. Jeśliby nawet uwierzyli, będzie dla ciebie jeszcze gorzej, zostaniesz współwinny czarów. Bo powiem, że to wcale nie jest twoje dziecko. Powiem, że to dziecko szatana, ty głupcze. Lepiej trzymaj się od niego z daleka, jeśli nie chcesz stracić wszystkiego. Zony, dziecka, szlachectwa, życia. Możesz tylko udawać, że wszystko jest w porządku. Możesz udawać, że się pokłóciliśmy, a ty pojechałeś daleko. Jedź i najlepiej nie wracaj. Myślałeś, że mnie tak łatwo pokonasz? Niedoczekanie twoje! Za długo czekałam, żebym teraz miała się poddać. Znowu groził, krzyczał, rozbijał stołki, tłukł garnki. Niby człowiek niespełna rozumu pobiegł na dziedziniec, skąd wrócił z wielkim drewnianym klocem. Walił nim z ogromną siłą, aż wyłamał zawiasy. Wtedy odrzucił kloc, wbiegł do izby i porwał dziecko z kołyski.

– Przekleństwo na moją głowę! – krzyczał.

Nikt nie odważył się go zatrzymać, kiedy wybiegł na podwórzec, dosiadł konia i odjechał jak szalony.

Tajemnice Roksany

Ksiądz Franciszek Skóra przyszedł do Lipowej spocony, czerwony na twarzy. Zadyszany usiadł przy studni, z trudem łapiąc powietrze. Ktoś podał mu skopek z wodą, a duchowny zanim się napił, większość wylał na głowę.

– Co za pogoda! – westchnął. – Upały niby w lipcu, a to przecież połowa września i jesieni tylko patrzeć! Hedwiga, powiadomiona o nadejściu gościa, wybiegła z dworu uśmiechnięta.

– Księże Franciszku!

Duchowny podniósł się stękając, odgarnął mokre włosy z czoła.

– Witajcie, pani. Spieszyłem się, bo akurat byłem w Dębowcu...

Hedwiga załamała ręce. Znowu to samo. Ksiądz Franciszek ani myślał korzystać z ofiarowanego mu wierzchowca i najwyraźniej cały ten szmat drogi z Dębowca do Lipowej przebył pieszo. Zamierzała udzielić mu kolejnej reprymendy, kiedy ksiądz Franciszek wysapał:

– Spieszyłem się, bo chyba na panią Roksanę termin przyszedł. Dobrze, że trafili się zacni ludzie, co mnie podwieźli, bo chyba nie dałbym rady... Boję się nawet, że pani Roksana urodziła... wczoraj.

Porażona niefrasobliwością księdza, Hedwiga nie pytała o nic więcej i kazała służbie natychmiast osiodłać konia. Obiecała przecież pani Roksanie, że będzie przy niej w czas rozwiązania, więc od razu zaczęła szykować się do drogi. Przez niechęć księdza Franciszka do koni nie zdążyła do Dębowca na czas, a to mogło wyglądać na lekceważenie złożonej obietnicy oraz samej pani Roksany. Po ubiegłorocznym poronieniu Roksana bała się porodu, często mówiła o tym i jakby wcale nie słyszała uspokajających słów Hedwigi.

– Boję się – powtarzała. – Boję się, że nic z tego nie będzie. Śniło mi się, że dziecko urodzi się martwe albo kalekie. Jeśli to prawda, natychmiast się zabiję!

Hedwiga, choć i ona żywiła niegdyś podobne obawy, bardzo się pilnowała, żeby w obecności Roksany choćby słówkiem nie przyczynić się do pogłębienia jej lęku. Pani na Dębowcu zupełnie jak przy pierwszej ciąży zdarzyło się niespodziewane krwawienie i udany poród stał pod znakiem zapytania. Mało się to Hedwiga nasłuchała rozmaitych opowieści Kobiety zwykle rodziły wiele dzieci, niezależnie od stanu, ale prawdę mówiąc tylko co trzecie dożywało lat późniejszych. Roksana miała wprawdzie dobre warunki, dbała żeby się nie przemęczać, przestrzegała rozmaitych porad, ale nigdy nie wiadomo.

Hedwiga jechała więc do Dębowca pełna niepokoju, co nagle odżył mocno i nie mogła uwolnić się od złych myśli.

W duchu modliła się gorąco, żeby wszystko poszło jak najlepiej. Dobrze życzyła Roksanie, podobnie jak Ostowi, ale wiadomo, że pierwsze dziecko bywa ważną wróżbą. Jeśli za pierwszym razem wszystko jest normalnie i w porządku, nie ma kłopotów z kolejnymi porodami. Tutaj jednak za pierwszym razem nie ułożyło się dobrze.

Nie było dobrze i teraz. Ledwie Hedwiga wjechała na dziedziniec dworu w Dębowcu, już wiedziała, że nie jest w porządku. Niby nic szczególnego na to nie wskazywało, tylko służba patrzyła w ziemię i uciekała, zanim Hedwiga zdążyła zadać jakiekolwiek pytanie.

Zdarzyło się zatem najgorsze. Serce zaczęło walić Hedwidze głośno, ale zacisnęła zęby i postanowiła niczego po sobie nie dać poznać, w duchu układając już słowa, jakimi będzie pocieszać Roksanę.

Pani na Dębowcu leżała w łożu blada, wymizerowana, z jasnymi włosami zlepionymi potem, poskręcanymi. Poród musiał być długi i bolesny.

– Spieszyłam się – powiedziała Hedwiga, wchodząc do izby. – Spieszyłam się, ale ksiądz Franciszek zawiadomił mnie późno. Mogliście wysłać umyślnego, ten pewnie byłby w Lipowej wczoraj, to i ja przyjechałabym wcześniej. Spieczone wargi Roksany ułożyły się w słaby uśmiech.

– Dziękuję wam, Hedwigo – szepnęła. W jej oczach był smutek.

– Nie martwcie się – pocieszyła Hedwiga, nakrywając dłonią rękę Roksany bezwładnie leżącą na pościeli. – Wiadomo, że bywa rozmaicie. Los niewieści nie jest do pozazdroszczenia, a wszystko, co możemy zrobić, to zacisnąć zęby i nie dać się przeciwnościom.

– Jesteście moją jedyną przyjaciółką.

Łzy pokazały się w oczach Roksany i rozpłakała się bezgłośnie.

– Ciiicho, cicho – szepnęła Hedwiga. – Tak to już jest. Ale to przecież nic strasznego, choć tak to może dziś wygląda. Naprawdę nic strasznego. Jesteście przecież młodą, silną niewiastą i pewnie jeszcze nieraz będziecie rodzić. A każdy następny idzie łatwiej.

– Kiedy nawet nie bolało tak bardzo – przyznała się Roksana. – Tylko trwało to tak strasznie długo...

Hedwiga pocieszała Roksanę jak mogła. Tłumaczyła, pełna serdeczności i współczucia, że przecież życie jest przed nią, a dobry Bóg nie dopuści, żeby spadały na nią same nieszczęścia. Po okresie próby na pewno nadejdzie czas pomyślności, zdrowia, siły, dostatku i miłości. Przecież najważniejsze, że Oset ją miłuje i na pewno wszystko się między nimi ułoży, nawet jeśli teraz jest zawiedziony i może ma do niej żal... W miarę jak Hedwiga mówiła, Roksana patrzyła na nią ze wzrastającym zdziwieniem.

– Wybaczcie – wyszeptała wreszcie. – Wybaczcie, ale chyba coś wam źle przekazano... Hedwiga zamilkła spłoszona.

– Dziecko wcale nie umarło – wyjaśniła Roksana. Hedwiga zaczerwieniła się i poczuła nagle wstyd, że swoje złe myśli z drogi wzięła za prawdę. Jej smutek natychmiast uleciał.

– Och! – zwołała z radością. – Bogu niech będą dzięki! Od razu poweselała. Dziecka nie było w izbie, więc pomyślała, że teraz zajmują się nim służebne.

– Gdzie jest? – zapytała tylko. – I czy to chłopiec?

– Chłopiec – potwierdziła Roksana i rozpłakała się głośno. Hedwiga nie rozumiała tej nagłej żałości i pomyślała, że jest coś ważnego, o czym jeszcze nie wie.

– To czemu płaczecie? – zapytała. – Jakiż to powód do smutku, skoro dziecko urodziło się zdrowe i jest to syn? Oset chciał chłopca, ale przecież wie, że to nie on o tym stanowi i byłby też zadowolony, gdyby Bóg dał dziewczynkę.

– Sama chciałam dziewczynkę... – przyznała się Roksana. – Ale najgorsze jest to, że on wcale nie jest dla mnie dobry...

– Nie jest dobry? – zdziwiła się Hedwiga. – Co też mówicie, Roksano? Przecież miłuje was, wiem to na pewno. Wybaczcie, ale niewiele z tego pojmuję. Musicie opowiedzieć po kolei. A może wolicie poczekać i odpocząć. Roksana chciała jednak mówić natychmiast:

– Nie odchodźcie – poprosiła. – Nie odchodźcie. Muszę się komuś wyżalić i muszę kogoś zapytać o radę. A poza wami zupełnie nie mam kogo.

Płakała i urywanymi zdaniami opowiadała Hedwidze ostatnie wydarzenia w Dębowcu.

– Oset wcale mnie nie miłuje – zaczęła. – Byłam mu potrzebna po to tylko, żeby urodzić dziecko, żeby dać mu syna. Żeby mógł powiedzieć, że ma dziedzica, więc może teraz jechać gdzie chce i załatwiać swoje sprawy.

– Ależ miłuje – przekonywała Hedwiga. – Każdy to wie, że świata za wami nie widzi... Pani Roksana jęknęła.

– To wszystko nieprawda – chlipała. – On tylko tak udawał. Słyszałam i wcześniej, że lubił zadawać się z dziewkami czeladnymi i miał miłośnicę, do której jeździł. Po prawdzie wtedy mi to nie przeszkadzało, bo myślałam, że po ślubie przestanie. Ale nie przestał. Zapytajcie kogo chcecie, a sama zobaczycie, jak za nim patrzą, choćby i tutaj, pod moim okiem. Kiedy mu to wyrzucałam, odpowiedział wprost, że to nie moja sprawa. Powiedziałam, że to się musi skończyć, gdy urodzę. Obiecał, że tak będzie. Ale się nagle rozmyślił. Już zaczęłam rodzić, kiedy przyszedł nagle i powiedział, że jeśli to będzie syn, odbierze mi dziecko.

– Co takiego? – zdziwiła się Hedwiga. – To chyba niemożliwe. Oset miałby tak postąpić? I dlaczego?

– Nie wiem, dlaczego. Przyszedł, o tu stanął i powiedział, że syna mi odbierze natychmiast po porodzie, a mnie... a mnie przegoni...

Hedwiga skamieniała.

– Nie – odezwała się dopiero po chwili. – To w ogóle nie jest możliwe. Ani Oset, ani żaden ojciec nie mógłby tak postąpić. Czemu miałby zabierać dziecko, na którym mu tak zależało.

– Zależało mu tylko na dziecku – smutno wyjaśniła Roksana. – Płakałam, błagałam, bo właśnie rodzić mi przyszło, a on tak mówi Pytałam, co się stało, czemu tak postępuje, zaklinałam. A on na to, że postępuje jak mu się podoba, a mnie nic do tego.

Hedwiga siedziała niczym kamień. Oset. Ten wesoły, dobrotliwy Oset ukrywał w sobie tak straszliwe zwierzę? Nie mogła wprost uwierzyć.

– Na szczęście poród się przedłużał – ciągnęła Roksana. – On czekał na rozwiązanie, klął, krzyczał i tłukł sprzęty... I wcale nie zwracał uwagi na mnie i na to, co się ze mną dzieje. W końcu nie doczekawszy się, pojechał gdzieś, najpewniej do gospody. Wychodząc zapowiedział, że żadnego sprzeciwu nie zniesie, że muszę się mu podporządkować. Wybieraj, powiedział, wybieraj, co wolisz. Albo oddasz mi dziecko po dobrej woli, albo przepędzę cię, a syna i tak odbiorę. Co miałam robić? Co miałam robić, będąc tutaj sama wobec służby, która za mną nie przepada? Posłałam po was, ale niefortunnie wybrałam lichego posłańca, co nie dotarł na czas. Na szczęście nabrałam nagle nieco sił i sama podjęłam obronę. Bo jakże tak, pomyślałam. On mnie nie może wygonić w świat. To przecież i mój dom, nie może mnie ot tak wypędzić. I jakże oddać dziecko? W złości rzuciłam mu, żeby jechał, gdzie ma jechać, skoro nie chce swojego syna powierzyć przyrodzonej opiece. Powiedział, że już postanowił i nic nie zamierza zmieniać. Kazał mi się wynosić. Zaraz po porodzie mam się wynieść i żeby śladu po mnie nie było, tak powiedział. Żeby śladu nie zostało. Był bardzo wzburzony, zły, jakby jaki zły duch nagle w niego wstąpił... Pani Roksana przerwała na chwilę, popłakała trochę, a potem gestem ręki wskazała skrzynię, stojącą w kącie izby.

– To mój panieński kufer – wyjaśniła. – Prawda, że kiedy mnie Lutek brał, niewiele w nim było. Ale z czasem i tu znalazły się moje najcenniejsze rzeczy... Wszystko zmarnował.

Najbardziej zaś żal mi tych pamiątek, co to miałam po rodzicach jeszcze...

Hedwiga wstała z miejsca i podeszła do skrzyni. Kufer już wcześniej zwrócił jej uwagę, bo wydawał się dziwny, zabrudzony jakiś, wcale nie przypominał tego, co Hedwiga pamiętała z poprzedniej wizyty w Dębowcu. Pani Roksana dbała o czystość i ład we dworze, była we wszystkim staranna, dokładna.

Hedwiga odemknęła wieko. Buchnął w nią swąd spalenizny. Kufer był w środku wypalony do cna, na jego ścianach wisiała gruba na palec warstwa sadzy, na dnie znajdowała się tylko kupka popiołu.

– Spalił go – wyjaśniła Roksana. – Po prostu wrzucił tu pochodnię i poszedł.

Hedwiga zamknęła kufer i wróciła do położnicy. Pani Roksana leżała w łożu z zaciśniętymi pięściami.

– Musiałam się bronić – tłumaczyła się gorączkowym szeptem. – To już przepełniło czarę goryczy. Kiedy pojechał do gospody, żeby tam pić i namyślać się, jak mnie pozbawić wszystkiego, przysięgłam się bronić.

– Słusznie – przytaknęła Hedwiga. – Skoro tak, to słusznie. Nikt nie ma prawa postępować w sposób tak haniebny.

– Powrócił dopiero na wieczór, pijany, straszny. Bałam się, że mnie ubije. Uderzył pięścią, sklął służbę, a potem pojechał jak szalony, mówiąc, że nigdy nie wróci. Pani Hedwigo, co ja takiego uczyniłam? Co uczyniłam? Hedwiga z Lipowej uścisnęła obie dłonie leżącej.

– Nie bójcie się – powiedziała z mocą. – O nic się nie bójcie. Nie odważy się. Przy mnie nie odważy się was ukrzywdzić.

Roksana chwyciła nagle rękę Hedwigi i przycisnęła ją do ust – Pomóżcie mi – poprosiła. – Pomóżcie, bo inaczej ani mi żyć ani umrzeć!

Hedwiga cofnęła dłoń. Widziała, jak rozgorączkowana jest położnica i obawiała się, że może to jej zaszkodzić.

– Pomóżcie – powtórzyła Roksana. – Wiedziałam, że najbardziej zależy mu na dziecku. Że dla niego gotów zrobić wszystko. Ale czy ja nie mam żadnego prawa do mojego synka? Rozpłakała się głośno.

– Jestem taka nieszczęśliwa! Taka nieszczęśliwa i grzeszna, ale to on zmusił mnie, żebym była nieposłuszna, bo mnie zawiódł i oszukał. Kiedy wrócił z gospody, pijany i straszny, chłopaczka mojego przy nim nie było. Ukrył go, schował, a może nawet, może nawet go...

Serce Hedwigi drżało z trwogi. Jak wiele strasznych chwil przeżyła pani Roksana! I to w dodatku z ręki kogoś, po kim czegoś takiego zupełnie się nie spodziewała. Oczekiwała od niego miłości, pomocy, obrony i opieki. Nie napaści, obelżywych słów, pogróżek i bicia.

– Pomogę wam – obiecała Hedwiga.

Kazała raz jeszcze wszystko sobie opowiedzieć, żeby się lepiej zastanowić i poszukać rady. I postanowiła zająć się wszystkim, bo Roksana była zbyt słaba na cokolwiek.

– Czemu chciał was przepędzić? – zastanawiała się głośno. – Tego zupełnie nie rozumiem.

– Tak mówił. Wiem, że coś uczyniłam źle – płakała Roksana. – Ale nie wiem co. I nie wiem, czy mojemu maleństwu nie stała się jaka krzywda...

Hedwiga wzdrygała się na możliwość tak niegodziwego postępowania.

– Nie bójcie się – uspokajała Hedwiga. – Komuś przecież musicie zaufać, a obiecałam, że wam pomogę. Dziwno mi wprawdzie, że Oset, którego wydawało mi się, znam dobrze, tak postępuje, ale szatan potrafi tęgo zamieszać ludziom w głowach...

Pani Roksana rozpaczała.

– Jakże mi się teraz między ludźmi pokazać? Do tej pory nie bardzo mnie lubili, teraz zaś będzie dużo gorzej. Obgadają mnie, obśmieją, odsądzą od czci i wiary. Tylko mi do rzeki skoczyć...

– Milcz! – nakazała surowo Hedwiga. – Nie godzi się tak mówić. To może niełatwa sprawa, ale z każdej jest jakieś wyjście.

I z tej też takie wyjście znajdę. To znaczy obie znajdziemy.

– Jesteście moją jedyną przyjaciółką – pochlipywała Roksana.

Hedwiga nie wypytywała dalej, wyszła z izby, dając położnicy odpocząć. Rozpytała służbę, upewniając się, że słowa Roksany nie były czczym wymysłem.

– Pan był bardzo zagniewany – mówiła czeladź.

– Krzyczał.

– Groził.

– Tłukł, co mu w rękę wpadło.

– Potem wziął konia i pojechał jak szalony jaki.

Hedwiga słuchała uważnie, kiwała głową ze współczuciem nad losem pani Roksany. Najwięcej dowiedziała się od Chaszcza, który był w Dębowcu kimś w rodzaju przełożonego stajennych.

– Pan zanim pojechał, dał komu jakie polecenie? – zapytała.

– Polecenie? Nie, nic zupełnie nie gadał. Poszedł do pani, a jak wyszedł, od razu poleciał do konia i tyle go widzieli.

– A co krzyczał?

– No, straszne rzeczy... Aż powtórzyć strach. Że... że panią ubije.

– I groził, że podpali dwór?

– Pewnie i groził, bo okrutnie krzyczał, wyzywał panią od najgorszych. I jeszcze powiedział, że póki ona tu będzie, jego noga w domu nie postanie.

– A czemu był taki niezadowolony?

– Nie wiemy, pani. My się trzymali z daleka, bo jak się państwo kłócą, lepiej pod rękę im nie wchodzić.

– Mówił co o dziecku?

– Tego nie słyszelim.

– A był kto we dworze z obcych? Wtedy, gdy pani rodziła albo zaraz potem? Chaszcz podrapał się po głowie.

– Z obcych?

– No, z takich, co tu nie mieszkają na co dzień. Ktoś, kto przyszedł czy przyjechał, a zaraz potem poszedł swoją drogą. Mężczyzna jaki albo niewiasta. Chaszcz znowu podrapał się po głowie, a potem zaczął liczyć na palcach.

– Przed porodem to był chyba tylko jeden... ksiądz Franciszek. Potem, na drugi dzień, jak już pan pojechał... pani Anna, a potem wy...

Hedwiga od razu odgadła resztę. Oczywiście, to nie mógł być nikt inny. Tylko do pani Anny mógł pojechać zły lub rozżalony Oset Do pani Anny, która była powiernicą Roksany i jej dawną opiekunką, a bardzo życzliwie odnosiła się także do Osta.

– Pani Anna ze Staropola? – upewniła się.

– Pani Anna. A potem tylko wy.

Hedwiga zostawiła stajennego i pędem puściła się do izby, gdzie leżała Roksana. Ta przysnęła i Hedwiga musiała ją lekko potrząsnąć za ramię, żeby otworzyła oczy.

Wzdrygnęła się, zobaczywszy nad sobą pochyloną twarz pani z Lipowej, jakby jej nie rozpoznała. Ale po chwili wzrok jej oprzytomniał i uniosła się nieco na posłaniu.

– Dziecko – powiedziała Hedwiga gorączkowo. – Twój syn jest najpewniej w Staropolu.

– Co? – zdziwiła się Roksana. – Czemu w Staropolu? – Myślę, że Oset zawiózł go do pani Anny. Nie mógł przecież jeździć do gospody z oseskiem. Natychmiast pojadę do Staropola.

Zatrzymała się w progu.

– A imię? – zapytała. – Jak będzie miał na imię? Roksana zdawała się zaskoczona.

– Imię? Nie wiem, nie myślałam jeszcze... – Nieważne – machnęła ręką Hedwiga, gotowa już do drogi. – Zabiorę go stamtąd i może dowiem się, jakie szaleństwo wstąpiło w Osta. A ty leż tutaj i nabieraj sił. Sama zajmę się wszystkim. I nie bój się, nawet gdyby Oset się tutaj pokazał, służba go do ciebie nie wpuści, póki na to nie pozwolę. A nie pozwolę, aż się przede mną nie wytłumaczy.

– Marcisz – odezwała się nagle Roksana. – Będę go nazywała Marcisz, po moim dziadku.

Poweselała, uśmiechnęła się nawet do Hedwigi. Pani z Lipowej była już gotowa do drogi, a tu rozpadało się nagle i Roksana bardzo się zatroskała o to, że jej opiekunka i przyjaciółka zmoknie i przemarznie.

– To nieważne – odpowiedziała Hedwiga. – Ważne, żebyś była bezpieczna. Reszta sama się ułoży.

Hedwiga zmagała się z deszczem i wiatrem na drodze do Staropola. Przed Roksaną starała się tego nie okazywać, ale była bardzo zła na Osta, do głębi oburzona i wprost wściekła. Gdyby teraz stanął przed nią, rozerwałaby go na strzępy. Spodziewała się zastać go w Staropolu i obiecała sobie, że jak go tylko spotka, nie pożałuje razów, choć nigdy nie pozwalała sobie na coś takiego nawet w stosunku do służby.

Nie rozumiała zachowania Osta, nie wiedziała, co zaszło pomiędzy nim a żoną, dziwiła się, jak mógł tak bardzo zmienić się ten wesoły, łagodny Oset. Pomyślała przez chwilę, że musiało zdarzyć się coś okropnego i podejrzewała, że Roksana nie powiedziała jej wszystkiego. Pewnie było coś, co wyjawiła Ostowi, a co powinna zachować przy sobie. Bywa przecież, że niewiasty mają swoje małe tajemnice i wcale nie ma potrzeby zaraz o wszystkim mówić mężczyznom. Takie tłumaczenie wydawało się Hedwidze prawdopodobne, choć niepokoiło ją, że jeśli ma rację, to tajemnica Roksany wcale nie była taka znowu mała, skoro wywołała tak gwałtowne zachowanie jej męża.

– Nic nie rozumiem – pomyślała Hedwiga. – Ale już ja się tego dowiem! Bo cokolwiek by to było, nic nie usprawiedliwia takiego traktowania niewiasty!

Hedwiga miała rację, podejrzewając, że Roksana nie powiedziała jej wszystkiego. Ale myliła się, sądząc, że łatwo dowie się reszty. Cóż by jej bowiem przyszło z tego, że w tej chwili zamiast na drodze znalazłaby się w Dębowcu? Co zrozumiałaby z zachowania Roksany?

Oto bowiem krótko po wyjeździe Hedwigi pani Roksana podniosła się z posłania i podeszła do swojej skrzyni.

Otworzyła ją, zanurzyła ręce w jej wnętrzu.

– Widzisz – powiedziała, nie wiadomo do kogo adresując te słowa – widzisz, że jednak nie zostałam pokonana? Kiedy wyjęła dłonie, były czarne od sadzy.

– Szkoda mojego kufra – mruknęła półgłosem. – Ale to nic, niedługo każę zrobić nowy. Uśmiechając się, pani Roksana przyłożyła dłonie do twarzy i powoli zaczęła rozmazywać po niej sadzę.

– To nic – mówiła. – To wcale nie zmienia moich planów. Hedwiga, ta przemądrzała i łatwowierna Hedwiga sama przywiezie mojego synka. A potem zrobi to wszystko, o co ją poproszę. Bo jestem sprytna i mam cel w życiu. Tak będzie, jak sobie postanowiłam. Swój zamiar doprowadzę do końca. Do samego końca. Każdego, kto stanie mi na drodze, usunę podstępem albo siłą, bo nic, ani boskie ani diabelskie moce, nic na tym i na tamtym świecie, nie powstrzyma mnie, póki nie wypełnię swoich ślubów!

Hedwiga dojechała do Staropola już o zmroku, przemoczona do ostatniej nitki.

Przed dworem nie wyszedł jej nikt na spotkanie, zmarznięta, trzęsąca się w mokrym ubraniu, sama musiała uwiązać konia, choć drzwi dworu stały otworem i mieszkańcy musieli słyszeć, jak nadjeżdża.

We dworze paliło się światło. Nawet zadziwiająco dużo światła, jeśli wziąć pod uwagę sknerstwo pani Anny.

Dopiero w sieni Hedwiga napotkała służbę i już zamierzała skrzyczeć parobka za zaniedbywanie obowiązków, gdy nagle poczuła znowu ten sam mróz w krzyżu, jakiego doświadczyła niedawno, przyjeżdżając do Dębowca. Ale tu było jeszcze gorzej. Bo w Staropolu czuć było w powietrzu nie tylko chorobę i smutek, tutaj unosiło się w powietrzu nieszczęście.

Pani Anna leżała w swojej komorze, na prawo od sieni. W czarnej sukni, pozbawionej jakichkolwiek ozdób, wyglądała gorzej niż zwykle. Tym gorzej, że chude, suche dłonie trzymała zaplecione na piersiach. W dłoniach tkwiła zapalona gromnica.

– Umarła rano – wyjaśniła Czunka, zaufana służąca. – Przyjechała wczoraj wieczorem, późno i zaraz położyła się spać. Kazała mi przyjść rano, żebym rozczesała jej włosy. Poszłam po grzebień, a ona umarła.

– Był tu pan Oset? – zapytała Hedwiga.

– Był – potwierdziła służąca. – Wczoraj. Ale zaraz odjechał.

– Przywiózł dziecko? Służąca spojrzała zdziwiona.

– Dziecko, pani? Nic o tym nie wiem. Czyje dziecko? Hedwiga wzięła służebną na bok, by dokładnie ją wypytać, dowiedziała się jednak niewiele więcej.

– Nie wiem – tłumaczyła się Czunka. – Pan Oset był i pojechał. A zaraz potem pojechała pani Anna. Nie mówiła, dokąd się udaje i w jakiej sprawie. Wyjechała, a potem wróciła. Chciałam jechać z nią, bo nie czuła się najlepiej, ale zabroniła.

– Na pewno nie mówiła, dokąd jedzie?

– Na pewno, pani.

– Ani słowem?

– Zupełnie nie. Rzadko wyjeżdżała sama, bo przeważnie brała mnie ze sobą do posługi. Tylko gdy czasem jeździła sama, nic nie mówiła. Teraz też nie powiedziała.

– Miała co z sobą?

– Z sobą? – zdziwiła się służąca. – Co niby miała mieć?

– Zawiniątko dość spore albo...

Czunka popatrzyła na Hedwigę uważnie, a ta uciekła wzrokiem.

– Albo koszyk może – podpowiedziała Hedwiga. Czunka zastanowiła się.

– Zawiniątko? – zapytała. – Albo koszyk? Nie, nie widziałam.

– A może kto inny widział, jak wyjeżdżała i mógłby...

– Widzieli wszyscy – stwierdziła Czunka stanowczo. – I ja bym widziała, gdyby co zabierała ze sobą. Chyba, że...

– Chyba, że co? – niecierpliwiła się Hedwiga.

– Wzięła płaszcz – wyjaśniła niepewnie służąca. – Stary płaszcz, szeroki taki, co go nosiła dawno, kiedy nie była jeszcze taka sucha...

– Mogła pod nim coś ukryć?

– Czemu miałaby ukrywać? – dziwowała się Czunka. Hedwiga syknęła ze złością.

– Żebyś niczego nie widziała, głupia!

– No, mogła ukryć – przyznała służąca. – To bardzo obszerny płaszcz...

Hedwiga była przerażona. Pani Anna zabrała dziecko Roksany i gdzieś je wywiozła. Najpewniej zrobiła to na prośbę Osta. Ale dlaczego? Żeby ukryć przed Roksaną? Czemu przed nią ukryć? I dokąd został wywieziony mały Marcisz Roksany? Jak się tego dowiedzieć? Jak go rozpoznać teraz? Trzeba wrócić do Dębowca i zapytać Roksanę, czy rozpozna swoje dziecko. Na pewno rozpozna, bo pewnie dobrze je obejrzała. Gdyby potem przepytać wszystkich po wsiach, może dałoby się je odnaleźć. A jeśli Roksana nie będzie umiała poznać syna? Jeśli dziecko nie ma żadnego znaku?

– Mikołaju! – jęknęła Hedwiga. – Gdzie jesteś, Mikołaju? Czemu mnie zostawiłeś w tak trudnej chwili? Mimo późnej pory i zmęczenia porodem pani Roksana nie spała i czekała na powrót Hedwigi z wielką niecierpliwością.

– A mój Marcisz? – zapytała. – Przywiozłaś mojego synka? Chcę go zaraz zobaczyć i sprawdzić, czy nic mu się złego nie stało.

Patrzyła szeroko otwartymi oczami i nie odzywała się, gdy Hedwiga opowiadała jej o drodze do Staropola i o tym, co tam zastała. Nie odzywała się, patrzyła jakby nie bardzo rozumiała, co znaczą wyjaśnienia zdenerwowanej i prawie szlochającej Hedwigi. Ale wreszcie to do niej dotarło.

– Zginęłam! – jęknęła i bezwładnie opadła na poduszki.

– Wody! – krzyknęła Hedwiga.

Pani Roksana straciła przytomność i mimo wysiłków Hedwigi nie powróciła do świadomości. Rzucała się na posłaniu, wymachiwała rękami, krzyczała lub nagle przechodziła w szept Wymieniała imiona i nazwy, pytała i oskarżała, mówiła rzeczy straszne i Hedwidze zimny pot wystąpił na czoło, kiedy zdała sobie sprawę, że objawy te mogą oznaczać szaleństwo. Bo Roksanie myliło się najwyraźniej to, co rzeczywiste, z tym, co słyszała z ust innych. Bez ładu i składu wykrzykiwała imiona osób znanych w Dolinie, dawno już nie żyjących lub takich, których nie mogła znać i nigdy nie spotkała.

– Bredzi – szepnęła Hedwiga, przerażona i zupełnie bezradna. – Wszystko się jej pomieszało.

Wiedziała, że czasem zdarza się to niewiastom bezpośrednio po porodzie i uznała, że ma właśnie do czynienia z takim przypadkiem.

Roksana wykrzykiwała imiona osób, które być może znała, o których słyszała od Hedwigi oraz tych, o których musiała słyszeć od innych. Nie wszystkie te imiona mówiły coś Hedwidze, ale większość była jej dobrze znana.

– Witajcie matko Floro – szeptała Roksana. – Jestem żoną Lutka. Czy pan Henryk też przyjechał z wami? Powinien już nadjechać, bo długo na niego czekałam. I pani Anna czekała. Napoju na pewno wystarczy, przygotowałam cały dzbanek. Wybaczcie, że chłopców tu nie ma, bo poszli szukać skarbów po jaskiniach.

Hedwiga robiła chorej zimne okłady na rozpaloną głowę i modliła się o radę.

– Co robić? – powtarzała głośno. – Co robić?

Nie wyglądało na to, żeby pani Roksana miała szybko odzyskać świadomość.

– Tak – śmiała się. – Chętnie wezmę tę sztukę zielonego muślinu, ale tylko jedną. Nie, nigdy nie byłam we Lwowie, w Łucku też nie byłam. Pojadę do Wizny, gdzie jest mój mąż. Który? Jak to który? Pan Henryk, oczywiście. Mówią, że umarł, nie, to nieprawda. Wiem, że to nieprawda. Nie bijcie mnie, matko Aniceto, to prawda. Przysięgam, że prawda. I posadzki tak pięknie pozmywałam. Przecież sama królowa Jadwiga tak powiedziała. Sama królowa!... Hedwiga zerwała się z miejsca, pobiegła do sieni i zaczęła zwoływać służbę.

– Wyszykować mi wóz – rozkazała. – Wymościć dobrze i zaprząc konie, tylko spokojne, nie narowiste. Ruszać się, niedojdy! Zabieram panią Roksanę do Lipowej.

Postanowiła o tym nagle. Rozstrzygnęła o wszystkim potrzeba zapewnienia opieki Roksanie, której przecież obiecała pomoc, nie mogła jej teraz zostawić w takim stanie. Nie mogła też tutaj zostać, bo pilno jej było do domu, gdzie czekali bliźniacy i codzienne liczne obowiązki. A może sprawiło to przypomnienie królowej Jadwigi...

– Boję się – szeptała suchymi wargami Roksana. – Boję się, że mój mąż wszystko wie. O dziecku, o włosach, o farbie. Nawet o tym sztylecie, który ukradłam w gospodzie.. Czy mi pomożecie? Pomóżcie, a dobrze wam zapłacę, bo mam taki piękny bursztynowy naszyjnik. Co, już go nie mam? Dałam go Zeltyne? Ech, nie, na pewno mam go w skrzyni. Leży koło jej ucha...

Hedwiga biegała za służbą, kierując odpowiednim przygotowaniem wozu, a następnie przenoszeniem chorej, owiniętej w skóry.

– Biedactwo – myślała. – Ale przecież – jest młoda i silna, może uda się jej pokonać chorobę. Tak wiele na nią spadło. Biedactwo. Mąż umarł, drugi okazał się niedobry, jedno dziecko straciła, zaginęło drugie. I jeszcze umarła pani Anna, jej opiekunka i powiernica. Kto by wytrzymał tyle ciosów? Kto by wytrzymał!

Usiadła na wóz, obok powożącego pachołka, każąc mu jechać powoli i ostrożnie.

W domu, w Lipowej, będzie mogła poświęcić Roksanie więcej czasu. I poprosić teścia, może zgodziłby się podpowiedzieć jakieś lekarstwo. A dziecko na pewno się znajdzie. Nie wiadomo, jeszcze w jaki sposób, bo pani Anna ze Staropola nie zostawiła żadnego znaku, w jaką stronę je odwiozła i komu oddała. Ale na pewno się odnajdzie, bo przecież nie może tak być, żeby wszystkie nieszczęścia skupiały się na jednej osobie. Nie może tak być! Trzeba wykrzesać w sobie siły i stawić czoło przeciwnościom. Czasami Bóg zsyła bardzo trudne próby. Ale przecież i one się kończą.

Wokoło było ciemno i wilgotno po deszczu, więc gdy Hedwiga poczuła nagle, że ma mokre oczy, mogła udawać nawet przed sobą, że to nie są łzy.

– Mikołaju! – szepnęła. – Wiem, że dopiero niedawno wyjechałeś i nie wypada mi pytać, kiedy wreszcie wrócisz. Ale kto mnie pocieszy i przytuli w dzień tak straszny, jak dzisiaj? Kto mnie przytuli?

Krzyżowcy

Wrzesień 1396

Nicopolis była przed nimi. Wielka twierdza na skale, a w, jej wnętrzu jakby dwa miasta, jedno nad drugim, białe domy pokryte czerwonymi dachówkami. Skała, wysokie mury, za którymi czaili się wytrawni strzelcy i miotacze.

Krzyżowcy nie mieli żadnych machin. Rozłożyli się więc szerokim obozem, rozrzutnie, daleko, odcinając wszelkie drogi i ścieżki, którymi mogłoby iść zaopatrzenia dla oblężonych. Ale nikt nie wiedział, jak wielkie zapasy zgromadzono w twierdzy i na jak długo wystarczą. Oni sami, choć dokonywali rekwizycji, choć weneckimi statkami nadal dowożono jadło i paszę, nie byli w najlepszej sytuacji Brakowało żywności, a za furażem pachołkowie musieli jeździć coraz dalej.

Pierwszego dnia dowódca oblężonej załogi, Dagon Bej, przysłał poselstwo, ale chrześcijańscy wodzowie odrzucili je ze wzgardą i kazali powiedzieć, żeby uciekał czym prędzej, jeśli nie chce natychmiast postradać życia.

Czekali pod murami, ufni w swoją siłę i opiekę boską. Tak ufni, że za bardzo nie przejmowali się wypełnianiem wojennych obowiązków. Dagon Bej prawie bez przeszkód wysyłał gońców do sułtana i sam odbierał wieści.

Oni tymczasem czekali, bo oblężenie wydawało się tu jedynym możliwym rozwiązaniem. Czekanie dłużyło się, więc nie zapominali o rozrywkach.

Od francuskich namiotów niosły się dźwięki muzyki, chóralne śpiewanie i pijackie okrzyki wesołych kompanów hrabiego de Nevers.

– Znowu to samo – warczał z niezadowoleniem Jan z Tymbarku.

Po całym obozie włóczyli się pijani rycerze i żołnierze spod różnych znaków. Wielu z nich miało na sobie nie tylko kosztowności, które zdarto z pokonanych wcześniej Turków. Nosili przy pasach, na rękawach, na hełmach strzępy szat tureckich, tureckie buty albo drobne części ich oręża. Rzucając je w błoto i depcząc na miazgę, wzbudzali w sobie odwagę, a śmiech i radość w towarzyszach.

– Tak zrobimy ze wszystkimi Saracenami! – przechwalali się.

Od namiotów francuskich dał się słyszeć nagły pisk i wybiegło zza nich kilka niewiast, ściganych przez rozochoconych giermków. Stary Jan z Kamieniowej, który służył jeszcze królowi Kazimierzowi, splunął na ten widok z pogardą.

– Obraza boska! – powiedział do Mikołaja. – Nie tak bywało za moich młodych lat, choć i my nie ślubowaliśmy życia w czystości. Jan z Tymbarku przysłonił twarz dłonią.

– Lękam się – szepnął. – Lękam się o ten spokój, co panuje wokoło. Nasze podjazdy donoszą, że ponoć sułtan osobiście wyruszył ze swojej stolicy na czele wielkiej armii. Nie próżno zwą go Błyskawicą, lada chwila tu będzie. Niektórzy rycerze polscy, węgierscy i inni, co stali daleko za głównym obozem, sarkali na niewygody wojskowego życia. Innym, co nigdy jeszcze nie byli w boju, zdawało się, że tak być powinno, a jeszcze inni, rozmaici maruderzy i poszukiwacze przygód, obnosili beztrosko swoje zadowolone oblicza, bo potrzebowali tylko zapachu krwi, wina i kobiet. Ci zaś, którzy z początku spodziewali się modlitewnego nastroju, mszy świętych, skupienia, po pierwszych rozczarowaniach na zawsze pozbyli się złudzeń.

– Każdy z nas jest już przecież z dawna rozgrzeszony – przypomniał pan Świętosław. – Dostaliśmy absolucję i czekać nas może tylko wieczna szczęśliwość w niebie. Go się tedy dziwić, że ludzie pragną trochę zabawy. Wy, panie Mikołaju, taką macie minę, jakbyście kiedyś mnichem woleli zostać, nie rycerzem.

– Prawda – przyznał pan z Lipowej. – I im dłużej tu jestem, tym bardziej żałuję, że zmieniłem zamiar.

Tymczasem sułtan turecki ruszył już ze stolicy w Edirne, zwanej do niedawna Adrianopolem, na czele trzydziestu tysięcy wojowników i szybkim marszem zmierzał na spotkanie nieprzyjaciela. Po drodze zbierał załogi z rozrzuconych garnizonów i jego armia rosła szybko. Nie byli to ludzie najlepiej wyekwipowani i uzbrojeni, ale niosła ich naprzód nie tylko wola sułtana, ale i potrzeba świętej wojny z chrześcijanami.

Podobnie jak inni dowódcy sułtan Bajazyt jechał konno, dzieląc ze wszystkimi trudy marszu niczym prosty żołnierz.

– Synu mojej siostry – zwrócił się do jadącego obok lekarza.. – Jeśli nadal będą potwierdzały się meldunki zwiadowców o chrześcijańskiej armii, nie będziemy mieli trudnego zadania. A dla zwiadowców przyjdzie mi chyba wymyślić jakąś nagrodę za dobre wieści, jakie przynoszą.

– Najlepszą nagrodą będzie dla nich świadomość, że dobrze ci się przysłużyli, wielki sułtanie – odpowiedział Misani al-Rifad. – Co zaś do armii chrześcijańskiej, jesteś zbyt wytrawnym wodzem, żeby ich lekceważyć. Genueńczycy, którzy dostarczają nam wiadomości, robią to z zawiści, bo zależy im na pognębieniu Wenecjan. Szczęśliwy to dla nas zbieg okoliczności. Dzięki temu wiemy wszystko o ich pochodzie, obozach i planach. Ale nie jest wykluczone, że informują nas niedokładnie albo i rozmyślnie wprowadzają w błąd. Kiedy zaś dojdzie do walki, żelazo spotka się z żelazem i wygra silniejszy, sprawniejszy w polu. To znaczy – poprawił się – zwycięstwo przypadnie tobie, wielki sułtanie.

– Och, nie zamierzam ich wszystkich zabijać – łaskawie roześmiał się sułtan. – Damy im tylko porządną nauczkę, żeby trzymali się swoich zamków i tych tam... jak ty to nazywasz?

– Kaszteli, wielki sułtanie.

– I kaszteli. Niech wracają do swoich ziem i nie próbują przeszkadzać mi w zajmowaniu tego, co należy do Islamu.

– Oni chcą zająć Nicopolis.

– Tego im oddać nie mogę. Rzeczywiście, ich wodzowie nie są najmądrzejsi, skoro tak trzymają się twierdzy i tam zamierzają czekać na moje wojska. Damy im nauczkę, synu mojej siostry, i niech wracają do siebie. Moi dowódcy wiele sobie obiecują po wzięciu do niewoli chrześcijańskich książąt. Obiecałem im nie tylko łupy, ale i niewolników. Niech wyznaczą okupy jak najwyższe, bejowie lubią spać na drogich kamieniach i złocie, niechaj więc kosztowności te pochodzą ze skarbców chrześcijańskich książąt.

– I królów – przypomniał Misani. Wiem na pewno, że król węgierski Zygmunt... Bajazyt zatrzymał konia.

– Moim dowódcom obiecałem książąt i hrabiów. Króla Zygmunta chcę mieć dla siebie.

– Będzie, jak sobie życzysz, władco świata.

– Wojna ma swoje prawa, więc nie unikniemy rozlewu krwi. Ale chcę jak najwięcej żywych niewolników, szczególnie spośród ich najważniejszych panów i wodzów. Pamiętaj, synu mojej siostry, chcę ich żywych. Odwrócił się w lewo, gdzie jechał w milczeniu dowódca jego straży.

– Słyszałeś, Arsan? Chrześcijańskich dowódców chcę mieć żywych. Ponury Arsan pochylił głowę.

– Allah jest wielki. Będzie, jak sobie życzysz, władco świata.

Po kilku dniach nastroje w chrześcijańskim obozie otaczającym tureckie Nicopolis wyraźnie się poprawiły. Stary pan de Coucy, nie mogąc znieść niepewności i bezruchu, a pokłóciwszy się znowu z marszałkiem Boucicautem i hrabią de Nevers – dla których miał być wojskowym doradcą i opiekunem, a był kimś, z kim zupełnie się nie liczyli – postanowił nie czekać dłużej i sam poszukać nieprzyjaciela.

O świcie stanął na czele silnego oddziału i ruszył na południe. Prowadził pół tysiąca kopii i tyluż konnych łuczników. Jak przewidywał, rychło natknęli się na turecką jazdę. Kiedy mu tylko o tym doniesiono, stary wódz natychmiast postanowił zaatakować. Plan był prosty, choć przemyślany i przyniósł bardzo dobry skutek.

Pan de Coucy wydzielił dwustu jeźdźców i posłał ich naprzód. Mieli iść odważnie, a napotkawszy Turków, zawrócić i udawać ucieczkę. Resztę ludzi rozstawił wzdłuż parowów, w dogodnej dla siebie okolicy, każąc czekać w ciszy i skupieniu.

Nie zawiódł się. Gdy tylko Turcy zobaczyli nadjeżdżających chrześcijan, natychmiast skoczyli w pogoń, w pędzie minęli przyczajonych zbrojnych pana de Coucy, zupełnie nie spodziewając się zasadzki. Wtedy padł sygnał do ataku.

Chrześcijańska konnica uderzyła z dwóch stron jednocześnie, gradem sypnęły się strzały na stłoczone szeregi. Zaskoczeni Turcy nie mieli dokąd uciekać, bo od czoła zagrodzili im drogę ci, którzy niby umykali w popłochu. Kiedy pan de Coucy powrócił wieczorem jako zwycięzca, w chrześcijańskim obozie zapanowała euforia.

– To boży znak – powtarzano. – Znak, że nie ma już przeszkód przed nami.

Młodzi dowódcy wyprawy, zazdrośni o sukces pana de Coucy, chcieli natychmiast coś zrobić, żeby przewyższyć zasługi starego rycerza, ale jak zwykle nie mogli się między sobą porozumieć. Hrabia de Nevers tupał nogami i pomstował, bo z jego wyliczeń wynikało, że ledwie kilka setek Saracenów zostało do pokonania, więc jakże w takiej sytuacji dokonać bohaterskich czynów. Na szczęście było jeszcze kilka innych powodów do chwały, chociażby odbicie Konstantynopola i oswobodzenie Grobu Świętego.

Właśnie trębacze hrabiego Neversa dali sygnał do zebrania kolejnej rady wojennej. Jan z Tymbarku, którego także proszono jako przybocznego króla Zygmunta, obiecał dokładnie powtórzyć Mikołajowi, co będzie tam mówione. Czekali więc w kilku przed namiotem pana z Lipowej – Mikołaj, Jordan z Wojcieszowa, Świętosław Łada, Niemiec Gottfryd, który się pisał z Bad Kissingen, Wawrzyniec Buk z bratem Firlejem, a także kasztelan wyszogrodzki Sasin i jego syn, Roland.

Noc była pogodna, niebo bardzo gwiaździste, łagodny, ciepły wiatr niósł przyjemne zapachy nieznanego ziela. Czasem tylko od strony niedalekiej twierdzy wzbijał się w górę radosny dźwięk bębnów i piszczałek, którym towarzyszyły okrzyki.

– Radują się, psubraty – warczał pan Świętosław. – Ale już niedługo tej ich pogańskiej radości!

– To tylko potwierdza, że wojska sułtana nadchodzą – zauważył Mikołaj. – Najwyraźniej do miasta doszły wiadomości o odsieczy. Obecni pokiwali głowami.

– Może tak być – zgodził się kasztelan Sasin. – Nasze podjazdy, co przyszły od Tyrnowa, słyszały o wielkiej armii. Ponoć może tu być już jutro.

– Jutro? – wykrzywił usta pan Świętosław. – Owszem, nazywają tego pogańskiego diabła Błyskawicą, ale nawet on nie potrafi tak szybko maszerować. My na ten przykład...

– Nas do nich nie porównujcie – zauważył Mikołaj. – Oni nie ciągną ze sobą ani wozów, ani beczek z winem, ani niewiast. Oni mają tylko broń.

– Boże, miej nas w swojej opiece – westchnął Jordan z Wojcieszowa.

Pan Jan z Tymbarku wrócił z rady wojennej późno, pochmurny i rozdrażniony.

– I co? – pytano od ogniska, gdzie wszyscy czekali na jego powrót. – Jakie wieści?

– Niedobre. Nieprzyjaciel jest niedaleko.

– Niedobre? – zdziwił się Świętosław Łada. – Przecież dla walki tu przyszliśmy. Trzeba się cieszyć.

– Podjazdy twierdzą, że idący od Tyrnowa Saraceni to tylko przednia straż sułtana – tłumaczył Jan z Tymbarku. – Tymczasem nasi dowódcy uważają, że to już cała armia. I zamierzają pierwsi zaatakować.

– Słusznie! – gorączkował się Świętosław. – Trzeba atakować!

– Niedobrze – powtórzył Jan z Tymbarku. – Niedobrze, bo dalej nie ma zgody między panami dowódcami. Doszło do scen wprost gorszących. Miłościwemu królowi Zygmuntowi zarzucono tchórzostwo i chęć chronienia niewiernych.

– Tchórzostwo? – zdziwił się pan Jordan. – To niepodobna. Byliście przy tym?

– Byłem. Ponieważ sytuacja jest niejasna, miłościwy król Zygmunt przedstawił taki plan. Puścić przodem wołoską piechotę, niech w walce sprawdzą, kto na nich uderzy, z której strony i jakimi silami. Ale prawie wszyscy panowie natychmiast się sprzeciwili. Konetabl Francji, hrabia d'Eu, poderwał się z miejsca i oświadczył dumnie, że on nigdy nie będzie chronił się za plecami służby i pachołków. Zapowiedział, że rozwali łeb każdemu, kto w ataku chciałby się przed niego wysunąć choćby o pół końskiej długości. Natychmiast poparł go marszałek Boucicaut i inni hrabiowie. Nawet pan de Coucy w końcu musiał uznać te racje, choć początkowo stał za królem.

– To chyba słuszne – wtrącił starosta Sasin. – Nie ma prawa byle ciura wyprzedzać nas do sławy i do zasługi przed Bogiem. Zaczęli roztrząsać przewagi wynikające ze szlacheckiej krwi, a tylko Mikołaj z Lipowej milczał.

– Cóż to? – zapytał Świętosław. – Wy znowu myślicie inaczej?

– Moim zdaniem rację ma król Zygmunt, – odpowiedział zapytany. – Bywałem ja w atakach, obleganiu i obronie. Każdy dobry dowódca wie, że łatwo w zapale bitewnym zapędzić się za głęboko w szyki nieprzyjacielskie, skąd potem trudno powrócić. Póki nie wiadomo, ilu przed nami i jak zbrojni, lepiej zachować ostrożność. Niektórzy przyklasnęli jego słowom, ale większość była odmiennego zdania.

– To nie walka wedle dobrych rycerskich obyczajów – upierał się Świętosław Łada. – A przeciwnik to tylko poganie, co nie mają pojęcia o waleczności naszego rycerstwa. Jan z Tymbarku gestem dał znak, że jeszcze nie skończył relacji.

– Król Zygmunt powiedział mniej więcej tak jak pan Mikołaj. Ale panowie nie chcieli go słuchać. Powiadali, że przyjechali tutaj się bić, a nie ukrywać. Postanowiono w końcu, że będzie tak, jak chce hrabia d'Eu. W pierwszych szeregach staną najznaczniejsi rycerze, wedle ściśle określonego porządku. W tej sytuacji królowi Zygmuntowi przypadła rola tylnej straży. Miłościwy pan moimi ustami prosi was, panowie, byście zechcieli zostać przy nim, jeśli łaska.

Bitwa

25 września 1396

Po nocnych naradach, zakończonych zwykłymi rozrywkami, obóz krzyżowców tego ranka obudził się późno. I było jak zwykle, jak od tygodni. Sennie, powoli, w zamieszaniu i bałaganie, z głowami ciężkimi od trunków rycerze wychodzili z namiotów.

Ale wieści o zbliżaniu się Turków nie budziły już teraz wątpliwości i nakazano trąbić wsiadanego. W rozgardiaszu, potykając się, mieszając i wzajemnie na siebie pokrzykując, wszyscy naraz ruszyli na swoje miejsca, a dowódcy, drąc gardła do chrypki, wzięli się do ustawiania chorągwi na polu.

Stary pan de Coucy próbował powstrzymać natychmiastową gotowość, bo nadal upierał się, że zauważone oddziały to tylko przednia straż wojsk sułtańskich i rycerstwo stojące w pełnym rynsztunku zmęczy się przed czasem, ale inni dowódcy, zazdrośni o jego sławę i dotychczasowe zasługi, parli do natychmiastowego boju.

Stanęły więc długie linie rycerzy, błyszczące od zbroi, ostrzy i pióropuszy. W centrum, wysunięte nieco naprzód oddziały hrabiego Neversa i on sam, który miał być głównodowodzącym w nadchodzącej bitwie. Otaczało go trzystu jego najbliższych kompanów w zielonych strojach, młodych, spragnionych walki, łupów i sławy. Powiewała nad nimi największa z chrześcijańskich chorągwi, z herbem Burgundii, a z wizerunkiem Najświętszej Maryi Panny po drugiej stronie.

Nieco z tyłu, bokiem do Francuzów, został król węgierski Zygmunt ze swoimi. Ten w pierwszej linii kazał ustawić lekkie pułki wołoskie i rumelskie, słabo uzbrojone i nie cieszące się jego pełnym zaufaniem. Dopiero za nimi stanęli rycerze węgierscy' Niemcy i ochotnicy z innych krajów. Wielu nie miało ani tak dobrych koni, ani tak mocnych zbroi jak jazda francuska, ale nikomu nie brakowało odwagi ani ochoty do starcia.

Stali w dwa szeregi, uformowani w płot, za plecami mając giermków, którzy dzierżyli kopie, żeby je podać na znak. Na prawo od Polaków uformowali się Krzyżacy, a jeszcze bliżej króla oddział Szpitalników z Rodos, z wielkim mistrzem ich rycerskiego zakonu, panem Filibertem z Naillac.

– W imię Boże – powiedział pan Świętosław Łada, stojący po prawej stronie Mikołaja z Lipowej.

– Niech nas ochroni Najświętsza Panna z Jasnej Góry i da nam zwycięstwo – zawtórował Mikołaj.

Po jego lewej ręce, za Jordanem z Wojcieszowa i Gottfrydem z Bad Kissingen stał starosta Sasin z synem. Młody Roland kręcił się niespokojnie w siodle, unosił się na nim i z natężeniem wpatrywał przed siebie, ku błyszczącym liniom francuskim.

– Co tak dziwnie pachnie? – zapytał nagle, pociągając nosem – To krew – odpowiedział pan Jordan. – Krew tak pachnie. Na razie tylko pogańska, ale poczujesz dzisiaj i zapach chrześcijańskiej.

Mikołaj, który słyszał tę rozmowę, wzdrygnął się z odrazą. Tuż za ich plecami, ledwie o dwieście kroków, leżały stosy tureckich trupów. Ostatniej nocy, spodziewając się rychło rozstrzygającej bitwy, dowódcy wyprawy kazali wyciąć wszystkich jeńców wziętych pod Oriachowem. Tysiąc głów poleciało na ziemię, bo panowie nie chcieli już za nie okupu. Okupu spodziewali się teraz po wziętym do niewoli Bajazycie, jego dowódcach i wszystkich ważniejszych agach, bejach i wojownikach sułtana.

– Żeby wreszcie zaczęli! – niecierpliwił się młody pan Roland, a po chwili zawołał: – Ruszyli!

Ale i inni dostrzegli, jak stojące w oddali szeregi francuskie zafalowały, podniósł się od ich strony krzyk i walenie żelazami po tarczach. Nieprzyjaciel musiał być blisko.

Czekali.

Turcy wyszli naprzeciw. Pojawili się nagłe na grzbiecie niewielkiego pagórka, na wprost linii francuskich i burgundzkich. Nie stanęli na widok przeszkody, a może się jej spodziewali, bo nie zatrzymując się, zaczęli schodzić w milczeniu, liczni, kolorowi i błyszczący od grotów i ostrzy.

Ale już rozpędzała się francuska kawaleria, już runęła na szeregi pogan i w oka mgnieniu zmiotła je z pola niczym pajęczynę.

Wśród chrześcijan rozległ się krzyk radości i zwycięstwa. Pole było wolne od nieprzyjaciół.

Pan de Coucy chciał poczekać, aż dołączy król Zygmunt, po którego teraz posłano, na jego oddziały Niemców, Węgrów i ochotników, przegrupować się, rozpoznać teren i dopiero wtedy iść dalej. Ale dowódcy, upojeni łatwym pierwszym sukcesem, nie zamierzali dzielić się sławą. Zwycięstwo wydawało się im tak wielkie, że nie podejrzewali, by zostało jeszcze wiele do roboty. Jeśli na pagórku byli jeszcze jacy Turcy, to zapewne niewielu i należało jak najszybciej zabić ich wszystkich.

– Naprzód! – zawołał hrabia de Nevers. – W imię Najświętszej Panny!

– Naprzód! – odpowiedział hrabia d'Eu.

– Naprzód! – zawtórował marszałek Boucicaut.

Nie bacząc zatem na zmęczenie, na straty i zamieszanie we własnych szeregach, krzyżowcy parli dalej, do przodu, do przodu. Wielu już pieszo, bo u szczytu pagórka czekały na nich wbite w ziemię, zaostrzone pale, gdzie jedni tracili konie, a niektórzy życie. Wielu odrzuciło strzaskane kopie, a tylko z mieczami w dłoniach wbiegało na pagórek. Szli zaś jak żniwiarze, od niechcenia tylko machając żelazem pomiędzy rzadkimi już szeregami niewiernych, waląc korbaczami, toporami, buławami, wbijając miecze i sztylety. Szczyt był tuż tuż.

Kiedy się tam dostali, zobaczyli, że wcale nie przeszli morza, bo morze było dopiero przed nimi. Na pagórku, w miejscu z linii chrześcijańskich niewidocznym, stały nowe oddziały tureckiej piechoty, a gdzieś z oddali zbliżała się nieprzebrana chmara jeźdźców.

Teraz to Turcy runęli falą, która nakryła chrześcijan, pochłaniając wielu, a innych odrzucając do tyłu, o krok, o dziesięć, o sto kroków.

Ale krzyżowcy nie uciekli. Odbijali, cięli, kłuli i tłukli z ogromną siłą. Zapachniało krwią. Mieszającą się krwią chrześcijan, muzułmanów, Bułgarów.

– Zginęli! – zawołał ktoś ze zgrozą w otoczeniu króla Zygmunta.

Lekkozbrojne hufce wołoskie i rumelskie, przygnane tu pod przymusem, zrozumiały, że bitwa jest przegrana, porzucały broń i czym prędzej umykały na boki, zostawiając sojuszników bez pomocy.

Ale już odezwały się bębny i stojący w środku linii król węgierski poprowadził na krwawe pole wszystkich, którzy byli przy nim, tę resztę chrześcijan, jaka jeszcze nie uczestniczyła w boju.

– Panie – Mikołaj z Lipowej odwrócił się do Świętosława. – Przysięgnijcie, że jeśli padnę, a wy przeżyjecie, udacie się do mojej żony i opowiecie jej, jak się to stało.

Świętosław Łada brał właśnie kopię od giermka, więc przeżegnał się lewą ręką.

– Przysięgam. A was proszę o to 'samo.

– Przysięgam – odpowiedział Mikołaj. – Bóg nam pomagaj! Szczęknęły zamykane żelazne kratownice i zasłony hełmów, pochyliły się kopie, konie nabierały rozpędu.

Mimo znacznej przewagi Turków i wygodniejszej dla nich pozycji, bitwa wcale nie była jeszcze wygrana, bo chrześcijanie odbijali się z wielką dzielnością. Dokonywali wprost cudów waleczności. Teraz dopiero widać było, że nie przesadzali ci, którzy wysławiali męstwo rycerzy i ich umiejętności w sztuce robienia bronią. Trzydziestoletni marszałek Boucicaut był niby heros i każdy, kto się z nim ścierał, musiał uwierzyć, że Boucicaut z łatwością walczył i zwyciężał w turniejach przez trzydzieści dni z rzędu. Ale teraz to nie był turniej, tylko walka na śmierć, więc nie podziwiał jeden drugiego, nie oszczędzał przeciwnika, a bił, żeby zabić. Wszyscy pragnęli drogo sprzedać życie i stosy trupów, znaczone krzyżem albo półksiężycem, warstwami zaścielały trawiaste pole.

Walczyli dzielnie hrabiowie d'Eu i de Nevers, panowie Odard de Chasseron i Henryk de Bar, także stary a straszny pan Enguerrand de Coucy, którego miecz nie oszczędzał nikogo.

W to krwawe kłębowisko ciał runęły oddziały króla Zygmunta. Niemcy, Węgrzy, Polacy, panowie zakonni – Szpitalnicy i Krzyżacy – a ich dobrze wyćwiczone ostrza rzeźbiły okrutne szczerby w szeregach tureckiej piechoty, twardej, odważnej i nieustępliwej.

Już walili ciężko, śmiertelnie, Mikołaj z Lipowej i Świętosław Łada. I stary Jan z Kamieniowej. I Tomasz Kalski herbu Poraj. I Jan z Tymbarku, co poprowadził szarżę na oddział okrutnych ghazi, najprzedniejszych wojsk sułtana. Już krwawił z dwunastu ran Gotard z Brzezin. Już padli kasztelan wyszogrodzki Sasin. I jego syn Roland. Bitwa trwała. Lała się krew strumieniami, trzaskało żelazo i kości. Ale chrześcijanie nie chcieli ustąpić i nie chcieli się poddać, więc oddawali życie za wiarę. – Chrystus! – wołali, zanim padli. Mikołajowi z Lipowej wydawało się, że ze swojego miejsca widzi samego sułtana Bajazyta. Bo daleko, za szeregami janczarów, gęstymi od długich mocnych pik, zobaczył nagle jeźdźca na białym koniu. Mały tęgi człowiek wskazywał coś obiema rękoma, a Mikołaj uznał, że to dowódcą Saracenów. Jeździec był daleko, tak daleko, że nie można było rozpoznać ludzi znacznie bliższych, a jednak Mikołaj wiedział na pewno, że zobaczył samego sułtana. Sułtan Bajazyt, niski człowiek w czerwonych butach, siedzący na złoconym siodle białego araba, sam dowodził bitwą.

– Janczarzy w lewo! Uderzać! Uderzać!

– Znaki! Najpierw zdobyć znaki niewiernych!

Trzeszczała już pękająca chrześcijańska potęga, kiedy natarła jazda serbskiego despoty Stefana. Tysiąc pięciuset jeźdźców, wypoczętych, dotąd nie użytych w boju, a spragnionych walki, wpadło śmiertelnymi zagonami w to wszystko, co było jeszcze krzyżową armią. Już zachwiała się wielka chorągiew burgundzka z wizerunkiem Najświętszej Panny, już tylko sam jeden pan de Vienne, francuski admirał, jej bronił. Ale i on skonał pod ciosami.

– Allah akbar! – wołali zwycięzcy. Bitwa była przegrana.

Już wygasały ogniska oporu. Już spadły głowy najdzielniejszych chrześcijan, rycerzy, ochotników, zabijaków, poszukiwaczy przygód. Już skrwawiły się i zginęły zielone stroje rycerzy otaczających pana de Nevers. Ich niedobitki padały na kolana przed tureckimi dziesiętnikami i błagały niewiernych o zmiłowanie.

Bronili się jeszcze tylko Węgrzy i garść ochotników, ale wszędzie ustępowali pod przewagą i choć bili się ze wszystkich sił, coraz bardziej spychano ich w kierunku rzeki. Ktoś, kto w pędzie potrącił Mikołaja z Lipowej, okazał się samym królem Zygmuntem, co w dwa tylko konie biegł wprost ku Dunajowi. Na brzegu stało bowiem kilka łodzi i żywi jeszcze chrześcijanie zobaczyli w nich ocalenie. Konni i piesi, ranni i zdrowi, rycerze i giermkowie, wszyscy rzucili się ku wodzie, mając tuż za plecami okrutnych wojowników tureckich.

Dosięgnął łodzi król Zygmunt, dosięgnął wielki mistrz Szpitalników, otoczeni przez grupkę wiernych sobie ludzi, osłaniających ich tarczami, bo nagle sypnęły się gęsto na uciekających krótkie saraceńskie strzały.

Łodzie odpłynęły, ale rzeka mogła być zbawieniem i dla innych, więc nie zaprzestali ucieczki. Jedni ginęli ledwie o kilka kroków przed brzegiem, inni marli dopiero w wodzie.

Pod Świętosławem Ładą koń padł już w Dunaju. Ale Świętosław uwolnił się ze strzemion i skoczył w głębinę, w pełnej zbroi. Bitwa zamarła nagle, bo patrzyli, co się stanie wszyscy – i chrześcijanie, i Turcy.

Schował się w odmętach, ale wypłynął. I choć był zapięty w ciężkie żelazo, rozgarniał wodę ramionami i parł do przodu. Strzelcy dopiero teraz jakby się ocknęli, napięli łuki, ale wypuszczone strzały nie dosięgły płynącego, był już zbyt daleko.

– Ocalał! – nie mógł uwierzyć Mikołaj, który widział to zdarzenie.

Natychmiast inni rzucili się śladem Świętosława, ale padali dziesiątkami, ubici strzałami albo topili się, ubrani w żelazne kolczugi, w kaftany naszywane żelaznymi guzami lub płytami, w ciężkie buty i pasy.

Tymczasem poddawały się resztki głównej armii krzyżowców. Już nie walczono. Już tylko Turcy dobijali od niechcenia tych, którzy nie zamierzali się poddawać. Już padł Gottfryd von Bad Kissingen i Jan z Tymbarku, co skupił wokoło siebie po raz kolejny grupę jeźdźców i powiódł ich wprost na saraceńskie piki.

Już wiązano jeńców, po stroju, po zbroi, po koniu oceniając, czy warto takiego zachować dla chwały, dla okupu, dla zabawy. Ale Mikołaj z Lipowej i inni bili się nadal.

Jeszcze ich było dwudziestu.

Siekli wokoło, a choć miecze wyślizgiwały się im z rąk ubroczonych krwią, nie myśleli o poddaniu. Jeszcze ich było ośmiu.

Leżeli wokoło wojownicy sułtana, jeden na drugim, niczym wał wokół twierdzy. Tureccy dziesiętnicy, przerażeni widokiem takiego pogromu, wołali ku chrześcijanom, żeby zaprzestali rzezi i opuścili miecze. Jeszcze ich było dwóch.

Stali plecami do siebie, osłaniając się wzajemnie. Wysoki jasnowłosy rycerz bez hełmu i człowiek z końskim wędzidłem w ustach. Mikołaj z Lipowej. Albert von Neuburg.

Czerwone pole

Pod wieczór sułtan Bajazyt, zwany Błyskawicą, tylko w towarzystwie przybocznej straży objeżdżał pobojowisko.

Wojsko krzyczało z radości, wysławiało jego dzielność i jego szczęście, któremu najwyraźniej sprzyjał sam wielki miłosierny Allah.

Ale sułtan jechał milczący, bo choć zwycięstwo było całkowitej zupełne, ogromna była liczba zabitych i ciężko rannych synów Islamu. Przynajmniej tylu ich zginęło co żołnierzy przeciwnika, a liczbę zabitych chrześcijan szacowano na tysiące.

– Znajdźcie mi ciało króla Zygmunta – polecił władca.

Dowódca jego straży, Arsan, aż ochrypł od okrzyków na cześć zwycięzcy i nawet łaskawie patrzył tego dnia na sułtańskiego faworyta. Misani al-Rifad jechał obok władcy, skupiony, rozglądając się uważnie. Patrzył na ciała leżące wokoło, wyprostowane bądź skręcone, pokryte krwią, w poszarpanym odzieniu, młode i stare, ubłocone i kolorowe, chrześcijańskie i muzułmańskie, a wszystkie poległe i martwe.

Jeśli rozpoznał kogoś, opowiadał sułtanowi, kim był rycerz lub wojownik, skąd pochodził, czy był znany, sławny i dzielny.

Pokazał sułtanowi burgundzką chorągiew z chrześcijańską Przenajświętszą Panną i leżące obok ciało starego admirała Jeana de Vienne, wysławiając jego męstwo, a także objaśnił inne chorągwie i znaki.

Po jakimś czasie nadeszły do sułtańskiego orszaku wiadomości o losie króla węgierskiego Zygmunta.

– Gdzie ciało? – ożywił się Bajazyt. – Chcę je zobaczyć.

– Nie ma ciała, wielki sułtanie – wyjaśnił lekarz. – Uciekł łodzią na drugą stronę Dunaju z resztkami swoich wiernych rycerzy.

– To tak pilnowaliście, nieudolni?! – grzmiał sułtan.

– Słabo pilnowaliśmy. Ale król Zygmunt ukrył się i opuścił szeregi jeszcze przed końcem walki. Dzielnych ludzi miał z sobą i dlatego mu się udało. Jeden z nich przepłynął rzekę, choć był w pełnej zbroi. Trudno w to uwierzyć, władco świata, ale widziałem to na własne oczy.

Bajazyt zmarszczył brwi.

– Tylu prawowiernych muzułmanów poległo na tym polu, a ty chwalisz wroga, synu mojej siostry? – zapytał cierpko. Al-Rifad nie zmieszał się pod uważnym spojrzeniem władcy.

– Kiedy wychwalam męstwo wroga, powiększam twoje zwycięstwo, wielki sułtanie. Król Zygmunt umknął wprawdzie, ale w twoje ręce dostali się wszyscy dowódcy armii krzyżowej i najsławniejsi rycerze chrześcijaństwa. W połowie stoku łagodnego pagórka, schodzącego ku Dunajowi, bardzo już blisko rzeki, sułtan Bajazyt zatrzymał konia.

Pod jego nogami leżeli na ziemi dwaj chrześcijańscy wojownicy. Na plecach człowiek w skórzanym kaftanie, trzymający w zaciśniętej garści wielki topór na długim trzonku. Obok, twarzą do ziemi, jasnowłosy człowiek bez hełmu. Wokół piętrzyła się barykada trupów. Wyglądało na to, że obaj wojownicy stawali tu przeciw licznym nieprzyjaciołom długi czas i bardzo długo nie pozwalali się zbliżyć do siebie tureckim żołnierzom. A kto się zbliżył, ten padał od miecza albo od topora. Bajazyt wyciągnął palec.

– Kto to? – zapytał. – Czemu ma w ustach wędzidło niczym koń?

Misani al-Rifad zeskoczył z siodła i podszedł do leżącego. Pochylił się nad nim, a potem gestem pokazał stosy zabitych wokoło.

– To tylko dzielny człowiek – wyjaśnił. – Ale wygląda zwyczajnie, wielki sułtanie, to zapewne nikt ważny.

– Domyślam się – zgodził się Bajazyt. – Ale chciałbym się dowiedzieć, kim był i czemu nosił to żelazo w taki sposób. Al-Rifad bezradnie rozłożył ręce.

– On nie może odpowiedzieć, władco świata.

– A ten drugi? Walczyli tu razem, zatem pewnie wiedział coś o swoim towarzyszu.

Lekarz pochylił się nad drugim z leżących, obrócił ku światłu jego zakrwawioną twarz, dotknął szyi końcami palców.

– Żyje – powiedział po chwili.

– Zadbaj o niego – nakazał sułtan. – Może będzie wiedział coś o tym pierwszym, skoro walczyli tu razem i obaj napsuli nam tak wielu ludzi.

Misani skłonił się z szacunkiem, pomiędzy palcami rozcierając krew, którą ubrudził się, dotykając twarzy chrześcijanina.

– To szlachcic – wyjaśnił. – Podkowy to jego znak Ale nie wiem, kto to jest, wielki sułtanie. Jeśli taka jest twoją wola, każę go zabrać z pola. Może Allah zachowa go przy życiu.

– Postaraj się, synu mojej siostry – polecił Bajazyt. – Bardzo chciałbym dowiedzieć się, kim byli ci dzielni wojownicy. Sułtan kazał podzielić łupy uzyskane w zdobytym obozie chrześcijańskim pomiędzy wszystkie walczące W bitwie oddziały. Pozwolił też, żeby zdarto złocone szaty z zachodnich rycerzy, żeby odebrano poległym ich konie, broń i wszystkie cenne przedmioty, jakie posiadali, butów nie wyłączając. Nawet wielkim panom chrześcijańskim, których wziął do niewoli i których zamierzał puścić dopiero za wysokim okupem, nakazał odebrać wszystko, co mieli przy sobie wartościowego i wszystkich wziął na sznur z odkrytymi głowami niczym prostych parobków.

Polecił również, żeby starannie pozbierano z pola wszystkie chrześcijańskie znaki, które zamierzał rzucić na ulice Edirne, aby deptały po nich konie prawowiernych. Tylko chorągwie z wizerunkami kazał zachować.

– Chorągwie z wizerunkami? – zdumiał się Misani al-Rifad, któremu powierzono to zadanie. – Te, co wbrew świętemu Koranowi zawierają szatańskie malunki? Przecież nie wolno czynić takich wizerunków, bo one obrażają Boga.

– Zbierzesz je wszystkie – rozkazał Bajazyt – i umieścisz w Komnacie Mądrości. Tam zaś zamkniesz je, żeby nawet przypadkiem nie padło na nie oko prawowiernego muzułmanina. Jeśli jest moc jaka w tych znakach, jeśli mają, jak twierdziłeś, wybitne znaczenie, kiedyś chrześcijanie zechcą się o nie upomnieć. A w każdym razie będzie ich bolała ta strata. Takie są moje zamierzenia.

O zachodzie słońca sułtan Bajazyt modlił się, klęcząc na dywaniku rozłożonym przed namiotem i bijąc czołem w kierunku Mekki. Potem udał się na odpoczynek po całym długim dniu, który okazał się dniem wielkiego zwycięstwa i chwały.

Arsan, dowódca sułtańskiej straży, przekazywał mu właśnie, głosem ochrypłym od niedawnych radosnych okrzyków, wyniki spisywania jeńców. Wśród wziętych w niewolę znalazł się bowiem dostojny pan Jacques de Helley, sławny rycerz, niegdyś służący wielkiemu sułtanowi Muradowi, ojcu obecnego władcy. On pomógł Arsanowi i innym nie tylko spisać imiona tych wszystkich jeńców, którzy mogli zapłacić okup, ale określił też, ile mogą dać.

– To bogactwo, najwaleczniejszy przywódco wiernych – powtarzał Arsan. – Zdobyłeś wielkie bogactwo przez tych ludzi.

Sułtan rozkazał trzymać dostojnych jeńców oddzielnie, z reszty zaś część przeznaczył na niewolników dla swoich dowódców, a część polecił zesłać do kopalń i innych miejsc ciężkich robót.

Nagle dano władcy znać, że o pilne posłuchanie prosi Misani al-Rifad i zaraz potem on sam wbiegł do namiotu i padł na twarz przed Bajazytem, jakby nie widział, że sułtan zajęty jest rozmową z Arsanem.

Sułtan gestem uciszył dowódcę straży. Gwałtowne wejście lekarza było wydarzeniem niezwykłym, na taką bezczelność nie pozwolił sobie nikt i nigdy, więc Bajazyt był ciekaw, czym kierował się jego faworyt.

Misani jednym gestem rozdarł na piersi swoją piękną jedwabną szatę i rozkrzyżował ramiona.

– Każ mi wyrwać mój plugawy język, władco świata – zawołał strasznym głosem. – Każ mi go wyrwać, bo w twojej obecności ośmieliłem się wypowiedzieć pochwałę męstwa giaurów, którzy niechaj będą przeklęci do siódmego pokolenia. Kłamałem niczym bezrozumny pies!

Sułtanowi zaczęła drgać prawa brew, zrozumiał, że medyk przynosi najgorsze z nowin. Polecił mu niedawno odszukać miejsce, gdzie chrześcijanie trzymali jeńców wziętych po bitwie pod Oriachowem. Teraz domyślił się wszystkiego.

– Mów – rozkazał, z trudem przełykając ślinę w suchych nagle ustach.

– Znalazłem ich, wielki sułtanie – Misani nie odważył się spojrzeć na twarz władcy. – Twoich urzędników i twoich wojowników, wziętych do niewoli po poddaniu Oriachowa. Choć im król Zygmunt gwarantował bezpieczeństwo, chrześcijanie nie oszczędzili nikogo. Nikogo, władco świata. Ani jednego człowieka.

Bajazyt zerwał się z miejsca, stopami w czerwonych butach bił w ziemię.

– Na brodę Proroka! – krzyczał. – A ja chciałem być szlachetny wobec tych piekielnych giaurów! Ja chciałem być wspaniałomyślny! Przekleństwo na moją głowę!

Podbiegł do Arsana i zaczął okładać dowódcę straży pięściami.

– Zabij ich! – rozkazał. – Zabij ich wszystkich! Arsan odsłonił zęby w drapieżnym uśmiechu.

– Wszystkich, władco świata? – upewnił się. Bajazyt zatupał.

– Wszystkich, Arsan! Tylko najwyższych dowódców oszczędź, ale i ich wyprowadź na pole. Niech patrzą, jak będziesz ścinał parszywe chrześcijańskie łby! Niech patrzą!

Dowódca straży ukłonił się i chciał się wycofać, ale zatrzymał się jeszcze w wejściu do namiotu.

– A rannych i chorych, sułtanie?

– Wszystkich, Arsan. Wszystkich!

Rankiem następnego dnia wyprowadzono na pole jeńców chrześcijańskich, tylko w koszulach, poobdzieranych z odzienia i klejnotów, bosych i z odkrytymi głowami.

Prowadzono ich powiązanych po trzech i czterech na miejsce kaźni, gdzie czekali też i ich niedawni dowódcy ze sznurami na rękach.

– Który zamknie oczy choć na chwilę, z rozkazu wielkiego sułtana sam zostanie natychmiast stracony – zapowiedział surowo Arsan.

Patrzyli więc hrabiowie d'Eu, de Nevers, de Coucy i wszyscy inni dostojni panowie, jak przystępują do krwawego zadania kaci sułtana i jak po ziemi toczą się głowy bezbronnych krzyżowców.

Sam sułtan nie czekał do końca egzekucji. Zawrócił konia i odjechał ze swoim najbliższym orszakiem. Na polu został Arsan i jego siepacze.

Trzy tysiące dusz otrzymał chrześcijański Bóg tego dnia spod Nicopolis.

Bajazyt Błyskawica opuścił krwawe pole i długo jechał przed siebie. Nikt z towarzyszących mu dostojników nie odważył się przerwać jego chmurnego milczenia.

Dopiero pół mili dalej sułtan zwolnił i niespodziewanie przypomniawszy sobie dawną rozmowę, zapytał medyka:

– A człowiek z wędzidłem?

– Już się nim, jak innymi, zajęły kruki.

– A ten drugi, który był przy nim? Misani al-Rifad pobladł.

– Żyje, władco świata. Przyszedł po niego sam dostojny Arsan, ale zasłoniłem go twoim wcześniejszym rozkazem. Życzyłeś sobie dowiedzieć się więcej o tych dwóch i dlatego odmówiłem wydania tego giaura na śmierć. Jeśli jednak źle postąpiłem...

– Nie, synu mojej siostry – powiedział sułtan zmęczonym głosem. – Uczyniłeś bardzo dobrze. Ty wiesz najlepiej, że wcale nie zamierzałem przemienić tego pola w jezioro krwi. Dziękuję, że ocaliłeś choć tego jednego.

– Jest nieprzytomny, władco świata. Może jednak miłosierny Allah zechce przywrócić go życiu, żeby mógł zaspokoić twoją ciekawość.

Niepewne wieści

Jesień 1396

W Lipowej szykowano się już do Godów.

Po świętym Marcinie rozliczano się ze służbą, a na święta obdarowywano służbę podarunkami. Był to także czas honorowania krewnych i tego dnia Hedwiga przygotowywała upominki nie tylko dla swoich synów oraz pani Roksany, ale i dla przyrodnich sióstr swojego męża Mikołaja.

Było ich trzy, urodziły się prawie rok po roku z różnych matek, wybranych niegdyś przez Ostasza spośród dziewek służebnych w Lipowej. Była jeszcze jedna, ale zmarła niedługo po urodzeniu. Z trzech pozostałych jedna odeszła Z matką nie wiadomo dokąd, dwie zostały w majątku. Teraz miały po około piętnaście lat, Obie pracowały we dworze i obu obiecał niegdyś Mikołaj, że kiedy będą chciały wyjść za mąż, pomoże im w uskładaniu posagu. Obiecał tak, a Hedwiga nie sprzeciwiła się wcale, bo rzadko sprzeciwiała się pomysłom Mikołaja, który był człowiekiem gotowym każdemu służyć pomocą. Obietnice dopomożenia dziewczynom złożył sam, w żaden sposób nie przymuszany. Ich matki nie miały o nic pretensji, niczego się nie spodziewały, może także dlatego, że nie mogły narzekać na traktowanie w Lipowej, gdzie miały pełną miskę zapewnioną dożywotnio. I chyba tylko Hedwiga wiedziała, czemu Mikołaj jest taki wspaniałomyślny.

Mikołajowi ciężarem leżała na sercu wina, jakiej się dopuścił wobec ojca dziewczyn. To przecież on celnymi strzałami z kuszy strącił Ostasza z wieży w Lutowcu. Ostasz był jego wujem, synem jego dziadka Jakuba, przyrodnim bratem jego matki. Mikołaj odpokutował za ten czyn wedle kościelnych przykazań, choć zdaniem wielu niczego takiego robić nie musiał, bo Ostasz był złym człowiekiem i niegdyś powszechnie modlono się w Dolinie, żeby przydarzyło mu się nieszczęście.

Starszą, Nelkę, wydano za mąż do sąsiedniego majątku, młodsza Dochna nadal mieszkała w Lipowej. Była to dziewczyna jasnowłosa, dorodna, choć cicha i nieco nieśmiała. Uchodziła za pracowitą, kiedy nie było roboty w polu, sama przychodziła do dworu, gdzie prała, reperowała odzienie, pomagała w kuchni. Na każde Gody Hedwiga posyłała jej podarek, jak posyłała zamężnej już Nelce, a także własnej siostrze do Potoka oraz licznym innym osobom, bo dobre traktowanie krewnych, choćby i dalekich, należało do obowiązków.

Hedwiga wybrała dwa jednakowe płaty materii, ale jeden większy, bo ten był przeznaczony dla niezamężnej Dochny;

– Po cóż taka rozrzutność? – dziwiła się Roksana.

– To nie rozrzutność, lecz obowiązek – tłumaczyła Hedwiga. – Wprawdzie są plebejskiej krwi i każda od innej matki, ale to jakby rodzina.

Zdaniem Roksany nie było potrzeby honorować kogoś o tak wątpliwym pokrewieństwie. Przecież Ostasz był tylko przyrodnim wujem Mikołaja, więc dla jego żony dziewczyny te powinny być właściwie obce. Szczególnie, że plony tego roku były daleko gorsze od spodziewanych i dwór nie miał z czego płacić.

Pani Roksana zadomowiła się w Lipowej. Kiedy jesienią Hedwiga przywiozła ją do siebie, chciała przede wszystkim ochronić ją od gniewu Osta i złagodzić ból po stracie syna. Dziecko Roksany zaginęło bezpowrotnie. Pani Anna umarła, nie zdążywszy nikogo powiadomić, gdzie dała je pod opiekę. Hedwiga przepytywała wszystkich w okolicy, po dworach i siołach. Kamień w wodę.

Pani Roksana długo chorowała. Tygodniami leżała w łożu, nie wychodziła na zewnątrz. Ale kiedyś przyjść musiał dzień, w którym wstanie, i taki dzień nadszedł.

Oset nie pojawił się i zatarł za sobą wszelkie ślady. Nie pojawił się ani w Dębowcu, ani nigdzie indziej w Dolinie. Od owej jesieni nikt go nie widział.

Z końcem zimy zaczęto uważać powszechnie, że Oset nie powróci prędko, skoro nie zjawił się do tej pory, a może i nie wróci wcale. Ludzie rozmaicie o tym gadali, bo nie wiadomo było, co naprawdę stało się przyczyną jego tak dziwnego zachowania.

Hedwiga także podejrzewała, że Oset nie wróci.

– Pojechał na koniec świata – powiedziała do Roksany. – Nieprędko przyjedzie. Kto wie, czy nie wybrał się na Litwę.

– Na Litwę? – zdumiała się Roksana. – Czemu na Litwę i co on ma tam do szukania?

Hedwiga uznała, że może jej objaśnić od dawna Żywione zamiary Osta.

– Wspominałam wam kiedyś o ślubowaniu, jakie złożył – przypomniała. – Wam może wcale o tym nie mówił, żebyście nie byli przeciwna jego planom. A słyszałam od męża, że ślubował to samemu królowi. Ale król życzył sobie, żeby Oset nie jechał wcześniej, jak tylko gdy będzie już miał potomka. Teraz ma Marcisza, a przypominam sobie, jak niedawno mówił, że bardzo już chciałby wypełnić przyrzeczenie dane królowi.

– Cóż to za sprawa? – marszczyła brwi Roksana. – I czemu nic mi o tym nie wspominał?

– Nie wiem tego na pewno – zastrzegła się Hedwiga. – Wiem tylko, że miał jechać, bo słyszałam przed jakimś czasem, jak z moim mężem omawiali drogę. Obaj bywali w tamtych stronach. Słyszałam, że planował przejechać Mazowsze i w Wiźnie przejść bród graniczny...

– W Wiźnie? – zaciekawiła się Roksana. – Na pewno dobrze słyszeliście? A gdzie jest ta Wizna?

– Wystarczająco daleko, żeby ochłonął, zanim wróci. Pytała Roksanę o powody takiego zachowania jej męża, ale ta nie umiała albo nie chciała udzielić wyjaśnień.

– Nie wiem – powtarzała tylko. – Nie wiem, jaki diabeł go opętał. Nie zrobiłam przecież nic przeciw niemu.

Gdy poczuła się lepiej, Hedwiga chciała ją nawet zachęcić do powrotu do siebie, ale pani z Dębowca wcale nie miała na to ochoty.

– Jakże mi wracać? – pytała zafrasowana.

Była blada, wychudzona, mizerna, a je] uroda wyraźnie przygasła. Najchętniej leżała w łożu albo siedziała milcząca, patrząc przed siebie.

Hedwiga nie nalegała, bo nie mogła uznać rozumowania Roksany za całkowicie pozbawione sensu.

– Oset kiedyś przecież wróci – mówiła. – Pojechał w gniewie, ale czas koi gniew. Pojechał, przemyśli wszystko i powróci. Wróci i upadnie ci do nóg, prosząc o wybaczenie. Roksana była innego zdania – Boję się – skłamała. – Czasem myślę, że byłoby lepiej, żeby nie wracał.

Tylko ona wiedziała, że Oset nie wróci. Sama wyprawiła męża na koniec świata. Była pewna, że nie wróci, póki myśli, że jego syn żyje. Nie wróci, póki nie wie, że dziecko zaginęło.

Hedwiga właściwie była zadowolona, że ma przy sobie przyjaciółkę.

Bo były przyjaciółkami. Jedna uczciwa i szczera, druga skryta i umiejętnie udająca współczucie. Roksana z uwagą wysłuchiwała zwierzeń pani na Lipowej, pocieszała ją, wpływając na Hedwigę kojąco. To Roksana podtrzymywała w Hedwidze nadzieję na powrót Mikołaja. Martwiła się tylko, czy pan z Lipowej zgodzi się na jej obecność we dworze.

– Co powie pan Mikołaj, gdy mnie tu zastanie?

– Nic nie powie – odparła Hedwiga. – Będzie zadowolony, jak ja jestem zadowolona.

Święta Bożego Narodzenia nie zapowiadały się wesoło. Hedwidze bardzo brakowało Mikołaja i ten brak nie mógł być zrównoważony niczym innym. Kazała postawić na świątecznym stole przygotowane dla męża nakrycie, jeśliby miał wrócić niespodziewanie. Było to oczywiście nieprawdopodobne, ale Hedwiga uważała, że jest bliżej męża, gdy o nim myśli, a on jest wtedy bliżej jej i ich dzieci.

O wyprawie, w której uczestniczył Mikołaj, nic właściwie nie było wiadomo. W grudniu pojawiły się niewyraźne plotki mówiące, że wielka bitwa z Turkami zakończyła się porażką chrześcijan.

Pierwszym, który przyniósł owe plotki był Żyd Natan. Myślał cały dzień, jak je przedstawić Hedwidze. Przyszedł do dworu, chrząkał, kluczył.

– To daleko niepewne wiadomości... – zaczął. – Może nie powinienem was niepokoić, szlachetna pani... Zakłopotany przestępował z nogi na nogę i nie podnosił oczu.

– Złe wieści – powiedział. – Złe wieści, pani Hedwiga uciszyła go gestem dłoni. Przed wyjazdem męża obiecała mu, że nie będzie ufać żadnym wieściom, a szczególnie plotkom.

– Znajdę sposób na powiadomienie ciebie – obiecał Mikołaj. – Czy będę żywy czy martwy, dowiesz się tego ode mnie.

Teraz Hedwiga nakazała Natanowi:

– Odejdź. Nie zamierzam tego słuchać.

Pod koniec grudnia straszne wiadomości potwierdził ksiądz Franciszek.

Hedwiga zastała go w kościele. Stał tam, poszarzały na twarzy, bez uśmiechu, zaciskał dłonie na złożonej kartce papieru. Drżał, w świątyni było bardzo zimno.

– Nie wiem, jak to mam wyrazić...

– Prosto – odpowiedziała Hedwiga.

– Ale kiedy;..

– Chcę wiedzieć. Zacisnęła usta.

Ksiądz Franciszek zaszeleścił trzymanym w ręku papierem.

– Może to nieprawda... – szepnął niepewnie.

Potem rozwinął list i wzrokiem przeczytał go znowu.

– Była wielka bitwa z wojskami sułtana – wyjąkał po chwili. – Na polach pod twierdzą Nicopolis. Saraceni, których przybyło sto albo więcej tysięcy, po długiej i krwawej walce całkowicie pokonali armię krzyżową. Piętnaście tysięcy dobrych chrześcijańskich rycerzy padło za wiarę. Saraceni wzięli trzy tysiące jeńców. A potem... z rozkazu sułtana Bajazyta... wszystkich... wszystkich...

Hedwiga gwałtownie wyciągnęła rękę, chwyciła list, zmięła go i rzuciła na posadzkę.

– To nieprawda – powiedziała spokojnym głosem. – Nie Mikołaj. Może wszyscy inni, ale nie Mikołaj.. Odwróciła się i szybko wyszła z kościoła.

Rządca Jacek towarzyszył swojej pani do spichrzów, gdzie sprawdzali stan zapasów. Wychodzili właśnie, kiedy nadbiegła pani Roksana, tylko w płaszczu narzuconym na domową suknię i z odkrytą głową.

– Czy to prawda? – wołała z daleka.

– Co ty wyprawiasz? – ofuknęła ją Hedwiga. – Na taki mróz bez futra i z gołą głową? Znowu chcesz się pochorować? Roksana machnęła ręką lekceważąco. – To nic – mówiła zadyszana. – Wybiegłam, bo usłyszałam o wielkiej bitwie. Czy to prawda, że nikt nie ocalał?

– Była bitwa – potwierdziła Hedwiga. – Ale jak to w takich przypadkach bywa, długo jeszcze nie będziemy wiedzieli, co się zdarzyło naprawdę.

Pan Jacek odwrócił głowę. On sam był pełen najgorszych przeczuć, bo długie życie nauczyło go w pierwszej kolejności spodziewać się klęski i nieszczęścia. Roksana załamywała ręce.

– Ale mówią, że wszyscy zginęli! Hedwiga pokręciła głową.

– Nie Mikołaj – powiedziała z przekonaniem. – Mikołaj obiecał, że gdyby miał zginąć, będą tacy, co mnie powiadomią. Tacy, którzy to widzieli i będą mogli opowiedzieć, jak zginął. Bo muszę to wiedzieć. A nikt taki nie trafił do Lipowej.

Pani Roksana przyszła jej na pomoc.

– Jak możecie tak straszyć Hedwigę, panie Jacku? Trzeba poczekać na dokładne i pewne wieści. I chodźmy wreszcie do izby, bo wszyscy się rozchorujemy od tego mrozu!

Bliźniacy stali obok siebie, a usta obu układały się do płaczu. Pierwszy, jak zwykle, odważył się zapytać Marcin.

– Czy będziemy sierotami?

– Nie – zaprzeczyła Hedwiga.

– Ale wszyscy mówią, że pogański sułtan...

– Niech sobie mówią, a wy mnie macie słuchać. Ja zaś mówię, że wasz ojciec powróci cały i zdrowy. W plotki zakazał wierzyć.

Krawiec królowej

Styczeń 1397

Satyna była czarna, połyskująca w świetle. Belę tego materiału dwaj pomocnicy rozwijali właśnie w warsztacie krawieckim przy krakowskiej ulicy świętej Anny. Przynieśli ze składu na tyłach sklepu, gdzie leżała zawinięta dobrze w płótno, żeby nie zakurzyła się, nie doznała jakiej szkody. Teraz wydobyli ją z płóciennego worka, położyli na stół i rozwinęli na blacie.

– Będzie potrzeba dobrych dziesięć łokci – powiedział czeladnik krawiecki Nowik.

Starał się o wyzwolenie i już tylko pół roku brakowało mu do końcowego egzaminu. Był pilny, starał się, ale był nadto pewny siebie i pewności tej często dawał wyraz, szczególnie w obecności obu pomocników mistrza, którzy byli ledwie terminatorami.

– Dziesięć łokci powinno wystarczyć – powtórzył Nowik. – Rozwińcie jeszcze trochę.

W milczeniu wypełnili polecenie, wstrzymując oddechy, bo satyna kosztowała krocie i bali się, żeby nie spadła na podłogę i nie wybrudziła się. Nowik wziął drewnianą miarę, starannie odmierzył tkaninę i kawałkiem kredy zaznaczył miejsce, w którym miała być przecięta.

– Gotowe, mistrzu – powiadomił, odkładając kredę.

Ginter Fuchs, krawiecki mistrz i starszy cechu krakowskich krawców, odwrócił się od okna, przez które wyglądał na ulicę. Z jego piersi wyrwało się ciche westchnienie. Ruszył w głąb pracowni, niski, grubawy, w wyświechtanym kaftanie, którego używał do roboty. Robota wprawdzie polegała głównie na kierowaniu pomocnikami, ale mistrz lubił ubierać się w roboczy strój, żeby widzieli, że i on pracuje. Odsunął na tył głowy kapelusz, podrapał się po zarośniętym rudą szczeciną podbródku.

– Gotowe, mistrzu – powtórzył Nowik – Czy mam przyciąć?

Ginter zbliżył się do stołu, małymi grubymi palcami pomacał tkaninę. Był to znakomity towar, sprowadzony za niemałe pieniądze. Leżał w magazynie dłuższy czas, ale pobyt na zapleczu wcale materii nie zaszkodził.

– Dokładnie odmierzyłeś? – zapytał. Nowik uśmiechnął się z zadowoleniem – Oczywiście, mistrzu. Dziesięć łokci. Wziął nożyce i stał już w gotowości. Ginter zamachał rękami.

– Głupiś! Niby mistrzem chcesz zostać, a ciągle brakuje ci miary w oku. Jak w takich warunkach zamierzasz zdać egzamin, zupełnie nie wiem. Też wymyślił! Dziesięć łokci! A co zrobisz, jak ci braknie, barania głowo?

Był niezadowolony, fukał, marudził. Nie dość, że bolał go brzuch i od kilku dni czuł się marnie, to jeszcze to zamówienie. To smutne zamówienie!

– Czeladnik! – prychnął zły. – Ofiara nie czeladnik! Jakie jest pierwsze przykazanie mistrza?

– Zaoszczędzić materii, a tak wykonać robotę, żeby nic się nie zmarnowało!

– Głupi! – zrzędził mistrz. – To jest drugie przykazanie, barani łbie. Pierwsze jest jak najlepiej wykonać zamówienie. Nie jesteś tu, żeby szyć byle co i byle jak Tu jest warsztat, który pracuje dla dworu, kpie. Dla dworu! To jest zamówienie od pani królowej!

– Ale przecież mierzyłem...

– Głupiś – powtórzył Ginter, – Mierzyłeś i figę wymierzyłeś. Bo trzeba trzynaście łokci, kpie! Trzynaście! Zapamiętaj sobie. Gdybyś to robił dla innej jakiej niewiasty, starczyłoby dziesięć. Dla mieszczki, gdybyśmy robili takie suknie, nawet i osiem. Ale nie dla pani Jadwigi. Dla pani królowej zawsze trzynaście łokci, głupku. Zapamiętaj.

I gestem dał znak terminatorom, żeby rozwinęli jeszcze materiał, sam wziął miarę do ręki i dokładnie obmierzył tkaninę.

– Tyle – powiedział, kiedy postawił znak. – Możesz przecinać, ale prosto, bo ci kości porachuję.

– Będzie prosto, mistrzu – zapewnił Nowik i ochoczo wziął się do roboty.

Miał rację, bo choć nie było narysowanej kreski przez całą szerokość beli, odciął równiutko jak się patrzy.

– No – przyznał krawiec. – Przynajmniej tyle umiesz. Resztę beli, na której zostało już niewiele, kazał chłopakom na powrót zapakować do worka i zanieść na zaplecze.

– Niech tam poleży sobie, daj Boże, jak najdłużej. Nowik starał się bardzo, więc zapytał:

– Czemu tak mówicie, mistrzu? Czemu ma leżeć jak najdłużej? To nie chcecie sprzedać tak pięknego materiału? Ginter Fuchs westchnął. Co za tępak z tego czeladnika!

– A do czego nam ta czarna satyna, barania głowo? Na bal myślisz? Nie, nie na bal. Zatem na żałobę. Miałbym się cieszyć, że przyszło mi znowu szyć żałobną suknię dla najjaśniejszej pani? Miałbym się z tego cieszyć?

To była już kolejna czarna suknia, jaką mistrz Ginter szył dla polskiej królowej. Przez minione lata wykonał ich kilka, sam już nie wiedział, jak wiele.

– Zaraz... – zastanawiał się półgłosem. – Najpierw była ta najmniejsza, dziecięca prawie, gdy pani Jadwiga nie była jeszcze pełnoletnia i płakała, bo nie pozwolili jej poślubić tego pięknego Wilhelma... Potem była następna, kiedy uduszono jej matkę Elżbietę, wdowę po królu Ludwiku. Później ta z wysokim kołnierzem, gdy umarł kniaź Skirgajło, a ostatnia to była w zeszłym roku, kiedy zmarła Maria, królowa węgierska i siostra najjaśniejszej pani. No i teraz, na znak żałoby po tylu panach z chrześcijańskich krajów, co padli w bitwie z Saracenami pod Nicopolis... Mistrz Ginter westchnął ze współczuciem.

– Wiele tego. Zbyt wiele jak na tak młodą i tak dobrą osobę jak czcigodna pani Jadwiga. A to pewno nie jej ostatnia czarna suknia. Nie ostatnia. Biedna pani królowa! Tylko nieszczęścia wokoło...

W wielkiej sali Wawelu było tłoczno, od drzwi aż do samego podwyższenia, gdzie na tronach zasiedli pani Jadwiga i król Jagiełło.

Ale nie było muzykantów ni grajków. Królowa wystąpiła w obszernej sukni z czarnej satyny, bez żadnych ozdób i z włosami przykrytymi żałobnym welonem. W czerń były ubrane jej najbliższe dworki. Dworzanie mieli na rękawach czarne wstążki, podobnie wystąpili niektórzy ze zgromadzonych rycerzy, urzędników królestwa, gości na dworze. Tomasz Kalski herbu Poraj, ubrany całkowicie na czarno, z czarnym kapeluszem w ręku, ukłonił się przed monarszą parą nisko do ziemi.

– Jego dostojność król węgierski Zygmunt prosi wasze królewskie moście o pomoc w wykupieniu tych jeńców, którym Bóg ofiarował łaskę i pozwolił zachować życie.

Wiedziano powszechnie, że jeńców pozostało niewielu, większość uczestników zeszłorocznej krucjaty padła w krwawej bitwie pod Nicopolis, a wziętych do niewoli turecki sułtan kazał zabić i prawie nikt nie ocalał z wielkiej chrześcijańskiej armii.

– Jego dostojność król węgierski prosi wszystkich swoich krewnych i kuzynów, dostojnych królów, książąt, możnych i rycerzy, żeby wpłacili tyle, ile mogą na wykupienie cierpiących w niewoli. Turecki sułtan wyznaczył ogromny okup, tak ogromy, że nikt nie mógłby zapłacić go samodzielnie. Jego dostojność król Zygmunt zrzekł się na ten cel swoich dochodów z Wenecji...

– Prawda to, że w Burgundii i Flandrii nałożono specjalne podatki? – zapytał Jagiełło.

– Prawda, miłościwy panie – potwierdził poseł. Król popatrzył na żonę.

– Wielce się troskamy o tych nielicznych naszych rycerzy, którzy dostali się do niewoli – oświadczył. – Tak jak modlimy się nieustannie za tych, co dusze oddali Bogu. Czy wiadomo, jacy rycerze ocaleli z rąk sułtana? Pan Tomasz sięgnął w zanadrze, skąd wydobył zwój pergaminu.

– Oto lista, najjaśniejszy panie.

Król sam wstał z miejsca i odebrał pismo z rąk posła. Wrócił na miejsce, rozwinął list, a biskup Wysz, stojący za plecami monarchy, odczytywał półgłosem zamieszczone na nim nazwiska i imiona.

– Hrabiowie d'Eu, de Nevers, de Bar, panowie de Coucy, de Tremoville, de Saint-Omer... Sami Francuzi i Burgundowie, najjaśniejszy panie... Jest sporo Niemców i kilku Italczyków. Ale także i wasi poddani. Jan z Tyczyny... panowie z Bogusławie... kilka nieznanych mi nazwisk...

– Mikołaj z Lipowej? – zapytał król. Biskup raz jeszcze przejrzał listę.

– Nie ma, miłościwy panie.

– Na pewno?

– Na pewno, miłościwy panie.

Król dał znak, żeby panu Kalskiemu, który miał się udać teraz na dwór księcia mazowieckiego, oddano spis.

– Zrobimy, co w naszej mocy – zapowiedział.

Skinął na stojącego w odległym kącie żołnierza. Był to sierżant królewskiej straży, siwy, starszy, w kolczudze, na której miał czerwoną tunikę, i w stalowym hełmie, płaskim, jakie były popularne w Czechach.

– Miłościwy panie? – ukłonił się żołnierz.

Podszedł, przyklęknął na kolano przed tronem. Oblizał wargi, niepewny, czego chce władca. A ten wyciągną) rękę i zdjął żołnierzowi hełm z głowy.

A kiedy wziął go do ręki, zsunął z palca kosztowny pierścień i wrzucił do wnętrza żelaznego garnka.

– Panowie – zwrócił się do obecnych. – Nie żałujcie darów na szczytny cel!

Królowa pierwsza przyłączyła się do tej zbiórki, zdejmując z dłoni jedyny pierścionek, a król wstał ze swojego miejsca i osobiście obszedł zebranych, odbierając od nich kamienie, pierścienie, kosztowne guzy z szat, perły od dam, złote błyskotki od kapeluszy i zawojów. Nawet biskup Piotr ofiarował swój kapłański pierścień z ametystem.

– Panie Kalski – skinął król na posła. – Oto nasza odpowiedź na prośbę króla Zygmunta. Weź i użyj odpowiednio.

– Przysięgam, że na nic innego nie obrócę tego daru – odparł pan Tomasz z ukłonem, a potem ukłonił się także obecnym: – Bóg wam zapłać wszystkim.

Podobnie jak i gdzie indziej, wieściom o klęsce krzyżowców długo nikt nie chciał dać wiary. W Paryżu tych wszystkich, którzy pierwsi przynieśli plotki o przegranej, uwięziono i skazano na śmierć przez utopienie, a tylko kolejne wiarygodne świadectwa uratowały im życie. Nikomu nie chciało się pomieścić w głowie, że tak wielka armia mogła ulec Saracenom i doznać równie druzgocącej klęski, że nikt prawie nie ocalał.

Pierwsze wiadomości, jakie pojawiły się w Krakowie jeszcze przed Bożym Narodzeniem, rychło jednak znalazły potwierdzenie. O niepowodzeniu krucjaty mówili kupcy, potem przyszły na dwór listy z Wenecji i Malborka, napisał sam król węgierski, a wreszcie pojawili się ci, którzy widzieli bitwę na własne oczy.

Królowa przywdziała czarną suknię, ogłoszono żałobne nabożeństwa w kościołach i w całym Krakowie zapanował ponury nastrój.

Czas karnawału nie był więc porą radości i śpiewu. Królowa odmówiła uczestniczenia w rozrywkach, a w jej ślady poszedł cały dwór. Odwołano tańce, pląsy i zabawy. Nawet w mieście karnawał przebiegał bez zabaw i wesołości. Jedni powstrzymywali drugich przed pustym śmiechem i niestosownymi żartami, a choć pospólstwo nie zamierzało rezygnować ze zwykłych dla tej pory radości, miały one ograniczony zasięg i przebiegały spokojniej niż poprzedniego roku.

Dwór zbierał się wieczorami, żeby modlić się za poległych, rozpamiętywać dawne sławne czyny rycerzy, opowiadać o ich bohaterstwie, czytać pouczające teksty. Przyjmowano z honorami wszystkich dostojników z obcych krajów, wysłano dodatkowych posłów do króla węgierskiego, a wszystko po to, żeby o wyprawie krzyżowej i kończącej ją krwawej bitwie pod Nicopolis, dowiedzieć się jak najwięcej.

– Polegli za wiarę – pocieszano się.

Tylko królewski wieszczek Alaban nie opuścił głowy i przy każdej sposobności przypominał swoje przewidywania.

– Ostrzegałem – powtarzał. – Ostrzegałem miłościwego pana. Przepowiadałem, że nie będzie to dobra wyprawa. Mówiłem, że tylko niewielu z niej powróci. Ale nikt mnie nie chciał słuchać, nikt nie brał poważnie pod uwagę moich ostrzeżeń.

Król nie był zadowolony z pamięci Alabana. Wprawdzie znowu pytał go czasem o zdanie, ale nie pozwolił zwrócić niczego z wyposażenia komnaty wieszczka, które przed kilku laty wyniesiono. Alaban zgromadził wprawdzie to i owo od nowa, ale wszystko to razem było niczym w porównaniu z tym, co miał poprzednio.

– Oto królewska łaska – narzekał. – Nie słucha właściwych doradców, słucha takich, co mu powiadają tylko to, co udane i radosne.

Miesiącami mieli przybywać na dwór ludzie podający się za uczestników wyprawy krzyżowej oraz uczestników bitwy pod Nicopolis. Początkowo serdecznie witano wszystkich, wszystkich goszczono i obdarowywano zaszczytami Ale wiadomość o tym widać się rozeszła, bo nie brakowało i zwykłych oszustów, którzy trafiali na dwór po to tylko, żeby się objeść, otrzymać nowe szaty, dobre słowo i garść srebra na drogę.

Kiedy się to zaś wydało, kilku dostało tęgie baty, a dwaj najbardziej zuchwali trafili nawet do ciemnicy. Strażnicy na zamku otrzymali więc szczegółowe polecenia, jak mają postępować, i zanim kogokolwiek dopuszczono do rozmowy z kasztelanem czy choćby tylko z burgrabią, musiał się solidnie wyspowiadać przed nimi, powołać na liczne znajomości, znane wydarzenia. Byli oczywiście i tacy sprytni, którzy dobrze przygotowali się do swojej roli, ale i ich odkryto. Kasztelan kazał dwóch takich uwięzić, miano ich nawet ściąć, ale pani Jadwiga stanowczo zabroniła takiego surowego karania i tylko jej wstawiennictwu zawdzięczali, że po kilku tygodniach puszczono ich z wieży.

Giermek Barnaba pojawił się na królewskim dworze w połowie lutego. Jak każdego, który był uczestnikiem tej strasznej bitwy z niewiernymi, przywitano go z wielkim honorem i zaciekawieniem, omal jak bohatera, a sama pani Jadwiga zażądała, żeby się stawił przed nią i opowiedział, co widziały jego oczy.

Więcej jak trzydzieści osób zebrało się w sali, kiedy przeprowadzono do niej giermka pana Janisława ze Szczepocic.

Niski, mocny, czerwony na pysku, z oczami nieco rozbieganymi pod płową czupryną, o krótkich rękach i krótkich palcach u wielkich dłoni.

Kłaniał się wielokrotnie, onieśmielony osobą królowej i ogromnym zainteresowaniem zebranych. Patrzyli na niego, spijając prawie z ust jego słowa. Niewiele miał jednak do powiedzenia. Pan Janisław był tylko zwykłym rycerzem, nie należał do dowódców, jego giermek niewiele mógł wyjaśnić z tego, co się stało, bo sam niewiele widział – i może nie nazbyt wiele rozumiał.

– No, bywało ciężko – przyznał. – Najpierw mieli my Wszystko, co potrzeba, i nie brakowało niczego do jedzenia czy wypicia. Potem, jak poszlimy w ziemie sułtańskie, było gorzej, bo brakowało paszy, a nie zawsze było co ugotować. Dla panów dowódców bywało lepiej, bo im przywozili statkami zaopatrzenie, ale my, zwykli ludzie, musielim zdobywać żywność starymi sposobami. Tak że bywało ciężko...

– Ale grzała was pewność, że walczycie w wielkiej i słusznej sprawie – zauważył któryś z młodych rycerzy.

– A tak – zgodził się giermek po chwili.

– Jaki nastrój panował w szeregach? – dopytywano się. – Czy wszyscy chcieli walczyć do ostatniej kropli krwi? Czy ludzie byli nabożni? Czy modlili się często? Pomocy jakich świętych wzywali?

Giermek spojrzał niepewnie.

– Czy byli nabożni, to nie wiem, panie. Ale na pewno wszyscy my bardzo się rwali do bitki. Długo nie było z kim się potykać, ale kiedy wreszcie nastali przed nami Saracenowie, to nie żałowali my siły, oj nie żałowali!

Barnaba niewiele miał do opowiadania, lecz słuchali z przejęciem. Pewne rzeczy słyszeli już z innych ust, ale nadal brakowało im wiadomości. Nowe było to, co powiedział o drodze powrotnej spod Nicopolis.

– Jak bitwa się kończyła i usłyszeli my, że król Zygmunt umknął, duch w nas upadł i nasi dowódcy dali znak, żeby każdy się ratował na własną rękę. Udało się i mnie dostać na łódkę, potem na statek i jakoś głowę ocalić. To jednak nie od razu. Szedłem długo, kryjąc się, jadłem byle co, ścigali mnie i raz omal nie pojmali. Widziałem po drodze wielu jeszcze naszych, ludzi szlachetnych i zwykłych żołnierzy. Bułgarzy doścignęli wielu, ubili i obdarli ze wszystkiego, mało komu udało się, jak mnie, skorzystać z bożej opieki, oj mało komu.

Zachęcony pytaniami, które w istocie były podpowiedziami, co chcieli usłyszeć pytający, giermek szybko zorientował się, co powinien mówić i w jaki sposób.

Szczegółowo więc opisał, jak stał do końca przy swoim panu i pobiegł do rzeki dopiero, kiedy przekonał się, że pan Janisław oddał ducha Bogu. Opowiadał potem o długiej i trudnej podróży i żalu swojej pani, gdy dowiedziała się o śmierci męża.

– Była chyba bardzo szczęśliwa? – zauważył ktoś. – Bo przecież to znaczy, że jej mąż trafił wprost do raju... Giermek pociągnął nosem. Nie był pewny, czy dobrze odczytuje wszystkie oczekiwania słuchaczy. Opowiadanie swoje zmieniał zgodnie z tymi oczekiwaniami.

Jego pan padł w bitwie przez przypadek, przebity włócznią sąsiada z szeregu, ale widzowie chcieli słuchać, jaki był dzielny i bohaterski, więc umiejętnie ubarwiał opowieść. Teraz chcieli, żeby wdowa okazała się szczęśliwa, więc starał się i tej wersji nie zaprzeczać.

– Chyba była szczęśliwa – potwierdził. – Tak, na pewno była szczęśliwa z tych wieści. Na początku krzyczała trochę i nawet płakała, ale potem uspokoiła się. Na drugi dzień zawołała mnie i oświadczyła, że postanowiła pójść do klasztoru.

Dwór pani Jadwigi komentował to rozmaicie. Ale przeważało zdanie, że wierna żona nie chciała wieść dalej swojego dotychczasowego życia, a postanowiła dorównać w pobożności sławnemu i dzielnemu mężowi.

Jeńcy sułtana

Wiosna 1397

Dwanaście pięknych białozorów, przyuczonych do polowania, siedzących na kosztownych haftowanych rękawicach, dziesięć pięknych wierzchowców z bogatymi rzędami, które wysadzane były kolorowymi drogocennymi kamieniami, dziesięć pięknych psów myśliwskich ubranych w satynowe szaty zdobione kosztownościami i obrożami świecącymi od klejnotów.

– Oto jest dar chrześcijańskich królów – tłumaczył pan Jacques de Helley. – Dar królów Zachodu dla tureckiego króla, dla ciebie, wielki sułtanie.

Orszak z darami przechodził wolno już po raz drugi, żeby Bajazyt, zwany Błyskawicą, mógł dokładnie obejrzeć i należycie ocenić bogactwo francuskiego daru.

Sułtan siedział na jedwabnych poduszkach przed wielkim namiotem, patrzył spod przymrużonych powiek Nic nie mówił, choć zaprawdę wspaniałe dary przygotowali dla niego królowie i książęta Zachodu.

– Piękne ptaki – przyznał wreszcie sułtan, którego zamiłowanie do łowów z sokołami było powszechnie znane. – Ale nie widzę skrzyń z okupem.

Francuski poseł ukłonił się nisko.

– Nadejdą, wielki sułtanie – obiecywał. – Nie jest łatwo zgromadzić tak wielki okup, ale po raz kolejny zapewniam w imieniu moich władców, że nasi panowie zostaną wykupieni, zgodnie z twoim słowem, że puścisz do domu pojmanych wodzów.

Bajzyt zmarszczył brwi.

– Nie spieszą się z okupem – mruknął niezadowolony. – Tymczasem wasi dowódcy narzekają na warunki w niewoli. Kto będzie odpowiadał, jeśli pomrą za kratami? Ja czy wasi nierychliwi królowie?

Pan de Helley pochylił się ponownie.

– Czy pozwolisz, wielki sułtanie, przedstawić prośbę moich chrześcijańskich królów? Bajazyt zniecierpliwiony skinął dłonią.

– Wysłucham jej – zgodził się.

– Królowie Zachodu proszą cię, wielki sułtanie, byś ulżył doli jeńców. Wiadomo nam jest bowiem, że przebywają w trudnych warunkach, wielu z nich poważnie choruje i możliwe nawet, że mogą nie doczekać...

– Niech więc się pospieszą z okupem wasi władcy – warknął sułtan. – Niech się pospieszą, niech nie pozwalają swoim wodzom siedzieć w niewoli.

– Robimy co możliwe, sułtanie. Ale musi to potrwać, bo suma, jaką raczyłeś wyznaczyć, jest zaiste ogromna... Jacques de Helley był głęboko nieszczęśliwy. Jego rady wyszły wszystkim na opak. Sułtan Bajazyt obejrzawszy dary, postanowił podwyższyć okup do dwustu tysięcy złotych florenów. A to właśnie pan de Helley namawiał władców chrześcijańskich, żeby wysłali do sułtana dar w miarę najwspanialszy. Sułtan zaś, widząc bogactwo chrześcijańskich królów, uznał, że mogą oni zapłacić znacznie większy okup, niż im wyznaczył początkowo. Teraz więc pan de Helley przeklinał w duchu dzień, kiedy poradził chrześcijańskim władcom takie bogate wystąpienie i martwił się, skąd wezmą oni tak ogromne pieniądze.

– Suma jest chyba godna waszych dowódców – zauważył sułtan spokojnie.

– To prawda, wielki sułtanie – zgodził się de Helley. – Jednakże warunki, w których przebywają więźniowie...

– Takie mają warunki, jakie im wyznaczyłem – uciął Bajazyt i dał znak, że nie zamierza ciągnąć tej rozmowy. – Zmienią się, kiedy wpłynie okup.

Jacques de Helley wycofał się z ukłonem. Kiedy odszedł, sułtan zwrócił się w stronę stojących opodal dostojników.

– Podejdź, synu mojej siostry.

Misani al-Rifad zbliżył się o trzy kroki i nisko skłonił przed władcą.

– Słucham, władco świata.

– Chcę mieć wiadomości, co się dzieje w wieży, gdzie trzymamy chrześcijan. Zdaje się, że nie bardzo mogę ufać meldunkom Arsana, bo on jako wojskowy, niewiele się na tym rozumie. Zatem pójdziesz tam, zobaczysz i ocenisz, a potem zdasz mi sprawozdanie.

– Będzie jak rozkazałeś, władco świata.

Sułtan zamachał małymi rękami.

– A teraz odejdźcie wszyscy. Chcę odpocząć. Rozmowy z tymi chrześcijańskimi wysłannikami bardzo mnie wyczerpują.

Wśród ofiarowanych sułtanowi darów była też piękna tkanina. Wykonano ją w mieście Arras, a przedstawiała jeźdźca na białym koniu z dłonią wzniesioną w rozkazującym geście, rozwianym włosem, oczami wpatrzonymi w dal.

– Czy tak wyglądał mój przodek? – zapytał sułtan.

– Tak, wielki sułtanie – odpowiedział Saleh al-Mansur, wielki wezyr. – To jest najsławniejszy wódz dawnych czasów, Aleksander, zwany Wielkim. Tak i ciebie będą nazywali, władco świata. Już cię tak nazywają – poprawił się szybko. Sułtan długą chwilę przyglądał się obrazowi, utkanemu przez mistrzów chrześcijańskich i z podziwem potrząsał głową.

– Piękny dar – powiedział. – Piękny dar, choć przedstawia żywe istoty, co jest przecież zakazane przez Koran. Każ al-Rifadowi, żeby umieścił tę tkaninę w Komnacie Mądrości, gdzie znajdują się sztandary odebrane chrześcijanom. I niech ją zamknie, jak zamknął chorągwie giaurów z wizerunkami ich świętych. Niechaj nie zobaczą ich oczy prawowiernych.

– Jak kazałeś, władco świata – pochylił się wezyr. Sapał, był bardzo zmęczony, czuł się chory, trząsł się i gorączkował. Bajazyt zobaczył to, ale nie zapytał o samopoczucie.

– Jutro – powiedział – Jutro masz być zdrowy, al-Mansur. Inaczej przyjdzie mi mianować nowego wezyra.

– Tak, władco świata – pochylił się stary dostojnik. – Jak sobie życzysz, władco świata.

Więźniów trzymano w wielkim piętrowym, dwuskrzydłowym budynku na skraju miasta. Kiedyś był tu dom kupca i składy przy nim. Opróżniono go niedawno, czyniąc kwatery dla jeńców sułtana. Całość otaczał drewniany płot na podmurówce, wysoki i solidny. Pierwsze piętro na wprost od dziedzińca zajmowali najbardziej dostojni jeńcy, których było kilkunastu. Na parterze pomieszczono pozostałych, prawie dwustu ludzi niższych stanów, którzy cudem uniknęli rzezi, bo zostali schwytani już po bitwie i uniknęli losu swoich towarzyszy, których ścięto na polu. Na dziedzińcu był stawik, skąd czerpano wodę dla jeńców, a oni sami siedzieli w pomieszczeniach, które dawniej były składami handlowymi i stajniami dla zwierząt. Tłoczyli się tu na słomie, obdarci, brodaci, brudni i spragnieni. Wartownicy otworzyli bramę, z szacunkiem skłaniając, się przed wysłannikiem sułtana. Jeden z żołnierzy poszedł za lekarzem krok w krok jako jego ochrona.

– Czy to konieczne? – zapytał al-Rifad. Nadzorca więzienia przyłożył dłonie do piersi.

– To niezbędne, dostojny panie. Ci chrześcijanie nie umieją uszanować waszej godności, dlatego pójdzie z wami mój sługa z biczem. Oni tam siedzą i nudzą się, więc co i raz wybuchają pomiędzy nimi bójki i zamieszanie. Biją się o wodę, biją się o jedzenie.

Poszli.

Kiedy Misani zobaczył brudne zatęchłe pomieszczenia i gromadę obdartusów leżących ciasno na słomie, natychmiast domyślił się wszystkiego.

– Biją się? – zapytał. – Może dlatego, że dajesz im za mało jeść?

– Za mało? – zdziwił się nadzorca. – Daję tyle, ile się należy. Nie lepiej było na piętrze, gdzie umieszczono dowódców chrześcijańskiej wyprawy. I oni leżeli na słomie, ale tu pokrytej brudnymi prześcieradłami. Wyglądali nie lepiej od ludzi na dole, ale w ich postawie było coś władczego, co pozwalało zgadnąć, że uważają się za coś znacznie ważniejszego od swoich towarzyszy.

Misani al-Rifad przystanął w progu i czekał, aż wszystkie spojrzenia skierują się w jego stronę.

– Wielki sułtan przysłał mnie tutaj, żebym zobaczył, w jakich warunkach przebywacie i czy czego wam nie potrzeba.

Skoczyło ku niemu kilkanaście zarośniętych, kudłatych postaci, jeden przez drugiego mówiąc i wykrzykując, aż musiał się cofnąć, żeby nie czuć wydzielanego przez nich smrodu.

Nadzorca wysunął się przed lekarza. Spokojnym wyćwiczonym ruchem, podniósł bicz znaczącym gestem. Uspokoili się, a kiedy lekarz na tabliczce zaczął spisywać ich prośby, zgłaszali je kolejno i w jakim takim porządku.

– Lepsze szaty – powtarzał głośno. – Lepsza żywność. Więcej powietrza. Częściej wynosić ciała zmarłych na dole, bo cuchną w upale. Pozwolić na nakrycia głowy. Dostarczyć wino.

Przerwał i spojrzał na nich z niedowierzaniem.

– Chcecie wina? Czyżbyście zapomnieli, że święty Koran zabrania picia takich napojów?

– Jesteśmy do wina przyzwyczajeni – powiedzieli. – Urąga naszej godności, że pić musimy wodę niczym jacy prostacy.

Misani al-Rifad skrzyżował ramiona.

– Nawet nie powtórzę waszej bezczelnej prośby wielkiemu sułtanowi. Wieczorem tego dnia sułtan Bajazyt zapytał lekarza:

– Cóż tam widziałeś, synu mojej siostry?

Siedział na jedwabnych poduszkach w tronowej sali swojego pałacu. Misani al-Rifad pochylił głowę w ukłonie.

– Obejrzałem więzienie, jak sobie życzyłeś, władco świata. Jeśli pozwolisz mi mówić, poproszę cię o polepszenie ich losu.

– Czemu miałbym to zrobić?

– Bo są twoimi więźniami i możesz z nimi zrobić, co zechcesz. Kiedy zaś powrócą do swoich krain, będą wychwalać twoją wielkoduszność, wielki sułtanie.

Bajazyt lekceważąco wzruszył ramionami.

– Nie zależy mi na zdaniu niewiernych.

Skinął jednak na lekarza, że chce wysłuchać jego szczegółowej relacji. Ale słuchał nieuważnie, jakby zajęty innymi myślami.

– Niewiele trzeba, by poprawić los twoich jeńców, wielki sułtanie – zaproponował Misani. – Pozwól im się umyć, bo strasznie cuchną. Pozwól, żeby zdjęto łańcuchy z nóg tych, którzy je noszą, bo i tak nie mogą uciec z zamkniętego miejsca. Ośmiu ich zmarło w ostatnim tygodniu z chorób i niedożywienia. Wśród nich ów dzielny hrabia de Coucy. Czy zezwolisz, władco świata, bym wydał polecenie, żeby jego ciało przewieziono do Francji?

Bajazyt zmarszczył brwi.

– To wbrew naszemu prawu – zauważył. Misani al-Rifad skłonił głowę.

– A jeśli przypomnę ci jego męstwo, władco świata? Sułtan zgodził się natychmiast.

– Rozporządź, jak uznasz za stosowne w moimi imieniu – rozkazał zniecierpliwiony. – Ale tylko w odniesieniu do rycerzy. Niech hrabiowie pocierpią jeszcze. Przynajmniej do czasu nadejścia listów w sprawie okupu. Muszą wiedzieć, że jest to niewola, a nie gościna pod moim dachem.

– Tak, wielki sułtanie.

Lekarz ukłonił się nisko i zamierzał odejść, by wypełnić otrzymane polecenia, ale Bajazyt zatrzymał go niespodziewanym pytaniem.

– Czy dałem ci upoważnienie, byś zwolnił nadzorcę tego więzienia?

– Nie, ale nie mogłem tolerować, żeby cię okradano, potomku Proroka. Nadzorca oszukiwał cię na każdym kroku. Żałował jeńcom słomy do spania i zboża do jedzenia, choć w raportach pisał, że wiele tego zużywają.

Sułtan pokiwał głową aprobująco.

– Co z nim zrobiłeś? – spytał.

– Kazałem założyć kajdany i zamknąć z chrześcijanami. Bajazyt roześmiał się rozbawiony. – To rzeczywiście bardzo dobra kara dla złodzieja, synu mojej siostry – pochwalił. Misani al-Rifad nie podniósł wzroku.

– Brak mi twojej znanej przenikliwości, władco świata. Kara okazała się mało odpowiednia, bo zbyt krótka. Chrześcijanie natychmiast zadusili nadzorcę.

Oczekiwanie

W Dolinie czekano na wieści o panu Mikołaju. Najpierw spokojnie, potem z rosnącą niecierpliwością, wreszcie z niepokojem. Plotki, jakie tu docierały, były coraz okropniejsze. Mówiono o wielkiej bitwie z Turkami i o tym, że Saraceni bezlitośnie wycięli wszystkich chrześcijańskich rycerzy, jacy ocaleli w bojach.

Pan Jeno siedział w swojej Krasawie, lecząc się z ran, które mu zadano zeszłego roku podczas oblężenia Bolesławca.

Po zwycięskiej wojnie z księciem Opolczykiem podpisano pokój, a holsztyński starosta otrzymał królewskie zezwolenie, by mógł opuścić oddziały dla poratowania zdrowia.

Pan Jeno marszczył brwi i milczał. Wobec niepewnych a często sprzecznych wieści wydał rozkaz, żeby ugoszczono każdego wędrownego żołnierza, dokładnie go przy tym wypytując. W Krasawie pojawiło się ich tego roku bardzo wielu. Maruderzy spod rozmaitych sztandarów, wędrujący po kraju, trafiali także do Doliny, jak trafiali tu po każdej wojnie. Ale nikt nie umiał nic powiedzieć o Mikołaju z Lipowej.

– Żadnych wieści – biadała pani Alena. – Nikt nie widział naszego syna po bitwie. Nie było go wśród poległych ani wśród jeńców.

– Może to dobry znak – pocieszał pan Jeno. – Może dobry znak. Skoro go nie widziano zabitego, może gdzie żyje.... Pani Alena rzucała się po izbie i płakała straszliwie.

– Nie mnie, niewieście, oceniać tak straszne sprawy jak wojna. Ale wiem ja dobrze, co się dzieje tam na bitewnym polu. Jeśli go nie ma wśród poległych i nie ma wśród jeńców, to gdzie jest? Gdzie jest? Może jego piękna głowa potoczyła się po ziemi, może nie została znaleziona... Wiosną tego roku, na dolnej części wielkiego kamienia stojącego przy dworze w Lipowej, na pamiątkowym kamieniu przytoczonym tu przez Mikołaja, pojawiła się cienka warstwa mchu.

– Boże – westchnęła ciężko na ten widok Hedwiga. – Czy dajesz mi kolejny znak? Tego dnia pani Roksana powiedziała do bliźniaków:

– Jeśli wasz ojciec miałby nie wrócić, któryś z was zostanie panem na Lipowej.

– To ja – zgłosił się Marcin. – Bo jestem starszy. Pani Roksana uśmiechnęła się.

– Słusznie. A jako prawowity dziedzic roztoczysz chyba nad wszystkimi innymi opiekę. Weź mnie w opiekę, mój chłopcze.

Późną wiosną sporo już wiedziano o przebiegu krucjaty. Znano jej kolejne etapy, znano listy poległych i imiona części z tych, których ścięto z rozkazu sułtana na polu bitwy. Znano także listę uwięzionych, których można było wykupić. Pieniądze zbierano w wielu chrześcijańskich krajach, a w Burgundii specjalny nałożony podatek na wykupienie księcia de Nevers musieli płacić – rzecz to niesłychana – także duchowni.

Targi z sułtanem ciągle trwały, więc jeńcy nadal siedzieli w pętach, ale do chrześcijańskich miast i zamków coraz szerzej przybywali maruderzy. Ci wszyscy, którzy mieli szczęście w bitwie i udało się im umknąć z pola, po walce albo i wcześniej. Byli też tacy, którzy przepłynęli Dunaj, a wracali do domu, doświadczając licznych i przykrych często przygód. Oni przynosili wieści o innych, także o tych, co padli w odwrocie, często blisko już ojczystych granic. Latem strumień ten miał się zmniejszyć, a jesienią zaniknąć zupełnie i wszyscy oczekujący zrozumieli, że mało kto więcej powróci.

Królowa Jadwiga bardzo interesowała się losem polskich krzyżowców i bardzo dokładnie sama albo ustami kasztelana wypytywała wszystkich uczestników wyprawy o niektórych, szczególnie zaś o Mikołaja z Lipowej. Niewiele jednak dało się ustalić.

– Widziałem go w obozie – mówili jedni.

– Był przy królu Zygmuncie – powiadali inni.

Ale nie potrafili wskazać, gdzie był pan Mikołaj podczas bitwy, albo wykręcali się od rzeczowej odpowiedzi. Kasztelan krakowski Dobiesław rozumiał to jednoznacznie.

– Niestety, miłościwa pani – powiedział do królowej. – Może to znaczyć tylko jedno. Ci ludzie uciekli pewnie z pola przed walką, więc nie mogli jej oglądać i nie widzieli, jak stawali przeciw niewiernym poszczególni rycerze. Skoro mówią, że nie widzieli pana Mikołaja, może to oznaczać tylko jedno. Nie uciekł z pola, został na nim i zapewne stawał bohatersko. Jeśli zaś wziął udział w bitwie, nie powrócił z tymi włóczęgami i nie ma go na liście jeńców... Królowa zamachała ręką.

– Nie – powiedziała stanowczo. – Tak być nie może, kasztelanie Póki nie mamy pewności, nie mamy świadka jego śmierci i nie możemy w to uwierzyć. Rozmaite bywają losy ludzkie, więc i tym razem poczekajmy na jakiś znak lub dowód.

Na jej prośbę rozpytywano wszystkich, a król Jagiełło wysyłając poselstwo na Węgry, załączył nawet własnoręczny list pani Jadwigi do króla Zygmunta. Odpowiedź, jaką po pewnym czasie przyniesiono, także nie wyjaśniała wiele. Król Zygmunt odpisał, że dzielnie stawał pan Mikołaj, walcząc nad brzegiem Dunaju, ale nie udało się ustalić jego losów. Zapewnił także, że wymieniono listy z dostojnikami tureckimi i nie ma wśród jeńców nikogo o takim imieniu. Takie ustalenia przekazała królowa Hedwidze, kiedy ta przyjechała na Wawel prosić o pomoc i ratunek.

– Może Mikołaj zaplątał się z innymi – pocieszała. – Może pomylono imiona. Są bowiem wśród jeńców przedstawiciele wielu narodów i może być, że źle zapisano jego imię. Kiedy tylko wyjaśni się wszystko, może dowiemy się więcej.

– On żyje, najjaśniejsza pani – powtarzała Hedwiga z przekonaniem. – Na pewno żyje.

Z dnia na dzień spodziewano się potwierdzenia, że sułtan przystał na wielkość oraz sposób przekazania okupu i zezwolił uwięzionym powrócić do swoich ziem i krain.

– Poczekajmy – mówiła pani Jadwiga. – Na pewno jest wśród nich i twój Mikołaj. A jeśli nie ma, oni właśnie będą może wiedzieli o nim coś pewnego.

Hedwiga została na dworze.

Zycie tymczasem toczyło się swoim torem i widmo niedawnej klęski powoli odchodziło w zapomnienie. Pamiętano raczej wspaniały orszak, jaki szedł do boju, strojny i zbrojny, a wieczorami rozmowy w komnatach wawelskich skupiały się bardziej na opowieściach o bohaterach, ich zasługach i wspaniałej postawie niż na żalu za zabitymi. W końcu wszyscy oni jak jeden mąż trafili od razu do raju i nie brakowało takich, którzy jawnie zazdrościli poległym.

– Już niedługo – pocieszała panią z Lipowej królowa Jadwiga. – To już zupełnie niedługo. Wkrótce powrócą rycerze z niewoli, a z nimi wróci nadzieja.

Hedwiga była poważna i smutna nawet, co nie wszystkim się podobało. Jedni jej współczuli, inni zaś uważali, że powinna zaprzestać wypatrywania męża i tak jawnie sprzeciwiać się woli bożej. Jeśli ma powrócić, przecież powróci, a jeśli oddał życie za wiarę, nie wolno pomniejszać tej ofiary.

Hedwiga zaś martwiła się i tym, co dzieje się w Lipowej w czas jej nieobecności, ale postanowiła zostać na Wawelu, aż będzie mogła rozmówić się z powracającymi, a potem dokładnie ich jeszcze o wszystko wypytać. Gdyby bowiem wróciła do domu, a dawni jeńcy rozjechali się po swoich ziemiach, jakże trudniej byłoby jej trafić do każdego.

– Zostań – mówiła pani Jadwiga. – To już przecież niedługo. A przez tych kilka tygodni nic złego stać się nie może w Lipowej. Sama mówiłaś, że masz dobrego rządcę, a owa pani Roksana też zadba o sprawy jak należy.

Królowa wiedziała dobrze o wszystkim, bo o wszystko szczegółowo wypytała, a Hedwiga opowiedziała jej wydarzenia ostatniego roku bardzo dokładnie, niczego nie ukrywając.

Hedwiga czuła się także odpowiedzialna przed chłopcami. Myślała teraz, że mogła była powstrzymać Mikołaja przed wyprawą. Przecież, gdyby zażądała, zmusiła go, żeby został, nie pojechałby. Nie pojechałby i nie przepadł, a chłopcy mieliby ojca.

Pytali o niego często, bo wiedzieli w jakim celu pojechał, słyszeli o przebiegu bitwy i o wielkich ofiarach. Wiedzieli też, że nie ma go wśród powracających.

Hedwiga nie wyobrażała sobie życia bez Mikołaja, życia samotnego. Pamiętała przecież, co mu powiedziała, kiedy odjeżdżał. Ze jeśli on zginie, ona także żyć przestanie. A przecież nie przestała, każdego ranka budziła się do nowego dnia i każdego ranka przekonywała się, że skoro ona żyje, więc i Mikołaj musi gdzieś być na tym świecie.

Postanowienie o wyjeździe na dwór królewski przyszło Hedwidze tym łatwiej, że miała kogo zostawić w majątku, kto stałby na straży jej synów.

– Oczywiście, że zostanę – powiedziała Roksana. – Możesz jechać i możesz całkowicie zdać się na mnie. Będę dla chłopców równie dobrą opiekunką jak ty sama.

Wprawdzie dotąd to raczej Hedwiga matkowała Roksanie, leczyła dawne jej rany i dbała o wszystko, ale teraz Roksana koniecznie chciała odpłacić się przyjaciółce za dobre serce i miesiące starań.

Pani Alena, teściowa Hedwigi i matka Mikołaja, nie czuła się wystarczająco dobrze, żeby mogła zająć się majątkiem i chłopcami. To musiał być ktoś, kto mieszkałby w Lipowej i miał oko na wszystko każdego dnia, przez cały czas nieobecności Hedwigi.

Marina, siostra Hedwigi, ani słyszeć nie chciała o podobnej możliwości. Miała dość swoich kłopotów z Dominikiem, z którym radziła sobie coraz trudniej, więc choć kochała siostrzeńców, nie mogła podjąć się nad nimi opieki.

– Ale przyjadę zawsze, kiedy tylko będzie trzeba – obiecywała.

W tej sytuacji, przy zapewnieniu rządcy Jacka, że nic nie grozi majątkowi, Hedwiga nie wahała się długo. Kazała się pakować, a potem ruszyła do Krakowa.

– Nie martw się – uspokajała Roksana, gdy żegnały się przed dworem. – Nie martw się ani przez chwilę. Zadbam tutaj o wszystko. I pamiętaj tylko, żeby nie ufać plotkom i pogłoskom. Sama wiem dobrze, jak potrafią być zwodnicze. Na pewno spotkasz tam takich, którzy będą ci różności opowiadać. Nie ufaj im. Ufaj tylko swojemu rozumowi i swojemu sercu. Póki nie zdobędziesz dowodu o śmierci Mikołaja, nawet nie wolno ci myśleć, że może nie powrócić do domu.

Choć bez własnych doświadczeń rodzicielskich, Roksana była przekonana, że łatwo sobie ze wszystkim poradzi. Jej zdaniem bliźniakom nadmiernie dotąd pobłażano i zamierzała to ukrócić.

Od razu po wyjeździe Hedwigi ochoczo wzięła się do wypełniania swoich obowiązków. Była zaś panią na majątku i dla obu chłopców miała zastępować matkę.

Zaraz też wezwała obu przed siebie, a kiedy stanęli, zaczerwieniem od biegania i zabawy, powiedziała:

– Wasza matka pojechała szukać waszego ojca. Jak wiecie, póki ona nie wróci, ja będę waszą opiekunką. Od razu też wam zapowiadam, że hojnie będę nagradzała dobre postępowanie, a nie ujmę kary, kiedy okaże się to konieczne. Patrzyli uważnie, z ciekawością. Matka pozwalała im na wiele i czasem tylko mówiła, że brakuje im dyscypliny.

– Nie znacie karności – ciągnęła pani Roksana. – Nieobecność waszej matki to dobra sposobność, żebyście nauczyli się trochę posłuszeństwa i odpowiedniego szacunku dla rodziców. Bo niezależnie od tego, czy ojciec wasz wróci czy nie wróci.

– A czy wróci? – zapytał Mateusz, młodszy. Pani Roksana zmarszczyła brwi.

– Wasza matka nie powiedziała wam tego, bo wcale nie musiała. Ale obie tak się umówiłyśmy. Ona odjechała, ja zostałam. Moim zadaniem jest nauczyć was posłuszeństwa i pokory. Zamierzam poważnie wziąć się do tego zadania. Będę więc was uczyła i zapewniam, że nauczę. Zaczniemy od tego, żebyście zapamiętali, że zawsze i wszędzie macie okazywać szacunek starszym i od siebie dostojniejszym. Waszej matce przede wszystkim. A ponieważ jej tutaj nie ma, a ja ją zastępuję, więc się będziecie uczyli szacunku do mnie. Zaczniemy zaś tę ważną naukę od razu. W jej, to znaczy mojej obecności, nie będziecie odtąd śmieli się odzywać niepytani. Matka stanowczo za bardzo was rozpuściła i moim zadaniem jest ukrócić takie zachowanie. Zatem nie będziecie się odzywać niepytani, a każdy, który złamie zakaz, poniesie karę.

Patrzyli po sobie zmieszani i trochę niepewni. Zapowiedzi wyglądały na bardzo surowe. Matka tak nie postępowała, choć oczywiście narzekała czasem, że są zbyt rozpuszczeni, ale nigdy nie groziła karami tylko za samo odezwanie się.

– Zaczniemy od razu – powtórzyła pani Roksana. – Ten jeden, pierwszy raz wam daruję. To znaczy daruję Mateuszowi, że się odezwał niepytany, ale powtarzam to raz jeszcze, że jeden jedyny raz odstąpimy od zasady. Od tej chwili każda przewina będzie dokładnie zapamiętana i dokładnie wyliczona rózgami.

Byli zaskoczeni.

– Każda? – nie dowierzał Marcin. – Nawet mała?

– Każda – potwierdziła pani Roksana. – Żebyś zapamiętał, że masz się odzywać tylko wtedy, gdy ci pozwolę. Inaczej jakże nauczysz się czegoś pożytecznego?

– Ale przecież matka...

– Matka mnie zostawiła wasze wychowanie – surowo przypomniała pani Roksana. – Ty zaś, Marcinie, już zasłużyłeś na trzy rózgi.

Starszy z bliźniaków był wyraźnie zaskoczony. Pani Roksana odnosiła się do nich odpowiednio, do tej pory nigdy nie skarżyła się na ich psoty i zabawy. A teraz miała taką srogą minę.

– Nie odważycie się nas bić – powiedział zuchowato. Pani Roksana zacisnęła wargi. W jej oczach była stanowczość.

– Widać, że wcale mnie nie słuchacie, niepoprawni chłopcy – wycedziła przez zaciśnięte zęby. – Gdybyście słuchali, wiedzielibyście, że to nie są żarty a bardzo poważna sprawa. Macie nauczyć się szacunku. I nauczycie się, choćbyście mieli płakać całymi dniami.

Sługa czekał w pobliżu z pękiem rózeg w garści. Roksana pokazała go gestem.

– On z polecenia waszej matki dopilnuję, żeby wszystko, co zostało zawinione, dokładnie zostało wymierzone. Za każde słowo wypowiedziane bez pozwolenia jeden raz. Za inne nieodpowiednie zachowanie, odpowiednia ilość razów.

Gestem wezwała sługę, a kiedy podszedł, kazała Marcinowi wyciągnąć dłoń i odebrać cios witką. Sługa robił to niechętnie, ale nie mógł odmówić pani. Marcin nie zapłakał, skrzywił się tylko i zaraz odbiegł. Wtedy otrzymał drugi raz. Bo pani Roksana kazała go zatrzymać i zawrócić.

– Nie wolno ci odejść bez pozwolenia – powiedziała spokojnie. – Wystaw rękę. I sama wymierzyła karę.

Sługa prawie płakał, gdy wieczorem znalazł okazję, żeby uskarżać się przed młodymi paniczami. – To nie moja wina – mówił płaczliwym głosem. – Pani tak kazała.

– Żebyś się nie ważył mnie tknąć – krzyczał Marcin. – Żebyś się nie ważył. Jak matka wróci, wszystko jej powtórzę, a wtedy sam zobaczysz, jaka będzie niezadowolona. A i ja, kiedy tylko obejmę dwór, natychmiast ci za wszystko zapłacę. I to po wielokroć.

Sługa odszedł płacząc, ale następnego dnia znowu stawił się z rózgami, jak mu przykazała pani Roksana.

Był ranek, ciepły i wesoły.

Pani Roksana przywitała bliźniaków chmurnym spojrzeniem.

– Nie widziałam was rano – oznajmiła. – Odeszliście bez pytania o pozwolenie. Tak więcej nie będzie. Zawsze będziecie o to pytać. A żebyście zapamiętali polecenie, dostaniecie po dwie rózgi.

Beczeli obaj z bezsilności, płakali za matką i płakali za ojcem.

– Wasza matka wkrótce powróci – powiedziała Roksana. – Niedługo może powróci też wasz ojciec. Ale może i nie wróci. Tedy mnie słuchajcie, bo ja tu jestem i jeśli nie chcecie narazić się na mój gniew, nie bądźcie krnąbrni. Porządki wprowadzone przez panią Roksanę mało się podobały mieszkańcom Lipowej. Pierwszy poczuł się urażony pan Jacek, rządca dworu. Od lat cieszył się zaufaniem Mikołaja i jego żony, a tymczasem teraz z dnia na dzień pani Roksana odsunęła go od jego obowiązków. Chodził po dworze, po gospodarstwie bez zajęcia i znieść nie mógł bezczynności. Nie dość, że ostatnie dwa lata były tak nieurodzajne, to jeszcze rozkazy nowej pani powodowały, że ziarno psuło się w spichrzach, służba się rozleniwiała, wszędzie wkradało się rozprzężenie i nieład. Pan Jacek nadziwić się nie mógł takim porządkom. Próbował bronić swojej dawnej pozycji, ale pani Roksana dała mu wyniośle znać, że nie potrzebuje jego rady ani pomocy.

– Sama o wszystkim będę rozstrzygać – zapowiedziała. – Wy możecie sobie znaleźć inne zajęcie.

Pan Jacek odszedł upokorzony, a wkrótce pani Roksana wpadła na pomysł, żeby pojechał pilnować porządków w Dębowcu. Panu Jackowi nie bardzo to dogadzało.

– Nie godziłem się do Dębowca – nachmurzył się. – Zgodził mnie pan Mikołaj do Lipowej i tutaj zamierzam zostać.

– A ja was posyłam do Dębowca – zmarszczyła brwi Roksana. – Hedwiga kazała mi zająć się chłopcami i majątkiem, tedy sama nie mogę doglądać mojej ziemi. Wy, skoro narzekacie na brak zajęcia, będziecie je mieli. Jutro rano chcę was zobaczyć w Dębowcu. Będziecie mi co niedziela składać dokładne sprawozdania.

Pan Jacek uległ dopiero po trzech dniach namysłów. Ale uległ i pojechał, jawnie okazując swoją niechęć i opór.

Przez następne tygodnie dzielił czas pomiędzy Dębowiec i Jastrzębice, a że był człowiekiem pracowitym i bardzo dokładnym, mniej więcej raz na tydzień przyjeżdżał do Lipowej, żeby pani Roksanie zdać sprawę z prowadzenia jej majątku.

W następnym tygodniu pani Roksana oddaliła dziewczynę i dwóch pachołków, nie wiadomo z jakich powodów, a nie miała się przed kim tłumaczyć. Byli zdziwieni, próbowali pytać, ale kazała im tylko wypłacić, co się należało i odesłała, zakazując powrotu.

Pani Alena z Krasawy, której zadaniem było doglądanie wnuków, zapytała o to przy okazji, ale dowiedziała się tylko, że służba nie pracowała odpowiednio i straciła zaufanie Roksany.

– Jeśli chcecie popisać się dobrocią, możecie przygarnąć tych darmozjadów – zaproponowała wyniośle pani Alenie. Pani z Krasawy uniosła się honorem, bo źle została przyjęta we dworze swojego syna i odjechała w gniewie.

– Musisz coś zrobić, mężu – mówiła do pana Jeno rozżalona, że chłopców widuje tylko w kościele. – Nie może tak przecież być, żebym obcej osoby musiała prosić, by mi pozwoliła zobaczyć się z własnymi wnukami.

– Coś zrobię – obiecał pan Jeno.

Pojechał do dworu syna i odbył z panią Roksaną krótką rozmowę. Zdziwił się, bo wynikało z niej, że Roksana nie stawia przeszkód w widywaniu wnuków.

– Wprawdzie to mnie powierzyła ich Hedwiga i przed nią za nich odpowiadam – mówiła – ale wy czy pani Alena możecie przyjeżdżać, kiedy tylko chcecie. Pan Jeno zdziwił się otwartością Roksany.

– Więc nie bronicie ich widywać? Bo moja żona...

– Zapewne coś niedokładnie usłyszała – powiedziała Roksana spokojnie. – W głowie mi nie postało, żeby jej czy wam czegokolwiek bronić.

I rzeczywiście nie sprzeciwiała się, kiedy pan Jeno przyjeżdżał do Lipowej, gdy obserwował ćwiczenia chłopców, gdy sam ich prowadził, układał ręce na broni, wyjaśniał wszystko i nauczał rycerskich obyczajów oraz wojennego rzemiosła. Tylko na dalsze wyprawy nie pozwalała ich zabierać, twierdząc, że chwilowo są jeszcze za mali i Hedwiga zabroniła.

Po namyśle pan Jeno przyjął takie rozwiązanie. Nie mógł stale siedzieć w Lipowej, a wobec oporów Roksany nie mógł też stale mieć wnuków u siebie. Ponadto również pani Alena, która najchętniej miałaby wnuki przy boku, za bardzo w tej sprawie nie naciskała, bo musiała się zająć swoją córką Elżbietką i jej poświęcać coraz więcej czasu i uwagi.

Roksana rządziła tymczasem coraz pewniej, im bardziej przedłużała się nieobecność właściwej pani na Lipowej.

Rozdzielała prace, sprawdzała rzetelność ich wykonania, karała opornych i leniwych.

– Będziecie mnie słuchać wszyscy bez wyjątku – powtarzała. – Pani Hedwiga będzie mi wdzięczna, że przywróciłam jej ludzi do porządku i posłuszeństwa.

Burczeli pod nosem, ale stosowali się do poleceń, wyglądając jak najszybszego powrotu pani Hedwigi. Pracowali, bo trzeba było pracować dla niej, nie dla obcej, która wkrótce przecież stąd odejdzie. Pracowali, ale zapamiętywali wszystko, co działo się we dworze, żeby po powrocie Hedwigi móc jej opowiedzieć o wszystkim i na wszystko się poskarżyć. I pan Mikołaj, i pani Hedwiga byli sprawiedliwi, więc na pewno będą umieli docenić wierność i życzliwość dla rodu.

Roksana sprowadzała czasem do dworu jakichś obcych ludzi. Raz i dwa zajeżdżali tu jacyś zbrojni, którzy długo naradzali się z nią w świetlicy, a potem odjechali na północ. Nikt nie wiedział, skąd są ani o czym tak gadali z panią, ale wszyscy widzieli, że wyjeżdżali zadowoleni, a pachołkowie zauważyli nawet jak jeden ze zbrojnych wyniósł z domu spory woreczek, najpewniej wyładowany srebrem.

– Nowa pani chce chyba przetracić majątek naszej pani Hedwigi – mówili ludzie chmurnie, ale nikt nie odważył się jej przeciwstawić.

W kilka tygodni pani Roksana całkowicie zapanowała nad Lipową.

Najgorzej ułożyły się stosunki między nową panią na Lipowej a Mariną z Potoka. Marina miała żal do siostry, że powierzyła opiekę nad majątkiem właśnie Roksanie, a nie jej, która była do' tego lepiej przygotowana. Hedwiga nie chciała obciążać siostry. Marina płakała za Jordanem, a Hedwiga wzięła na siebie obowiązek rozpytania nie tylko o swojego męża, ale i o kochanka siostry. Poza tym Marina miała przecież pod opieką dziesięcioletniego Dominika, syna pani Judyty, i wydawało się Hedwidze, że nie można na jedne niewieście barki złożyć zbyt wiele. Takie rozwiązanie – Marina zarządza swoim Potokiem, a Roksana rządzi w Lipowej – uznała za najlepsze. Nawet nie przypuszczała, że może to być powód do kłótni. Hedwiga znała wprawdzie siostrę i jej ustawiczne żale do całego świata, ale nie przypuszczała, że może się to obrócić w otwarty konflikt. Bo Marina szybko zapomniała, że odmówiła siostrze bezpośredniej pomocy.

Marina z Potoka pojawiła się w Lipowej zaraz po wyjeździe siostry i odbyła z panią Roksaną rozmowę. Roksana była uprzejma, łagodnie i cierpliwie tłumaczyła swoją postawę i rozkazy Hedwigi.

– To z uszanowania dla was – wyjaśniała. – Wasza siostra nie chciała obarczać was dodatkowymi obowiązkami.

– Ale to brak szacunku – Marina była oburzona. – Czuję się pominięta!

– W żadnym wypadku – zapewniała Roksana. – Obiecałam waszej siostrze, że w każdej ważnej sprawie zapytam was o zdanie i liczę, że mi nie odmówicie swojej pomocy.

Marina poczuła się mile połechtana i na razie jej atak osłabł. Spodziewała się bowiem ze strony Roksany oporu i uporu, nie była przygotowana na jej ustępliwość, uprzejme słowa i łagodne spojrzenia.

– Oczywiście, że waszym prawem jest pilnować majątku siostry i zadbać o jej dzieci – mówiła Roksana. – Ja wam tego prawa ani myślę odbierać, ja was tylko jakby zastępuję, skoro jestem tu na miejscu. Ale wszystkie wasze polecenia zostaną dokładnie wykonane.

Marina odjeżdżała z Lipowej zadowolona i w pełni usatysfakcjonowana. Nie kryła też podziwu dla swojej młodszej siostry, której jak zwykle zazdrościła umiejętności postępowania z ludźmi. Hedwiga umiała tak wszystko urządzić, że wszyscy służyli jej chętnie i stale byli gotowi udzielić pomocy.

Dobre wieści

Lato 1397

Brzęknęła cięciwa, strzała wyleciała ze świstem i pomknęła ku celowi, którym była słomiana kukła, ubrana w kolorowe szmaty mające udawać turecki strój.

– Trafiony!

Dworzanie, stojący półkolem za zawodnikami, zaklaskali z uznaniem.

– Niezwykle celnie!

– Dokładnie w pierś!

– Innym się uczyć od was, najjaśniejsza pani! Królowa Jadwiga opuściła łuk i z uśmiechem wysłuchiwała pochwał.

– Nauczyłam się od Hedwigi – powiedziała. – To jej klaskajcie.

Wszystkie oczy zwróciły się w kierunku pani z Lipowej, a ta zarumieniła się zawstydzona.

– Jesteście dla mnie zbyt łaskawa, najjaśniejsza pani.

– Ależ tak! – królowa roześmiała się głośno. – Podziwiajcie skromność mojej przyjaciółki.

Zawodników było sześciu. Królowa strzeliła tylko dla zabawy, na rozpoczęcie turnieju, walka toczyła się pomiędzy jej dworzanami, mierzącymi do celu oddalonego o pięćdziesiąt kroków. Nagrodą była czerwona jedwabna wstążka z wyhaftowanym monogramem monarchini.

Dworki w liczbie kilkunastu oklaskiwały zawodników po każdym strzale, choć bywało, że pociski leciały zupełnie w bok albo w ogóle nie dosięgały celu.

– To przez słońce – usprawiedliwiali się niektórzy. – Świeci prosto w oczy.

Chcieli przestawienia celu, ale inni, którym się wiodło lepiej, nie zgodzili się na zmiany.

– Na polu bitwy także trzeba czasem stanąć pod słońce – zauważył pan Zawisza, zwany Czerwonym. Najlepszym strzelcem okazał się pan Sędziwoj z Ludomska, który wszystkie pięć strzał umieścił w słomianym Turku. Potem przyklęknął na kolano, kiedy pani Jadwiga wręczyła mu czerwoną wstążkę.

Wśród zebranych tu dworzan od początku był typowany na zwycięzcę. Gibki, piękny, wyćwiczony w rzemiośle wojennym, uczestniczył w turniejach i rycerskich zabawach w różnych krajach, skąd przywiózł liczne wieńce i trofea. Sam stanowił przedmiot westchnień wielu dam na dworze, bo był nieżonaty. Podobnie jak inni przepadał też za rozmaitymi dworskimi grami, nikt więc się nie zdziwił, że podjął taką i teraz.

Odebrawszy nagrodę, pan Sędziwoj ucałował wstążkę z uszanowaniem, ale jako zwycięzca miał prawo ofiarować ją wybranej damie. I wybrał Hedwigę z Lipowej.

– Zechcijcie przyjąć tę nagrodę – poprosił, przyklękając. – Miłościwa pani nie chciała strzelać więcej, a gdyby chciała, na pewno zostałbym pokonany. Skoro zaś miłościwa pani nauczyła się od was, wy zwyciężyliście w tej zabawie. Hedwiga zarumieniła się i niepewnie spojrzała na królową. Pani Jadwiga z uśmiechem kiwnęła głową przyzwalająco. Uważała, że smutek Hedwigi należy rozproszyć rozmaitymi sposobami i to dla jej rozrywki zorganizowano tę zabawę.

Hedwiga przyjęła wstążkę i nieśmiało obracała ją w dłoniach. Miała na sobie szarą suknię i czarny welon na ramionach. Czerwona wstążka nie pasowała do jej stroju, więc nie wiedziała, co ma z nią zrobić.

– Zatrzymaj – powiedziała pani Jadwiga. – Naturalnie, że powinnaś zatrzymać ten znak od pana Sędziwoja.

– Ale przecież żałoba... – bąknęła Hedwiga niepewnie.

– Nie musisz zaraz nosić tej wstążki – zauważyła królowa. – A żałoba kiedyś przecież minie i wtedy na pewno będzie sposobność, żeby przypiąć wstążkę. Szczególnie, że jest z moim monogramem.

Hedwiga przyjęła więc podarunek i nie widziała spojrzeń dworzan. A spojrzenia te mówiły:

– Obnosi się z żałobą, jakby była jedyną wdową na świecie. Jakby ona tylko jedna straciła męża, a jej dzieci ojca. Dworzanie klaskali dwornym Zachowaniom pana Sędziwoja i wymieniali między sobą spojrzenia, które znaczyły: gra się już rozpoczęła. Sędziwoj, znany z licznych podbojów miłosnych, najwyraźniej zamierzał teraz zbałamucić panią Hedwigę.

Tylko Zawisza Czerwony, który zajął w zawodach strzeleckich drugie miejsce, był nieco rozdrażniony i uważał, że pan Sędziwoj chce upokorzyć Hedwigę. Uważał ponadto, że jest lepszy od pana Sędziwoja, bo tylko zerwanie cięciwy przy ostatniej kolejce strzałów spowodowało, że uległ rycerzowi z Ludomska.

– Sam nie odważyłbym się zmierzyć z panią Hedwigą – powiedział, kierując słowa pod adresem Sędziwoja. Królowa natychmiast podchwyciła okazję.

– Hedwiga jest prawdziwą mistrzynią – potwierdziła. – Czy wiecie, że mogłaby stanąć nawet przeciw mężczyznom? To zasługa jej męża, Mikołaja. Ale pewnie nie wiecie, że jej ojciec, pan Janosz z Orkeny, został upolowany z łuku przez swoją małżonkę?

– Upolowany? – zaciekawiły się dworki. – Co to znaczy upolowany?

– Że pewna dama, która miała na niego oko, w ten sposób przywiodła pana Janosza do ołtarza. Dwór zbierał się do powrotu na zamek, wśród wesołych i zabawnych opowieści.

– Oczywiście, że wszystko opowiem – obiecywała królowa. – Opowiem tę piękną miłosną historię wieczorem. O ile, rzecz jasna, Hedwiga nie będzie miała nic przeciw temu.

– Naturalnie, że nie – uśmiechnęła się zagadnięta.

I po raz kolejny poczuła, jaka jest samotna, choć otoczona tyloma ludźmi. Nikt prawie nie rozumiał jej bólu, oczekiwania ani tej szarpiącej niepewności. Z obecnych nikt nie oczekiwał na powrót ukochanego, o którym nie było wiadomo, czy w ogóle żyje. Uczestniczyła w grach i w zabawach, wyjeżdżała na polowania, oglądała turnieje. Ale myślała tylko o jednym. I tylko o jedno prosiła Boga w wieczornych modlitwach.

– Pozwól mu powrócić, Boże – szeptała. – Pozwól powrócić Mikołajowi.

Nadzieje na powrót Mikołaja były nadziejami na cud. Ale kto zaprzeczy, że cuda się zdarzają? Trzeba się tylko modlić i trzeba wierzyć, mocno wierzyć. Mikołaja nie było na żadnej liście jeńców, ale przecież to nie przesądzało jeszcze o niczym. W najgorszym wypadku Hedwiga spodziewała się dowiedzieć, gdzie i jak Zginął jej mąż. W najgorszym wypadku oczekiwała potwierdzenia tych wieści.

– Jeżeli to tylko możliwe, pozwól, miłosierny Boże, na powrót pana Mikołaja – modliła się królowa, kiedy obie z Hedwigą klęczały wieczorem w wawelskiej sypialni.

Poza Hedwigą chyba już tylko monarchini pamiętała o zeszłorocznej wyprawie. Dwór zajmował się swoimi sprawami i niewiele pozostało z zimowego smutku i trwogi, jaka tu zapanowała po nadejściu pierwszych wieści o klęsce pod Nicopolis. Teraz było lato, świeciło słońce, po polach i łąkach radośnie śpiewały ptaki, w zamkowych komnatach brzmiała muzyka, urządzano tańce i pląsy. Gdy czasem pojawiał się ktoś, kto uczestniczył w krucjacie, już go nie słuchano tak uważnie i pilnie. Już spowszedniały opowieści o bohaterstwie, walce i poświęceniu. Dwór zajmował się tymi relacjami mniej niż zapowiedziami nowych zaślubin, turniejów i zabaw. Życie musiało toczyć się dalej.

Niewieścia stałość Hedwigi, z niezmąconą pewnością wyglądającej powrotu swojego Mikołaja, wzbudzała w wielu podziw i uznanie, ale u innych wywoływała tylko uśmieszki politowania. Powszechnie uważano, że im więcej upływa czasu, tym mniej pozostaje nadziei na powrót Mikołaja. I tym bardziej Hedwiga była narażona na kąśliwe uwagi, a potem drwiny.

– Niewiasty nie są aż tak wierne – dowodzili mężczyźni. – Natura ich nie wytrzymuje długiej próby.

– Powinna się na coś zdecydować – mówiły niewiasty. – Gdyby od razu założyła żałobę, kiedy nadeszły pierwsze wieści, dziś byłoby już pół roku, a za pół mogłaby myśleć o powtórnym wyjściu za mąż.

Przyszłość Hedwigi omawiano z wielkim zajęciem i na jakiś czas stało się to jednym z głównych tematów plotek na dworze.

– Ho! ho! – mówili ci, którzy wraz z królewską parą bywali w Lipowej. – Jest się o co starać. Majątek wielki i zadbany, a pani Hedwiga piękna.

– I ma dwóch udanych chłopaczków – dodawali inni.

Dla jednych stanowiło to przeszkodę, bo przecież chłopcy dorosną i trzeba będzie majątek podzielić, dla innych zachętę.

– Podchowani już synkowie, rychło korzyść z nich będzie. Hedwiga, gdy wreszcie dotarły do niej te gadki, obruszyła się na samo wspomnienie takiej możliwości.

– Nadal jestem zamężna – powiedziała mocno oburzona.

Było to w komnacie królowej, w obecności jej osobistego doradcy i spowiednika, ojca Henryka Bitterfelda z Brzegu. Ten okazał zadowolenie z postawy dworki.

– Słusznie się oburzacie – pochwalił. – Bo jeśli nie nadejdą żadne wieści? Jeśli nie nadejdą ani w tym roku, ani w następnym, ani nigdy? Zostaniecie wdową czy zamężną? Wedle kościelnego prawa...

– Wszystko jedno, ile trzeba będzie czekać – odpowiedziała Hedwiga. – Zawsze będę czekała na mojego męża. Wracali hałaśliwą gromadą ku zamkowi, gdy wybiegł im naprzeciw goniec, prosząc o pilne posłuchanie. Pani Jadwiga zatrzymała się, schylając głowę ku pochylonemu w kornej postawie żołnierzowi, a jej twarz roześmiała się już po pierwszych jego słowach.

– Wracają! – zawołała ku trzymającym się w pewnej odległości dworzanom. – Sułtan turecki zwolnił jeńców i lada chwila wracają do domu!

Hedwiga zamarła z rękami zaciśniętymi na kołnierzu sukni.

– Słyszysz, Hedwigo? – śmiała się królowa, idąc w jej kierunku. – Wracają. Wracają!

Pani z Lipowej nie mogła wypowiedzieć słowa. Wiadomość, choć tak wyczekiwana i tak upragniona, była przecież niespodziewana, krew uderzyła jej do głowy, powodując szum w uszach.

– Wracają! – cieszyła się królowa. – Jak dobrze, że cię zatrzymałam na dworze. Gdybyś pojechała do Lipowej, nie dowiedziałabyś się tak szybko tej dobrej nowiny.

Ucisk w gardle Hedwigi ustąpił i poczuła się nagle bardzo zmęczona.

– Wiedziałam – powiedziała tylko. – Wiedziałam, że Mikołaj wróci.

Królowa nakazała powrót z Niepołomic na Wawel, ale nikt nie sarkał na zmianę planów, choć przyjechali tu dopiero wczoraj.

Po powrocie okazało się jednak, że niewiele więcej wiadomo. Ludzie, którzy przyjechali z Węgier i czekali na panią Jadwigę, zostali od razu przyjęci. Wieści, jakie przywieźli, były radosne, ale i daleko niepełne. Przyjechało ich dwóch, wymizerowanych, przygaszonych i smutnych. Opowiadali o bitwie, opowiadali o niewoli. O ciężkim marszu do Bursy, o łańcuchach, jakie musieli tam nosić na nogach, o niepewności losu, głodzie i poniewierek Potwierdzili śmierć wielu spośród tych, o których było wiadomo, że uczestniczyli w bitwie.

Przywieźli adresowany do pani Jadwigi list króla węgierskiego. Zygmunt Luksemburski, odpowiadając na prośbę królowej polskiej, pisał, że wieści co do losów Mikołaja z Lipowej nie są pewne. Wielu pamiętało go z pola tuż przed bitwą. Podobno widziano go później, walczącego w małym oddziale z przewagą nieprzyjaciół, ale nikt nie wiedział, jak się zakończyło to zmaganie. Jedni powiadali, jakoby nikt nie ocalał, a polegli wszyscy jak jeden mąż. Inni, że udało się im umknąć na czas. Król podawał przy tym przykład pana Świętosława Łady, który uchronił się Bożą opieką przed strzałami Turków i bezpiecznie przepłynął Dunaj.

Hedwiga zaciskała usta, miała łzy w oczach, ale nie chciała uwierzyć w najgorsze.

Temat wyprawy krzyżowej ponownie wrócił i jakiś czas był żywo roztrząsany na dworze. Choć nadal nie wiedziano, jak wielu rycerzy ocalało, każdy spodziewał się, że powróci właśnie ten jeden, wyczekiwany, wytęskniony. Listy jeńców uznawano powszechnie za niepełne i tylko dziwowano się ogromowi okupu, jaki sułtan zażyczył sobie za zwolnienie pokonanych rycerzy chrześcijańskich. Dla wielu był to znak jego nieobycia i barbarzyństwa, bo choć sami brali jeńców w bitwach, których potem wypuszczano za okupem, panowie nie uważali, żeby i sułtan miał do tego prawo.

Niewierny nie mógł przecież zachowywać się jak prawowierni rycerze.

Wiadomości o rychłym powrocie jeńców długo grzały serca nadzieją. Zapanował śmiech i radość, w kościołach odprawiano dziękczynne modły i nabożeństwa. Po smutku zimy i wiosny, egzekwiach, mszach żałobnych, płaczu i żalu, wybuchło nagle wesele i radość.

Wyprawa krzyżowa, choć powszechnie uważano ją za raczej nieudaną, spełniła przecież swoje zadanie. Panowie chrześcijańscy zadali tak wielkie straty Saracenom, że ci nie ośmielili się swoimi zbrojnymi zastępami pójść dalej i tylko oczekiwano, aż cofną się, a potem zupełnie odstąpią. Wydawało się bowiem, że dzięki wielkiej daninie chrześcijańskiej szlacheckiej krwi całkowicie i raz na zawsze została złamana turecka potęga.

Okazało się, że czekanie na bliski już powrót jeńców jest teraz dla Hedwigi cięższe nawet niż przed kilkoma tygodniami.

– Coraz trudniej mi znieść to oczekiwanie, najjaśniejsza pani – poskarżyła się królowej. – Czy zezwolicie wrócić do Lipowej? Tam będę wypatrywać mojego męża. Albo wieści o nim.

– Dobrze – zgodziła się natychmiast pani Jadwiga. – Będzie mi ciebie brak, ale oczywiście wracaj, jeśli tak postanowiłaś. A ja ci obiecuję, że nie spocznę w poszukiwaniach i natychmiast zawiadomię o najmniejszych nawet wieściach, jeśli takie dotrą na Wawel.

Chrześcijańscy jeńcy stali już gotowi do odejścia, gdy w małej grupie jeźdźców nadjechał sułtan Bajazyt. Zatrzymał się przed nimi, obrzucił kolejno uważnym spojrzeniem.

Panowie prosili o to posłuchanie, opierał się, ale w końcu zgodził się wysłuchać. Prosił o to w ich imieniu Misani al-Rifad, którego hrabiowie francuscy musieli długo przekonywać.

– Czegóż oni chcą? – pytał sułtan niezadowolony.

– Pokłonić się tobie, władco świata, przed odejściem.

Wreszcie sułtan dał się nakłonić na spotkanie i przyjechał, kiedy stali gotowi już do drogi. Przygotowali się do niej, kazali przystrzyc i ułożyć włosy, oczyścić ubrania. Choć jednak bardzo się starali, nie mogli wyglądać jak dawniej. Drogocenne tkaniny, w jakich wyruszyli na wyprawę, dawno im odebrano i rozdano żołnierzom sułtana. Ubrani więc byli na poły po swojemu, a na poły po turecku i cierpieli z tego powodu. Przed wyjściem z wieży domagali się lepszych ubrań i Misani al-Rifad wydał na to zgodę. Przyniesiono stos ubrań i mogli wybierać dowolnie. Tylko broni nie otrzymali na powrót, choć na to naciskali najbardziej.

– Jakże mamy chodzić bez broni? – zapytał hrabia d'Eu. – Nie godzi się to ludziom naszego stanu. Misani al-Rifad zmarszczył brwi.

– Tutaj nie jesteście hrabiami – uciął sucho. – Tutaj jesteście więźniami, a więźniowie nie mogą nosić broni.

– Bez broni u boku okażemy brak szacunku dla sułtana – prosili.

Ale Misani nie odstąpił od swojego rozkazu, choć wielokrotnie jeszcze zwracali się do niego z podobnymi żądaniami.

Stali więc teraz w tureckich szatach, bez broni i czekali na przybycie sułtana. A kiedy nadjechał, pokłonili się przed nim. Ale pokłonili się, ledwo schylając głowy, niczym równi mu władcy. Hrabia d'Eu wystąpił krok do przodu.

– Będziesz tłumaczyć – polecił Misaniemu. Lekarz zgodził się bez sprzeciwu. Hrabia d'Eu ponownie skłonił się lekko przed sułtanem.

– Pomiędzy ludźmi szlachetnego pochodzenia powinny panować szlachetne zwyczaje – zaczął. – Jest w moim kraju zwyczaj, że zwyciężony składa swojemu zwycięzcy przysięgę na okoliczność swojej przegranej. W takim wypadku jest to przysięga, że w danej kampanii nie będzie zbrojnie występował przeciw temu, który odniósł nad nim zwycięstwo. Chcąc zatem dać temu pięknemu zwyczajowi zadość uradziliśmy pomiędzy najdostojnieszymi...

Misani tłumaczył na bieżąco, zdanie po zdaniu, a sułtan słuchał uważnie, choć ze wzrastającą irytacją. Al-Rifad nie skończył przekładu, hrabia d'Eu nie skończył swojej przemowy.

Bajazyt przerwał szorstko.

– Dość! – syknął z niezadowolenia. – Przekaż im, synu mojej siostry, że nie jestem ciekaw, co mają jeszcze do powiedzenia. Misani przetłumaczył, wywołując wśród zebranych poruszenie.

– Tylko się wam wydaje, że jesteście równi mnie i mojemu rodowi – kazał powtórzyć sułtan. – I nie doceniliście mojej łaskawości, której zawdzięczacie, że kazałem was traktować lepiej niż zwykłych jeńców. Gdyby nie moja łaska, stalibyście tutaj nadzy i bosi, bo za nic mam wasze dostojeństwo.

Odważyli się wyrazić szemraniem swoje zdumienie, a wtedy żołnierze sułtana otoczyli ich ciasnym kręgiem, gotowi ukarać zuchwalstwo.

– Powiedz im – polecił sułtan. – Powiedz, że nie chcę żadnej przysięgi. Powiedz, że nie chcę od nich obietnic. Nie wierzę w ich słowa, bo nie wierzę w ich honor. Obiecali dopełnić warunków rozejmu pod Oriachowem, a złamali słowo dla własnej wygody. Tedy nie zasługują na moje zaufanie. I nie zasługują na to, żebym ich wysłuchiwał. Poczerwienieli, słysząc takie słowa, które były dla nich zniewagą i poniżeniem. Wpatrzeni w podróż przed nimi, na końcu której były ich ziemie i zamki, zapomnieli już prawie o czasie uwięzienia i wydawało się im, że znowu są wolnymi ludźmi.

– Powiedz im, żeby lepiej milczeli – mówił dalej sułtan pochmurnie. – Dość tych głupich chrześcijańskich obietnic. Niech niczego nie obiecują, bo lekce sobie ważę ich przysięgi i obietnice. I powiedz, że jeśli starczy im odwagi, niech przyjdą znowu na moje ziemie ze swoimi wojskami. Powiedz, żeby zgromadzili tylu ludzi, ile zechcą, żeby przyszli, jeśli znowu chcą zostać pokonani. Ja tu będę zawsze i zawsze stanę przeciw nim, a dzięki pomocy Allaha pokonam ich w każdym miejscu i czasie.

I zanim Misani skończył tłumaczenie, sułtan wzgardziwszy ich uwagą, odjechał. A oni stali sponiewierani i oburzeni.

– To nie jest rycerskie zachowanie – powiedział ktoś. – Czegoś więcej spodziewaliśmy się po tak wielkim władcy. Byli rozdrażnieni, bo z rozkazu sułtana nie mogli odjechać już tego dnia. Nie odjechali, bo musieli zostać i oglądać wyjazd Bajazyta na polowanie. A wyruszył na łowy wielki orszak myśliwych i sług. Samych sokolników było sześć tysięcy. I sześć tysięcy łowczych psów, z obrożami zdobionymi drogocennymi kamieniami.

Dostojni jeńcy zaciskali wargi, patrząc na ten pokaz i gorzko łykając poniżenie.

– Chce nas upokorzyć – mówili. – Rozmyślnie nas zatrzymał, byśmy zobaczyli to bogactwo.

– Psy ubrali z naszych kosztowności! To na to przeznaczył okup! Mogli wyruszyć dopiero następnego dnia.

Wtedy też mogli opuścić miejsce uwięzienia pozostali jeńcy. Tym nie dano koni. Uformowano ich tylko w kolumnę i pod strażą uzbrojonych ludzi sułtana odprowadzono do miejsca, skąd mogli skierować się ku swoim ziemiom.

I oni byli ubrani w tureckie stroje, a chyba tylko po włosach, po wąsach i po niebieskich oczach poznać można było, że nie są tutejsi.

Ludzie stojący po obu stronach drogi, jaką szli, zatrzymywali się, rzucając ku chrześcijanom nieprzyjazne okrzyki.

Nie chcieli ich karmić po drodze, odmawiali nawet wody i dawni jeńcy ciężką pracą w posiadłościach, w wiejskich obejściach, a potem w portach musieli zarabiać na jadło i napitek. Dla większości droga do domu trwać miała całe miesiące, a bywało, że i lata.

Saga rodu z Lipowej 18

Tęsknota

Powrót Jordana

Jesień 1397

Hedwiga nie wyjechała od razu. Zwlekała, licząc, że po pierwszych wiadomościach nadejdą inne, bardziej dokładne. Czas jednak płynął i nie było żadnych nowych wieści. Nadeszło jedynie potwierdzenie, że sułtan zgodził się przyjąć część okupu i poczekać na resztę, a ludzi pojmanych wypuścić. Dowódcy wyprawy, na których leżał obowiązek dostarczenia pozostałej części okupu, nie powrócili jeszcze do swoich krajów, podejmując podróż po miastach i dworach w poszukiwaniu pieniędzy.

– Natychmiast cię zawiadomię – obiecała królowa Jadwiga. – Możesz jechać i przygotować się na powrót męża.

– Więc i wy wierzycie w powrót Mikołaja, miłościwa pani? Królowa Jadwiga nie udzieliła bezpośredniej odpowiedzi.

– Bóg jest miłosierny – westchnęła tylko. – Nie jest chyba możliwe, żeby za nic miał tyle próśb i modlitw.

W sierpniu Hedwiga wróciła do Doliny. W Lipowej czekało ją wiele pracy nad przygotowaniem dworu na powrót Mikołaja. Jechała z wrażeniem, że wiele rzeczy zostało przez nią zaniedbanych i spodziewała się uładzić je wszystkie, żeby Mikołaj był w pełni zadowolony. Przejęta zaś tym, że mąż może wrócić szybciej, niż się ona spodziewa i pojechać od razu do domu, pchnęła przodem posłańca z wiadomością dla Roksany, żeby od razu zaczęła przygotowania na powitanie tak wytęsknionego gościa.

Odebrawszy wiadomość o rychłym powrocie Hedwigi i możliwym zjawieniu się Mikołaja, pani Roksana natychmiast udała się do Potoka, gdzie została przyjęta z pewnym zdziwieniem. Marina nie mogła uwierzyć w jej dobrą wolę i w to, że pani Roksana przyjechała się pogodzić.

– Wybaczcie – powiedziała Roksana. – Bardzo źle postępowałam wobec was. Przecież wy jesteście rodzoną siostrą mojej Hedwigi, mojej przyjaciółki, powiernicy i można by rzec opiekunki. Wobec jej nieszczęścia obie, wy, jej siostra, i ja, jej przyjaciółka, powinnyśmy się wspierać i pomagać, jak tylko umiemy najlepiej. Obie powinnyśmy dbać jak najbardziej o jej synów. To nasz obowiązek.

– Prawda – przyznała Marina, zadziwiona pokorą Roksany.

– Więc się nie gniewajmy między sobą, a razem weźmy się do pomocy naszej kochanej Hedwidze.

– Prawda – zgodziła się natychmiast Marina. – Hedwiga mówiła, że jesteście dobrą kobietą i kochaną przyjaciółką, a ja nie chciałam tego zobaczyć.

– Obie nie jesteśmy bez winy – łagodziła Roksana. – Zapomnijmy, co było złego między nami.

– Zapomnijmy.

– Możecie przyjeżdżać, kiedy tylko zechcecie – zapewniła Roksana. – Sama albo z Dominikiem, kiedy tylko zechcecie. W jakimś sensie jesteśmy przecież rodziną.

Marina dziękowała uradowana i uściskała nową przyjaciółkę.

– Zawsze chciałam tylko zgody – wyznała.

Pani Roksana złagodziła także swoje rozkazy zarówno do chłopców, jak i do służby.

– Czegoś się przecież nauczyliście pod moją ręką – powiedziała tylko w ramach wyjaśnienia.

Kiedy więc później Hedwiga wypytywała wszystkich, jak im było podczas jej nieobecności, wszyscy mówili, że pani Roksana była bardzo surowa, ale jakiś czas temu złagodniała.

Marina borykała się z codziennymi kłopotami z wielkim trudem. Nie miała czasu zajmować się gospodarstwem, bo i dawniej nie przywiązywała do niego zbyt wielkiej wagi. Robiła wszystko, jak umiała najlepiej, ale widać nie umiała zbyt wiele, bo mimo upływu lat nadal nie wszystko udawało się jej tak jak jej ojcu, który niegdyś był panem na Potoku.

Ale najbardziej dokuczał Marinie brak Jordana. Pojechał na wyprawę krzyżową i przepadł, jak Mikołaj i tylu pięknych, młodych, wspaniałych rycerzy. Marina płakała, tęskniła po nocach, budziła się czasem z krzykiem, z bólu za kochankiem, który może nigdy już nie powróci.

Kiedy więc któregoś dnia przyjechał posłaniec z Krakowa, Marina wprost oszalała ze szczęścia. Posłaniec przywiózł krótki list od jej siostry. Hedwiga pisała, że starania królewskie u władcy węgierskiego powiodły się. Wiadomo już, jacy rycerze trafili do niewoli sułtana Bajazyta, a na liście znajduje się też nazwisko pana Jordana.

Niedługo jeńcy, za których zbierany jest okup, zostaną zwolnieni i będą mogli powrócić.

Marina oszalała ze szczęścia. Wybiegła z dworu na podwórze, odszukała Dominika.

– Ojciec! – krzyczała. – Twój ojciec się odnalazł i lada chwila tu zjedzie!

Dziesięcioletni Dominik oderwał się od swojej zabawy. Jego oczy były szeroko otwarte i patrzyły niedowierzająco.

– Żyje? – zapytał niepewnie. – To nie zginął w tej wielkiej bitwie?

– Żyje! – wykrzykiwała Marina. – Żyje! Posłaniec przywiózł właśnie list od twojej ciotki. Jest w grupie jeńców, których sułtan zwolni za okupem. Może nawet już zwolnił. Słyszysz, wkrótce do nas powróci! Zastanowił ją wyraz twarzy syna. Dominik był poważny i skupiony.

– Co ty? – zapytała zdziwiona. – Nie cieszysz się?

– Bardzo się cieszę, matko – odpowiedział. – Ale...

– Jakie ale? – zdziwiła się. – Żyje i niedługo powróci.

– A wuj Mikołaj? – zapytał cicho Dominik. – Czy on też się odnalazł? Czy Marcin z Mateuszem też mogą się cieszyć? Marina zatrzymała się nagle w swojej radości. Rozwinęła pogięty w garści list siostry i jeszcze raz przeczytała go uważnie.

– Nie – odpowiedziała. – Hedwiga nic nie pisze o swoim mężu... Chyba jeszcze nic o nim nie wie... Dominik potarł dłonią czoło.

– Czy to znaczy, że nie ma wuja Mikołaja na tym... na tym spisie jeńców? – zapytał niepewnie. – A czy to znaczy, że on... że on...

– Milcz! – syknęła Marina z przerażeniem. – Nie wolno tak mówić. To nic nie znaczy, że nie ma go na liście. To przecież nie jest jedna tylko lista. Bardzo wielu panów pojechało na wyprawę...

– Ale prawie wszyscy zginęli – przypomniał cicho Dominik. – Jeśli go nie ma wśród jeńców, to pewnie, to chyba... Marina wyprostowała się i łzy rzuciły się jej do oczu. Nie ma Mikołaja. Więc Hedwiga nic nie wie o swoim mężu. I pewnie bardzo cierpi z tego powodu. Jak bardzo musi cierpieć!

– Jutro jedziemy do Lipowej – postanowiła. – Trzeba pocieszyć chłopców. Kiedy usłyszą o powrocie pana Jordana, może pomyślą, że i ich ojciec...

Dominik zamachał rękami nerwowo.

– Nie pojadę – oświadczył.

– Nie pojedziesz? – zdziwiła się Marina. – Jak to nie pojedziesz? Nie chcesz podzielić się radością ze swoimi ciotecznymi braćmi?

– To dla nich wcale nie będzie radosna nowina – powiedział Dominik bardzo poważnie. – Oni będą się martwić, że na tej liście nie ma ich ojca. Będą mi zazdrościć i będą o to źli. Bo to wcale nie jest dla nich dobra nowina. Może jeszcze Marcin uwierzy, że wuj Mikołaj powróci. Ale Mateusz na pewno nie uwierzy. Mateusz będzie płakał i będzie żałował. A ja bardzo nie lubię, jak on płacze. Nie lubię i nie pojadę.

Marina pojechała do Lipowej zaraz następnego dnia. Przyjechała i z przykrością przekonała się, że Dominik miał rację. Wiadomość, jaką przyniosła, mówiła o panu Jordanie, a nie o panu Mikołaju, czego się tutaj spodziewano. Wszyscy, którzy o tym usłyszeli, odpowiedzieli ponurymi minami.

– Przepadł nasz pan z kretesem! – powtarzano.

– Biedna pani.

– Daj jej Bóg pocieszenie.

Młodszy z bliźniaków płakał w kącie, Marcin chodził nachmurzony. Pani Roksana miała poważną minę.

– Cieszę się, że znalazł się wasz... wasz krewniak – powiedziała, wymyśliwszy wreszcie określenie dla kochanka sąsiadki. – Razem z wami się cieszę. Ale się boję, że wasz syn może mieć rację. Skoro pana Mikołaja nie ma na tej liście... Skoro na prośbę króla sporządzono ten spis, nie mogło na nim zabraknąć pana Mikołaja...

– Biedna Hedwiga! – miała ochotę rozpłakać się Marina, niezadowolona, że przyjechała tutaj, gdzie chciała się z innymi radować, a stała się przyczyną smutku.

– Może jeszcze nie wszystko stracone – pocieszała Roksana. – Podobno wróciło wielu, którzy na żadnej liście nie byli. Zapewne i tak będzie w przypadku pana Mikołaja.

– Prawda – podchwyciła Marina. – Prawda, że tak bywało. Żeby tak i tym razem. Oby Bóg dał siostrze mojej pocieszenie.

– Na pewno tak będzie – potwierdziła Roksana z przekonaniem. – Czy będziecie pisać do swojej siostry?

– Tak. Zaraz jutro poślę kogoś do Krakowa.

– Tedy powinniśmy jej dobrze poradzić. Moim zdaniem trzeba Hedwidze radzić, żeby jeszcze została na dworze. Żeby jeszcze nie wracała. Tam najprędzej będzie mogła się dowiedzieć o męża. Może to niedobry pomysł, bo ona pewnie tęskni do dzieci...

Marina natychmiast przystała na to.

– Przeciwnie! – zawołała. – To dobra myśl. Na królewskim dworze najprędzej dowie się o losie Mikołaja. Nie musi się przecież spieszyć do domu, nie płaczą małe dzieci. Może się trochę martwić, jak sobie radzą bliźniaki, ale napiszę jej, że mają się jak najlepiej. Pani Roksana uśmiechnęła się.

– Napiszcie do niej tak, żeby ją pocieszyć i uspokoić. To nie są małe dzieci. A o ich interesy i interes całego majątku, przy waszej pomocy i radzie, zadbam jak najlepiej. Hedwiga zupełnie nie musi się o nic obawiać.

– Słusznie – przyznała Marina. – Wy tu najlepiej zarządzicie.

Trzy tygodnie później pana Jordana witano w Potoku niczym bohatera. Nadjechał samotnie, wychudzony, z twarzą ściągniętą i obwisłymi wąsami, a już wołano na dziedzińcu i wieść błyskawicznie rozeszła się po dworze.

– Pan Jordan! Pan Jordan!

– Żywy! Żywy! Chwała niech będzie Bogu!

– Wychudzony trochę, ale nadal piękny!

Był wieczór i Marina siedziała w świetlicy, gdy wbiegła służebna, z pośpiechu potykając się o próg.

– Pani! Pani! Wrócił! Pan Jordan wrócił! Idźcie szybko! Wrócił! Pan Jordan wrócił z krucjaty!

Marina zerwała się z miejsca, wołała o lustro, krzyczała na służbę, żeby poprawiły na niej szaty. Pan Jordan przyjechał bez zapowiedzi, ona zaś nieprzygotowana była na to spotkanie. Czekała na niego od miesięcy, a teraz, kiedy się wreszcie pojawił, stała bez sukni, w koszuli tylko niby jaka sługa.

On zaś wszedł do izby, zanim podano pani lustro i zanim zdążyła przybrać się odświętnie.

Wszedł i stanął w progu. Był chudy, na twarzy rysowały się wyraźnie dwie bruzdy od tej chudości, w oczach palił się ogień, jakby miał gorączkę. Ale był taki piękny, choć tylko w zwykłym podróżnym stroju.

Marina nie podbiegła, nie skoczyła mu na szyję, schyliła tylko głowę, przestraszona nagle, że jest stara, że wygląda niedobrze, nieodpowiednio. Podszedł, ukłonił się nisko, całując rąbek koszulki.

– Bóg mi pozwolił powrócić – powiedział cicho. Schyliła się, obejmując ramionami jego głowę.

– Wiedziałam – szepnęła. – Wiedziałam, że tak się stanie. Nie mogło być inaczej.

Kiedy Hedwiga wróciła z Krakowa, najbardziej zaskoczyła ją wyraźna zmiana w zachowaniu chłopców. Byli jakby spokojniejsi, bardziej uprzejmi, mniej hałaśliwi. A i służba chodziła cicho i sprawnie, choć Hedwiga, przejęta swoim bólem nie zwracała uwagi na szczegóły.

– Trudno mi było upilnować porządku – skarżyła się Roksana. – Nie mam tyle doświadczenia co ty i musiałam sięgnąć do surowych metod, żeby jakoś utrzymać to w ryzach. Chyba jednak nie będziesz mi miała nic do wyrzucenia. Hedwiga nie miała pretensji, zajęta głównie swoimi myślami. Była tylko niezadowolona z zakazu, jaki Roksana wydała w związku z chęcią bliźniaków widywania ich babki Aleny.

– Jak mogłaś im tego zabronić?

– Nie zabroniłam – wyjaśniała Roksana spokojnie. – Chodziło mi tylko o utrzymanie porządku. Chłopcy rozbrykali się nadto i musiałam to ich zachowanie przykrócić. Są chyba jeszcze za mali, żeby jeździć samodzielnie daleko od domu. A pani Alena tak właśnie wyobrażała sobie te sprawy.

Było to kłamstwo, które potem, gdy się wydało, Roksana próbowała obrócić w nieporozumienie. Zresztą krótko przed powrotem Hedwigi sama zawiozła bliźniaki do Krasawy, choć nie weszła do dworu, a ograniczyła się tylko do ich odprowadzenia.

Chłopcy wyszli naprzeciw matki, wybiegli na pierwszą wieść, że wraca, ale szybko spostrzegli, że jest bez ojca. Rozpłakali się obaj, a Mateusz pobiegł do stodoły, gdzie go Hedwiga odnalazła dopiero do dłuższej – chwili.

– Więc jesteśmy sierotami? – zapytał Marcin.

– Nie – zaprzeczyła. – Nikt nie potwierdził, że wasz ojciec zginął.

– Ale nie wrócił z wami, choć są już wszyscy. Zatem nie wróci może wcale. A ja... ja będę panem na Lipowej. Hedwiga spojrzała na syna badawczo. Marcinowi było spieszno do władzy nad majątkiem, choć nie miał jeszcze dziesięciu lat. I tak mało myślał o ojcu. Tak mało.

– Kiedyś zostaniesz – odpowiedziała nieuważnie. – Ale nie czas jeszcze o tym myśleć, synu. Teraz trzeba myśleć o ojcu i prosić Boga, żeby mu wskazał drogę do domu.

Mateusz w stodole płakał oparty o belkę i uciekał przed ręką matki.

– Cóż to? – zapytała. – Nawet przywitać się nie chcesz ze mną? Podbiegł i zarzucił jej ręce na szyję.

– Żal mi, że nie przywieźliście ojca – powiedział, szlochając. Hedwiga zmarszczyła brwi.

– Nie pojechałam, żeby go przywieźć – wyjaśniła. – Bo przywieźć mogłabym tylko martwego. Pojechałam, żeby dowiedzieć się, gdzie jest. Jeszcze tego nie wiem, ale mam nadzieję, że wkrótce sam przyjedzie.

Siódmego dnia pan Jordan z Wojcieszowa powiedział do Mariny:

– Trzeba nam rozmówić się poważnie.

Serce w niej zmartwiało, bo z poważnego tonu, jakim to wyrzekł, od razu wywnioskowała, że nie będą to dobre nowiny.

– Tak bardzo czekałam – westchnęła. – Setki razy widziałam cię we śnie i setki razy modliłam się o twoje zdrowie i twój powrót.

Pochylił się i pocałował ją.

– Strasznie się bałam – mówiła szybko. – Najpierw, że zginiesz. A potem, kiedy wiedziałam, że ocalałeś, bałam się, że nie zechcesz do mnie wrócić. Że zobaczysz, jaka jestem już stara, jaka brzydka.

– Nie jesteś brzydka – zapewnił. – Wcale nie jesteś brzydka.

– Bałam się, że nie będziesz chciał do mnie wrócić. Że pojedziesz do swojego Wojcieszowa i... Chrząknął, a w niej na powrót zamarło serce.

– O tym właśnie chciałem z tobą mówić – zaczął nieśmiało.

– O Wojcieszowie? – upewniła się. – I o Hannie?

– Byłem w Wojcieszowie – przyznał się. – Byłem, zanim tutaj przyjechałem. Marinie rozczarowanie i złość ścisnęły serce.

– Byłeś w Wojcieszowie? – powtórzyła przez zaciśnięte zęby. – Byłeś, zanim przyjechałeś tutaj? – Tak.

– Po co tam pojechałeś? – natarła na niego. – Przecież obiecywałeś... Chwycił jej obie ręce i nie puścił, choć się wyrywała i odwracała głowę.

– Wysłuchaj mnie – zażądał. – Wysłuchaj, bo chcę to wszystko jakoś wyjaśnić.

– Jesteś zdrajcą i oszustem – krzyczała.

– Wcale nie – próbował się bronić.

– Miałeś tam nie jeździć.

– Jak nie jeździć? Kiedy to moja ojcowizna.

– I jeszcze powiesz, że to twoja żona?

– I żona – przyznał spokojnie. – Poślubiona przed ołtarzem. Niewiasta, z którą żyłem bez grzechu. Inaczej niż z tobą.

– Sam chciałeś. Sam wybrałeś to życie w grzechu.

– Ale chciałem to naprawić. Po to przecież pojechałem na krucjatę, żeby odkupić winy. Nasze winy. I moje i twoje. Bo nie mogę być w pełni spokojny, gdy oboje pozostajemy w grzechu.

– Po co tam pojechałeś? – szarpała się. – Po co pojechałeś, skoro obiecałeś, że nie pojedziesz. Dość było krucjaty, Żeby odkupić winy. Po co pojechałeś do Wojcieszowa?

– Pojechałem. Byłem na krucjacie i tylko bożej opatrzności zawdzięczam, że udało mi się wrócić. Pojechałem, żeby o tym powiedzieć żonie. Żeby wiedziała, że żyję. I żeby zobaczyły to moje dzieci.

– I tutaj jest twoje dziecko – upierała się Marina. – Jemu też obiecałeś, że zostaniesz.

– Może i zostanę – westchnął Jordan.

Marina była zła, że nie przyjechał od razu do niej. Jak śmiał tak postąpić? Jak śmiał skazać ją na tak długie czekanie? Czy nie wiedział, że ona tutaj szaleje z niepokoju? Uspokoiła się, gdy ją przytulił i pocałował.

A potem radował się, bo Jordan został w Potoku. Podobnie jak poprzedniego lata pokazywał się u boku pani Mariny, a ta pęczniała z dumy, że towarzyszy jej mężczyzna tak piękny i strojny i za nic miała ludzkie języki. Bywało, że odjeżdżał niespodziewanie, by po jakimś czasie powrócić. Kiedy wracał, długo kręcił i zwodził, ale zawsze się przyznawał, gdzie bawił. A bawił w swoim Wojcieszowie, u boku żony. – I ona potrzebuje pocieszenia – burczał pytany o cel tych wyjazdów.

– Kiedy przestaniesz tam jeździć? – naciskała rozeźlona.

– Kiedy postanowię, co dalej.

– A kiedy postanowisz?

Po powrocie Hedwigi z Krakowa jej siostra Marina odwiedziła ją zaraz w majątku. Rozpytywała o wszystko, opowiadała o wszystkim. Marina nie byłaby oczywiście Mariną, gdyby najwięcej uwagi nie poświęciła swoim sprawom, swoim kłopotom i swoim myślom.

– Tak się ucieszyłam, kiedy mój Jordan powrócił zdrowy – mówiła. – Tak czekałam i tak się bałam, że przepadł zupełnie. A wtedy, co ja bym sama zrobiła? Ty jesteś młoda i nadal taka piękna, ale ja mam już przecież swoje lata i kto by mnie zechciał?

Hedwiga nie karciła siostry, bo miała szczere serce, i cieszyła się jej radością.

– Ludzie trochę gadają – przyznawała się Marina. – Ale kto by się tam przejmował ludzkim gadaniem. Był na wyprawie krzyżowej? Walczył za wiarę, cierpiał niewolę i trud? Teraz się mu należy nagroda. Nie tylko w niebie, ale także i na ziemi. Obiecałam sobie, przysięgałam, że jeśli wróci, będzie miał wszystko, co najlepsze...

Czasami mitygowała się i wypytywała siostrę o to, co widziała na dworze.

Hedwiga opowiadała niewiele, krótkimi zdaniami, bo wszystko, co miała do powiedzenia, kręciło się wokół jej poszukiwań Mikołaja.

– Poruszyłam wszystkich i wszędzie. Królowie napisali listy, pytali i rozpytywali Ci, którym udało się powrócić, wszyscy bez wyjątku dobrze mówili o Mikołaja O jego odwadze, roztropności. Ale nikt nie powiedział mi, jak zginął, jeśli zginął Nikt tego nie widział, co dla mnie jest znakiem, że może jeszcze żyje.

– Pewnie tak – zgodziła się Marina. – Ale co zrobisz, jeśli Bóg chciał inaczej? Co zrobisz, siostro? Majątek potrzebuje męskiej ręki. I chłopcy takiej ręki potrzebują. Roksana wprawdzie nauczyła ich trochę dyscypliny...

Tym akurat Hedwiga nie była najbardziej zachwycona.

– Może nawet nadto – powiedziała z zastanowieniem. – To szlacheccy synowie, a nie służba, żeby ich popędzać i pomiatać nimi.

– Słusznie – poparła siostrę Marina, która jak zwykle zmieniała zdanie, była nieuważna i niedokładna. – Ale starała się jak mogła. Majątek nie poniósł strat, to pewne. Może też i nie zyskał wiele, ale przecież nie ma strat.

– Sama to ocenię – ucięła Hedwiga.

– Ale co zrobisz? – dopytywała się Marina. – Co zrobisz, jeśli Mikołaj nie wróci?

– Wróci – odparła Hedwiga. – Wierzę, że wróci.

– Ale jeśli się nie doczekasz? Ile zamierzasz czekać, Hedwigo?

– Ile będzie trzeba – powiedziała Hedwiga smętnie. – Czekałam już na niego długo wiele razy. Poczekam i tym razem. Wierzę, że wróci. Więcej, wydaje mi się, że gdy tak o nim myślę i mówię, on to słyszy i wie. I powróci któregoś dnia. A kiedy to będzie? To może wiedzieć tylko jeden Bóg. A przecież nie może, nie mógł mnie opuścić.

Tak też odpowiadała na podobne pytania pani Aleny i pana Jeno. Rodzice Mikołaja przyjęli Hedwigę serdecznie, bardzo jej współczuli, pani Alena płakała nad losem syna i nad losem Hedwigi, nad losem bliźniaków. Pan Jeno siedział chmurny, swoim zwyczajem nie odzywał się prawie, a tylko patrzył ponurym wzrokiem wokoło.

Słuchali opowieści Hedwigi o jej oczekiwaniu, o staraniach pani królowej, o listach wysyłanych na Węgry i do Wenecji, o tym, jak Hedwiga zbierała strzępki wiadomości i wszystkie układała tak, żeby znaleźć w nich choćby odrobinę nadziei.

Pan Jeno patrzył na zapłakaną twarz synowej i milczał. W czasie całego wieczora odezwał się tylko jeden raz. – Może Bóg będzie miłosierny – powiedział.

Czarodziejski owies

Marina wracała z Lipowej do siebie, jadąc konno w towarzystwie tylko jednego pachołka, który taszczył na swoim koniu tłumok rozmaitych przedmiotów, ofiarowanych przez siostrę.

Zupełnie blisko domu, kiedy widać już było dwór, na drodze pojawiło się nagle kilku nieznanych jej ludzi. Zastąpili drogę, a że byli uzbrojeni, Marina przestraszyła się nie na żarty. Szło na wieczór, do domu był jeszcze kawałek, a ci wyglądali na rzezimieszków.

Jakiś wyłupiastooki podskoczył i chwycił konia za wodze.

– Stójcie.

Marina próbowała go wyminąć, ale już nadbiegli jego towarzysze, otoczyli ich i widać było, że nie zamierzają jej wypuścić.

– Precz! – szarpnęła się Marina. – Precz z łapami, jeśli nie chcecie stracić tych głupich łbów! Nie przestraszyli się, bo gdyby się bali, wcale by tu nie przyszli.

– Wyście pani Marina z Potoka? – zapytał wyłupiastooki.

– Ja, kpie! Puść natychmiast!

Próbowała skarcić go końcem trzymanej w rękach uzdy, ale nie zrobiło to na nim żadnego wrażenia. Uśmiechnął się tylko.

– To ona – powiedział do swoich kamratów.

Marinie skóra ścierpła ze strachu. Bo oznaczało to, że czekali tu właśnie na nią i zapewne mieli zamiar ją obrabować, a może nawet pozbawić życia.

– Na ziemię! – rozkazał wyłupiastooki.

Marina nie zamierzała zastosować się do polecenia, ale już chwyciły ją brudne ręce i siłą zniosły z siodła, bo słowa te były skierowane nie do niej, ale do kompanów rozbójnika.

Krzyczała, kiedy zerwali ją z siodła i rzucili na drogę.

Dotarła do domu obolała. Szła pieszo, bo nie mogła usiedzieć na siodle. W Potoku podniosła alarm, kazała wziąć broń kilku swoim pachołkom. Gromadą ruszyli na poszukiwania, głośno odgrażając się, że ubiją napotkanych rozbójników.

Marina wiedziała, za czyją sprawą się to stało i nie zamierzała puścić płazem zniewagi.

– Tym bardziej nie ustąpię! – mówiła, zagryzając wargi. – Tym bardziej.

Było jej wstyd opowiedzieć coś więcej komukolwiek. Nie wyglądała prawie z izby, a gdy wychodziła, miała twarz zakrytą chustką i nie przyjmowała nikogo.

Tego wieczora przyjechała do gospody Pod Jeleniem pani Hanna z Wojcieszowa. Spędziła tu całe dwa dni, zamknięta w izbie, w której rozmawiano przyciszonymi głosami.

Przyszedł do niej jakiś człowiek, wyłupiastooki, o wyglądzie zbója, który bawił krótko, a wychodząc, cieszył się wyraźnie jak ktoś, kto właśnie zarobił złotą monetę.

Nikt nie słyszał ich rozmowy.

– Wykonałem, pani – powiedział nieco wcześniej.

– Jak się to odbyło? – zapytała pani Hanna.

– Wedle waszego życzenia. Zatrzymaliśmy tę niewiastę i wlepiliśmy jej wiele rózeg.

– Co mówiła?

– Na początku próbowała się bronić i krzyczała. Potem tylko krzyczała.

– Powiedzieliście jej z czyjego polecenia?

– Pani Hanny z Wojcieszowa.

– Na goły tyłek?

– Na goły. Uśmiechnął się.

– Na goły – powtórzył. – Całkiem jeszcze dobry. Aż szkoda było go tak traktować. Moi kompani chcieli nawet skorzystać...

Pani Hanna podniosła dłoń i uderzyła. Mężczyzna chwycił się za twarz.

– Milcz, głupcze! – syknęła. – Za gwałt na szlachciance głowy by wam ucięli. Wykrzywił się.

– A za napaść na królewskiej drodze i obicie rózgami to niby nam darują? Powiedziałem, żeby jej poniechali, bo wy zapłacicie więcej w nagrodę za to, że się powstrzymali.

Dała mu przygotowaną zapłatę.

– Zabieraj i idź precz! Ukłonił się niezdarnie.

– Zawsze możecie na mnie liczyć, jaśnie pani.

Marina cierpiała dwa tygodnie. Tydzień nie mogła usiąść, drugi odczuwała jeszcze ból, a przez wiele kolejnych nie mogła pogodzić się z tym, co ją spotkało. Poskarżyła się panu Jeno i żądała od starosty schwytania i ukarania winnych, ale wstydziła się opowiedzieć wszystko.

Dwa tygodnie opiekował się nią pan Jordan, który także nie od razu dowiedział się, co się stało. Ale odgadł wszystko, bo Marina leżała w łożu na brzuchu, ledwo przykryta, i pojękiwała z bólu. Smarował ją oliwą łagodzącą boleści i nic nie mówił.

Potem przyznał, że wie, co się jej przytrafiło.

– Nie sądziłem, że jest gotowa na coś takiego – powiedział z zawstydzeniem i próbował usprawiedliwić działania żony. – Nie spodziewałem się, że jest do tego zdolna.

Marina krzyczała i rzucała przekleństwa. Odgrażała się i zapowiadała, co zrobi pani Hannie.

– Sama wiem, że to ona! – jęczała. – Wiem, że to ona. I gorzko tego pożałuje! Kiedy tylko trochę wydobrzeję, natychmiast pojadę tam i wszystkie kłaki z głowy jej powyrywam! Wszystkie co do jednego!

Nie wiadomo natomiast, jak to się stało, że mimo utrzymywania przez Marinę tajemnicy, w krótkim czasie wszyscy wiedzieli o jej przykrej przygodzie i stanowiła ona odtąd ulubiony temat plotek na jarmarkach i po gospodach.

– Słusznie – mówili niektórzy. – To przecież obraza boska, żeby tak bez ślubu z sobą żyli.

– I jeszcze udają, że wszystko jest w porządku. Marina była świadoma nieprzychylnych plotek, ale nie zamierzała ustępować. Tym mocniej przekonywała się, że nie robi nic złego.

– Gadają tak, bo mi po prostu zazdroszczą – odcinała się na uwagi siostry.

– Ale co będzie dalej? – niepokoiła się Hedwiga. – Według wszystkich wywołujecie zgorszenie. Ludzie okropnie gadają. Nie chodzi o to, żebym cię pouczała, ale jak sobie wyobrażasz dalsze życie?

Marina nie zamierzała się tłumaczyć.

– Ludzie się przyzwyczają do wszystkiego – powtarzała z uporem. – I do tego też przywykną. Nie zrezygnuję ze swojego szczęścia.

– A rodzina Jordana? Czy nie byłoby lepiej rozstrzygnąć jakoś tę sprawę? Żeby on się opowiedział, czy chce być z tobą czy ze swoją żoną? Zamierzasz resztę życia przeżyć w takiej niepewności?

– Wezmę, co mi Bóg da – odpowiadała Marina. – Nie każda miała tyle szczęścia, co ty. Ale teraz i ty jesteś w zawieszeniu. Nie wiadomo, czy jesteś wdową czy mężatką. Pewnie i ty wolałabyś wiedzieć, jak jest naprawdę. I póki nie zostanie to wyjaśnione, musisz przyjmować życie takim, jakie jest. Ze mną podobnie. I nie będzie inaczej, póki sprawy się nie wyjaśnią. Może nawet nie wyjaśnią się nigdy.

Nagle chwyciła siostrę za rękę i zaczęła chlipać.

– Nie wiem, co zrobię, jeśli Jordan postanowi wrócić do żony – przyznała się, a potem niespodziewanie zaproponowała: – A może ty poprosiłabyś go, żeby został?

Pani Hanna nie wróciła od razu do Wojcieszowa. Chwila tryumfu, jaką przeżyła, kiedy w gospodzie Pod Jeleniem dowiedziała się o ukaraniu tej rozpustnej Mariny, szybko uleciała. Jordan został w Potoku, a pani Hanna znowu nie wiedziała, co i jak powinna uczynić dalej. Przecież jadąc tutaj, obiecała sobie, że bez męża nie wróci.

Cały dzień przepłakała z żalu i bezsilności.

Drugiego dnia, gdy wyszła na chwilę, po powrocie do swojej izby zdziwiona zatrzymała się w progu. Jakaś obca, nieznana jej niewiasta siedziała na ławie.

– Co wy tutaj... – zaczęła Hanna i odwróciła się, żeby zawołać pachołka, by sprowadził gospodarza. – Ja pierwsza zajęłam tę izbę.

Obca kobieta słabo była widoczna w wieczornym już świetle dnia. Siedziała plecami do okna, miała kaptur na głowie skrywający jej włosy i najwyraźniej wcale nie chciała być rozpoznana.

– Przyszłam wam pomóc – powiedziała. Pani Hanna zatrzymała się wpół gestu.

– Pomóc mnie? A w czym?

– W waszym kłopocie.

– Nie mam żadnych kłopotów – zaprzeczyła pani Hanna. – Idźcie i zostawcie mnie, bo jestem zmęczona i potrzebuję odpocząć.

– Odpoczynek wam nic nie pomoże – powiedziała kobieta, nie wstając z miejsca. – Wy potrzebujecie lekarstwa. Może ja mam takie lekarstwo.

Pani Hanna nie miała ochoty na rozmowę z nieznajomą.

– Wyjdźcie – zażądała. – Bo zawołam służbę.

– Nie zawołacie – odparła tamta. – Bo chcecie, żeby wasz mąż wrócił do domu.

Pani Hanna zamarła zdumiona. Odwróciła się szybko, podbiegła do drzwi i zamknęła je. Gość roześmiał się półgłosem.

Była to młoda, ładna kobieta, o białych, bardzo równych i pięknych zębach.

– Siadajcie – powiedziała. – Powinnyśmy porozmawiać. Jeśli się wam nie spodoba to lekarstwo, nie będę was zmuszała. Ale zanim je odrzucicie, pomyślcie, czy aby na pewno nie potrzebujecie.

– Nie potrzebuję – stwierdziła pani Hanna. Nieznajoma kobieta uśmiechała się z wyższością.

– To jeszcze zobaczymy. Mylicie się, uważając, że pani Marina kiedykolwiek zostawi waszego męża w spokoju. Pani Hanna podniosła dłonie do ust.

– Co jeszcze wiecie?

– Wszystko wiem – odpowiedziała nieznajoma i gestem dała znak, żeby pani Hanna usiadła.

Pani z Wojcieszowa, zaczerwieniona ze wstydu, a jeszcze bardziej ze strachu, przysiadła na brzegu posłania.

– Nie wiem, kim jesteście – wydukała. – Ale to wcale tak nie jest i...

Młoda kobieta syknęła.

– Milcz i słuchaj! – nakazała sucho. – Sama nie wiesz, w co się pakujesz. Twój mąż odwiedza panią Marinę, mieszka z nią, ciebie całkiem zapomniał i zostawił, chociaż jest twoim ślubnym małżonkiem i ma obowiązki. Nie zaprzeczaj. Każdy to wie. I każdy wie, że nie zamierza do ciebie wrócić. Ona go opętała. Słyszysz, głupia? Opętała go swoimi sztuczkami. Myślisz, że wystarczy ją poprosić, żeby ci zwróciła Jordana? Nie, nie wystarczy. Bo na czary trzeba innych sposobów.

– Na czary?

– A coś ty myślała, głupia? Że czemu on tak się trzyma tej Mariny, choć ma ciebie młodszą i o wiele ładniejszą. Ona go opętała i nad nim panuje. Żadne prośby, żadne rózgi tu nic nie wskórają.

Pani Hanna była przestraszona i nagle zupełnie opadła z sił.

– To co mam robić? – zapytała bezradnie.

– Odebrać go – warknęła tamta.

– A kim wy jesteście? I czemu chcecie mi pomagać?

– Nieważne, kim jestem. Ważne, że chcę wam pomóc. Mam swoje powody do takiego postępowania. To wielka rodzina, rozgałęziona i wydaje im się, że mogą robić wszystko, co tylko im przyjdzie do głowy. Nikogo o nic nie pytają, nikomu niczego nie są winni. Ale tak nie jest. Wiem o tym, mam powody, żeby nie życzyć im dobrze. Mam powody, żeby życzyć im źle.

– Ale to grzech – zauważyła pani Hanna nieśmiało.

– Grzech? A zabierać cudzego męża innej kobiecie to nie grzech? A cudzołożyć to nie grzech?

– Co mam robić?

– Niewiele. Podpowiem wam, jak należy postąpić. Czemu owa Marina tak mocno go trzyma przy sobie? Bo uwiodła go czarami. Ale wystarczy, żeby on stracił swoją męską moc, a Marina wypędzi go, a wy będziecie mogli zabrać go do siebie.

– To można tak zrobić? Żeby stracił męską moc?

– Oczywiście. To proste. Wystarczy dać mu pewien napój...

– Macie go z sobą?

– Nie mam. Trzeba go przygotować i to wy sama musicie to zrobić. Powiem dokładnie, co i jak należy uczynić... Pani Hanna niemało się natrudziła nad dokładnym wypełnieniem poleceń nieznajomej.

I jeszcze musiała znosić podchwytliwe pytania niejakiej Wiesny, która trzymała gospodę, na co jej potrzebne całe wiadro lipcowego miodu i po co w izbie spory koszyk owsa.

Potem skupiona i przestraszona nieco, przyglądała się przygotowaniom swojej nowej znajomej, której imienia nawet nie znała. Wcześniej przysięgła, że nikomu nic nie wyjawi z tego wszystkiego, czego będzie uczestnikiem i świadkiem.

– To konieczne – wyjaśniła Roksana. – Jeśli nie zachowacie tajemnicy, nasze działania nie będą skuteczne. Pani Hanna złożyła więc przysięgę na krzyż i obiecała w każdych okolicznościach trzymać język za zębami. Roksana rozłożyła na podłodze prześcieradło i rozsypała po nim ziarno, równą cienką warstwę. Potem kazała Hannie rozebrać się do naga i używając tylko lewej dłoni wysmarowała miodem jej całe ciało. Potem kazała położyć się na przygotowanym posłaniu z ziarna i wytarzać się w nim.

Pani Hanna, choć zawstydzona, dokładnie wypełniła polecenie. A gdy się podniosła, była niczym ze złota, pokryta miodem z przyczepionymi do ciała złotymi ziarnami.

Roksana kazała jej zgarnąć ziarenka do skopka, sama pomagając zebrać je z miejsc, do których Hanna nie mogła sięgnąć.

– Teraz wystarczy zemleć ziarno w żarnach – pouczała. – Musicie to zrobić sama, bez niczyjej pomocy. Potem z mąki wypieczecie chleb. Zapewniam was, że będzie dobry, słodki i smaczny. A kiedy wasz mąż zje ten chleb, zapomni o swojej miłośnicy i w te pędy do was powróci.

– Ale on mnie unika – niepokoiła się pani Hanna. – Jak dostanę się do niego, skoro nie chce mnie widzieć?

– To już sama musicie wymyśleć – powiedziała Roksana. – Ale chyba nie będzie z tym kłopotu, skoro wasz mąż przyjeżdża czasem zobaczyć dzieci. Ugośćcie go odpowiednio, tylko o mnie nie wspominajcie, bo wtedy na nic całe wasze staranie.

Marina płakała. Robiła wszystko, co dawniej. Była zalotna, serdeczna i miła, a jednak pan Jordan stracił nagle zainteresowanie jej ciałem, choć przez wiele dni był poza Doliną i nie widział kochanki.

– Nie mogę – wzdychał. – Nie wiem, co się stało, ale nie mogę. Marina płakała, prosiła, wpadała w złość, wypędzała go i mówiła, żeby więcej nie przyjeżdżał.

Odjeżdżał więc, ale wracał, posyłał prośby, podarunki. Wracał, potem znowu odjeżdżał.

Po wielkiej awanturze, jaką zrobiła Marina, niezadowolona z tego, jaki był, powiedział, że jeśli go wypędzi, więcej już nie wróci.

Wypędziła.

Pojechał. Upił się w gospodzie. Wytrzeźwiał. Znowu się upił. Jadł byłe co, spał byle gdzie.

Kiedy któregoś ranka się obudził, zobaczył obok siebie swoją żonę.

– Cicho – mówiła pani Hanna, głaszcząc go po zarośniętym policzku. – Śpij spokojnie. Już wszystko dobrze. Już nikt ci więcej nie dokuczy. Zajmę się tobą, zaopiekują. O nic nie musisz się martwić.

Babskie rządy

Jesienią tego roku wiara w powrót Mikołaja kołatała się już tylko w sercu Hedwigi. Nikt inny nie podzielał poglądu, że pan Lipowej powróci.

Ksiądz Franciszek Skórka miał przed sobą bardzo trudne zadanie.

– Bóg was pocieszy, pani – przemawiał do Hedwigi. – Nie wiem jeszcze, w jaki sposób, ale na pewno was pocieszy. Nie może zostać niedostrzeżona wielka ofiara pana Mikołaja.

– To i wy sądzicie, że Mikołaj już nie wróci? Ksiądz Franciszek zmieszał się.

– Nie tak chciałem powiedzieć – usprawiedliwiał się. – Chodziło mi o to, że wasz mąż oddał Bogu tak wielkie usługi, że ofiara jego na pewno musi zostać policzona w niebie. Co zaś do powrotu pana Mikołaja...

– Nie wierzycie?

Ksiądz Franciszek zasapał i uciekł oczami w bok.

– Sam nie wiem, pani. Od tygodni nie słyszano, żeby wrócił jeszcze ktokolwiek poza tymi, o których wiemy. Nie wydaje się więc możliwe, żeby byli jeszcze jacy ludzie... Przecież to rok właśnie mija od czasu owej wielkiej bitwy pod Nicopolis i...

Hedwiga zatrzymała się zdumiona.

Co? Rany boskie, to już cały rok? Jakże możliwe, że przeżyła cały rok, nie mając przy boku Mikołaja? Jakże to w ogóle możliwe?

Ale tak było. Kończył się wrzesień, więc dokładnie rok mijał od czasu bitwy, a znacznie więcej od wyjazdu Mikołaja.

Ksiądz Franciszek ruszył w. kierunku kamienia przed dworem, jaki postawił tutaj Mikołaj na pamiątkę swojego wyjazdu. Kazał wtedy Hedwidze uważać, że to jest po nim znak. Prosił, żeby myślała o nim, żeby wspomniała go, gdy tylko spojrzy na ten kamień.

Ksiądz Franciszek chrząknął.

– Trzeba by chyba było... – zaczął – może jaki krzyż... Udawał, że nie widzi łez w oczach Hedwigi.

Kiedy nastała pierwsza rocznica bitwy pod Nicopolis, 25 września 1397 roku, Hedwiga nadal wypatrywała wieści i nadal jeździła wszędzie tam, gdzie mogła się czegoś dowiedzieć o losach Mikołaja, nie przyjmując do wiadomości, że czas oczekiwania i żałoby minął.

Tego dnia była w sadzie, gdy nadszedł Natan syn Izaaka. Żyd bez słowa położył na pieńku grubo wypchaną sakiewkę i ukłonił się.

– Dla szlachetnego pana Mikołaja – oznajmił. – Dla was. Żeby panu Mikołajowi wystawić pomnik w kościele, tablicę albo i posąg.

Hedwiga zacisnęła pięści.

– Za wcześnie wszyscy go grzebiecie – zawołała ze złością. – Za wcześnie! Zabieraj swoje przeklęte pieniądze i z takimi słowami nie pokazuj mi się więcej na oczy!

Natan kłaniał się i przepraszał.

– Nie chciałem was urazić – tłumaczył. – To jest znak ode mnie i moich, że dobrze wspominamy pana Mikołaja. Obróćcie na co innego, może na chłopców...

– Wspominajcie jak chcecie – żachnęła się Hedwiga i odrzuciła dar. – A moi synowie nie są dla was chłopcami, tylko panami na Lipowej, którym winniście szacunek. Precz!

Nazajutrz po rocznicy bitwy pod Nicopolis pani Alena z Krasawy zdjęła żałobę po swoim synu Mikołaju. Żałobę zdjęła także jego trzynastoletnia siostra Elżbietka.

– Może rzeczywiście czas mi za mąż – westchnęła.

Pani Alena przebolała już utratę syna. Przebolała, bo Mikołaj zostawił dwóch dorodnych synów i rodowi Lipowskich nie groził upadek.

– Wola boża – powtarzał ksiądz Franciszek, który ustawicznie pracował nad tym, żeby śmierć Mikołaja jego rodzina widziała we właściwych proporcjach.

– Wasz syn poległ za wiarę – mówił do pani Aleny. – Czy można sobie wyobrazić śmierć piękniejszą i bardziej godną?

– Wasz mąż odszedł do Boga – mówił do Hedwigi. – Bóg tak chciał, tak postanowił, a ludziom nie godzi się podważać jego wyroków.

– Wasz ojciec był bohaterem, pięknym, walecznym i mężnym rycerzem, obrońcą chrześcijaństwa przed niewiernymi – mówił do synów Mikołaja. – Zawsze o tym pamiętajcie i zawsze starajcie się mu dorównać.

Gwoździe, które niegdyś wbił pan Jeno w dębowe drzwi dworu w Krasawie, a które oznaczały kolejne pokolenia jego rodu, pokryły się rdzą. Od góry – Jura kowal, niżej Jeno, potem Mikołaj, potem dwa obok siebie, oznaczające Marcina i Mateusza.

– Nie myślałem, że będę patrzył na te drzwi, kiedy nie będzie już Mikołaja – zwierzył się któregoś dnia pan Jeno. – Nie jest przecież zwyczajne, żeby ojcowie opłakiwali swoich synów.

– To synowie winni opłakiwać rodziców – zgodził się ksiądz Franciszek. – Ale nie nam, marnym ludziom, odgadywać boże zamiary. Miał widać w tym Bóg jakiś cel, jeśli postanowił tak właśnie.

Ale pan Jeno nie czuł się. pocieszony. Widział się dopiero co z królem Jagiełłą i monarcha smutno kiwał głową nad losami Mikołaja.

– Szkoda – powtarzał. – Wielka szkoda. Wiele obiecywałem sobie po waszym synu.

– I ja – mówił pan Jeno. – W dodatku jest we mnie żal, że nie dałem mu tyle, ile ojciec powinien dać synowi.

– Miał od was wszystko – zaprzeczył król. – Każdy to wie. Ale pan Jeno tylko pokręcił głową.

Po oświadczeniu Elżbietki, że gotowa jest przemyśleć sprawę swojego małżeństwa, prawie natychmiast pojawił się w Krasawie pan Konrad ze Szczekocin, jakby mu ktoś podpowiedział, że powinien wzmóc starania.

– Czy to prawda? – dopytywał się. – Czy prawda, że Elżbietka pragnie mnie widzieć?

– Mówiłam, byście byli cierpliwi – uśmiechała się pani Alena. – Moja córka jest jeszcze bardzo młoda, ale na każdą młodą przychodzi jej czas.

Konrad ze Szczekocin pokazał się w Krasawie kilka razy i zaczęto mówić, że tym razem to już na pewno Elżbietka pójdzie za niego za mąż. W Lipowej wieści te nie spotkały się z radosnym przyjęciem.

– Będziesz miał nic – powiedział Marcin do brata. – Mnie zostanie Lipowa, a ty długo będziesz musiał czekać na swoją część po dziadku. Może dziadek Jeno zostawi ci coś na swojej Krasawie.

Mateusz był poruszony wiadomościami.

– A moja część w Lipowej? – zapytał niepewnie. Marcin zrobił minę pełną wyższości.

– Twoja część? – powtórzył. – To jest mój majątek. Może ci dam coś z niego, a może nie dam. Wszystko zależy od tego, jak się będziesz wobec mnie zachowywał.

– Ale chyba należy mi się pół...

– Nie ma mowy! – zaprzeczył Marcin. – Nie będzie dzielenia majątku. Musi zostać w całości. Tak kiedyś mówił nasz ojciec, a jego wola święta rzecz.

Kiedy się wydało, że to pani Roksana powiadomiła pana Konrada ze Szczekocin, żeby znowu starał się o Elżbietkę, Hedwiga wpadła w złość.

– Kto ci pozwolił? – krzyczała na Roksanę. – Jak ja wyglądam teraz w oczach tamtych ludzi? Po co w ogóle wtrącasz się do spraw moich teściów? To nie twój interes.

Roksana wydęła wargi obrażona.

– To taka mnie spotyka nagroda za moje starania? – zapytała. – Ja robię wszystko, żeby ci pomóc, a ty tak mi dziękujesz? Nie moja sprawa? Ależ oczywiście, że moja. Czy ty nie widzisz, że jeśli nie podejmiesz działań już teraz, zostaniesz okradziona, oszukana i nikt się za tobą nie ujmie? Myślisz, że można liczyć na dobrą wolę innych ludzi? Nie bądź naiwna, Hedwigo.

Pretensje miała też do Roksany pani Alena. Przyjechała nawet do Lipowej, żeby przy synowej skarcić jej przyjaciółkę. Wprawdzie nie była zła o namówienie Konrada do wizyty w Krasawie, ale dała wyraz niezadowoleniu, że Roksana wchodzi w nie swoją rolę. Ale Roksana była na takie żale dobrze przygotowana i powtórzyła tylko argumenty, które wcześniej przekonały Hedwigę.

– Więcej się po was spodziewałam przezorności – odparła spokojnie na gorące słowa pani Aleny. – Bo nie zrobiłam tego dla zabawy. Zrobiłam to dla naszych chłopców. Niech idzie Elżbietka za Konrada, a wtedy i chłopcy będą mieli zabezpieczoną przyszłość. Zostanie Marcin w Lipowej, a Mateuszowi przypadnie Krasawa po dziadku. Elżbietka pójdzie przecież do Konrada.

Trochę się przeliczyła, bo pani Alena inaczej to planowała. Była bardzo przywiązana do córki i spodziewała się mieć ją nadal przy sobie.

– To nie wasza sprawa, Roksano – złościła się. – Nie wchodźcie w sprawy naszej rodziny, bo do niej nie należycie. Roksana obraziła się za takie traktowanie.

– Chciałam jak najlepiej – tłumaczyła się. – Ale skoro nikt tego nie docenia i pomawiacie mnie o niestosowne postępowanie, zostaje mi tylko wrócić do siebie...

– To by było najlepiej! – krzyczała pani Alena.

Kiedy pani Alena już odjechała, Roksana powiedziała do Hedwigi:

– No i widzisz, że miałam rację? Przynajmniej mamy teraz jasną sytuację i wiemy, co zamierzają twoi teściowie. Zdaje się, że nieprędko by się z tych planów zwierzyli.

Hedwiga przyznała jej rację, na co Roksana oświadczyła, że myśli już wracać do swojego Dębowca.

– Smętnie tam i pusto – mówiła z udawanym żalem. – Ale skoro tutaj nikt nie chce docenić mojego starania... Jak się spodziewała, Hedwiga sprzeciwiła się takim zamiarom.

– Nigdzie nie musisz wracać, Roksano – zapewniła natychmiast. – Tutaj zawsze będzie dla ciebie miejsce. Jestem zadowolona z twojej opieki nad Lipową, nawet z karności, jakiej nauczyłaś bliźniaków, choć czasem mogłabyś im więcej pobłażać. Nigdzie nie musisz wracać, zwłaszcza, że znowu będę cię prosić o pomoc. A Dębowcem i Jastrzębicami możesz zarządzać jak do tej pory. Pan Jacek dobrze sobie przecież radzi. I Roksana została w Lipowej.

Powtarzające się wyjazdy Hedwigi, coraz dłuższe jej nieobecności powodowały, że coraz bardziej oddalała się od spraw Lipowej, we wszystkim zdając się na Roksanę.

Ta zaś rzeczywiście szybko umiała zapanować nad wszystkim. Służba chodziła cicho i była dokładna, niczego tu nie pomijano, bo pani Roksana potrafiła karać. Uważała, że tylko w taki sposób może wpłynąć na utrzymanie porządku, niczego więc nie zaniedbywała. Ani rózeg ani dybów.

– Nie może tak dalej być, pani Hedwigo – martwił się ksiądz Franciszek. – Za mało czasu poświęcacie swoim synom.

– Poświęcam im dość – broniła się Hedwiga. – Są już na tyle duzi, żeby można było zostawić ich samych. Jest poza tym pani Roksana.

Ksiądz Franciszek uważał, że pani Roksana dobrze zastępuje Hedwigę, choć nawet i on przyznawał, że czasami jest dla młodych Lipowskich zbyt surowa.

– Częściej powinni jeździć do dziadka – podpowiedziała Hedwiga. – Zadbajcie o to, proszę, bo ja wkrótce sama muszę jechać. Podobno jest na Wawelu pan, który był z Mikołajem w bitwie i może wiedzieć, co się z nim stało. Muszę tam pojechać i usłyszeć na własne uszy, co ma do powiedzenia.

Hedwiga nie dała sobie w tej sprawie niczego wytłumaczyć. Gdy tylko usłyszała jakąkolwiek, choćby i drobną wieść, natychmiast gotowa była jechać na kraj świata, żeby to sprawdzić.

– Gdybym nie była kobietą – wyznała kiedyś – ruszyłabym aż do owego tureckiego sułtana i jego samego zapytała, gdzie jest mój mąż i zażądałabym od niego, by mi zwrócił Mikołaja – A pewnie – kiwał głową ksiądz Franciszek. – Taki majątek pójdzie na zmarnowanie, gdy wy będziecie gonić za cieniem.

– To nie jest gonitwa za cieniem – upierała się Hedwiga. – Będę go tak długo szukała, aż znajdę.

– Ależ dziecko – łapał się za głowę ksiądz Franciszek. – Przecież to może potrwać całe życie.

– Mam dopiero dwadzieścia sześć lat – odpowiedziała Hedwiga. – Bóg da, jeszcze pożyję.

– Nie wolno jednak...

– Dość – przerwała Hedwiga. – Chcecie pomóc, pomagajcie. Ale nie gańcie mojego postępowania, bo czyż nie jest pierwszym obowiązkiem żony być przy mężu zawsze i wszędzie?

– No tak, ale...

W swoim oczekiwaniu Hedwiga była zupełnie samotna. Nawet matka Mikołaja wydawała się coraz bardziej pogodzona ze śmiercią jedynego syna. Coraz częściej mówiła, że trzeba przyjąć boskie wyroki.

– To nic nie da, dziecko – powiedziała któregoś dnia do Hedwigi – Nic nie dadzą twoje poszukiwania. On już nie powróci.

Hedwiga kręciła głową.

– Co wy mówicie, matko? Jak to nie powróci? Mikołaj miałby nie wrócić? Przecież obiecał, przysięgał. Nie zapomniał o tym, nie mógł zapomnieć.

– Nie zapomniał – tłumaczyła pani Alena. – Nie zapomniał, po prostu nie może wrócić. I nie może ci przysłać wiadomości, bo on... on...

Ale bała się wypowiedzieć to najgorsze słowo, powstrzymywana mocną, niezłomną nadzieją Hedwigi. Bo Hedwiga nie zaprzestawała poszukiwań. Czasami i jej samej wydawało się, że zrobiła już wszystko, wypytała wszystkich, którzy mogliby wiedzieć cokolwiek. Rycerzy i zwykłych pachołków, urzędników królewskich, kancelarie dworów w Krakowie i w Budzie. Na jej prośbę sama pani Jadwiga napisała list do wielkiego mistrza Krzyżaków, prosząc, aby wyznaczył urzędnika, który w jej imieniu dokładnie wypyta tych, co wrócili z wyprawy krzyżowej, czy nie słyszeli co o Mikołaju z Lipowej.

Ale znikąd nie było nadziei. A jednak Hedwiga znajdowała w sobie siły, by coraz to czynić starania i na nowo szukać.

– Śnił mi się – odpowiedziała na uwagi teścia. – Śnił mi się ostatniej nocy. Stał przed progiem naszego domu i pytał, czemu nie zapraszam go do środka. Jakże inaczej mogę tłumaczyć ten sen, niż w taki sposób, że sam Mikołaj mnie zachęca, bym nie ustawała w poszukiwaniach? Sprzeniewierzyłabym się mojej małżeńskiej przysiędze, gdybym choć przez chwilę pomyślała inaczej.

Pan Jeno, który poprzedniego dnia odbył z żoną długą rozmowę, nie umiał dać odpowiedzi na takie postawienie sprawy i nie znalazł argumentów, – żeby przekonać Hedwigę do zmiany postępowania.

Ostatni zbój w Dolinie

Złoczyńcę miano ukarać na miejscu jego ostatniej zbrodni. Dlatego przywiedziono go na rozstaje dróg koło Mstowa.

Był to Jaksa, okrutny rozbójnik i zabójca, którego ścigano przez całe lata. Spętany łańcuchami siedział pod wielką sosną, gdzie rzucili go żołnierze, zostawiając tutaj, aby mógł z nim porozmawiać starosta.

Ostatni zbój w Dolinie. Kiedyś miał przy sobie gromadę zbrojnych rzezimieszków, okrutnych, ciętych, walecznych.

Kryli się po lasach, chowali między skałami. Bali się ich nawet ludzie króla, a sam starosta miał za małe siły, żeby przeciw nim wystąpić. Ale z czasem pan Jeno wyłapał pomocników Jaksy i surowo ich ukarał. Teraz został już tylko on sam – Jaksa, ostatni zbój w Dolinie.

W pobliżu mieszkańcy okolicznych wsi czekali na widowisko. Wiadomość o traceniu Jaksy rozeszła się szeroko i nie brakowało ciekawskich, przybyłych z odległych nawet osad. Stali gromadą na szczycie wzniesienia, gdzie rozchodziły się drogi, i spoglądali na wielgaśną sosnę, na której miano powiesić złoczyńcę.

Zbój był bardzo wychudzony po tygodniach spędzonych w lochu, a jego blada twarz, blade oczy i białe brwi zdawały się nie mieć żadnego wyrazu.

Wąskimi wargami uśmiechnął się na widok nadchodzącego starosty. Był ranny w bok, przy którym wciąż trzymał zakrwawioną szmatę.

– Niewiele wytoczycie ze mnie krwi – zauważył. – Prawie cała już uszła.

– Wystarczy – odpowiedział pan Jeno.

Z dala znowu dobiegły okrzyki zgromadzonego tłumu. Mieli kije w rękach i kamienie, a choć w drodze zbrodniarza ochraniali żołnierze starosty, dostało mu się sporo razów, zanim dotarli do wyznaczonego miejsca.

Lista zbrodni Jaksy i jego kompanów była bardzo długa. Obejmowała napady, zabójstwa, podpalenia, porwania, kradzieże. Banda miała na sumieniu co najmniej jedenaście osób. Pan Jeno chciał się upewnić co do jeszcze jednego zabójstwa.

– Kupca Almaryka pamiętasz? – zapytał. – Jego kto zabił? Ty czy któryś z twoich towarzyszy?

Sprawa była niegdyś głośna, skazano za nią na wieżę pana Gotarda z Brzezin, ale oczyścił się z zarzutów.

– Almaryka? – zastanowił się Jaksa. – Nie, panie starosto. To nie ja i nikt z naszych.

– Na pewno?

– A cóż mi po kłamstwie teraz, kiedy i tak zawisnę? To nie ja. Pamiętam, zakłuli go w gospodzie U Brodu. Ale to nie ja.

– Zatem kto?

Jaksa wzruszył ramionami.

– Nie wiem. Słyszałem plotki, że to niewiasta.

– Niewiasta? – zdziwił się starosta.

– Z zazdrości. Albo może z zemsty, nie wiem.

– Ale to ty zadusiłeś Nikosza? Tego młodego bednarza, co miał takie sprytne palce do złodziejstwa.

– Bo mnie zdradził, panie starosto. Zdradził i doprowadził was do mojej kryjówki. Pan Jeno przykucnął naprzeciw siedzącego i chwilę przyglądał mu się w milczeniu.

– Szkoda – powiedział wreszcie: – Szkoda, że nie skorzystałeś z królewskiej łaski. Jaksa wzruszył ramionami.

– Nie skorzystałem? Ależ skorzystałem, panie starosto. Dzięki królewskiej łasce mogłem żyć jak chciałem.

– Kiedyś oddałeś królowi przysługę. Rozbiliśmy razem buntowników Białego Księcia i proponowałem ci królewskie przebaczenie. Wtedy nie byłeś rozbójnikiem. Jaksa uśmiechnął się.

– Ależ byłem. Zawsze byłem, panie starosto. Sami to wiecie najlepiej. Nawet wtedy, gdy wzięliście mnie ze sobą przeciw Białemu Księciu, też byłem rozbójnikiem. Taki widać los. A losu nie zmienisz.

– Mogłeś zostać uczciwym człowiekiem – zauważył pan Jeno. – Mogłeś uzyskać przebaczenie.

– Ja tak – zgodził się Jaksa. – Ale moi ludzie nie. Co było robić, skoro dowodziłem nimi? Jakiż ze mnie byłby przywódca, gdybym zostawił ich samych? Pan Jeno pokiwał głową.

– To prawda, że w twojej zgrai był także twój brat?

– Dwóch – uzupełnił Jaksa. – Młodsi. I obaj zawiśli na drzewie, przy brodzie na Warcie koło Częstochowy. Z waszego rozkazu.

– Szkoda – powtórzył pan Jeno. – Byłeś wielkim wojownikiem, mógłbyś zostać żołnierzem króla. Jaksa potrząsnął ramionami, łańcuchy zadzwoniły.

– Ja? Nie zniósłbym żadnej władzy nad sobą. Jestem zwykłym chłopem, ale nikomu nie pozwoliłbym rozkazywać.

– A mnie?

Jaksa uśmiechnął się znowu.

– Nikomu – powtórzył. – Was szanuję, panie starosto, ale i wam bym nie pozwolił. Pan Jeno potaknął.

– Wiem to – przyznał.

Odwrócił głowę i popatrzył na tłum, kłębiący się za nimi, zniecierpliwiony już długim oczekiwaniem widowiska.

– Chcesz księdza? – zapytał przyciszonym głosem. Jaksa pokręcił głową.

– Nie, panie starosto. Nie wiem zresztą, czy jakiś chciałby tu przyjść. Mam ich kilku na sumieniu. – Jeśli którego poproszę, nie odmówi. Ale Jaksa nie zdecydował się na spowiedź.

– Nie chcę – powtórzył. – Nie chcę, żeby mi przeszkadzali w drodze do piekła. Pan Jeno wstał.

– Już czas – oznajmił. – Coś jeszcze mogę dla ciebie zrobić? W bladych oczach Jaksy pojawiła się iskierka wesołości, ale zaraz zgasła.

– Jeśli nie możecie mnie puścić, nic nie możecie – powiedział.

– Nie mogę – przytaknął starosta. – I nie chcę. Ale jeszcze nie odchodził. Jaksa pociągnął nosem.

– Jak będzie? – zapytał już bez cienia uśmiechu. – Będą męczyć?

– Tak. Wytrzymasz?

– Nie wytrzymam – przyznał się zbój. – Zawsze bałem się bólu. Ale to mówię tylko wam, panie starosto. Inni nie powinni wiedzieć, że się boję.

Jaksa stanął na rozstajach, na najwyższym punkcie wzniesienia, tuż obok drzewa, gdzie przygotowano dla niego miejsce kaźni. Trzęsły mu się nogi, gdy wypowiadał ostatnie słowa. A powiedział:

– Żegnaj, niewdzięczny świecie.

Jaszek, przeor klasztoru kanoników w Mstowie, był starszy od pana Jeno, ale nadal wyglądał jak dwadzieścia lat wcześniej. Był niczym dziecko, mały, rumiany, o okrągłych policzkach. Jego malutkie stopy, widoczne spod czarnego habitu, kiedy go noszono na specjalnym krześle, ubrane były w dziecięce sandały. Wydawał się całkowicie nieporadny i bezbronny, ale jego jasne oczy patrzyły jak dawniej, twardo, przenikliwie.

– Postarzałem się – westchnął.

Gdy pan Jeno zaprzeczył, przeor dodał:

– Może nie z wyglądu. Ale na pewno w sercu. Coraz mi ciężej, panie Jeno, coraz mi trudniej. Długo już żyję, a im dłużej, tym trudniej patrzeć na ten świat pełen nieprawości...

Przymknął oczy, a pan z Krasawy wiedział, że zakonnik nie przysnął, a tylko się zamyślił. Dopiero po długiej chwili otworzył oczy, spojrzał na gościa z zatroskaną miną.

– Jestem zmęczony – powiedział. – Jestem zniechęcony. Cała moja wiedza tu na nic. Zastanawiałem się, co mogę dla was zrobić. Kogo pytać, do kogo pisać, kogo i gdzie wysłać. Ale podobnie jak i wy nie dowiedziałem się niczego. Pan Jeno opuścił głowę.

– Wiele nocy spędziłem na rozmyślaniach i analizach – ciągnął przeor. – Wiele, ale naprawdę mało z nich wynika. Patrzę na świat, patrzę w gwiazdy i tam także szukam odpowiedzi, ale i tam jej nie znajduję. Bo prawdę zna tylko jeden Bóg, on zaś uznał widać, że nam nie ujawni tej tajemnicy. Ale zapewniam was, że kiedyś... że któregoś dnia dowiemy się dokładnie, co i jak przydarzyło się waszemu Mikołajowi...

– Hedwiga – wyszeptał pan Jeno. – Chodzi o Hedwigę. Ona szaleje z rozpaczy, a ja już nie mogę na to patrzeć. Ojciec Jaszek westchnął.

– Niewiele wiem o niewiastach – przyznał po chwili. – Ale tylko dobre rzeczy słyszałem o waszej synowej i zaprawdę rad bym jej pomóc i pocieszyć ją, jak pocieszyć chciałbym was i waszą żonę. Szaleje, mówicie?

– Uparła się. Wierzy, że on jest. Że Mikołaj żyje. Do tego stopnia się zaparła, że jeździ po świecie, pyta i zakazała postawić krzyż ku pamięci Mikołaja, co to może pochowany gdzieś w dalekich pogańskich ziemiach.

– Uparła się? Boicie się, że jest szalona? – zaciekawił się przeor. – Muszę o tym pomyśleć, panie Jeno. Pomyśleć, zastanowić się. Bo w szaleństwie takim jest może niemało mądrości. Skoro ona tak bardzo przy tym obstaje... Pan Jeno był trochę zdziwiony. Schylił się i pocałował przeora w rękę.

– Dziękuje, czcigodny ojcze. Nie wiem jak, ale nagle daliście mi nadzieję. Nie tego się po was spodziewałem, raczej odpowiedzi na pytanie, jak postąpić z Hedwigą. Wy zaś tymczasem dajecie mi odrobinę nadziei. Jakże to? Spodziewałem się, że powiecie, iż trzeba się cieszyć, że Mikołaj nie wrócił, bo to znaczy, że poległ w świętej wojnie i ma już miejsce przysposobione w raju, a wy tymczasem...

– Nie przyszliście tu po to, co sami wiecie – przerwał Jaszek. – Przyszliście tu po nadzieję właśnie. Tedy ją wam daję. Bo nie jest znany człowiekowi zamysł Boga, jego boskie plany, jego zamierzenia, obliczane na tysiące lat. Może jest jego wolą dać wam nadzieję. Powiedzcie synowej, żeby nie zaprzestawała poszukiwań. Jest powiedziane: szukajcie a znajdziecie, więc niechaj nie spocznie, póki nie będzie miała całkowitej pewności, póki Bóg nie da jej jakiego wyraźnego znaku. Bo że da kiedyś taki znak, wiem na pewno.

Z biegiem dni dość poprawnie ułożyły się sprawy między Roksaną a panią Mariną z Potoka. Siostra Hedwigi umiała docenić starania Roksany o majątek i o chłopców podczas nieobecności ich matki. W dodatku Marina czuła rodzaj wdzięczności do Roksany, bo ta, zajęta chłopcami, wypełniała część obowiązków, jakie spadłyby na nią, a ona przecież zaaferowana była swoimi sprawami i nie miała czasu dla tych rzeczy. Zdawała się więc na Roksanę w coraz większym zakresie i nie miała nic przeciw, żeby bywał w Lipowej i Dominik, który miał okazję z ciotecznymi braćmi uczyć się rządzenia.

– To nic złego – przekonywała Roksana. – Niech chłopak patrzy i się uczy. Tego nigdy za wiele, a wy zamiast posyłać go gdzieś daleko, możecie go stale mieć przy sobie.

Marina doceniała to staranie, bo Dominik im starszy, tym więcej przyczyniał jej trosk i zmartwień. Wcale nie był taki układny i grzeczny, jak się po nim spodziewano, gdy był małym chłopcem. Coraz częściej przychodziły mu do głowy rozmaite szalone pomysły. I zaczęło się nawet zdarzać, że nie tylko miał śmiałość hardo odpowiedzieć matce, ale i postąpić wbrew jej wyraźnym poleceniom czy zakazom.

– Obie chcemy pomóc naszej kochanej Hedwidze – przekonywała Roksana. – Nie powinnyśmy występować przeciw sobie. Chodzi o dzieci Hedwigi, a wiecie przecież, że mnie na ich przyszłości zależy bardzo, równie bardzo, jak ich matce.

Marina łatwo zgodziła się z takimi zapewnieniami. Z czasem polubiła nawet Roksanę i często zajeżdżała do Lipowej, choćby tylko po to, żeby zobaczyć, jak sobie dobrze radzi. A że zazdrościła Roksanie, że ta umie z dziećmi postępować stanowczo i surowo, chętnie wysyłała Dominika do Lipowej, licząc, że przy okazji i on nauczy się dyscypliny.

– Oczywiście, może przyjeżdżać, kiedy tylko zechce – łatwo zgodziła się Roksana. – O nic nie musicie się martwić, gdy jest tutaj.

Roksanie los Dominika musiał leżeć na sercu w sposób szczególny, bo interesowała się wszystkim, co jego dotyczy.

– Musicie myśleć o jego przyszłości – powtarzała Marinie przy każdej okazji. – Jesteście sama, więc nikt tego za was nie zrobi.

Marina oczywiście myślała o przyszłości Dominika, ale to Roksana uświadomiła jej, że pewnie myśli za mało.

– Dominikowi będzie trudniej niż jego ciotecznym braciom – powtarzała Roksana. – Bliźniacy mają zapewniony byt. Mają Lipową, w której pomieszczą się bez trudu. Mają Krasawę po dziadku...

– Krasawę przeznaczył pan Jeno dla Elżbietki i jej męża – przypominała Marina.

– Może i przeznaczy! – godziła się Roksana. – Ale kto to wie, jak się potoczą ludzkie losy i jak sprawy ułożą. Człowiek przezorny powinien myśleć wiele lat naprzód. A samotna niewiasta o przyszłości winna myśleć tym bardziej. Bo kto wam pomoże za lat parę? Hedwiga bardzo was miłuje jako swoją siostrę i na pewno nie pozwoli ukrzywdzić. Ale ona musi myśleć przede wszystkim o swoich synach. Zatem wy zostajecie sama i tylko od was zależy zabezpieczenie Dominika.

Pani Roksana nie bywała już prawie w swoich Jastrzębicach i Dębowcu. Pan Jacek rządził nimi wedle jej wskazówek i były to rządy umiejętne. Regularnie stawiał się z wieściami, wysłuchiwał poleceń i choć czasem robił po swojemu, wszystko to razem przynosiło majątkom korzyści. Roksana okazała się dobrą gospodynią, a na szczęście dokuczliwe plagi i nieszczęścia z ostatnich lat należały już do przeszłości. Wiedźma z Biskupic najwyraźniej opuściła Dolinę, bo od miesięcy ani jej nie widziano ani nikt nie słyszał, żeby gdziekolwiek poczyniła szkody. Odrabianie strat musiało wprawdzie potrwać i Roksana ciężko nad tym pracowała, ale już teraz widać było, że wszystko zmierza w dobrym kierunku.

– Babskie rządy – mówił pan Jeno gniewnie, ale z czasem nawet i on musiał przyznać, że rządy te były rozumne i dobrze służyły Lipowej.

Starosta, choć nadal nie pozbył się całkowicie niechęci do Roksany, musiał pogodzić się i z jej rządami, i z jej sposobem myślenia.

– Bogu dziękować, że dał Hedwidze i nam taką przyjaciółkę – powtarzała pani Alena. – Jest tak bliska jak najbliższa rodzina. Naprawdę, serdeczna to przyjaciółka naszej synowej!

Synowie Hedwigi oraz Dominik pani Mariny często przebywali razem. Poza zabawami i rycerskimi ćwiczeniami wszyscy trzej pobierali też nauki u księdza Franciszka, bo choć ani Roksana ani Marina nie uważały tego za niezbędne, Hedwiga upierała się, żeby chłopców nauczyć czytać i pisać, zatem i Dominik nie mógł być gorszy.

Nauki szły chłopcom dość nierówno, woleli biegać po polach czy lasach, łowić ryby w strumieniu, strzelać, uganiać się konno i robić wszystko, żeby tylko jak najmniej poświęcać czasu na wkuwanie łaciny lub umiejętność pisania.

Największa pociecha była z Mateusza, bo młodszy z bliźniaków, słabszy i mniejszy, w nauce czytania robił największe postępy i niegdyś Mikołaj przebąkiwał nawet, że chętnie widziałby go w roli duchownego. Byłoby to nawet dobre rozwiązanie, bo majątek miał przecież przypaść starszemu Marcinowi, zatem młodszy otrzymałby tylko niewielką część schedy.

Chłopcy byli zbyt mali na takie rozważania, kiedy jeszcze Mikołaj mieszkał w Lipowej, ale teraz, po dwóch latach od jego wyjazdu sprawa wyglądała inaczej. Mateusz rzeczywiście robił szybkie postępy w nauce, Marcin przygotowywał się do rządzenia dworem po ojcu. Nawet dziadek Jeno mówił czasem, że proponowane przez panią Roksanę rozwiązanie byłoby dla chłopaka najlepsze.

– Wojownik to chyba będzie z niego nietęgi – powtarzał. – Jest słaby, mało wytrzymały i podatny na choroby. Przynajmniej w porównaniu ze swoim bratem.

Pani Alenie, babce chłopca, ten pomysł także się podobał. Wiadomo, że majątek lepiej przekazać jednemu, a drugi po cóż miałby wałęsać się po obcych domach, skoro mógłby osiągnąć jakieś godności kościelne. Był przecież dzieckiem pana Mikołaja i wnukiem pana Jeno, zatem przy niewielkich wysiłkach mógłby dobić się ważnych kościelnych stanowisk.

Ksiądz Franciszek życzliwie odnosił się do takich planów, choć początkowo nie bardzo im dowierzał. Ale słyszał, że pan Mikołaj w młodości sam omal nie został mnichem, więc zakładał, że gdyby pan Lipowej wiedział o zamiarach wobec Mateusza, na pewno by im przyklasnął.

– Chłopak ma jeszcze pstro w głowie – powiedział do pani Aleny, która zapytała go o zdanie w tej sprawie. – Ale to przecież jeszcze dziecko. Nauczy się dyscypliny. Macie rację, że to dobry materiał na księdza. Pojętny, chętny i posłuszny. Z całą pewnością, gdyby chcieć wybierać z trójki, tylko on jeden nadawałby się do stanu duchownego. Obiecał od razu, że będzie Mateusza baczniej obserwował i stanie się wobec niego bardziej wymagający, choć zastrzegł, że nie będzie do niczego przymuszał.

– Nie chciałbym tego – wyjaśniał pani Alenie. – Jestem przekonany, że powołanie nadejdzie samo, jeśli umiejętnie chłopakiem pokierujemy. A wierzcie mi, że będę umiał stosownie nim pokierować. Wymaga to jednak czasu, trzeba cierpliwości.

– Zdaję się na was – zgodziła się pani Alena. – Na pewno będziecie umieli odpowiednio załatwić tę sprawę. To takie wielkie i wspaniałe zadanie. Aż mi skóra cierpnie, kiedy pomyślę o takiej możliwości. Modlę się codziennie za mojego Mikołaja. Jakże byłoby pięknie, żeby i jego syn orędował przed Bogiem za duszę swojego ojca...

Leśne zielsko

Lato 1398

Ksiądz Franciszek urządził aptekę na plebanii, gdzie z czasem coraz więcej ludzi przychodziło po porady. Duchowny zbierał zioła, kierując się zapiskami z uczonych ksiąg, a czasem korzystając także z porad pana Jeno. Pan z Krasawy długo nie chciał się dać namówić na ten pomysł i dopiero kilka następujących po sobie wydarzeń przekonało go, że powinien podzielić się swoją wiedzą z księdzem Franciszkiem.

– Przecież w tym nie ma żadnych czarów – przekonywał ksiądz Franciszek. – Bóg stworzył kwiaty, zioła i wszelkie rośliny. Stworzył je i kazał nam z nich korzystać. Jedne używamy do jedzenia, inne jako paszę, jeszcze inne jako lekarstwa. O was powiadają, że niegdyś mieliście wielką wiedzę, więc niechaj teraz służy ona innym. Nikt, zapewniam was, ani Bóg ani ludzie, nie będą mieli do was o to pretensji.

– Nie wydaje mi się to potrzebne – odpowiedział pan Jeno. – Dość waszej wiedzy, księże Franciszku, żeby leczyć wszystkich naokoło.

Ksiądz nalegał i prosił, ale pan Jeno nie był przekonany, że może podzielić się swoją wiedzą.

– No, nauczyłem się niegdyś o ziołach i sposobach – przyznał. – Ale dziś wielu rzeczy zapewne bym nie zrobił, gdybym w ogóle miał się jeszcze brać do leczenia. Dawno już mi wytłumaczono, że nie wszystkie lekarstwa dopuszczane są przez Kościół. Obiecałem, że zapomnę owych recept i sposobów. Obiecałem to solennie i ani mi w głowie łamać obietnice. Więc mnie o to nie proście.

Pan Jeno długo jeszcze zastanawiał się nad tym i zgodził się dopiero po jakimś czasie. Bezpośrednią przyczyną jego zgody były zaś wydarzenia, jakie nastąpiły latem tego roku.

Był wśród dzieciaków w Lipowej chłopak imieniem Kulik, bystry i niesforny dwunastolatek, który uchodził za przywódcę okolicznych podrostków. Kiedy biegano po lesie i łąkach, on dowodził, bo był najsilniejszy i najsprytniejszy we wszystkim. Ustępował tylko Marcinowi Lipowskiemu. I to nie dlatego, że Marcin był silniejszy, ale po prostu znał swoje miejsce, a ojciec kazał mu zawsze ustępować synowi dziedzica. Czy biegali, czy baraszkowali w wodzie, czy bawili się w wojny i podchody, w baśnie czy żarty, zawsze na pierwszym miejscu był Kulik, zwykle on rozdzielał role, on kierował, on przewodził.

Kulik nie lubił Marcina, któremu musiał ustępować, i czasem odgrywał się na jego bracie Mateuszu, bo ten był słabszy, niższy od paru innych chłopaków, więc w tych zabawach bywał nie tylko ustawiany w drugim rzędzie, ale często także na samym końcu. Marcin, ilekroć przejmował dowodzenie, wyznaczał bratu lepsze pozycje, jeśli oczywiście o tym pamiętał, a pamiętał nie zawsze.

– Ja jestem dziedzicem Lipowej – powtarzał. – Do mnie należy przywództwo.

Godzili się z tym wszyscy, także Dominik pani Mariny, który choć starszy nie mógł się równać z Marcinem urodzeniem, łatwiej zresztą dawał sobą powodować. Kiedy byli młodsi, mieli za naturalne, żeby przywodził Kulik jako najsilniejszy i największy. Ale teraz Marcin wiedział już wiele więcej i w żadnym razie nie chciał ustąpić synowi chłopa Musiał ustąpić Kulik.

Nie ustąpił od razu. Chłopcy stoczyli walkę o przywództwo grupy, prawdziwą walkę na pięści, kopniaki i zęby. Wygrał Kulik, rozbijając Marcinowi nos, ale zwycięstwem cieszył się tylko do wieczora Jego ojciec, dowiedziawszy się o wszystkim, zlał tyłek synowi, chwycił go za ucho i zawlókł do dworu, padając do nóg pani, przepraszając i błagając o litość.

– On głupi, pani! – wołał ze łzami w oczach do Hedwigi. – Głupi, bo taki młody. Pomiłujcie! Jednego tylko mam. Jedniutkiego! Czterech miałem, a on jeden się ostał.

Hedwiga znalazła się w nie lada kłopocie. Nie mogła bowiem płazem puścić tego, że chłopski syn rozbił nos synowi rycerza i przelał jego krew. Szlachecka krew ważniejsza niż cokolwiek innego. Z drugiej strony, Marcin sam się o to prosił, bo przecież zakazała mu bawić się z wiejskimi dzieciakami w gry i zabawy, które nie przystoją komuś tak dobrze urodzonemu.

– Pomiłujcie! – błagał chłop.

Z kłopotu wybawił Hedwigę jej teść. Pan Jeno przyjechał rano do Lipowej i był świadkiem tej sceny. Teraz dał znak Hedwidze.

– Pomówię z chłopakiem – zapowiedział, marszcząc brwi.

Kulik z synem klęczeli przed rycerzem i beczeli obaj, bo nie było nikogo, kto w obecności pana Jeno chciałby udawać odważnego. Bano się w całej Dolinie jego spojrzenia różnobarwnych oczu i wszędzie, gdzie pokazywała się jego siwa głowa, milkli wszyscy i skłaniali się z szacunkiem.

– Jak było? – zapytał pan Jeno surowo. – Tylko nie łżyj! Trzęsącym się głosem, pochlipując, Kulik opowiedział o wydarzeniach. Jak się bawili, jak go panicz Marcin wyzwał do walki i jak został pokonany.

– Wcale tego nie chciałem – bronił się Kulik. – Przysięgam, że tego nie chciałem! Jakoś to tak samo wyszło. Ani mu w głowie nie postało, żeby skłamać czy cokolwiek ukryć. Każdy wiedział, że panu Jeno trzeba mówić prawdę i tylko prawdę. Z różnobarwnych oczu starosty mógł wystrzelić płomień i zabić kłamcę. Wprawdzie pan Jeno uważany był za sprawiedliwego, ale mało to się tu i tam mówi o rozmaitych pańskich sprawach, których zwykły człowiek nie rozumie.

Starosta wysłuchał Kulika, a potem kazał wezwać Marcina.

Chłopak nadszedł, trzymając przy spuchniętym nosie kawał zmoczonej szmaty. Nogi mu się nieco trzęsły, bo i on dobrze wiedział, co wiedzieli inni – wzrok dziadka mógłby z łatwością odkryć kłamstwo.

– Mój wnuku – zapytał pan Jeno – chyba ci ten chłopski syn nie złamał nosa?

– Nie! – zaprzeczył chłopak żywo. – Nie, tylko krew mi się puściła To właściwie nie jest wcale rana, i tylko trochę bolało...

Pan Jeno skinął, żeby chłopak podszedł i sam obejrzał mu nos. Rzeczywiście, nic wielkiego się nie stało, za kilka dni nie będzie najmniejszego śladu.

– Wyzwałeś tamtego? – zapytał surowo.

Marcin wiedział, że dziadkowi zawsze trzeba mówić prawdę.

– Tak – odpowiedział. – Bo chciał być wodzem tej wyprawy, w którą się bawiliśmy, a przecież to ja mam prawo... Pan Jeno zmarszczył brwi.

– Więc wyzwałeś. Ty, szlachcic i rycerz, wyzwałeś do walki chłopskiego syna i w dodatku dałeś się mu pokonać. Chwycił chłopaka, przełożył sobie przez kolano i otwartą dłonią wymierzył mu dwa mocne uderzenia.

– To w imieniu twojego ojca – orzekł surowo. – Żebyś więcej nie odważył się tak postępować. Marcin zacisnął zęby, ale się nie rozpłakał.

– To już niedługo – powiedział pan Jeno. – Niedługo przyjdzie pora, kiedy będziesz miał okazję wyzwać i być wyzwanym, ale przez równych sobie. Tylko przez równych! Pojąłeś? Wstyd mi, że muszę ci takie rzeczy tłumaczyć, ale żeby mi to było ostatni raz.

– Zabraniałam mu takich zabaw – tłumaczyła się Hedwiga, której sponiewieranie syna boleśnie legło na sercu. – Wiele razy zabraniałam.

– Zabraniać nie trzeba – zauważył szorstko pan Jeno. – Niech się bawią, jeśli chcą, ale niech się to dzieje wedle porządku. Synowie mojego syna mają przewodzić i tak być musi, nie inaczej. Niechaj się uczą przewodzić i niechaj się uczą nie dać pokonać.

Pochylił się i szorstkim gestem wytarł łzę z policzka wnuka.

– A co z tamtym? – zapytała Hedwiga. – Ukaraliście wnuka, to chyba trzeba, żeby i tamten zapamiętał.

– Słusznie – przytaknął pan Jeno.

Poszedł do miejsca, gdzie Kulik z ojcem czekali na wyrok pana, nadal na kolanach. Na widok rycerza znowu pochylili głowy i zaczęli prosić o zmiłowanie.

– Zapamiętajcie sobie – zaczął pan Jeno. – Zapamiętajcie, że każdy ma zajmować takie miejsce, jakie mu wyznaczono. Czy to w służbie, czy w pracy, czy w zabawie. Tak jest i tak ma być. Żeby wasz syn nie ważył się więcej podnieść ręki na mojego wnuka ani na kogo innego ze szlacheckiego rodu.

– Pomiłujecie. On jeden tylko u mnie, a przecie nie chciał...

– Słuchaj, gdy mówię! – syknął starosta. – Nie dokładaj do jednej zbrodni jeszcze zbrodni nieposłuszeństwa. Postanowiłem. Weźmiesz chłopaka do chaty i złoisz mu skórę, jak ja bym mu złoił, gdyby chciało mi się ręce brudzić. A potem wytłumaczysz mu, żeby umiał się zachować. Żeby zaś zapamiętał, jak ma postępować, każesz mu przez sześć niedziel z samego rana przychodzić do dworu i służyć młodemu panu. A wszystko ma wykonywać, jak mu zostanie polecone. Obaj padli do nóg pana, że wyznaczył tak niewielką karę.

– Niech wam Bóg zapłaci, łaskawy panie – wołał stary. – Niechaj wam zapłaci wszystkim, co najlepsze, za wielką łaskę. Pewnie, że będzie służył chłopak panu Marcinowi. I nie przez sześć niedziel, ale dwanaście!

Hedwiga odetchnęła z wdzięcznością.

– Dziękuję wam, teściu, za pomoc. Tyle spraw zbiera się wokół mnie i czasem zupełnie nie wiem, co mam robić. Dziękuję, że mi wskazaliście drogę postępowania.

– Nie dziękuj. Sama wiedziałabyś, jak masz postąpić, nawet gdyby mnie tu nie było. A co do tego, że jest ci ciężko, wiem dobrze. Przyjechałem nacieszyć się wnukami. Zaprosić też was chciałem wszystkich do Krasawy. Twoja świekra nie czuje się dobrze, a chętnie zobaczyłaby wnuki. Może przyjedziesz za dzień czy dwa?

Marcin nic nie wiedział o poleceniu dziadka, kiedy więc rankiem następnego dnia pojawił się we dworze Kulik, chłopcu wydało się to nadzwyczajną bezczelnością.

Marcin czuł jeszcze uderzenia dziadka i na widok sprawcy tego wszystkiego ogarnęła go złość.

– A ty tu czego? – warknął.

– Przyszedłem wam służyć – odpowiedział Kulik niepewnie.

– Służyć? – zdumiał się Marcin. – Jak to służyć?

– Robić, co każecie – tłumaczył się Kulik. – Jak pan starosta rozkazali.

Był zmieszany, miał na sobie świąteczny, najlepszy strój, pod którym bolało go całe ciało, od licznych ciosów, jakich mu nie szczędził ojciec, pilnie wykonujący polecenie pana Jeno.

– Dziadek... pan starosta tak przykazał? – oczy Marcina zrobiły się okrągłe ze zdumienia.

– Tak, panie. Kazał mi przychodzić każdego ranka i wykonywać wszelkie wasze rozkazy. Więc przyszedłem.

– Na moje rozkazy? – upewniał się młody Lipowski.

– Tak, panie.

– Jakie moje rozkazy?

Kulik rozejrzał się niespokojnie.

– Nie wiem, panie. Chyba wszystkie.

– Wszystkie?

– Tak, panie.

Marcin uśmiechnął się zadowolony. Tyłek od razu przestał go boleć i wcale nie bolał rozbity wczoraj nos. A dziadek, ten wielki, wspaniały, silny i straszny dziadek okazał się taki dobry i łaskawy.

– Kazał ci przychodzić każdego dnia?

– Z samego rana.

– I będziesz moim służącym?

– Tak, panie.

– A jak długo masz przychodzić?

– Przez dwanaście niedziel.

– Dwa... dwanaście? – nie mógł uwierzyć Marcin.

Był więc prawie dorosły. Z rozkazu dziadka miał własnego sługę. Własnego pachołka, któremu dziadek przykazał wykonywać wszelkie polecenia. Zapragnął natychmiast wypróbować, jak działa podarunek dziadka.

– Usiądź – rozkazał.

Kulik posłusznie spełnił jego życzenie.

– Wstań!

Kulik poderwał się.

– Zapnij mi ciżmy.

Chłopak podniósł się szybko i natychmiast pochylił się do nóg panicza. Marcin pęczniał z dumy. Jakie to przyjemne uczucie!

– A teraz stań na rękach!

Kulik był niezwykle sprawny i wszyscy podziwiali jego sztuczki i sposoby. Podskoczył teraz i wypełnił polecenie.

– Idź do tamtego drzewa – rozkazał Marcin. – Na rękach. A teraz z powrotem! To był naprawdę bardzo przyjemny poranek.

– Wystarczy! – powiedział Marcin w końcu. – Chodź tu! Oprowadził chłopaka po całym dworze, dokładnie prezentując go domownikom i całej służbie.

Zatrzymywał pachołków i dziewki, koniuchów i parobków.

– To mój pachołek.

– Patrzcie, to mój pachołek.

– Mój sługa.

– Sam pan Jeno, mój dziadek, mi go przydzielił.

– Mój pachołek. Zrobi wszystko, co tylko zechcę.

– Jest tylko na moje rozkazy!

Pokazał Kulika także Mateuszowi, a ten choć odczuł ukłucie zazdrości, nic nie powiedział. Mateusz był przyzwyczajony do tego, że najpierw otrzymywał wszystko jego starszy brat. Teraz zapytał tylko, czy i on dostanie swojego pachołka. Marcin zaniepokoił się nagle.

– Ty? – zapytał. – Czemu miałbyś mieć służącego? Przecież jesteś młodszy. I tobie nie rozbito nosa.

Mateusz żałował, że to nie on wdał się w bójkę z Kulikiem, ale było za późno. Sługa został już przydzielony jego starszemu bratu.

– A jak długo będzie ci służył? – zapytał. Marcin dumnie wypiął pierś.

– Oj, długo. Przez dwanaście niedziel. Mateusz zrozumiał to po swojemu.

– Dwanaście niedziel? To bardzo długo. Ale potem będzie moim pachołkiem?

Był młodszy i najczęściej wszystko trafiało do niego w drugiej kolejności, kiedy już znudziło brata. Mateusz nie miał właściwie o to żalu. Był przyzwyczajony, wiedział, że tak po prostu jest.

Marcin wykrzywił się.

– Też coś! Ty nie potrzebujesz sługi. Bo ty nie musisz się uczyć, jak trzeba rządzić dworem i ludźmi. Ja będę tu panem, ty zawsze pozostaniesz drugi.

Cały dzień Marcin pokazywał bratu i wiejskim dzieciakom, jakim to jest panem i jak bardzo słucha go przydzielony mu pachołek. Kulik nie sprzeciwiał się. Został widać przekonany, że w stosownym zachowaniu leży jego interes, bo bez zmrużenia powieki wykonywał wszelkie polecenia panicza.

Ponieważ pan Jeno nie zabronił, ani nie zabroniła tego matka, Marcin wyprowadził gromadę dzieciaków poza dwór, gdzie w pełni mógł okazać swoją władzę.

Kulik biegał na rozkaz, wchodził na drzewa, zbierał kamyki i gałęzie, udawał konia, psa i owcę, dźwigał pas Marcina, jego kapotę, wiązał mu buty, na barana przenosił panicza przez strumień i wykonywał różne inne czynności.

Uśmiechał się przy tym szeroko, bo tak sobie życzył jego pan.

Pod wieczór Kulik był już mocno zmęczony swą rolą, ale uśmiechał się nadal i nadal udawał, że wszystko wykonuje z radością i zadowoleniem. Wzdychał tylko czasem albo zaciskał zęby, jeśli zadanie przerastało jego siły i musiał się nieźle napocić nad jego wykonaniem.

Wreszcie, znowu nad brzegiem potoka, padł na trawę i długo dyszał ciężko.

– Wstawaj! – rozkazał Marcin.

– Już, panie – dyszał ciężko Kulik. – Już wstaję, tylko nieco odetchnę.

– Ja orzekam, kiedy będziesz odpoczywał. Wstawaj natychmiast!

– Kiedy nie mogę – uśmiechał się Kulik niepewnie. – Pozwólcie odpocząć tylko krztynę i już wstanę. Nawet przecież wół musi odpocząć czasem, bo inaczej...

– Co takiego? – zezłościł się Marcin. – Jeszcze będziesz pyskował?

Pobiegł do krzaków leszczyny, ułamał patyk sporych rozmiarów i gruby na palec, którym zaczął okładać Kulika po grzbiecie.

– Jeszcze będziesz pyskował?! Śmiesz pyskować w mojej obecności? A masz, a masz za nieposłuszeństwo! Kulik osłonił głowę ramionami i wstał po chwili, akurat gdy Marcin skończył okładanie, bo patyk się złamał. Wstał i zabawa zaczęła się od początku. Znowu był koniem, psem i wołem roboczym, biegał, skakał i nosił. Wieczorem wrócił do chaty skonany, płakał w posłaniu, a ojciec nacierał go oliwą.

Cierp, cierp – mówił stary. – Im wcześniej nauczysz się cierpieć, tym szybciej i łatwiej będzie ci znieść ten świat. A rano Kulik musiał znowu iść do dworu i czekać na młodego pana Lipowskiego. Tym razem Marcin Lipowski był chytrzejszy. Zaraz przy spotkaniu wymierzył Kulikowi kilka ciosów przygotowaną witką.

– Żebyś pamiętał o posłuszeństwie – napomniał.

Później kilkakrotnie znajdował okazję, żeby rózgą przypominać Kulikowi o jego miejscu przy swoim boku i o jego obowiązkach.

Kulik płakał wieczorami, wodził wzrokiem za milczącym ojcem, ale nawet nie odważył się zapytać, czy w jakikolwiek sposób ojciec mógłby mu pomóc lub choćby doradzić. Bał się, że nie zniesie owych wyznaczonych dwunastu niedziel i miał żal do ojca, że sam z własnej woli podwyższył wymiar kary. Przecież pan Jeno kazał służyć tylko sześć niedziel, a to ojciec wyrwał się z dwunastoma. Po co gadał tyle? Po co gadał? A może pan Jeno nie powiedział nic swojemu wnukowi albo i sam pan Marcin ograniczy się do sześciu tygodni? O, jak by to było pięknie!

Przecież minęły już cztery dni, zostało więc tylko sześć tygodni i...

W niedzielę Marcin był zajęty swoimi sprawami i Kulik miał dzień odpoczynku. Ale w poniedziałek wszystko zaczęło się od początku. Ciężkie zadania, bicie, wyzwiska. Trwało to aż do środy. Tylko do tamtej środy.

Tego dnia bawili się w lesie. Marcin Lipowski był dziadkiem Jeno, sławnym rycerzem, który pokonał na bagnach groźnego rozbójnika Maramę, a przy tym uratował życie królowi Kazimierzowi. Mateusz był królewskim dostojnikiem, inni uczestnikami nagonki. Na podmokłych leśnych polanach Kulik miał być Maramą, ściganym i przeznaczonym do zabicia.

Przedtem Kulik był koniem, którego dosiadał Marcin – król, wymachujący bronią.

Władca poruszał się wolno, bo wierzchowiec Marcina szybko się męczył, ale i teraz nie pozwalał się nikomu wyprzedzić.

– Co to? – krzyczał na swojego rumaka. – Czemu stoisz? Naprzód, naprzód! Zbój. Marama jest blisko.

Bił witką po bokach, ale Kulik był zmęczony, poobdzierane łokcie i kolana nie pozwalały mu biec szybciej. Marcin zeskoczył zezłoszczony.

– To szkapa, nie koń! – wrzeszczał niezadowolony. – Mam cię znowu sprać, żebyś biegł dalej? A może jesteś głodny, co?

Rozejrzał się, wyrwał z ziemi garść zielska i zaczął je siłą wpychać do gardła Kulika.

– Jedz! Jedz, koniu! Jedz, natychmiast, żebyś miał siłę! Kulik niechętnie, ale brał do ust trawę i zielsko, gryzł je i łykał. Potem, gdy zmęczony i rozpłakany padł, Marcin uznał, że tej nauczki wystarczy. Nagle odeszła mu ochota do dalszej zabawy.

Zostawił wszystkich, jak to miał w zwyczaju, odwrócił się na pięcie i pobiegł, nie mówiąc nikomu dokąd i po co. Stanęli niepewni, co mają robić, a Kulik leżał, blady, ciężko dyszący.

– Idźcie – powiedział. – Dogonię was. Więc poszli.

Ale Kulik ich nie dogonił. Nie ruszył za nimi. W ogóle nie podniósł się z ziemi. Umarł tam, na leśnej polanie. Ojciec znalazł Kulika następnego dnia, kiedy rozzłoszczony w najwyższym stopniu, zmusił dzieciaki, żeby zabrały go w miejsce, gdzie ostatni raz widziały jego syna, któremu miał ochotę wygarbować skórę.

Chłopiec leżał i nie dawał żadnego znaku życia. A jego ojciec nie miał siły, żeby krzyczeć o niesprawiedliwości losu. Dowiedziawszy się o wszystkim, pan Jeno nachmurzył się i bardzo surowo rozmawiał z wnukiem.

– Postąpiłeś źle – powiedział. – Doprowadziłeś do śmierci swojego pachołka.

– Nie wiem, czemu umarł – bronił się chłopak. – Czy był taki słaby czy co... Nie wiem, panie dziadku.

– Postąpiłeś bardzo źle – powtórzył pan Jeno. – Zniszczyłeś coś, co nie było twoje. Okazałeś nieposłuszeństwo. Dałem ci tego pachołka, ale tylko na jakiś czas, nie na zawsze. Nie należał do ciebie, tylko do mnie. Zniszczyłeś więc coś, co należało do mnie. I jak mi teraz zapłacisz za szkodę? A ponadto, choć był to chłopak z gminu, ty miałeś nad nim opiekę, bo był twoim sługą, więc twoim obowiązkiem było o niego dbać. Dobry gospodarz dba o swojego konia, o swojego psa, wypada więc dbać także o swojego pachołka.

– Zatruł się – ocenił ksiądz Franciszek. – Najadł się zatrutego zielska. Od tego umarł.

– Prawda – przyznał pan Jeno. – Zatruł się zielskiem, które pewnie uważał za marchew. A potem dodał:

– Przyjdźcie do mnie którego dnia. Porozmawiamy o ziołach i zielsku. Chyba macie rację, że więcej lekarstw powinno być w waszej aptece. Opowiem wam, co jeszcze pamiętam i może z tego skorzystacie.

Miejsce po ojcu

Za nieodpowiedzialną zabawę, która doprowadziła do śmieci Kulika, pani Hedwiga wyznaczyła swojemu synowi dodatkową karę. Kazała mu klęczeć na grochu i na jakiś czas ograniczyła rozrywki. Przeciwko tej karze protestowali zarówno pani Alena, babka chłopca, jak i ksiądz Franciszek.

– Trzeba, byście waszego Marcina traktowali łagodniej – upominał duchowny. – To jest wasz pierworodny i spadkobierca pana Mikołaja. Zostało to wyraźnie zapisane w jego testamencie.

Hedwiga zacisnęła usta.

– Spadkobierca, ale dopiero po śmierci mojego męża. Tymczasem, póki nie mamy pewnych wieści, wszystko ma być tak, jak postanowił wcześniej. A postanowił, że do jego powrotu cała władza we dworze należy do mnie. Także władza nad dziećmi. I nikt nie będzie mi w tej sprawie rozkazywał.

– Nikt ci nie rozkazuje, córko – tłumaczyła się pani Alena. – Chodzi jednak o to... Hedwiga wstała.

– Matko, z całym dla was szacunkiem, będzie tak, jak ustanowił Mikołaj. Zatem moi synowie będą karani przeze mnie i wedle mojego uznania.

Kara minęła szybko i chłopcy wrócili do swoich codziennych zajęć. Dwa razy w tygodniu pilnie ćwiczyli łacinę pod okiem księdza Franciszka, resztę czasu mogąc przeznaczyć na swoje sprawy.

Było jak dawniej. Pani Hedwiga wyjechała, więc mogli poświęcać czas na zabawy, ćwiczenia, wyprawy do okolicznych miejscowości. Pani Roksana wcale ich nie trzymała przy sobie, jak się początkowo obawiali.

Jej stosunek do nich zmienił się, co napawało ich dumą. Bo byli traktowani bez mała jako dorośli. Mogli chodzić gdzie i kiedy chcieli i nie wyrzucała im ani rodzaju zabaw ani czasu, jaki poświęcali na poszczególne czynności.

Bywało, że nawet broniła przed natarczywością księdza Franciszka, wedle którego pilniej powinni uczyć się książkowej wiedzy.

Najbardziej lubili ten czas, kiedy w Dolinie nie było też dziadka, bo starosta Jeno poddawał ich drastycznym próbom i ćwiczeniom. Kiedy zaś wyruszał gdzieś w swoich sprawach, mogli oddawać się tylko zabawie i przyjemnościom.

– Jesteśmy już dość duzi – mówił Marcin. – Wystarczająco, żeby traktowano nas jak dorosłych. A przynajmniej mnie, skoro jestem starszy od Mateusza.

W kościele świętego Marcina starszy z braci zajmował miejsce swojego ojca – po prawej stronie ołtarza. Działo się to za przyzwoleniem wszystkich, także księdza Franciszka i pani Roksany. Bo to ona podpowiedziała, żeby usiadł tam po raz pierwszy, a kiedy usiadł, miejsce to mu się spodobało. Wszyscy patrzyli na niego, jakby był już panem na Lipowej, a nie tylko dziedzicem swojego ojca Mikołaja, którego losy nadal były niewiadome.

– Idź – powiedziała pani Roksana. – Czas najwyższy, żebyś tam usiadł. Miejsce pana na Lipowej nie może być puste. To jego ziemia, jego kościół i jego ludzie. Teraz ty jesteś panem Lipowej, więc ty powinieneś tam siedzieć. Marcin się wahał, a ona lekko pchnęła go w plecy. Niepewnym krokiem podszedł do ławy, usiadł i początkowo spłoszonym, potem już pewniejszym wzrokiem potoczył wokoło. Nikt się nie sprzeciwił. Miejsce pana nie może być puste. Nie ma pana Mikołaja, ale jest jego syn i prawowity następca. Jest więc tak, jak być powinno.

I Marcin szybko przyzwyczaił się do tej myśli. Przecież ludzie kłaniali się mu na drodze, pod kościołem i na dworskim dziedzińcu. Całkowicie zajął już miejsce swojego ojca. Był panem na Lipowej.

Jesienią, kiedy Hedwiga wróciła już do dworu, dopiero po dwóch tygodniach zebrała się do kościoła ze wszystkimi.

Tamtej niedzieli ledwo weszli do świątyni, Marcin poszedł na miejsce pana i zajął je bez wahania.

Hedwiga syknęła niezadowolona, myślała, że to przez przypadek. Ale Marcin robił wrażenie, że to dla niego normalne zachowanie i Hedwiga zrozumiała, że tak się rzeczy miały podczas jej nieobecności.

Kazała mu ustąpić. Powiedziała to szeptem, ale udał, że nie słyszy, a nie chciała się z nim dochodzić przy ludziach, szczelnie wypełniających kościół. Potem jednak, gdy wrócili do dworu, odbyła z synem rozmowę.

– Nie będziesz siadał na miejscu ojca, póki on ci na to nie zezwoli – oświadczyła. Marcin sprzeciwił się stanowczo.

– Miejsce pana nie może być puste – wyrecytował. – Jeśli nie ma mojego ojca, powinien je zajmować jego następca. A przecież to ja jestem jego następcą.

– Prawda – zgodziła się Hedwiga. – Jesteś jego następcą, ale jego nie ma tylko przez jakiś czas. Wiec to miejsce powinno zostać próżne, póki twój ojciec nie wróci.

Siedzieli. w świetlicy przy wielkim stole. Hedwiga zdziwiła się, że jest w swoich poglądach osamotniona. Marcina niespodziewanie poparła jego babka.

– Chłopak ma rację – powiedziała pani Alena. – Miejsce pana nie może być puste. Ludzie muszą wiedzieć, że ktoś nad nimi sprawuje sąd i opiekę. Skoro nie ma Mikołaja, to miejsce należy się jego synowi.

– Prawda – poparł panią Alenę ksiądz Franciszek. – To jest teraz miejsce Mikołajowego syna.

Ale Hedwiga upierała się przy swoim i wbrew zdaniu wszystkich zabroniła synowi zajmować miejsce po ojcu. I kiedy była w Lipowej, w kościele miejsce pana Mikołaja pozostawało puste.

Marcin coraz częściej znajdował oparcie w osobie pani Roksany, która utwierdzała go w przekonaniu, że kiedyś wszystko wokoło będzie należało tylko do niego. Hedwiga czasem sprzeciwiała się, obawiała się, żeby nie stało się to na niekorzyść jej młodszego syna, ale i ona musiała przyznać, że wywody Roksany nie są pozbawione słuszności.

– Lipowa będzie należała do chłopców – mówiła Roksana. – Jeżeli jednak nie przygotują się oni odpowiednio wcześnie do objęcia tutaj rządów, boję się nawet pomyśleć, co się stanie. Przecież pan Jeno już nieraz mówił, że majątkowi brakuje męskiej ręki i gotów byłby się tym wszystkim zająć. A czym się to skończy? Ma wprawdzie swoje lata, ale to nad podziw krzepki mężczyzna. Zajmie majątek, porządzi nim, wyciśnie co się da, a potem co? Potem da go swojej ukochanej córeczce. Elżbietka przecież gotowa do zamęścia, pójdzie za Konrada i majątek też przejdzie w obce ręce. Tego chyba byśmy nie chcieli.

Podobnego zdania była i pani Marina, która chętnie przytakiwała tak mądremu i przezornemu widzeniu spraw. I kiedy Hedwiga czasami złościła się na pomysły Roksany, to właśnie Marina ją uspokajała.

– Ona ma rację, siostro. Nic się nie bój. Obie o to wszystko zadbamy.

– Ale to przecież bzdura, żeby mój teść chciał wyzuć z dziedzictwa swoich wnuków – broniła się Hedwiga.

– Wcale nie mówi, że on. Ale kiedy majątek dostanie się Elżbietce albo jej mężowi, to co wtedy? Nie przyuczysz chłopców do obrony, to nie obronią.

Hedwiga musiała się w końcu zgodzić z taką argumentacją. Poza tym stale była zajęta, niewiele czasu mogła poświęcić domowi, bo znowu wybierała się na Wawel.

A gdy wyjechała, ławę Mikołaja w kościele znowu zajął jego starszy syn. Ludziom w Dolinie to się podobało, mieli to za właściwe i stosowne. A poza tym nikt się już nie spodziewał powrotu pana Mikołaja.

Jesień tego roku Hedwiga spędzała w Lipowej, dziwując się widocznej wszędzie pomyślności. Chłopcy rośli, majątek odzyskiwał dawną świetność, w spichrzach i skrzyniach przybywało wszelkiego dobra.

– Gdyby Mikołaj mógł to zobaczyć – wzdychała Hedwiga.

– Zobaczy – pocieszała Roksana. – Któregoś dnia przecież wróci. Ale chyba raczej nie na majątek będzie patrzył, a na ciebie. Dla niego nie ma nic ważniejszego od ciebie. Pamiętaj o tym i trochę o siebie zadbaj.

Hedwiga była blada, wymęczona, jej oczy zasnuwał smutek.

– Dziękuję Bogu, że mi dał taką przyjaciółkę – mówiła do Roksany.

Pod koniec listopada spędziła tydzień u swojej siostry w Potoku. I Marinie wiodło się nieźle, czym chciała się przed siostrą pochwalić. Niby za pociągnięciem czarodziejskiej różdżki ustały nieszczęścia na polach, rok był bardzo udany.

– Trzeba by chyba jakie wotum dać – mówiła Marina. – Może obie pojedziemy na Jasną Górę podziękować Najświętszej Pannie?

Hedwiga zgodziła się natychmiast i obiecała dać cały kamień wosku na wotywne świece.

– W przyszłym tygodniu – postanowiła. – Na świętego Mikołaja.

Wracając do domu, już z daleka Hedwiga zobaczyła obce konie przed dworem i nagle zamarło jej serce. Mikołaj! To musi być Mikołaj!

Nie zważając na nic, ani na pogodę, ani na błoto, pędziła przed siebie, wpadła na podwórze, przebiegła nim do drzwi, nie zatrzymując się i niczego nie słysząc.

Trzy obce konie, okryte bogatymi czaprakami, stały przed dworem, kudłaty pachołek w nowym kaftanie niespiesznie dłubał w nosie.

Zanim Hedwiga znalazła się przed drzwiami, te otworzyły się i stanął w nich piękny rycerz, szeroko uśmiechając się na widok nadbiegającej.

– Pani Hedwigo! Szczęśliwa to dla mnie godzina, że was widzę!

Hedwiga zatrzymała się, obiema dłońmi nadal przytrzymując suknię, by jej nie umoczyć w kałużach, ale nie odpowiedziała na pozdrowienie. Jej oczy sięgały za plecy rycerza, szukając tam tego, kogo od tak dawna wypatrywała. Ktoś tam był, ale to nie mógł być Mikołaj. Mikołaj nie czekałby na nic, Mikołaj pobiegłby jej szukać i szukałby dotąd, aż znalazłby.

– Witajcie, panie Zawiszo – odkłoniła się wreszcie.

Był to jej dobry znajomy z królewskiego dworu, pan Zawisza Czerwony, zaufany dworzanin królowej Jadwigi, któremu towarzyszył nieznany jej starszy rycerz.

– Jestem Jurasz Odrowąż ze Skotnik – ukłonił się gość. Podobnie jak jego towarzysz miał na twarzy uśmiech i jasność, jak ktoś, kto jest roznosicielem dobrych nowin.

– Przybyliśmy na osobiste życzenie miłościwej pani królowej – oznajmił pan Zawisza.

Hedwiga pomyślała, że może królowa ma dla niej jakie wieści o Mikołaju, ale nadzieja ta szybko zgasła. Gdyby tak było, posłowie już by to powiedzieli, od tego by zaczęli.

Ale odetchnęła z ulgą. Ich rozradowane miny nie wskazywały na to, że mają do przekazania smutne nowiny. Dobre i to. Boże, dobrze, że nie przyjechali z najgorszym!

Czasami myślała, jak się zachowa, kiedy wreszcie nadejdą oczekiwane wieści. Oczekiwała dobrych, ale przecież...

Przecież mogły być smutne. Właściwie sama nie wiedziała, co wolałaby. Czy wolałaby, żeby nadeszły jakiekolwiek wieści, byle tylko nadeszły. Nie, nie wolałaby. Przecież on żyje. Mikołaj żyje i jest gdzieś w świecie. A skoro jest, to ona, jego żona, oczekuje tylko dobrych wiadomości. Czekała już tak długo, poczeka jeszcze trochę.

– Całe królestwo radować się będzie tak wspaniałymi nowinami! – zapowiedział Zawisza. – Całe królestwo! Co mówię, cały świat! Miłościwa pani wyprawiła nas w drogę, byście jako jedna z pierwszych mogli dzielić z nami tę radość. Otóż niedługo... urodzi się dziedzic królestwa!

Hedwiga aż zaniemówiła ze zdumienia. Pani Jadwiga spodziewa się dziecka? Po tylu latach? Toż to prawdziwy cud! Natychmiast pobiegła przodem, wołając do służby o przygotowanie należytego przyjęcia gości, a tych prowadziła do świetlicy, rozpytując o wszystko.

– Jakież wspaniałe nowiny przyszło wam roznosić po świecie! – cieszyła się. – Siadajcie, dostojni goście. Siadajcie i wszystko mówcie po kolei!

Pan Zawisza długo i szczegółowo musiał wyjaśniać i opowiadać. Jak pojawiła się nadzieja, jak królowa modliła się w skupieniu, jak nabrała pewności. Teraz już wszystko było najpewniejsze. Medycy dworscy nie mieli najmniejszych wątpliwości – królowa Jadwiga, w blisko trzynaście lat trwającym małżeństwie, pierwszy raz spodziewa się potomka.

– Co to będzie za święto! – cieszył się pan Zawisza. – Co za święto!

Siedzieli długo w noc, bo Hedwiga wypytywała o wszystkie wieści i plotki z dworu. I zapraszała gości, żeby zabawili w Lipowej dłużej.

– Pilno nam do Krakowa, radować się z innymi – odpowiedział pan Zawisza. – Miłościwa pani kazała nam tylko was zawiadomić i wracać. Ale wcześniej...

Wstali obaj zza stołu i złożyli przed Hedwigą głęboki ukłon.

– Ale wcześniej mam was o coś zapytać w imieniu najjaśniejszej pani – oświadczył pan Zawisza uroczyście. – Czy zechcecie przybyć na dwór, pani Hedwigo? Moimi ustami miłościwa pani prosi, żebyście jako jej wierna przyjaciółka przejechali na dwór i byli z nią aż do połogu.

Hedwiga była zaskoczona, choć osobiste zaproszenie królowej bardzo jej pochlebiało. Nagle zabrakło jej zwykłej pewności siebie.

– Chciałabym pojechać – odpowiedziała zmieszana. – Serdecznie podziękujcie miłościwej pani i powiedzcie, że czyni mi swoim zaproszeniem wielki zaszczyt. Na pewno będzie tam wiele panien dworskich i dam, a ja tutaj... Wydaje mi się, że nie bardzo mogę opuścić teraz Lipowej, bo...

Pani Roksana, biorąca dotąd w rozmowie udział raczej niewielki, teraz wkroczyła stanowczo.

– Co też ty mówisz, Hedwigo! – zawołała z naganą i zwróciła się do pana Zawiszy: – Oczywiście, że może jechać, i to choćby zaraz.

Hedwiga niepewnie spojrzała na przyjaciółkę.

– Oczywiście – powtórzyła Roksana. – Dawałam sobie radę podczas twoich nieobecności wcześniej, dam radę i teraz. Chłopcy są już dostatecznie duzi, żebyś się nie musiała o nich martwić, a sama widziałaś, że i w gospodarskich sprawach umiem sobie poczynać nie najgorzej. Jedź, oczywiście, że jedź.

– Pojadę – orzekła Hedwiga.

Pan Zawisza i pan Jurasz odjechali następnego ranka do Krakowa, wioząc słowo pani Hedwigi, że ta ściągnie na dwór w możliwie najkrótszym terminie. Hedwiga cieszyła się bardzo i zaraz zamówiła u księdza Franciszka trzy śpiewane msze W intencji szczęśliwego porodu.

Zima na Wawelu

Na dwór wawelski Hedwiga ruszyła jednak dopiero znacznie później, w połowie stycznia. Jej wyjazd teraz był trochę inny, bo nie jechała czekać na Mikołaja, na chwilę tylko, ale na wiele miesięcy i musiała się do tego wszystkiego odpowiednio przygotować.

– Spełnić życzenie królowej to. nie jest wpaść jak po ogień – przekonywała ją Roksana. – Będziesz tam przez kilka miesięcy i trzeba, żebyś się do tego stosownie przygotowała. Jesteś damą z możnego rodu i takie też musi być nie tylko twoje zachowanie, ale i twoja wyprawa.

Hedwiga ruszyła w dwoje sań, wioząc ze sobą tylko najpotrzebniejsze rzeczy i nadziwić się nie mogła, czemu jest ich tak wiele, bo dawniej, gdy była dworką królowej, cały jej majątek mieścił się w jednej skrzyni. Teraz wiozła ze sobą wiele rozmaitych sukien i płaszczy, trzewików, kapeluszy i rękawiczek, bo przecież nie była młodszą córką skąpego pana Orkeny, ale żoną pana na Lipowej, który wprawdzie nie powrócił z wyprawy, lecz jego majątek był w stanie kwitnącym. Miała własne konie, własną służbę, pachołka i dziewczynę do posług, a także koniuszego.

– Lepiej liczyć na siebie – powiedziała jej siostra Marina, która pamiętała dawny pobyt Hedwigi na dworze i często jej wypominała, że przyniósł on Hedwidze niewiele w sprawach majątkowych.

– Przyda się, przyda – mówiła, kiedy Hedwiga chciała zostawić w domu suknię, pas lub trzewiki. – Jeśli będziesz miała nadmiar, zawsze możesz odesłać to do domu.

Hedwiga nie poznawała siostry. Marina była serdeczna i nawet nie skąpa. Może to nie tylko wspólne lata, ale ostatnie czasy, gdy obie przeżywały ten sam los, znowu zbliżył je do siebie. Marina zawsze była obok niej, a tylko czasem odsuwała się obrażona czy gniewna, by potem wrócić do Hedwigi, której rady ceniła sobie bardzo wysoko, którą podziwiała i której często zazdrościła. Teraz, kiedy zostawił ją pan Jordan, Marina znowu murem stała za swoją siostrą.

– Nie możesz przynosić wstydu naszemu rodowi – powtarzała. – Sobie, ale i mnie także. Zadbała zatem o odpowiednie wyposażenie sań Hedwigi.

W drogę zabrał się też z Hedwigą ksiądz Franciszek. Ten miał bawić w Krakowie krótko, dla załatwienia jakiejś tylko swojej sprawy, i po prostu korzystał ze sposobności, żeby pojechać w grupie podróżnych. Hedwiga była bardzo rada z jego towarzystwa, ale też liczyła, że sprawy nie zatrzymają księdza w stolicy zbyt długo, bo miał wrócić, żeby pracować nad wpajaniem jej synom chrześcijańskich obowiązków. Uczyć ich, pilnować i czuwać nad ich odpowiednim wychowaniem.

Pani Alena, dowiedziawszy się o kolejnym wyjeździe Hedwigi, a zaniepokojona o wychowanie wnuków, próbowała coś w tej sprawie zrobić.

– Tak nie powinno być – mówiła do męża. – Nasza synowa zaniedbuje swoje powinności.

Pan Jeno, choć rozumiał, że Hedwiga poza chęcią usłużenia królowej liczy na wieści o Mikołaju, był podobnego zdania. Synowa zbyt mało przebywała w Dolinie. Z rzadkich wieści, jakie tu dochodziły, wynikało, że Hedwiga dobrze się czuje na dworze królowej Jadwigi – bierze udział w ucztach, jeździ na polowania, uczestniczy w zabawach i pląsach.

– Coś trzeba z tym zrobić – mówiła pani Alena. – Choć właściwie jestem zadowolona ze sposobu, w jaki pani Roksana wychowuje chłopców, to jednak uważam, że ich matka także ma jakieś obowiązki i nie może zdawać się na obcą bądź co bądź niewiastę. Gdybyż była chociaż ich ciotką, jak pani Marina. Ale to przecież obca kobieta. Co my o niej naprawdę wiemy?

– Stara się o naszych wnuków jak może – przypomniał pan Jeno. – Za to chyba winniśmy być jej wdzięczni.

Pani Alena, choć doceniała przyjaźń, jaka łączyła jej synową z królową Jadwigą, upierała się, że tym razem Hedwiga powinna odmówić.

– Stale tylko przesiadujesz na Wawelu – mruczała niezadowolona. – A kto zajmie się chłopcami?

– Przesiaduję na Wawelu z bardzo konkretnego powodu – broniła się Hedwiga. – Czekam na mojego męża a waszego syna.

Zawsze tak odpowiadała i zawsze robiło to na pani Alenie odpowiednie wrażenie. Aż do tego razu. Dwa już lata minęły od czasu, gdy Mikołaj pociągnął na wyprawę krzyżową i już od dwóch lat nie było od niego żadnych wiadomości.

– Mikołaj nie wróci – powiedziała pani Alena.

Była rozdrażniona, sama pogodziła się już ze stratą, a upór synowej przeszkadzał jej o tym myśleć spokojnie.

– Nie wróci – powtórzyła z naciskiem. – Niechaj to wreszcie dotrze do ciebie, że jego już nie ma. Wreszcie się pogódź z losem danym od Boga i zajmij się czymś pożytecznym. Zajmij się w końcu swoimi dziećmi!

Na Wawelu panowało radosne, pełne nadziei oczekiwanie. Pani Jadwiga spodziewa się dziecka! Po wielu latach niepewności Królestwo Polskie będzie miało dziedzica!

Upewniwszy się, że ten cud dzieje się naprawdę, król Jagiełło wysłał gońców na cały świat, by nieśli radosną nowinę i zawczasu już zapraszał na chrzciny.

– To ja, to wszystko za moją zasługą! – chwalił się wieszczek Alaban, pierwszy mieszkaniec Wawelskiego Wzgórza, jakiego po przyjeździe zobaczyła Hedwiga.

– To ja przekonałem króla i wyliczyłem według księżyca, kiedy powinien odwiedzić sypialnię królowej – mówił Alaban. – To ja spowodowałem, że król doczekał się wreszcie dziedzica. Wszyscy ci mędrcy i lekarze są do niczego. Hedwiga z trudem rozpoznała wieszczka, znanego jej od dawna, bo przybył do Polski jeszcze z Jogajłą, litewskim pretendentem do polskiego tronu. Dziś Alaban, podobnie jak dawniej, nosił wielką siwą brodę i jak dawniej chodził w długaśnej do ziemi prostej białej szacie, a jego wzrok płonął. Ale szata ta była z pięknej materii, a nie z lichego płótna, wieszczek miał kunsztownie ułożone włosy i wiele drogocennych ozdób na szyi oraz na przegubach rąk.

Znowu cieszył się królewską łaską. Jak dawniej za nic miał medyków królewskich, astrologów, uczonych i wszystkich księży, a oni odpłacali mu nienawiścią. Ale nikt nie śmiał zrobić mu krzywdy, bo znajdował się pod monarszą opieką. Kiedyś król, niezadowolony z wróżb, kazał z jego izby wyrzucić wszystko, a samemu wieszczkowi groził rozpalonym żelazem, ale teraz Alaban znowu pławił się w dostatku. W wawelskiej baszcie, gdzie miał mieszkanie, gromadził złoto, przekonany, że daje ono cudowną moc.

– To ja – powtarzał. – To ja.

Dłuższy czas Hedwiga, zaskoczona zmianami na dworze, przyzwyczajała się do tej wszechobecnej radości. Nikt już nie pamiętał o dawnym smutku. Dwór żył wielką, ogromną, wszędzie widoczną nadzieją. Całe lata oczekiwano na królewskiego potomka, składano ofiary i modry, więc teraz radość buchała wszędzie, na Wawelu, na dworze, w mieście, w całym królestwie.

Po spełnieniu się przepowiedni, król znowu obdarzył Alabana łaską, choć królowa nie chciała go widzieć. To doradcy pani Jadwigi, zazdrośni o powodzenie wieszczka, stale podkreślali, że Alaban jest poganinem, a jako taki nie powinien przebywać pod chrześcijańskim dachem. Z trudem znosili jego obecność nawet w wawelskiej baszcie, gdzie umieścił go monarcha.

– Miłościwa pani w żadnym wypadku nie powinna widywać Alabana – podkreślali. – To może jej zaszkodzić. Straszyli, że wieszczek może rzucić urok na królewskiego potomka już w łonie jego matki lub sprawić, że dziedzic królestwa urodzi się zniekształcony albo nawet martwy.

Pilnowali zatem bacznie, żeby Alaban nie opuszczał swojej izby, a kiedy królowa jechała do zamku, stawali przed basztą tłumną gromadą, żeby choć przez przypadek nie spotkały się ich spojrzenia.

Pani Jadwiga podlegała zresztą wielu innym ograniczeniom. Uczeni doktorzy uważali, że wszystko może mieć wpływ na matkę, a przez to i na uformowanie się dziecka.

– Miłościwa pani powinna oglądać tylko rzeczy ładne i przyjemne – przekonywali, zalecając jej unikanie przykrych widoków. – Żadnej krwi, powykręcanych członków albo brzydkich zwierząt.

Zalecali także, żeby zaprzestała osobistego wspomagania biednych, bo nie brakowało wśród nich ludzi chorych i kalekich w sposób przykry dla ludzkiego oka.

– Niechaj tymi sprawami zajmie się kto inny – przekonywali. – Miłościwa pani musi dbać o siebie jak nigdy dotąd. Sprawa ta stanowiła przedmiot ustawicznego sporu całego dworu z panią Jadwigą, która nie chciała zrzec się tego, co dotąd uważała za swoje obowiązki. Nie chciała słuchać medyków ani doradców, a ci chodzili skarżyć się do króla i do biskupa Piotra Wysza, który miał na nią największy wpływ.

– Dla dobra królestwa – powtarzali. – Dla dobra królestwa miłościwa pani powinna zachowywać się teraz inaczej niż do tej pory. Spokojniej, uważniej. Powinna też zaprzestać tych swoich umartwień, wyrzeczeń i postów. Królowa opierała się, ale wywody, które przedstawiali biskup Wysz i uczony dominikanin, Henryk Bitterfeld, w części trafiły jej do przekonania.

– Spróbuję – obiecała. – Nie wiem doprawdy, co mogłoby zaszkodzić dziecku, że świadczę jałmużnę. Przecież to działanie dobre, miłe Bogu, a do takiego właśnie namawiają mnie medycy i takie czyniłam zawsze w miarę swoich możliwości.

– Nikt was nie odstręcza od czynności chrześcijańskich, miłościwa pani – zapewnił biskup Wysz. – Chodzi tylko o to, żebyście więcej zdali się na ludzi sobie życzliwych. Pani Hedwiga chętnie wam przecież dopomoże w działaniach dobroczynnych, jak to już nieraz robiła.

– Trzeba rozważyć proporcje – tłumaczył z kolei ojciec Henryk. – Znaleźć zloty środek pomiędzy osobistą pobożnością a sprawami królestwa. Macie obowiązki, najjaśniejsza pani. Obowiązki wobec korony. Musicie nam długo panować, musicie być silna i zdrowa. Nie ma potrzeby, byście chodzili na dwie albo i trzy msze do kościoła, kiedy wystarczy jedno nabożeństwo dziennie. Poza tym myślę, że koniecznie trzeba, byście na jakiś czas zrezygnowali z osobistego klęczenia podczas mszy.

– Nie ma mowy – odparła królowa.

– Ale tak trzeba – przekonywał dominikanin. – Kazałem wstawić na wasze miejsce w katedrze grubo wyściełany klęcznik i gorąco namawiam was, miłościwa pani, byście z niego chcieli korzystać.

– Dla waszego dobra, miłościwa pani – przypomniała Hedwiga.

– Dla dobra królestwa – dodał biskup Wysz.

Choć nadal z oporami, królowa Jadwiga zgodziła się skorzystać z nowego udogodnienia, co było tym bardziej uzasadnione, że znowu nie czuła się najlepiej. To się zdarzało i wcześniej, ale nie przywiązywała do tego zbytniej wagi. Jednak z tygodnia na tydzień ograniczała ilość rozrywek, coraz mniej chętnie wychodziła poza Wawel. Tego ranka po raz pierwszy nie doczekała końca nabożeństwa.

– Wyprowadź mnie – szepnęła do Hedwigi. – Muszę się na chwilę położyć. Ale zrób to tak, żeby nikt nie zauważył. Zadanie nie było łatwe z uwagi na tłumy, jakie zwykle kłębiły się na Wawelu, ale szczęśliwie o wczesnej porze nikt chyba z dworzan nie widział, że pani Jadwiga lekko słaniając się na nogach, opuszcza katedrę, prowadzona pod ręce przez dwie damy.

Towarzyszące monarchini dworki zostały powiadomione, że pod surową karą mają trzymać języki za zębami.

– Nie trzeba, żeby martwili się przedwcześnie król i inni – powiedziała im Elżbieta Melsztyńska, która pomagała Hedwidze odprowadzić monarchinię. – To tylko chwilowa słabość miłościwej pani.

Ale w komnacie sypialnej obie damy wpadły w przerażenie, kiedy królowa z trudem usiadłszy na wyściełanej ławie, jęknęła:

– Czuję się źle. Pewnie nie doczekam rozwiązania. Hedwiga przeżegnała się z przestrachem.

– Nie wolno tak mówić, najjaśniejsza pani! – zawołała z przejęciem. – Nie wolno tak myśleć, a co dopiero mówić! Królowa uśmiechnęła się smętnie. Była blada, oddychała płytko, pot pojawił się na jej czole. Ale zabroniła wzywać medyków.

– Tylko mnie zmęczą – powiedziała. – A ja chcę odpocząć.

Musiała rzeczywiście czuć się niedobrze, gdyż bez sprzeciwów pozwoliła się dworkom rozebrać z wierzchnich szat i położyć w łożu, czego nigdy dotąd nie robiła podczas dnia.

– Wymyślcie coś – zażądała od Hedwigi. – Nie chcę, żeby wiedziano o mojej niemocy.

– To się zdarza – zauważyła Elżbieta Melsztyńska. – Niewiasta w poważnym stanie ma prawo poczuć się zmęczona. Obie z Hedwigą wiemy o tym dobrze.

Żona wojewody Spytka z Melsztyna miała pięcioro dzieci, więc można było polegać na jej doświadczeniu.

– Czy mamy zostać, najjaśniejsza pani? – dopytywała się Hedwiga.

– Nie trzeba – uśmiechnęła się królowa. – Poleżę trochę i wstanę. Skoro obie mówicie, że to nic takiego, nie ma chyba powodów do obaw.

Królowa miała wielkie zaufanie do obu dworek. Zarówno Hedwiga, jak Elżbieta były jej dworkami jeszcze wówczas, gdy jako dziecko przebywała na dworze swojej matki w węgierskiej Budzie.

Obie były nieco starsze od pani Jadwigi, pochodziły z jednego roku, a przyjechały do Polski razem z przyszłą królową. Czasem przebywały na dworze obie, czasem tylko jedna, ale wcześnie zawiązana przyjaźń trzymała je razem. Często zamykały się we trzy w komnacie i omawiały jakieś ważne niewieście sprawy, paplając po madziarsku, który był językiem dzieciństwa ich wszystkich.

Obie dworki z czasem się wydały i spędzały sporo czasu z mężami i dziećmi w swoich posiadłościach, ale kiedy spotykały się na dworze, często zachowywały się jak wiele lat wcześniej. Dawna przyjaźń przetrwała wszystkie te lata i dziejowe burze.

– Pewnie, że to nic takiego – potwierdziła teraz Hedwiga. – Zmęczenie to rzecz zwyczajna dla niewiasty przy nadziei.

– Odpoczynek wam pomoże, najjaśniejsza pani – dodała pani Elżbieta.

Zbierały się do wyjścia, zamierzając zostać w drugiej komnacie, gdzie zwykle czekały na wezwanie.

– A co z wieczorną ucztą? – zapytała Elżbieta. – Czy mamy uprzedzić, że nie przyjdziecie, miłościwa pani? Królowa pokręciła głową.

– Niczego nie odwołujcie – poleciła. – Przecież do wieczora wydobrzeję.

Chciała uczestniczyć w uczcie pożegnalnej, jaką wydawano na Wawelu dla najdostojniejszych panów, co lada dzień wyruszali na wyprawę wojenną.

Król posyłał ludzi kniaziowi. Witoldowi, który w poprzednich latach odniósł kilka zwycięstw nad Tatarami i teraz chciał ich pokonać ostatecznie. Polskie posiłki miał poprowadzić wojewoda Spytek, mąż pani Elżbiety.

Obie dworki złożyły ukłon królowej i przeszły do sąsiedniej komnaty, cicho zamykając drzwi za sobą.

– Trzeba chyba znowu porozmawiać z medykami – westchnęła pani Elżbieta. – Martwi mnie, że miłościwa pani jest w takim złym nastroju.

– Może uczta ją nieco ożywi – pocieszyła Hedwiga. – Ochmistrz Jakusz mówił, że przygotował liczne niespodzianki. Jakiś kuglarz z Italii będzie pokazywał niebywałe sztuki, będą francuscy pieśniarze i wiele innych atrakcji. Z doktorami możemy porozmawiać oczywiście, ale obawiam się, że królowa nie zechce zastosować się do ich wskazań.

– Musimy spróbować jakoś ją przekonać – martwiła się pani Elżbieta.

– Zrobimy jak zwykle – postanowiła Hedwiga. – Będziemy postępować sprytnie i rozważnie, żeby pani królowa nie była narażona na przykrości.

Siedziały przy oknie, zerkając na dziedziniec, po którym kręciło się wyjątkowo wielu ludzi. Kończyły się przygotowania do uczty, kończyły się też przygotowania do wyjazdu panów polskich na wojenną wyprawę.

– Ruszają już wkrótce – westchnęła pani Elżbieta, podziwiając barwne poczty na dziedzińcu. Nagle chwyciła przyjaciółkę za rękę w mocny uścisk.

– A jeśli wyprawa nie będzie udana? – zapytała przyciszonym głosem. – Jeśli spotka ich coś niedobrego? Hedwiga oddała uścisk.

– Wypluj to – odpowiedziała stanowczo. – Nie wolno wyzywać losu. Ale pani Elżbieta była poważna.

– Hedwigo – spojrzała na nią. – Dawno już chciałam cię zapytać. Jak ty sobie radzisz sama? Ja bym chyba oszalała, gdyby mój mąż nie wrócił. Wiesz, czasem o tym myślę i wtedy się boję. Mam takie małe dzieci. Przecież mój najmłodszy skończył dopiero rok. Co będzie, jeśli wojna zabierze mi męża?

– Wypluj to – powtórzyła Hedwiga. – Wypluj. Chyba dość tych nieszczęść naokoło. Pani Elżbieta splunęła przez lewe ramię, a następnie uściskała przyjaciółkę.

– Zawsze umiesz wszystkich pocieszyć. Potem dodała:

– Może i ciebie kiedyś ktoś pocieszy. Hedwiga potrząsnęła głową.

– Mnie to nie jest potrzebne – odpowiedziała pewnym głosem. – Ja kocham mojego Mikołaja.

Karczma „Rzym”

Wiosna 1399

Król Władysław Jagiełło nic nie wiedział o złym samopoczuciu małżonki. W tydzień po pożegnalnej uczcie dla rycerzy wyruszających na tatarską wyprawę udał się na łowy w okolice Olkusza.

Myśliwska chata, w której się zatrzymał, znajdowała się na skraju lasu, nad małym strumieniem. Wprawdzie ledwie o pół mili na zachód był zamek Rabsztyn, ale monarcha niewiele czasu spędził w jednej z siedzib pana Spytka z Melsztyna.

– Wolę proste rozrywki – powiedział i zaraz następnego dnia z niewielkim tylko orszakiem udał się do myśliwskiej chaty.

Tutaj, zmęczony całodziennym bieganiem konno po lesie, mógł wieczorem w małej grupce dworzan siedzieć przy ogniu wprost na mchu i nie musiał przejmować się brakiem stołu.

Nie lubił, żeby mu w łowach przeszkadzano sprawami państwowymi, ale kiedy się takie trafiały, nie uciekał od obowiązków. Siedząc przy ogniu i rozkoszując się pieczystym, słuchał doradców, prowadził tajne rokowania, wydawał polecenia, wzywał na posłuchania poszczególnych rycerzy i urzędników dworu.

Był ciepły kwietniowy poranek. Dobrze znający monarsze zwyczaje starosta holsztyński, Jeno z Krasawy, siedział opodal króla pod grubą sosną i z braku innego zajęcia popatrywał na mrówki, które ożywione wiosennym słońcem, od samego świtu pracowicie wypełniały swoje zadania.

Starosta, który przyjechał poprzedniego dnia, wezwany pilnym poleceniem przywiezionym tydzień wcześniej przez umyślnego posłańca, czekał teraz na swoją kolej.

Król rozmawiał najpierw z dwoma duchownymi i kilkuosobową delegacją kupiecką. Najwięcej czasu poświęcił jednak małemu człowiekowi w zwykłym skórzanym odzieniu. Dla patrzącego z boku mogło wyglądać, że król omawia z przewodnikiem plan najbliższych łowów. Ale pan Jeno, który miał znakomitą pamięć do twarzy, rozpoznał w rozmówcy króla gońca kanclerza Zakliki i domyślił się, że monarcha musiał otrzymać jakieś ważne wieści. Nikt, nawet sam kanclerz królestwa, nie odważyłby się zabierać czasu przeznaczonego na ulubioną królewską rozrywkę.

Wreszcie strojny paź przyszedł po holsztyńskiego starostę i poprowadził go do miejsca, gdzie na niskim pieńku siedział Jagiełło i grzebał w ziemi trzymanym w ręku patykiem.

Pan Jeno, który znał króla od dawna, po zamyślonej twarzy monarchy od razu domyślił się, że chce mu powiedzieć coś ważnego, a to coś winno pozostać w tajemnicy. Jagiełło bywał milczący i skryty, wszelkie rozmowy lubił prowadzić na powietrzu, pod namiotem czy przy obozowym ogniu. Uważał, że w salach i komnatach zamków wiele jest uszu, a nie wszystkie należą do osób życzliwych.

Nawet gdy bywał w grodach i zamkach swoich braci, wyprowadzał ich na rozmowy, rokowania czy plany do puszczy, najczęściej pod pretekstem polowania.

Król podniósł wzrok, uśmiechnął się do rycerza i gestem dał znak, żeby ten usiadł naprzeciw. Kiedy starosta zajął miejsce, monarcha przez chwilę patrzył na niego w milczeniu.

– Posiwieliście – zauważył w końcu. – Niedługo będą was nazywać Białym Panem Jeno.

– Posiwiałem – zgodził się zagadnięty, odpowiadając uśmiechem. – A wy wciąż nie, miłościwy panie. Pewnie to za sprawą jakichś litewskich czarów...

Był ledwie o kilka lat starszy od króla, ale włosy monarchy nie miały w sobie jeszcze siwych nitek. W ciemnych oczach Jagiełły pojawiło się rozbawienie.

– Słusznie – potwierdził. – Wszyscy mówią, jak bardzo czary mi w panowaniu pomagają. A skoro mówią, musi w tym być choć trochę prawdy. Przecież inaczej nie mówiliby.

Zachichotał, a potem spoważniał nagle i dodał:

– Może więc i część prawdy jest w plotkach, że nie za moją sprawą dostojna pani Jadwiga urodzi wkrótce następcę tronu...

Pan Jeno chciał się sprzeciwić, lecz król powstrzymał go gestem ręki.

– Zostawmy to. Przecież wiem, co mówią.

Zamilkli. Po chwili twarz Jagiełły przybrała poprzedni, skupiony wyraz.

– Ale sił wam nadal nie brakuje – powiedział, jak gdyby spodziewał się potaknięcia. – Wiem, jak dzielnie stawaliście pod Bolesławcem.

– Nie brakuje – zgodził się rycerz. – Możecie na mnie liczyć, miłościwy panie. Pojadę, gdzie potrzeba.

– To wiecie, że chcę was gdzieś wysłać? – zaciekawił się król i zaraz sam sobie odpowiedział: – No, tak. Przecież wy wiecie więcej, niż chcecie się przyznać. Wszyscy mówią, że niegdyś umieliście czarować, a pewnie czasem i dziś z tych umiejętności korzystacie. Sam też zawsze to podejrzewałem. Prawda to?

– Skoro ludzie tak mówią – uśmiechnął się Jeno. – Gdyby nie było prawdą, przecież nie mówiliby. Król przeżegnał się niespiesznie.

– Mój brat – przypomniał. – Mój brat Skirgajło, świeć Panie nad jego duszą, niegdyś przyprowadził do mnie was obu. Was i waszego Mikołaja...

Starosta pochylił głowę.

– Pamiętam, miłościwy panie – odpowiedział cicho.

Pan Jeno z synem znajdowali się w poselstwie, które kilkanaście lat wcześniej zaproponowało litewskiemu kniaziowi Jogajle polską koronę.

– Wiele mi przedtem o was opowiadał – ciągnął król. – O Polakach, o waszym dworze, o królu Ludwiku, a najwięcej to chyba o waszym synu. Mówił i o srebrnorogim jeleniu, którego koniecznie chciał upolować wasz Mikołaj...

– Ścigałem srebrnorogiego ze świętej pamięci królem Kazimierzem – przypomniał Jeno. – Wtedy król został ranny i niedługo umarł. A srebrnorogi do dziś biega po lasach... Król Kazimierz zezwolił, że jeśli nie upoluję srebrnorogiego, żeby to zrobił Mikołaj, ale teraz... teraz...

Pan Jeno przymknął oczy. Zdawało się, że od tamtych dni upłynęło pięćdziesiąt albo i sto lat. Alena na progu dworu. Mikołaj stawia pierwszy krok. Mikołaj biega za ojcem Ambrożym. Mikołaj ucieka do klasztoru na Jasnej Górze. Mikołaj powraca z krzyżackiej niewoli. Mikołaj strzela do Ostasza. Mikołaj żeni się z Hedwigą. Mikołaj trzyma na kolanach swoich synów. Mikołaj...

– Czy to naprawdę było już tak dawno? – szepnął. – Czy wiecie, najjaśniejszy panie, że go już prawie nie pamiętam? Człowiek w skórzanym odzieniu, z którym niedawno rozmawiał król, rzeczywiście okazał się pilnym posłańcem kanclerza Zakliki.

– Stary przyjacielu – monarcha przyciszył głos. – Mam zadanie dla kogoś znacznie mniej godnego niż wy, ale to was chciałbym zapytać, czy zechcecie się go podjąć...

– Możecie na mnie liczyć, najjaśniejszy panie – zapewnił pan Jeno.

– Zadanie jest tajne – wyjaśnił król. – Kiedyś podobnego podjął się dla mnie pan Bartosz z Odolanowa, ale nawet gdyby jeszcze żył, zawahałbym się przed powierzeniem mu tej misji. Bo teraz sprawa jest daleko trudniejsza. Łatwo przy tym przedobrzyć, a tego bym sobie nie życzył...

– Słucham, miłościwy panie.

– Książę Opolczyk jest już stary, ale nadal nie zaprzestał knowań i znowu źle się dzieje wokół mnie za jego sprawą. W dodatku mój stryjeczny brat Witold od nowa knuje z Krzyżakami, a nie brak mi i innych przeciwników... Jeśli się podejmiecie tego zadania, będę was prosił, byście nie wspominali o nim miłościwej pani. Nie byłaby zadowolona.

– Nie miejcie o to obaw, najjaśniejszy panie. Zachowam wasze słowa przy sobie. Król uśmiechnął się.

– Liczyłem na to – przyznał się. – To zadanie poufne i tajne, nikt nie powinien wiedzieć o nim przed czasem. A i później może być tak, że nie wszystkim pójdzie w smak i niektórzy zechcą wziąć was na języki...

– Tego się nie boję – uśmiechnął się w odpowiedzi pan z Krasawy. – Boję się raczej, czy podołam, jeśli zadanie jest tak trudne.

Król roześmiał się półgłosem.

– Dla was nie ma trudnych zadań, panie Jeno – zauważył. – Wiem to dobrze. Trudność tylko w tym, żeby was do niektórych spraw przekonać, ale jeśli zostaniecie przekonani, wypełnicie wszystko, jak należy.

– Wam nie odmówię, najjaśniejszy panie. Powiedzcie tylko, czego oczekujecie ode mnie.

– Do końca sam tego nie wiem, panie Jeno. Człowiek, którego przy mnie widzieliście, będzie na wasze usługi, gdybyście chcieli przysłać mi jaką wiadomość. On też przekaże wam moje ostateczne postanowienia w tej sprawie. A chodzi o osobę nowego biskupa włocławskiego. Jan Kropidło, siostrzeniec Opolczyka, wystarał się o tę godność u papieża, obrażony na mnie, że mu nie dałem dojść do arcybiskupstwa w Gnieźnie. Teraz pojedzie do Włocławka i będzie graniczył z Krzyżakami, idąc ręka w rękę przeciw mnie i przeciw królestwu...

Pan Jeno bardzo ubolewał, że nie ma przy sobie Osta, przekonany, że dawny giermek najbardziej przydałby mu się w tej wyprawie. Pani Alena niepokoiła się przygotowaniami prowadzonymi przez męża, a na wspomnienie Osta przelękła się jeszcze bardziej. Ale Jeno nie wyjaśnił jej niczego więcej.

– Nie martw się. To nie jest daleka wyprawa i wcale nie taka niebezpieczna – zapewnił tylko. – Chętniej rąbię mieczem niż rozumem, więc Oset przydałby mi się dla swojej wrodzonej zmyślności, bo może pozwoliłby szybciej zakończyć to zadanie.

Pani Alena osobiście pilnowała przygotowań męża, chodziła za nim krok w krok i ubolewała, że ledwie przyjechał, znowu musi jechać.

– Muszę – przypomniał, uspokajającym gestem głaskając żonę po głowie. – To moja więcej niż setna wyprawa i nic mi się nie stanie, jak nic nie stało się do tej pory. Chroniła mnie twoja miłość i twoje modlitwy.

– Ale zawsze boję się, że może ci przytrafić się coś złego. Pan Jeno zatrzymał się i uśmiechnął smutno.

– Co złego mogło się nam przydarzyć, już się stało – powiedział cicho. – Czy nie wszystkie nadzieje pokładaliśmy w naszym Mikołaju? A teraz jego nie ma i nigdy już nie będzie. Co może się nam zdarzyć gorszego?

– Nie mów tak – poprosiła. – Pamiętaj, że jesteś potrzebny mnie. I jesteś potrzebny swoim wnukom. Teraz nawet bardziej, kiedy nie ma Mikołaja.

– Nie martw się – powtórzył. – To tylko drobna sprawa, o jaką prosił mnie mój król. Wrócę za dwie, trzy niedziele. Pan Jeno wziął ze sobą w drogę aż ośmiu żołnierzy z zamkowej załogi w Holsztynie, w większości wiernych i zaufanych, których znał od dawna i na nich mógł polegać bez zastrzeżeń. Zabrał też czterech uzbrojonych pachołków, ich głównym zadaniem było zadbać o wierzchowce i dwa konie przeznaczone pod juki.

O zbrojnych przygotowaniach nic nie powiedział żonie, nie chcąc jej niepokoić, bo od razu domyśliłaby się, że wybiera się na wyprawę nie tylko trudną, ale i niebezpieczną.

Wojny wprawdzie nie było, ale tak licznego i uzbrojonego orszaku nikt nie szykuje dla zabawy. Starosta nie wyjaśniał swoim celu wyprawy, nakazał im tylko, by mówili, że jadą do Poznania, gdyby ich po drodze rozpytywano. W tę też stronę ruszyli szybkim pochodem na północ, kierując się przez Kłobuck, Wieluń i Sieradz.

Niespodziewanie zatrzymali się w Kaliszu, w karczmie tuż za miejskimi murami.

Żołnierze dziwowali się, że pan Jeno, który tak naglił do pośpiechu przez całą drogę, teraz nagle stracił chęć dalszego podróżowania i najwyraźniej zamierza zatrzymać się na dłużej. Wyglądało na to, że na coś czeka, a to coś miało się zdarzyć wkrótce, bo gdy jeden z pachołków, który z tej okolicy pochodził, prosił o możliwość odwiedzenia swoich ziomków, ofuknął go surowo i kazał zostać.

Czekali sześć dni. Karczma nazywała się „Rzym”.

Biskup Jan, zwany Kropidło, miał około czterdziestu lat. Był niewysoki, szczupły, o długich falujących włosach, którym zawdzięczał swój przydomek. Kiedy niedawno król Jagiełło pokonał ostatecznie Opolczyka, najstarszy siostrzeniec starego księcia został głową rodu, najważniejszym w tym gronie, ze zdaniem którego liczyli się pozostali. Był porywczy, gwałtowny i niezwykle uparty. Kiedy sobie wbił co do głowy, nie było sposobu, żeby przekonać go do zmiany zdania. Gotów był upierać się nie wiadomo jak długo i nawet wbrew oczywistym korzyściom, jakie się z tym wiązały. Gdy coś zapamiętał, pamiętał już na zawsze. Jedną z takich spraw była niechęć do polskiego króla. Nie tylko dlatego, że Jagiełło odebrał książętom opolskim wielkie posiadłości, ale także przez to, że utrudniał księciu Janowi karierę duchowną i na każdym kroku dawał do zrozumienia, że Jan nie może się spodziewać monarszej łaski. Sprzeciwił się jego kandydaturze na stolec arcybiskupi w Gnieźnie, choć to przecież Jan, wówczas biskup włocławski, był jednym z tych, którzy koronowali go na polskiego monarchę.

Biskup nadjechał w orszaku liczącym ze dwa tuziny ludzi. Właśnie papież ponownie powołał go na biskupstwo włocławskie i Jan Kropidło zdążał do swojej diecezji. Nie spieszył się, bo mało się interesował typowymi kościelnymi sprawami, i jak dawniej miał zastępców, którzy pilnie wypełniali jego polecenia.

Podróżował specjalnym wozem, zaprzężonym w czwórkę koni, przestronnym i wygodnym. Za tym pojazdem szedł wóz kryty płótnem, załadowany ruchomym dobytkiem księcia, okutą skrzynią, zastawą stołową, pościelą, szatami, futrami. Wozu pilnowało kilku zbrojnych. Taboru strzegło też kilku zbrojnych i kilkunastu pachołków, mających również za zadanie ułatwić panu podróż – służący, podczaszy dbający o trunki, pokojowiec troskający się o sypialnię, koniuszy, a także dwaj księża, świecki i zakonny, którzy nie opuszczali pana Jana na krok.

Poruszali się wolno, bo książę źle znosił niewygody, więc odpoczynki musiały być długie, a wcześniej starannie zaplanowane.

W karczmie „Rzym” wszystko zastali już przygotowane. Ogrzane posłanie, zastawione stoły.

Biskup usiadł za stołem, mając przy sobie księży, sekretarza, a naprzeciw kilku panów, strojnych i dumnych. Reszta orszaku także cisnęła się dookoła. Ktoś grał na lutni, ktoś stukał do taktu cynowym kubkiem.

Jan Kropidło jadł, rzucał kości za siebie, kawałkiem płótna wycierał podbródek z tłuszczu, śmiał się i okazywał łaskę. Był skąpy i rzadko komu ofiarował coś naprawdę cennego. Ale łaskawie śmiał się z żartów, z wesołych i rubasznych piosenek, jakich mu nie szczędzono.

I właśnie wtedy do sali wszedł Jeno z Krasawy, rozepchnął tłum dworaków i stanął naprzeciw biskupiego stołu. W ręku trzymał obnażony miecz. Jego ludzie rozeszli się po izbie. Zamilkły śmiechy, żarty i lutnia.

Pan Jeno wyciągniętym palcem wskazał dostojnego gościa gospody.

– Janie biskupie, w imieniu króla, jesteście aresztowani!

Zaskoczenie było tak wielkie, że nikt się nie poruszył. I nikt nie stanął w obronie. Czekali na rozkaz swojego pana, a biskup dostał czkawki. Chciał coś powiedzieć, ale nie mógł wydać głosu. Odezwał się dopiero, gdy pochwyciwszy dzban, wypił z niego spory łyk wina. Wypił, westchnął i dopiero wtedy rozdarł się na całe gardło.

Ale było za późno. Napastnicy rozbroili już ludzi biskupa, a jego samego wzięli na powróz i zamierzali wywlec z gospody.

Jan Kropidło tupał nogami i zaciśniętymi pięściami wymachiwał przed nosem pana Jeno.

– Jak śmiesz?! – wołał. – Ja książę i biskup! Ja pan!

Ale konopny sznur krępował jego ruchy i niewiele mógł wskórać poza krzykiem.

– Zbrodnia! – krzyczał. – Świętokradztwo!

Jeno z Krasawy wyciągnął palec do góry i czekał, aż krzyczący przerwie dla złapania oddechu.

– Łotrze! – krzyczał biskup Jan. – Bandyto! Obwiesiu! Złodzieju! Zdrajco! Świętokradzco! Człeku bezrozumny, który nie wiesz, co czynisz! Będziesz wisiał. Na drzewie będziesz dyndał, że ośmieliłeś się podnieść rękę na kogoś takiego jak ja! Ani dnia nie pożyjesz więcej! Ani godziny! Mnie napadać, mnie wiązać? Mnie, biskupa i księcia? Czyś ty całkiem rozum postradał? Czyś ty oszalał albo może jesteś pijany?

Pan Jeno doczekał się wreszcie. Kiedy biskup przerwał na chwilę, holsztyński starosta oznajmił:

– Z rozkazu miłościwego króla Jagiełły, jesteście aresztowani. Najjaśniejszy pan wzywa was, biskupie, byście zdali przed nim sprawę ze swojego postępowania. Musicie wytłumaczyć się z konszachtów z Krzyżakami i tajnych układów z węgierskim królem Zygmuntem.

I zwrócił się do obecnych:

– Jest tu ktoś, kto sprzeciwi się królewskiej woli? Ludzie biskupa spoglądali po sobie niepewnie, ale nikt się nie odezwał ani jednym słowem. Zaskoczeni, a jeszcze bardziej zatroskani o własną skórę, zaczęli chyłkiem umykać.

Pan Jeno dal znak swoim.

– Wyprowadzić z gospody – polecił. – Tylko bez popychania, z całym szacunkiem.

Wyszli na podwórze, gdzie stała służba biskupa, uzbrojona wprawdzie, ale już niegroźna, bo zobaczywszy sznury na swoim panu uznała, że nic nie może zrobić. Tylko zbrojni z eskorty próbowali ruszyć się z miejsca, lecz trwało to jedynie przez chwilę, póki nie zobaczyli, że ludzie pana Jeno stoją wszędzie, a ostrza ich broni są przygotowane do uderzenia.

– Ja biskup! – krzyczał Jan Kropidło. – Czy nie słyszeliście? Ja pan!

Biskup Jan Kropidło

Biskup siedział na słomie, kwietniowe słońce przygrzewało mocno, więc pachołkowie zwinęli płótno nad wozem, by wiosenny wiatr chłodził twarze, jako że dzień zapowiadał się bardzo ciepły.

Z karczmy „Rzym” ruszyli na południe tylko w dwa wozy. Na pierwszym od strony zaprzęgu biskup, dalej osobista skrzynia dostojnika, z tyłu jego duchowny sekretarz, przestraszony i niepewny. Na drugim wozie worki i pakunki z biskupich bagaży, jakie pozwolono mu zabrać ze sobą. Pan Jeno kazał zostawić powóz jako zbyt wielki, ciężki i w drodze niewygodny. Poza młodym służącym wszystkich innych ludzi z orszaku puszczono wolno.

Konwój otaczali zbrojni pana starosty, którym przykazano, żeby nie odpowiadali na żadne pytania więźnia. Pan Jeno jechał konno obok dostojnika, by go mieć stale na oku.

Biskup Jan, który początkowo mocno się buntował, szybko się jednak uspokoił, zorientowawszy się, że nie grozi mu żadne bezpośrednie niebezpieczeństwo i nawet próbował żartować. Rozglądał się, zgadywał, dokąd jadą i po co.

– To krakowska droga? – pytał. – Chyba krakowska, przecież bym się nie pomylił. Znaczy jedziemy na Wawel? Bardzo dobrze. Stanę przed królem i w oczy mu zarzucę wiarołomstwo i zdradę. Będzie się ciężko tłumaczył przed papieżem ze swojego zachowania. Najmniejsza kara, jaka może go spotkać, to ekskomunika, jak sądzę.

Pan Jeno milczał, nie odpowiadając ani na pytania ani na zaczepki.

– O was nawet nie chcę wspominać – mówił biskup. – Gdybym był złym chrześcijaninem, pewnie i na spowiedź bym wam nie zezwolił przed karą. Ale zezwolę, bo jak rozumiem, wypełniacie tylko rozkazy, sami niczemu nie jesteście winni.

Pan Jeno milczał.

Biskup natomiast rozgadywał się coraz bardziej. Droga, szła wolno, mieli dużo czasu, a biskup Jan był człowiekiem bywałym, wiele wiedział, wiele widział. Skory do żartów, najwyraźniej zrozumiał już, że nie uda mu się uciec i po raz kolejny próbował przemówić dowódcy konwoju do sumienia.

– Wiem, że nie ma w was winy – zapewniał. – Król wam rozkazał, więc wykonaliście wszystko wedle jego woli. Ale przecież macie też i własny rozum. Ten zaś powinien wam podpowiedzieć, jak należy postąpić. Na pewno nie jak głupiec, co chce stracić życie i cały swój ród okryć niesławą i hańbą. Powiadam wam, panie rycerzu, macie jeszcze czas na opamiętanie. Macie czas.

Pan Jeno nie podejmował rozmowy.

– Przecież nie możecie mnie więzić – tłumaczył biskup Jan. – Nie możecie, bo jestem osobą duchowną i nic wam do mnie. Nawet królowi nic do mnie. Jeśli się opamiętacie, puścicie mnie, zapomnę o wszystkim Po chrześcijańsku przebaczę wasze niegodne postępowanie, puszczę w niepamięć wasze grzechy.

Pan Jeno milczał. Choć było to dla nawykłego do rozkazywania biskupa bardzo trudne, powstrzymywał się przed gniewem.

– Posłuchajcie, człowieku – przemawiał, ukradkiem zaciskając pięści. – Przecież nie jesteście głupi i wiecie, że taka sprawa nie może pozostać w tajemnicy. Widzieli wszystko moi dworzanie, widzieli słudzy. To raz-dwa się rozniesie. Raz, dwa dowiedzą się wszyscy, jak ze mną postąpiliście i dowiedzą się, z czyjego rozkazu. Tedy lepiej zróbcie szybki rachunek sumienia, uwolnijcie mnie i odprowadźcie do miejsca, gdzie się spotkaliśmy. Zapomnimy o wszystkim, co dzisiejszego dnia się zdarzyło. Zapomnimy i rozstaniemy się jak przyjaciele. A ja wam ofiaruję co jeszcze za wasz rozum i myślenie...

Pan Jeno nie odpowiadał.

Czasem spotykali kogoś w drodze, mijali wóz albo człowieka, który z ciekawością oglądał zbrojny orszak, ale zawsze w takiej odległości, żeby więzień nie miał możliwości zawezwania pomocy. Jan Kropidło dobrze wiedział, że nikomu z obcych niczego nie zdążyłby wytłumaczyć, więc nawet nie próbował. Nie zaniechał natomiast przekonywania swojego prześladowcy.

– Zrozum wreszcie, człowieku, że nie możesz tak postępować. Przecież sam papież się o mnie upomni i moi bracia, książęta śląscy, inni książęta i możni. Nie jestem byle kim i nie możesz mnie traktować jak zwykłego chłopa. Musisz okazać mi szacunek i zachowywać się stosownie. Natychmiast mnie uwolnij, pocałuj w rękę i idź swoją drogą. Wtedy zapomnimy wszystko, co zostało powiedziane i zrobione. Pojadę swoją drogą, a ty pojedziesz swoją. A właśnie, dokąd się właściwie wybierasz?

– Ja? – odezwał się wreszcie pan Jeno. – Ja wybieram się do mojego dworu, do Krasawy.

– Do Krasawy? Niechaj będzie i do Krasawy. Pewnie to bogaty dwór, bo wyglądasz mi na takiego, co w życiu nazbierał łupów. Ale na pewno nie tyle, ile mógłbyś dostać ode mnie. Bo ja, widzisz, mam bardzo wiele i mieć moją łaskę to na pewno więcej niż łaskę królewską nawet. Powiadam ci, rycerzu!

Na wozie była skrzynia biskupa, okuta i wielka, zaopatrzona w kilka zamków. Wedle słów więźnia zawierała przede wszystkim paramenty kościelne, które wiózł do swojej nowej diecezji, ale pewnie była w niej i osobista szkatuła Jana Kropidły. On sam należał do najbogatszych ludzi w królestwie. Nawet nie bardzo się zmartwił, że tak wiele dobra musiał zostawić w Kaliszu.

– Więc jakże będzie, mój panie? – pytał biskup. – Namyślisz się wreszcie i postąpisz po chrześcijańsku?

Skręcili z drogi i wjechali w las. Był ciemny, ponury i groźny. Stały tu sosny, ale młode, gęste, mało przepuszczające światła i książę zadrżał nagle, gdy odezwał się w gąszczu jakiś ptak a może dziki zwierz. Jeno zatrzymał się niespodziewanie, dając znak, żeby wóz także stanął.

– Tu – powiedział. – To dobre miejsce.

Większości kazał jechać dalej, a tylko dwom żołnierzom polecił zostać przy sobie.

– Zaraz was dogonimy – wyjaśnił pozostałym.

Kazał zatrzymać się i wcale nie zwracając uwagi na to, jak książę wodzi za nim przestraszonym nagle wzrokiem, przywołał jednego z żołnierzy.

– Wytnij dwa grubsze paliki – rozkazał. – Jeden większy, drugi mniejszy. Akurat tak, żeby złożone uczyniły krzyż. Myślę, że na wysokość człowieka, żeby go nie wywrócił wiatr albo jaki zwierz. Przynajmniej do czasu.

Książę pobladł, bo straszne podejrzenie wkradło się do jego duszy.

– Krzyż? – zapytał z niepokojem. – Po co w lesie krzyż?

– Jak to zwyczajnie – westchnął pan Jeno. – Na grób. Księciu Janowi pociemniało przed oczami. W pobliżu nie było nikogo. Tylko ponury, milczący rycerz i jego ludzie, słuchający go ślepo i zupełnie bez słowa.

– Na grób? – jęknął z niedowierzaniem. – Gdzie tu jaki grób?

Pan Jeno popatrzył chłodno w oczy biskupa.

– Dopiero go wykopiemy – wyjaśnił.

Biskup Jan Kropidło, bez swoich bogatych szat wierzchnich, a tylko w koszuli, siedział w kucki nad świeżo wykopanym grobem. Trzymał w ręku krzyż wysadzany drogimi kamieniami, który jeszcze niedawno zdobił jego pierś. Trząsł się i szczękał zębami. Naprędce zbity krzyż z sosnowych gałęzi leżał obok.

– Jak to? – pytał. – Bez spowiedzi, bez ostatniego namaszczenia? Jak to? Niby jakiego zbrodniarza? Jak psa? Pan Jeno milczał. Żołnierze skończyli już swoją robotę i czekali na kolejne polecenia.

Biskup złożył ręce jak do modlitwy.

– Przysięgnę – obiecywał. – Wszystko przysięgnę. Pan Jeno pokręcił głową.

– To na nic – odpowiedział spokojnie. – Teraz przysięgniecie, a potem powiecie, że przysięgaliście pod przymusem. Nic nie są warte wasze słowa.

– Człowieku, okaż litość – błagał biskup. – Przecież za taką zbrodnię z piekła nie wyjdziesz. A jeśli się zlitujesz, Bóg ci policzy, że nie wykonałeś rozkazu swojego zbrodniczego króla.

– Król jest królem – przypomniał Jeno. – Jego wola stanowi. Skoro wy nie chcecie się do niej stosować, nie możecie liczyć na jego łaskę.

– Przecież przysięgnę! Przysięgnę na honor! Dobrowolnie. Słyszysz, człowieku? Bez przymusu. Przeżegnał się szybko.

– Uratuj mnie – poprosił. – Przecież możesz to zrobić. Król cię nie ukarze, jeśli przysięgnę dochować mu wierności. Więcej, jakiego tylko zabezpieczenia zechce, otrzyma je.

Pan Jeno zawahał się.

– Zabezpieczenia? – zapytał – Poręki?

Biskup Jan natychmiast dostrzegł w tym wahaniu szansę. Zerwał się, chwycił rycerza za rękaw.

– Pomyśl! – naciskał. – Przecież mówią, że Jagiełło jest sprawiedliwy. Na pewno ochłonie i jeszcze będzie ci wdzięczny, że mnie poniechałeś. Ułagodzę go. Rozkażę moim braciom, żeby stosowali się do moich poleceń i żeby mu służyli wiernie. Dam zastaw w majątku, w ziemi, w klejnotach. Co tylko zechce!

Pan Jeno westchnął.

– Rad bym wam pomóc – zaczął niepewnie. – Ale jakże mam mieć przekonanie, że mnie nie oszukacie? Jestem tylko rycerzem, nie księciem. Mój syn wiódł niegdyś pewnego księcia do niewoli. Ten słowo dał, że nie umknie, a jednak próbował, bo uważał, że słowo dane nierównemu sobie nie ma znaczenia.

– Ja tak nie postąpię – zapewnił biskup Jan, podnosząc w uroczystym geście prawą dłoń. – Jestem księdzem, więc moje słowo znaczy więcej niż słowo księcia, który biskupem nie jest – Być może – zgodził się starosta. – Ale co powie król, jeśli wasi bracia nie posłuchają rozkazów i nie odstąpią nieprzyjaciół królestwa?

– Napiszę listy – ożywił się Jan Kropidło. – Napiszę do króla, że godzę się na jego warunki. Napiszę do moich braci, żeby nie okazywali nieprzyjaźni. Do kogo chcecie napiszę, żeby dać Jagielle poręczenie.

Jan zwany Kropidło, książę i biskup, ubrany już w swoje zwykłe szaty, ponuro patrzył na holsztyńskiego starostę.

– Podeszliście mnie – powiedział z urazą. – Wcale nie zamierzaliście mnie zabić. Podstępem wyłudziliście ode mnie listy.

Pan Jeno milczał.

– Teraz mógłbym powiedzieć to, czego się obawialiście. Że przysięgałem pod przymusem i nie zamierzam dotrzymywać słowa.

– Nie możecie tego zrobić – przypomniał Jeno. – Już wysłałem zaufanego człowieka z waszymi listami, do króla, do waszych braci. Każdy będzie mógł zobaczyć, co obiecaliście. A obiecaliście, że wasi bracia poręczą za was, wy zaś udacie się do obcych krajów, aż się uspokoją sprawy. Kiedy się tak stanie, będziecie mogli powrócić. Nie wcześniej, biskupie. Ani dnia wcześniej. Bo jeśli złamiecie przysięgę, nie tylko narazicie się na gniew króla. Może dać rozkaz innym ludziom, żeby nie byli dla was łaskawi jak ja.

– Więc jednak wysłał morderców! Pan Jeno przyciszył głos.

– Na waszym miejscu byłbym ostrożniejszy. Ma król ręce i uszy na rozmaitych dworach i w rozmaitych krajach.

– Więc co będzie ze mną dalej?

– To, co on postanowi. Na razie zawiozę was do mojego domu, gdzie będziecie dobrze traktowani. Król otrzyma list z waszymi przysięgami, pokaże go innym, a potem zdecyduje, czy można wam ufać. Później zaś będziecie mogli jechać, dokąd tylko zechcecie.

– Ale poza królestwo? To przecież banicja! Pan Jeno uśmiechnął się.

– Banicja? To raczej królewska łaska, o którą prosiliście w swoich listach. Będziecie mogli pojechać, dokąd dusza zapragnie. Na dwór umiłowanego wam króla Zygmunta, do Bizancjum albo nawet do Chin. Jan Kropidło wzruszył ramionami.

– Też mi łaska! Do Bizancjum. Ale zaciekawił się królewską propozycją.

– A te Chiny to gdzie? Pan Jeno uśmiechnął się.

– Nie mam pojęcia. Ale słyszałem, że dalej już nie można.

Zanim dotarli do Krasawy, starosta odebrał jeszcze od biskupa Jana przyrzeczenie, że ten nie będzie poruszał się po Dolinie bez przydzielonej eskorty.

– Jeśli na razie zamilczycie o wszystkim, co się stało, nikt się o niczym nie dowie – obiecał. – Wy będziecie traktowani jak gość. Nie każę was zamykać w zimnej komnacie Holsztyna, a będziecie mogli chodzić w miarę swobodnie i czekać na list królewski.

Jan Kropidło od razu dokonał wyboru.

– Wolę izbę we dworze – zgodził się. – O ile będzie jako tako uprzątnięta. Starosta udał, że nie słyszał przytyku.

– Póki król nie wyda wam żelaznych listów bezpieczeństwa, wszystko może się zdarzyć – zauważył w odpowiedzi. – Wieści rozchodzą się szybko, a nie chcielibyście chyba, żeby trafili tu waszym śladem jacyś źli ludzie, którzy zechcą wam uczynić krzywdę.

– Może przyszliby nie tylko nieprzyjaciele – mruknął biskup, bo przecież do jego ziem było zupełnie niedaleko. – Łatwo może tu trafić siła, co zdobyłaby wasz kurnik, a mnie zwróciła wolność.

Pan Jeno nie podzielał jednak tego zdania. Siły starego księcia Opolczyka były rozbite, on sam chorował i nie było nikogo, kto poważyłby się na czyn tak zuchwały, który niewątpliwie zaskutkowałby królewskim gniewem.

– Obiecałem najjaśniejszemu panu zapewnić wam bezpieczeństwo – przypomniał. – I zamierzam wykonać ten rozkaz wbrew wszelkim przeciwnościom. Ale po co utrudniać sprawy tam, gdzie mogą być uładzone? Jeśli zastosujecie się do mojej prośby, będziecie siedzieli sobie w wygodnej izbie i dam wam możliwość swobodnego poruszania się po Dolinie. Albo umieszczę was na zamku w Holsztynie. Tam was nikt nie dostanie, ale i wy nie będziecie mogli wychylić za mury choćby i nosa.

– Zgoda, zgoda – zapewnił szybko biskup Jan. – Przecież już przyjąłem wasze warunki.

Pani Alena przywitała gościa serdecznie i natychmiast zakrzątnęła się, żeby przyszykowano mu wygodne mieszkanie, skoro miał spędzić w Krasawie kilka tygodni. Tylko ona jedna w całym dworze wiedziała, w jakim charakterze przebywa w Krasawie biskup Jan. Wyszykowano kwaterę dla gościa, pan Jeno przydzielił mu służbę, a sam sprawował cichą jego ochronę. Biskup zajął narożną izbę, w której mieszkali niegdyś ojciec pana domu i franciszkanin Ambroży. Pani Alena kazała od nowa wymościć łoże, przygotowano nowy siennik i nową pościel, a samą izbę wyposażono dodatkowo w tkaniny na ściany i pulpit do czytania. Umieszczono w niej także kufer księcia i inne bagaże, w których miał swoją zastawę i liczne szaty. Dostał też gość nową misę i dzban na wodę, które to przedmioty miały mu służyć do ablucji. Biskup chodził tylko i przypominał sobie, czego jeszcze potrzebuje, a pani Alena skwapliwie spełniała polecenia.

– Zrobimy wszystko, żeby jak najmniej była dla was uciążliwa gościna w naszym domu – mówiła.

Przez kilka pierwszych dni Jan Kropidło był bardzo zajęty, a dwór nie mógł opędzić się od gości, przybywających, żeby pokłonić się księciu, ofiarować mu swoje służby czy choćby tylko zobaczyć go i zamienić zdanie. Biskup udzielał błogosławieństwa, gawędził z niektórymi i nie widać było, żeby sprawiał mu przykrość pobyt w tej niewoli.

– Widzicie? – zapytał szeptem pierwszego dnia pan Jeno. – Tak może wyglądać wasze dalsze życie. Sława, bogactwo, zaszczyty i szacunek ludzi. Sami sobie wybraliście.

Książę krzywił się trochę na takie gadanie, bo odbierał je jako drwinę, ale nie miał lepszego pomysłu. Skoro zgodził się poddać królewskiej woli, przysiągł wierność i w swoich listach powiadomił o tym wszystkich, pozostawało mu jak najlepiej grać swoją rolę. Szybko też doszedł do wniosku, że skoro nie ma innego wyjścia, powinien niewolę urządzić jak najwygodniej. Już po kilku godzinach miał wokół cały dwór, z dworzanami, służbą i pachołkami. Pan Jeno przydzielił gościowi dwóch służących, a wśród nich młodego diakona imieniem Wojciech, który był jednocześnie jego osobistym sekretarzem. Ten jednak, podobnie jak inna służba, nie mógł zostawać w izbie pana na noc, a zajmował posłanie w czeladnej. Biskup miał prawo korzystać z konia, którego przydzielił mu starosta. Zgodnie z umową, jaką zawarł z panem Jeno, mógł swobodnie poruszać się w obrębie dworu, nikt nie bronił mu uczt i spotkań. Tylko na wyjazdy poza dworskie opłotki musiał każdorazowo uzyskać zgodę starosty, a wtedy sam pan Jeno miał mu towarzyszyć.

– Możecie robić, co tylko chcecie – zapowiedział pierwszego dnia starosta. – Możecie siedzieć z nami przy stole albo, jeśli uważacie, że ucierpi na tym wasza godność, każę urządzić wam stół oddzielnie.

Biskup zgodził się na te warunki i został domownikiem Krasawy, w którym nikt nie domyśliłby się jeńca.

– Ale wyjadę natychmiast, gdy nadejdą listy od króla – zapowiedział.

Jednakże, choć był więźniem Krasawy i jej gospodarzowi co i raz to przypominał, czuł się we dworze wcale nieźle, bo chodził zadowolony i uśmiechnięty. Sprawiał nawet wrażenie, że polubił miejsce i zamieszkujących je ludzi. Był bardzo pożądanym kompanem przy stole, bo rozmownym, znającym świat, skorym do żartów i śmiechu. Do pani Aleny odnosił się z wielkim poważaniem, usłyszawszy o przyczynie częstego jej smutnego zamyślenia. Życzliwie wypytał o wszystko, a dowiedziawszy się o losach Mikołaja, sprawą był najwyraźniej przejęty.

– Przykro, że straciliście jedynego syna – powiedział. – Ale z pewnością wiele niewiast zazdrości wam takiego syna, który, jak słyszałem, był człowiekiem prawym, dobrym rycerzem. Wielką macie zasługę przed Bogiem, że urodziliście kogoś, by poległ w obronie wiary i świętych znaków Boga.

Pani Alena prosiła o modlitwy w intencji syna, spodziewając się, że pobożność biskupa walnie przyczyni się do zbawienia Mikołaja.

– Zawsze to modlitwa biskupa więcej warta przed Bogiem niż zwykłego człowieka, choćby i księdza – powtarzała.

Czekanie na królewską łaskę przedłużało się jednak, a nawykły do ruchu i zmiany książę biskup, który niewiele miał rozrywek w Krasawie, zaczął się niecierpliwić. Pan Jeno ograniczał jego poruszanie się po Dolinie, w samym dworze mało bywało gości, a dostojnemu więźniowi szybko znudziło się codzienne życie pod krasawskim dachem. Obejrzał już wszystko, co było do zobaczenia, prawie z każdym porozmawiał i spragniony był odmiany.

Książę biskup poznał już dokładnie losy pana Jeno, jego żony, ich rodziców i krewnych. Starego Jakuba, który był ojcem pani Aleny oraz jej brata przyrodniego, okrutnego Ostasza. Znał historię starego Jury, który niegdyś był kowalem, cudowne jego ocalenie i odnalezienie się u boku dzikiego wilka. Oglądał gwoździe, jakie pan Jeno wbił niegdyś w drzwi dworu, oznaczając kolejne pokolenia jego rodu. Poznał historię Mikołaja i jego miłości do Hedwigi i poznał panią Roksanę, która zarządzała Lipową podczas nieobecności żony Mikołaja, poznał też obu jej wychowanków, bliźniaczych braci Marcina i Mateusza, którzy byli synami Mikołaja i Hedwigi. Znał już panią Marinę z Potoka i jej syna Dominika, znał pana Mateusza z Pilczy i wszystkich chyba sąsiadów.

Wszystko to jednak zabrało mu niewiele czasu i nudził się najwyraźniej, nawykły do wielkiego świata, dworów, intryg, tłumów, do miast, jarmarków. Pojechał ze starostą i panią Aleną do świątyni na Jasnej Górze, gdzie modlił się przed Cudownym, Obrazem, odwiedził pobliskie miasta i dwory. Tylko do Mstowa nie zabrał go pan Jeno w obawie, że przeor Jaszek odgadnie rolę starosty w królewskim spisku.

Gość Krasowy

Ze wszystkich mieszkańców Krasawy biskup Jan Kropidło najbardziej upodobał sobie Elżbietkę. Córka gospodarzy dworu od pierwszego ich spotkania wzbudziła jego podziw i uznanie. Choć raczej skryta i małomówna, potrafiła celnie odpowiedzieć. Zaimponowała gościowi wiedzą o świecie, a także umiejętnością czytania. On sam był uczonym i światowym człowiekiem, który te zdolności umiał cenić. Biskup Jan lubił rozmawiać z Elżbietką, traktując dziewczynę jako nadzwyczaj rozsądną i dobrze wychowaną, mającą przed sobą wielką przyszłość.

Elżbietką miała prawie piętnaście lat, a jej umowa ślubna z panem Konradem ze Szczekocin była już uzgodniona w najdrobniejszych szczegółach. Dość wysoka, wdzięczna, zwinna, z bujnymi jasnymi włosami i wesołymi oczami, pełnymi ustami mogła podobać się mężczyznom, a i ksiądz Jan natychmiast zauważył wszystkie jej przymioty.

– Pewnie wielu młodych panów stara się o waszą rękę – powiedział na powitanie, zaraz przy pierwszym spotkaniu. Elżbietką zaczerwieniła się i uciekła wzrokiem.

– Jestem posłuszna postanowieniom ojca i matki – odpowiedziała nieśmiało.

Pani Alena, zadowolona z pochwał, jakie pod adresem jej córki wypowiadał dostojny gość, natychmiast też wyjaśniła, że Elżbietką ma już narzeczonego, a ślub odbędzie się za kilka miesięcy.

– Odrowąże zacny ród – zgodził się biskup Jan. – Zacny i możny. Konrada wprawdzie nie znam, ale myślę, że nie jest gorszy od innych. Choć prawdę mówiąc, szkoda was dla niego. Jesteście taka piękna i wdzięczna, że wydać by was za kogoś znacznie godniejszego. Dalibóg, sam bym chętnie was wyswatał! Na pewno znajdziemy kogoś, kto bardziej godny waszej urody i ręki! Elżbietka rumieniła się, pani Alena dumnie unosiła głowę, ale pan Jeno nie był zachwycony.

– Czemuś taki smutny? – zapytała pani Alena. – Czy cię nie raduje, że naszą Elżbietkę tak wysoko ceni książę opolski?

– Nie jestem pewny, czy mówi szczerze – przyznał się do swoich obaw pan Jeno. – Ma on przecież interes, żeby wkraść się w nasze łaski, a nie wiem, czy z tego co dobrego wyniknie.

Jednakże nie bronił córce rozmów z biskupem ani uczestniczenia w rozrywkach, jakich za sprawą możnego gościa nie brakowało odtąd w Krasawic Jan Kropidło z własnej szkatuły płacił za rozmaitych muzykantów i sztukmistrzów, którzy nagle zaczęli pojawiać się w Dolinie w większej niż zwykle liczbie, wietrząc hojnego pana.

Małżeństwo Elżbietki było już postanowione i pan Jeno w ostrym tonie zwrócił się do biskupa, żeby nie wtrącał się do spraw, które należą do ojca dziewczyny. Biskup oczywiście był przekonany, że wyświadcza staroście wielką łaskę i obraził się nawet na pana Jeno, ale prędko pogodził się z tym, że w sprawach zamęścia córki ojciec powinien mieć ostatnie i najważniejsze słowo.

Ale nie przestał jednak adorować Elżbietki, bawiąc ją dworną rozmową, opowiadając o świecie i roztaczając przed nią miraże wielkoświatowego życia. Rodzice dziewczyny nie bardzo byli z tego zadowoleni, widzieli miejsce Elżbietki przy boku męża w Krasawie, która w całości miała jej przypaść po ich śmierci.

– Wielki świat jest dobry dla wielkich – powtarzała pani Alena. – Elżbietce wystarczy, żeby nauczyła się zarządzać swoim dworem. Nie potrzeba jej za wiele wiedzieć o królewskich czy biskupich dworach, bo nie będzie na nich bywać od rana do nocy, a co najwyżej raz czy dwa w życiu.

Po tym jak zaginął Mikołaj, pani Alena drżała o los córki i nie chciała jej puszczać od siebie ani na krok.

– Najlepiej jej będzie w Krasawie – przekonywała męża tak długo, aż wymogła na nim taką obietnicę.

Tak też prowadził rozmowy pan Jeno z panem Janem ze Szczekocin. Ustalono zatem, że Elżbietka zamieszka z Konradem we dworze jej ojca, na co pan Jan zgodził się chętnie, bo miał starszego syna u siebie, dla którego przeznaczał swoje dziedzictwo zgodnie ze zwyczajem, a Konrad jako młodszy i tak musiałby szukać majątku poza Szczekocinami. Pan Jan był z takiego rozwiązania wielce rad i to on naciskał na przyspieszenie terminu ślubu, początkowo planowanego dopiero późną jesienią.

Elżbietka polubiła długie rozmowy z dostojnym gościem Krasawy, który odnosił się do niej bardzo dwornie i świadczył liczne uprzejmości. Wcześniej nie zakosztowała zbyt wielu rozrywek i nie przypuszczała nawet, że jej życie może się aż tak odmienić. Bo niby matka uczyła ją zarządzać dworską służbą, ale czyniła to pozornie, sama kierując wszystkim, a Elżbietka w ważnych sprawach nie miała nic do powiedzenia. Biskup, opowiadający o wielkich dworach, pięknych damach i rycerzach, miastach, klasztorach i zamkach, był wspaniałym rozmówcą i nocami Elżbietka lubiła marzyć, że i ona kiedyś zobaczy wszystkie te miejsca. Nie chciała naśladować matki, której życie upływało w domu i najbliższej okolicy. Ojciec bywał we świecie i podobno także widział te wszystkie cuda i dziwy, ale był małomówny, niewiele ze swoich wojaży się zwierzał. Elżbietka marzyła o dalekich miastach i dworach i choć jako posłuszna córka nie odważyłaby się sprzeciwić matce, odczuwała jednak wobec niej żal, że chce ją zamknąć w domu.

– Może powinnam zobaczyć świat – pytała nieśmiało.

– Ależ zobaczysz – uspokajała pani Alena. – Mąż cię niejeden raz zabierze w wiele ciekawych miejsc. Sama nie była zwolenniczką takiego wychowania.

– Kobieta powinna być pobożna i skromna, a myśleć przede wszystkim o sprawach domowych – mówiła. – Bo popatrz tylko na panią Judytę. Ojciec jej zanadto pobłażał, wysyłał na cudzoziemskie dwory i jak skończyła? Ani męża, ani dzieci, ani nawet domu.

Elżbietka nie znała pani Judyty, choć wiele o niej słyszała. W całej Dolinie osoba żony Ostasza była przykładem, jakiego nie należało naśladować. Pani Judyta przepadła po śmierci Ostasza, nikt nie wiedział, co się z nią później stało, a to był najlepszy dowód na to, że trzeba się wystrzegać jej losu.

– Twój ojciec najlepiej wie, co jest dla ciebie wskazane – powtarzała pani Alena. – Przecież nie chce cię skrzywdzić, ale pomóc ci ułożyć życie tak, żebyś była zadowolona i szczęśliwa.

Choć biskup Jan Kropidło powtarzał Elżbietce, że zasługuje na lepszy los niż małżeństwo z młodszym synem pana ze Szczekocin, kiedy narzeczony pojawił się któregoś dnia, książę odnosił się do niego uprzejmie i okazywał łaskę.

– Sam chętnie udzieliłbym wam ślubu z tak zacną panną – oznajmił przy powitaniu. Młody Konrad dziękował uniżenie, zerkając na Elżbietkę wzrokiem pełnym zadowolenia.

Do księcia biskupa odnosił się z wielkim szacunkiem, ten zaś natychmiast trafnie ocenił, że ma przed sobą młodzieńca bardzo łagodnego usposobienia, spokojnego, opanowanego, nieco nawet nieśmiałego.

Szczególnie uważnie wysłuchiwał rad i pouczeń, kiwał głową i jak najsolenniej obiecywał do owych dobrych rad się zastosować.

– Niewiasta w domu bardzo ważna rzecz – mówił biskup Jan. – Ona wprowadza pod dachem ład i porządek. Jej przyrodzoną rolą jest słuchać męża, ale każdy wie, że dobra, zgodliwa kobieta, która umie odpowiednio zadbać o męża, to wielki pożytek dla wszystkich. Urodzi wam wielu synów, ród wzmocni, a wam pozostanie już tylko go rozsławić.

– Tak, tak – potakiwał Konrad niepewnie.

– Ale oczywiście nie wolno niewieście zanadto pobłażać – ostrzegał biskup. – Mąż jest głową rodziny, do niego należy władza, on jest od tego, żeby nagradzać posłuszeństwo i od tego, żeby karać za nieodpowiednie zachowanie. Osobiście wszystkim panom zalecam, żeby żonę czasem przykładnie stłuc, nawet niekoniecznie wtedy, gdy jest czemu winna, ot tak dla zasady.

Akurat te rady nie do końca przekonały Konrada.

– Jak to stłuc? – pytał. – Tak za nic?

– Nie za nic – wyjaśniał biskup. – Dla Zasady. Dla tego, żeby pamiętała, jakie jest jej miejsce. Natura niewiasty płocha i jeśli od początku nie poczuje waszej męskiej ręki, nie zaznacie spokoju. Niewiasta może zatruć życie narzekaniem, swarliwością, płochością właśnie. Kiedy nadto zajmuje się strojami, różowi policzki, zaniedbuje obowiązki, z których pierwszy jest dbać o wygody męża i o jego dobro.

Ksiądz Franciszek Skórka regularnie raz w tygodniu odwiedzał dwór w Krasawie, gdzie zostawiano mu resztki z pańskiego stołu, a często i coś więcej. Opiekował się licznymi wędrowcami i żebrakami, których żywił tym, co miał u siebie i tym, co udało mu się zebrać w Krasawie, Lipowej, Potoku i innych dworach. Wkładał do kosza resztki jedzenia, zbierał odzież, obuwie i rozmaite drobne przedmioty, którymi zwykł był obdarowywać biednych odwiedzających jego kościół.

Do Krasowy przychodził zawsze w środy, kiedy to czekał już na niego worek przygotowany przez panią Alenę. Jego działania, brane przez jednych za chrześcijańskie miłosierdzie, przez wielu zaś za nieszkodliwe dziwactwo, znane były szeroko poza Doliną. Umiał przekonać innych, że powołaniem chrześcijan jest pomagać ludziom i gdy pojawiał się ze swoim koszykiem w którymś ze dworów, nigdzie nie spotykał się z odmową.

Kiedy przyszedł tej środy, spocony, zmęczony, ale jak zawsze uśmiechnięty i dla wszystkich życzliwy, stanął jak wryty na dziedzińcu naprzeciw obcego tutaj człowieka.

– Ekscelencja? – zapytał niepewnie, stawiając na ziemi pusty koszyk, który niósł na plecach. – Czy to możliwe, że ekscelencja tutaj?

Stał naprzeciw, nie wiedząc, jak powinien postąpić. Zrobił krok do przodu, jakby zamierzał przyklęknąć i ucałować rękę dostojnika, ale ten nie wykonał zachęcającego gestu.

– Ja – potwierdził tylko po chwili.

Cofnął jednak dłoń, kiedy ksiądz Franciszek chciał pocałować biskupi pierścień i przyklęknął przed hierarchą.

Potem zrobił krok wstecz, a gdy ksiądz podniósł głowę, nie było przed nim nikogo. Biskup Jan odszedł, nie mówiąc ani słowa.

Ksiądz Franciszek rozejrzał się niepewnie. Wstał z klęczek, podniósł kosz i chwiejnym nieco krokiem ruszył do drzwi dworu.

Pani Alena osobiście napełniła przyniesiony kosz.

– Źle się czujecie, księże Franciszku? Możeście chory? – zapytała z niepokojem. – Jesteście bladzi i ręce się wam trzęsą...

– Cho... chory? – powtórzył duchowny, który czasem, kiedy był bardzo przejęty, trochę się jąkał. – Nie, pani. To tylko dlatego, że nie spodziewałem się zobaczyć tu dostojnego pana biskupa i chyba go trochę rozgniewałem swoim nierozważnym zachowaniem...

Pani Alena uśmiechnęła się wyrozumiałe.

– Nie martwcie się – pocieszyła. – Książę biskup jest życzliwy i nawet jeśli rzeczywiście zgrzeszyliście przeciw duchownemu posłuszeństwu, szybko o tym zapomni. Zapewniam was, że kiedy przyjdziecie w przyszłym tygodniu, nie będzie już gniewny.

Ksiądz Franciszek odszedł nieco uspokojony, nie wiedząc, że spotka się z biskupem znacznie wcześniej. Książę Jan wyraził chęć odwiedzenia kościoła świętego Marcina i oczywiście pan Jeno nie sprzeciwił się temu. Poszedł sam, mając u boku tylko służącego, jednego z tych, których zadaniem było pilnować jego kroków i donosić o wszystkim staroście.

Na miejscu służący chętnie skorzystał z rady, żeby zostać przed kościołem, bo dzień był ciepły, więc i chłopak z wielką ochotą rozciągnął się na trawie. W pierwszych tygodniach biskup często odwiedzał kościoły, a pachołek nie był aż tak pobożny, żeby we wszystkich tych wizytach towarzyszyć. Tak było i tym razem.

Była sobota i ksiądz Franciszek pracowicie zamiatał posadzkę przed dniem świątecznym. Wiosna była ciepła i sucha, wierni wnosili do kościoła piach na butach i ksiądz miał dość roboty, bo nie chciał korzystać z niczyjej pomocy. Dopuszczał karmionych przez siebie żebraków do rozmaitych posług i prac przy świątyni, ale część z nich zastrzegał dla siebie.

Zamaszyście machał brzozową miotłą, kiedy niespodziewanie usłyszał wyraźny głos:

– Franciszku.

Wezwany zatrzymał się i odwrócił gwałtownie. Stał przed nim biskup Jan, który władczym gestem wysunął rękę do pocałowania. Ksiądz Franciszek odrzucił miotłę, podszedł przyklęknął i pocałował pierścień.

– Witam waszą ekscelencję w mojej świątyni – powiedział nieśmiało, podnosząc się z klęczek i drobnymi kroczkami podążając za dostojnikiem.

Biskup zaciekawionym spojrzeniem obrzucił kościół, niewielki i skromny, więcej nieco uwagi poświęcając tylko witrażom z kolorowego szkła. Niedawno szkiełka zostały umyte i teraz wpadało przez nie jasne słoneczne światło.

– Franciszku – zapytał biskup, nie odwracając wzroku od pięknych, migotliwych wzorów na pobielonych ścianach świątyni. – Co ci powiedziano o moim pobycie w Krasawie?

Zapytany poruszył się niepewnie.

– Niewiele, ekscelencjo – odparł spuszczając oczy. – Jestem skromnym człowiekiem, który nie pyta o sprawy ludzi możnych...

Biskup Jan zmarszczył brwi.

– Na pewno coś ci powiedziano – zauważył surowo. – Wiem, co. Że jestem tu w gościnie i że to sam przyjechałem. Ale ty chyba wiesz, że to nieprawda. Nie jestem gościem, ale więźniem, który swobodnie nie może opuścić domu pod karą zamknięcia w zamkowym lochu. A może powiedziano ci prawdę?

– Nie – przyznał ksiądz Franciszek. – Nic o tym nie wiem. Pan Jeno i pani Alena to dobrodzieje kościoła i moi, więc im ufam i słucham, co mówią. Nie mnie pytać o cokolwiek więcej.

Jan Kropidło pogroził palcem.

– Bacz, do kogo mówisz – powiedział groźnie. – Bacz do kogo. Nie tylko do biskupa, więc przełożonego, ale i do księcia. Chyba nie zapomniałeś, w jakich okolicznościach się już spotkaliśmy...

Ksiądz Franciszek padł na kolana.

– Wiecie, że pamiętam, ekscelencjo – szepnął.

Biskup Jan patrzył na kolorowy witraż przedstawiający świętego Marcina w zbroi i konno. Święty dawał właśnie żebrakowi połowę swojego płaszcza.

– Coś mi jesteś winny, Franciszku – przypomniał biskup z naciskiem. – Bądź gotowy, kiedy cię o to poproszę. Ksiądz załkał.

– Nie wiem, o co w tym wszystkim chodzi – przyznał płaczliwym tonem, w którym był ból i smutek. – Nie wiem, bo to nie na moją, głowę, ekscelencjo. Ale nie możecie ode mnie wymagać...

Biskup Jan wyciągnął rękę.

– Widzisz ten pierścień? – zapytał. – Widzisz? To ten sam, Franciszku. Ten sam, a ty bardzo dobrze go pamiętasz. I będziesz posłuszny.

– Ale pan starosta Jeno...

– Będziesz posłuszny i spełnisz dokładnie to, o co proszę – powtórzył książę. – Bardzo dokładnie. Bo inaczej... Przerwał, obejrzał się na drugie okno, w którym witraż przedstawiał Ukrzyżowanie. Ksiądz Franciszek z otwartymi ustami czekał na kolejne słowa biskupa.

– Inaczej rozpowiem o wszystkim – mruknął biskup cicho, a w jego głosie zabrzmiała groźba. – O wszystkim, Franciszku. Dokładnie o wszystkim. O twojej matce i o...

Łzy pociekły po twarzy księdza.

– Zgubicie mnie!

Ale biskup oderwał już wzrok od witraża, odwrócił się i nie patrząc na klęczącego, poszedł do wyjścia. Dopiero przed drzwiami zatrzymał się na chwilę.

– Zapamiętaj to sobie – powiedział. – Zapamiętaj. Rozpowiem wszystkim i nikt cię tutaj bronił nie będzie, to pewne. Lepiej bądź gotów odpowiedzieć na moje wezwanie. W każdej chwili bądź gotów. No, bywaj zdrów, Franciszku. Do następnego spotkania.

I wyszedł z kościoła, zostawiając duchownego leżącego w pyle na niepozamiatanej posadzce, w prochu i kurzu, z ramionami okrywającymi głowę.

Zmianę w zachowaniu księdza Franciszka zauważyło od razu wiele osób. Tej niedzieli ksiądz Franciszek wygłosił kazanie, które bardzo zadziwiło wszystkich obecnych na nabożeństwie. Zawsze taki dobry, taki radosny, pogodny, życzliwy ludziom, teraz ciskał gromy, piętnował grzechy i straszył piekielnym ogniem.

– Co się stało naszemu księdzu? – dziwowała się pani Alena, powracająca z kościoła wraz z mężem. – Zachowywał się jakby był chory.

– Raczej jak szalony – poprawił starosta. – Myślałem, że zadławi go ta złość, jakiej nie słyszałem nigdy w jego kazaniach...

Podobnie myśleli zapewne i inni wierni, którym dane było tej niedzieli wysłuchać kazania księdza Franciszka, pełnego opisu straszliwych mąk piekielnych, ognia, siarki, ostrych wideł, smoły, kotłów z wrzątkiem, ziemi zasypującej oczy i usta, obcinanych członków, odrąbywanych żywcem kończyn nadziewanych potem na diabelskie widły. Tylko biskup Jan, który wcześniej nie słyszał pogodnych, słonecznych kazań księdza Franciszka, nie mógł zauważyć odmiany i chwalił niedzielne nauki. Po mszy osobiście wyraził mu swoje uznanie.

– Tak trzeba – pochwalił. – Mocno i dosadnie. Człowiek powinien wiedzieć, że za grzech trzeba odpokutować. I powinien wiedzieć, że pokuta będzie okrutna i ciężka, jak ciężkie były jego grzechy.

Ksiądz Franciszek na pochwały odpowiedział zdawkowo i szybko uciekł do swoich spraw, podobno niecierpiących zwłoki.

– To dziwne – zastanawiała się pani Alena. – Nigdy nie był taki surowy. Nawet powiedziałabym, że bywał nadto łagodny...

– Najwyraźniej przejrzał na oczy – wyjaśnił głośno biskup Jan. – Rzeczywiście mówił z tak wielkim zapałem, jakby sam miał jaki grzech na sumieniu...

– Ksiądz Franciszek? – zdziwiła się pani Alena. – To człowiek prawie święty. Jakąż on mógłby mieć przewinę na sumieniu?

Biskup Jan podniósł głowę i popatrzył w niebo.

– Nikt nie jest bez winy – przypomniał.

Na razie ksiądz Franciszek nie musiał jednak wybierać między lojalnością do swoich dobroczyńców a posłuszeństwem wobec biskupa. Książę Jan stracił nagle zainteresowanie uwolnieniem się spod opieki holsztyńskiego starosty, ponieważ został poszukiwaczem skarbów.

Zanudziłby się książę pan w Krasawic, gdzie życie biegło codziennym, zwykłym rytmem, gdyby nie usłyszał o skarbach.

A kiedy usłyszał, tak się w tych opowieściach rozmiłował, że nie sposób go było od nich oderwać i stale nękał wszystkich naokoło, żeby mu ciągle na nowo o owych bogactwach opowiadali.

Wkrótce znał już wszystkie opowieści, jakie powtarzano w Dolinie, bo słuchał ich chętnie tak z ust rycerzy, jak ich żon, ale też i zwykłych ludzi. Znał historię pana Jeno i rozbójnika Maramy, wiedział o skarbie Maćka Borkowica, którego król Kazimierz zamknął w głodowym lochu w Holsztynie, i nagle zapragnął odszukać owe tajemne skarby. Było to pragnienie tak silne, że o niczym innym nie mógł prawie mówić, jak gdyby w ogóle zapomniał, kiedy zjawił się w Krasawie i z jakiego powodu. Wypytywał wszystkich, kto tylko cokolwiek mógł o tym powiedzieć, odwiedzał miejsca, o których słyszał, wypytywał o jaskinie, tajemne przejścia, zasypane studnie.

Pan Jeno śmiał się trochę z tej pasji, ale uznał, że to nieszkodliwe zajęcie, bo książę pochłonięty poszukiwaniami, zdawał się całkiem nie pamiętać o swoim losie, a był to przecież los więźnia.

– Niech szuka – postanowił. – Niech szuka, przynajmniej będzie miał jakieś zajęcie. Dam mu jeszcze kopaczy do pomocy.

Pani Alena również pochwalała takie plany, choć wyrażała też zaniepokojenie.

– A jeśli rzeczywiście znajdzie skarb? – pytała. – Na twojej, na naszej ziemi? Przecież od dziecka szukałeś tych skarbów i jeśli one są gdzieś, to należą się przede wszystkim tobie.

– Niech szuka – powtórzył pan Jeno. – A jeśli nawet znajdzie, przypilnuję, żebym dostał swoją część, wedle prawa. Nie sprzeciwiał się wyprawom i wycieczkom biskupa, który ruszał w drogę każdego dnia w inną stronę, wiodąc ze sobą zwykle sekretarza i dwóch przydzielonych kopaczy. Tym kazał kopać w pagórkach albo spuszczać się do studni Ludzie ze wsi, którzy usłyszeli o tej jego pasji, a także i, o tym, że ksiądz chętnie płaci za opowieści o skarbach, sami przychodzili do niego z nowinami albo przynosili mu stare opowieści, powtarzane po dworach, chatach, czeladnych izbach, karczmach i zajazdach. Wszystkich wysłuchiwał, wszystkim płacił, a potem kazał swoim służącym iść w określone miejsca i tam kopać lub innymi sposobami prowadzić poszukiwania.

– Życzliwy człowiek – mówili ludzie. – Ale chyba trochę szalony.

Biskup Jan Kropidło nie znalazł skarbu. Wiele razy mówił, że jest blisko, bo wiadomości, jakie uzyskał, miały potwierdzać miejsce jego ukrycia, ale nigdy nie natrafił choćby i na najmniejszy drogocenny przedmiot.

– Wam to się dziwię – mówił do pana Jeno. – Przecież wy najlepiej wiecie, że to nie są wymysły, a skarby naprawdę istnieją. Czemu więc ich nie szukaliście?

– Ależ szukałem – przyznał się starosta z uśmiechem. – Szukałem, gdy byłem młody, a i później nawet. Jednak podobnie jak wy, niczego nie znalazłem. Co zaś do opowieści i wiarygodnych miejsc, sam mógłbym ich wiele wymienić. Wszystkie sprawdzałem i nigdzie nie natrafiłem na ślad. Byli wprawdzie tacy, którzy podobno coś znaleźli, ale nie udało się im skarbów wydobyć. Najbardziej znana sprawa to historia synów młynarza Marcisza. Zwali się Dobko i Jacek. Podobno znaleźli skarb, ale obaj zginęli w jaskini, a jednego to odnaleziono dopiero po kilku tygodniach. Ostasz, ówczesny starosta, niczym gończy pies szedł tropem ich poszukiwań, ale nie słyszałem, żeby i on coś znalazł, choć kazał kopać w dwudziestu co najmniej miejscach.

– To jednak dziwne – mówił biskup z zastanowieniem. – Skoro skarb jest, kiedyś ktoś go na pewno odnajdzie.

– Być może – zgodził się pan Jeno. – Ale wcale nie jest powiedziane, że nastąpi to za naszego życia.

Któregoś dnia przybył goniec od króla Jagiełły i przywiózł dla pana starosty specjalne posłanie. Był tam także list dla księcia, po którego przeczytaniu biskup Jan uśmiechnął się zadowolony.

– Król zwraca wam wolność – powiadomił starosta. – Pod takimi jednak warunkami, na jakie się zgodziliście. Ze na razie powstrzymacie się przed objęciem swojej nowej diecezji. Proponuje, żebyście na ten czas pojechali gdzieś daleko...

– Wiem – przytaknął Jan Kropidło. – I mnie tak napisano. Cóż robić, skoro przysięga została złożona. Na jakiś czas zejdę z królewskich oczu.

– Dokąd się udacie? Biskup zmarszczył brwi.

– Czy wam to nie wszystko jedno? Pojadę, gdzie oczy poniosą. Pan Jeno uśmiechnął się.

– Pan kanclerz pisze, że niechybnie udacie się na dwór węgierskiego króla Zygmunta... Książę żachnął się zaskoczony.

– Na dwór Zygmunta? A skąd niby wie kanclerz, jakie mam plany?

– Nieważne skąd. Ważne, czy to prawda.

– Zobaczymy – odburknął chmurnie biskup i poszedł szykować się do drogi.

Wyjechał ze swoją służbą i swoją okutą skrzynią wczesnym rankiem następnego dnia. Po krótkim, oschłym pożegnaniu. Znowu był księciem, wielkim panem, a nie gościem dworu. Znowu nosił wysoko głowę i uważał, że nie potrzebuje traktować innych z uprzejmością i szacunkiem.

– Niewdzięczny gość – zauważyła pani Alena z westchnieniem. – Staraliśmy się przecież, żeby mu było jak najwygodniej.

Jej córka czuła się niepocieszona, bo spała jeszcze, gdy wóz Jana Kropidły opuścił dwór i nie miała sposobności się pożegnać.

– Jakże to, matko? – pytała zdziwiona. – Książę biskup wyjechał bez pożegnania niby z jakiej gospody. A przecież sam się napraszał, żeby udzielić ślubu mnie i Konradowi.

– Wszyscy mężczyźni są tacy sami, niezależnie od szat, jakie noszą – wyjaśniła pani Alena. – Sama widzisz, że najlepiej wyjdziesz, słuchając rad matki. Ale zamiast biadolić z rozczarowania, lepiej jedź do Lipowej i przywieź moje wnuki. Dawno ich nie widziałam, a i pani Roksana nieco odpocznie od ich figlów i psot.

Dominik

Początkowa niechęć pani Aleny i jej męża do Roksany z upływem czasu wyraźnie osłabła. Oboje doceniali, co Roksana robi dla ich synowej jako powiernica Hedwigi i opiekunka Lipowej. Ale częste wyjazdy Hedwigi i konieczność zaopiekowania się jej dziećmi wymusiły na wszystkich jaką taką zgodę i ułożenie spraw. Czasami jeszcze wybuchały kłótnie, gdy chłopcy bawiący u dziadków, przebywali tam zbyt długo. Pani Roksana przyjeżdżała wtedy i żądała ich powrotu. Powoływała się przy tym na wolę ich matki. Pani Alena zwykle sprzeciwiała się i dochodziło do sporów. Ale z czasem i te przycichły. Pani Roksana uprzedzała panią Alenę, kiedy przyjedzie, albo wysyłała przodem pachołka, żeby powiadomił o jej zamiarach. Sprawy się zatem ułożyły i wszyscy mieli za naturalne ustalenia, że bliźniacy część czasu spędzają u dziadków w Krasawie, a część u siebie w Lipowej, pod czujnym okiem pani Roksany.

– No tak – mówiła tylko czasem pani Alena o nieobecnej synowej. – Cudze dzieci, choćby i królewskie, gotowa jest piastować, a dla swoich nie ma czasu.

– Nie przesadzaj – uspokajał pan Jeno. – Piastować królewskie dzieci to przecież honor, a nasze wnuki nie potrzebują już trzymać się matczynej spódnicy. To było ważne rok czy dwa temu, dziś już nie. To przecież prawie mężczyźni. Trudno było odmówić racji temu rozumowaniu i nawet pani Alena, zawsze bardzo zatroskana o chłopców, musiała zgodzić się z mężem.

– Ale mogliby więcej czasu spędzać u nas – zażądała. Spodziewała się oporów opiekunki bliźniaków, ale niespodziewanie pani Roksana, wcześniej dość zazdrosna o obecność bliźniaków we dworze dziadka, tym razem się nie sprzeciwiała.

– Oczywiście – kazała przez posłańca odpowiedzieć pani Alenie. – Są już w tym wieku, żeby ich dziadek zajął się nimi bardziej. Ale samych ich nie wyprawię w drogę do Krasawy. Ktoś musi po nich przyjechać.

Pani Alena, zadowolona z takiego rozstrzygnięcia, posłała po bliźniaków Elżbietkę.

Dominik pani Mariny czuł się już na tyle dorosły, że coraz mniej potrzebował opieki Mieszka i próbował się spod tej kurateli uwolnić. Wielkie chłopisko, które nie odstępowało go na krok przez wiele lat, spało u jego progu, miało go na oku podczas zabawy, jedzenia, podróży, bardzo boleśnie odczuwało to odsunięcie. Choć Dominik wiele razy odpędzał Mieszka, kazał mu zostawać z tyłu albo zgoła w domu, Mieszek szedł w trop za paniczem, zawsze gotowy do pomocy – przenieść przez strumień, podsadzić na drzewo, przestraszyć kogoś, kto zanadto zbliżył się do Dominika, a nade wszystko przynieść mu coś do jedzenia. Znany z wielkiego, niepowstrzymanego apetytu jadł cały czas, zawsze i wszędzie poruszając ustami, nigdy i niczym nie gardząc. Kiedy Dominik jeździł do Lipowej, żeby bawić się z bliźniakami, a później ćwiczyć w rycerskim rzemiośle, albo czasem także do Krasawy czy gdzie indziej, zawsze towarzyszył mu Mieszek – obrońca, pachołek, zwierzę pociągowe. Dominik korzystał z jego usług i jego ochrony, ale z czasem coraz bardziej wstydził się wielkiego, zwalistego chłopa, który kochał go wierną, niezwykłą miłością, ale poza tym uchodził za ostatniego głupka.

To Mieszek razem z bratem Tomkiem znalazł przed laty Dominika na swoim polu, gdzie chłopak błąkał się, zostawiony przez matkę, Judytę, żonę pana Ostasza. Mieszek znalazł go za krzakami, wyczerpanego, wygłodzonego, nakarmił chlebem, napoił mlekiem. Za namową brata odprowadził chłopca do Lipowej, bo mały uważał, że jest synem pana Mikołaja. Pan Mikołaj wyparł się jednak jakichkolwiek związków z wdową po swoim wuju, chłopak trafił do Mariny do Potoka, która przywykła uważać go za swoje dziecko i uznała za przyszłego pana majątku. Im Dominik był starszy, tym mniej potrzebował Mieszkowej opieki. Tak mu się przynajmniej wydawało, bo Mieszek był cieniem Dominika, a ten nie zawsze zdawał sobie sprawę z tego, jak wiele Mieszkowi zawdzięcza, jak bardzo korzysta z jego siły i jego pomocy.

Kiedy jeździł do Lipowej, kazał Mieszkowi trzymać się z daleka, gdyż opiekun gotów był wkraczać, ilekroć mu się wydawało, że powinien, bo uznawał, że jego paniczowi dzieje się krzywda. Psuł w ten sposób zabawę i trzeba było wielu miesięcy starań, tłumaczeń, razów i gróźb, żeby wreszcie zapamiętał, co do niego mówiono.

Gdy Dominik podrósł i wydawało się, że Mieszka nie potrzebuje, a nie mógł mu zabronić chodzić za sobą, bo Mieszek nie słuchał takich rozkazów, Dominik zostawiał zwykle chłopa w niewielkiej odległości i wyznaczał mu jakieś zadanie. Kładł płaszcz na trawie i mówił:

– Pilnuj – jakby się zwracał do psa.

I Mieszek pilnował. Siedział obok, stał, leżał – i pilnował. Nikomu nie pozwolił się zbliżyć, a co dopiero dotknąć albo zabrać coś, co należało do Dominika.

– Pilnuj – mówił Dominik.

Szedł bawić się z bliźniakami, a wielki Mieszek siedział na trawie obok pieńka, na którym leżała czapka, rękawiczka albo cokolwiek innego, co należało do Dominika.

Mieszek był dumny z zadań, jakie mu powierzano i wypełniał je bardzo dokładnie. Kiedy Dominik rozkazał pilnować, Mieszek pilnował i nie przeszkadzał mu deszcz, grad ani mróz. Wiedział, że nie może odejść, póki nie zostanie zwolniony. Ale oczywiście pod pewnymi warunkami. Dominik nie mógł oddalać się za bardzo, bo to skłoniłoby Mieszka do opuszczenia posterunku. Dominik musiał być w pobliżu, Mieszek powinien go widzieć albo przynajmniej słyszeć, a wtedy było wszystko w porządku – Dominik mógł się spokojnie bawić, a Mieszek mógł spokojnie pilnować.

Tej wiosny Dominikowi szczególnie dokuczała opieka Mieszka.

Po odejściu pana Jordana, którego jakiś czas uważał za ojca, po rozpytywaniu, po wykrętach matki oraz niepewnych uwagach służby, a przede wszystkim starszego z bliźniaków, Dominik był przekonany, że ukrywają przed nim prawdę i bardzo chciał się jej dowiedzieć.

Sprawiał pani Marinie coraz więcej kłopotów i bywało, że źle się do niej odnosił.

– Oszukiwaliście mnie – mówił z pretensją. – Oszukiwaliście, że pan Jordan jest moim ojcem, a to wcale nie prawda. Jaka jest więc prawda, matko?

– Kiedy indziej ci to powiem – zbywała go Marina. – Teraz mnie nie pytaj, bo to za poważna sprawa dla dziecka.

– Nie jestem dzieckiem – dąsał się.

– Ależ jesteś, oczywiście, że jesteś. I dla mnie zawsze będziesz dzieckiem.

– Ale nie dla innych – upierał się. – Nie dla innych. Chyba powinienem wiedzieć.

– Jesteś za młody – powtarzała Marina.

– Tak? – burmuszył się. – To dowiem się wszystkiego od innych. Dowiem się, a wtedy zobaczymy!

Podczas jednej z tych chłopięcych zabaw w Lipowej Marcin, najstarszy i uważający się za przywódcę i wodza, po raz kolejny postawił na swoim, wbrew bratu i wbrew Dominikowi.

Syn Mariny, rozżalony, omal się nie popłakał. Odszedł z zaciśniętymi pięściami, rzucając pod nosem pogróżki.

– Jeszcze pożałujesz! – obiecywał. – Jeszcze pożałujesz! Zawstydził się, ujrzawszy panią Roksanę, bo widziała najwyraźniej nie tylko, jak się zachował, widziała jego zaciśnięte pięści i pewnie widziała także łzy w oczach. Zawstydził się, ale pani Roksana uśmiechnęła się zachęcająco.

– No, nie martw się – powiedziała. – Nie martw się, bo to tylko zabawa.

Dominik spojrzał z wdzięcznością. Pani Roksana często go brała w obronę, choć przecież takiej obrony nie potrzebował, był prawie dorosły.

– Nie martw się – powtórzyła. – Nieważne, kto wygrywa w zabawie. Ważniejsze, kto wygrywa naprawdę, w życiu. Pani Roksana patrzyła życzliwie i Dominik niespodziewanie nawet dla siebie poczuł do niej sympatię i zaufanie:

– Bo Marcin lubi przesadzać – poskarżył się. – Często wcale nie wygrywa, ale zawsze umie tak wszystko pokręcić, że jego jest na wierzchu.

– To prawo najstarszego i dziedzica – zauważyła. – Ty pewnie wygrywasz, kiedy jesteście w Potoku, on tutaj w Lipowej, u siebie. Tutaj wygrywa, bo czuje się pewnie i ma nad tobą przewagę. Ale po prawdzie sam sobie jesteś winien. Skoro bowiem nie umiesz upomnieć się o swoje prawa...

– Umiem – zaprzeczył Dominik. – Umiem, ale sami mówicie, że jest na swoim, co daje mu przewagę nade mną i nad Mateuszem.

Pani Roksana rozejrzała się.

– Chyba jesteś dość duży – powiedziała z zastanowieniem. A potem jakby się rozmyśliła.

– Nie – westchnęła. – Chyba jednak nie. Chyba nie jesteś jeszcze gotowy podjąć wyzwania i upomnieć się o swoje prawa...

Wycofała się, ale już wystarczająco zdążyła zainteresować chłopaka.

– Nie wiem, o czym mówicie...

– Nie wiesz? Ach, prawda – pani Roksana jakby dopiero teraz przypomniała sobie coś ważnego. – Prawda, że byłeś mały i możesz tego nie pamiętać...

Teraz Dominik w żadnym wypadku nie chciał odejść, póki nie dowie się wszystkiego. Czasem coś ktoś wspomniał, coś napomknął, a on nie umiał tego złożyć w całość. Wiedział tylko, że sprawa dotyczy jego i jest ważna, nawet bardzo ważna. Próbował się dowiedzieć, ale nikt nie chciał mu nic konkretnego wyjawić, a już matka szczególnie surowo zabroniła takich rozmów.

– Nie, bo nie – odpowiadała. – Jesteś jeszcze za mały.

A przecież Dominik wcale nie uważał się za małego. Był prawie dorosły.

– Powiecie mi? – zapytał teraz z nadzieją. – Wszyscy wkoło mnie szepcą, czasem coś ktoś powie, ale ja nie wiem wcale o co chodzi. Matka powiada, że jestem za młody. A to na pewno coś ważnego. Mam wrażenie, że wszyscy to wiedzą, tylko ja jeden nie mam o tym pojęcia.

– Pewnie to i prawda, że przy tobie nie chcą roztrząsać tej sprawy, nawet się nie dziwię – zgodziła się pani Roksana.

– Powiedziałabym ci nawet to i owo, ale nie jestem pewna, czy umiesz dochować tajemnicy.

– Umiem, oczywiście, że umiem – zapewniał żarliwie. Ale pani Roksana nie była do końca przekonana.

– No, nie wiem... – zastanawiała się.

– Ale na pewno – potwierdzał i gotów byłby nawet przysięgać. Obrzuciła go uważnym spojrzeniem.

– Właściwie ci wierzę – powiedziała powoli. – Nie wiem tylko, czy sobie zdajesz sprawę z tego wszystkiego. Jeśli się tego dowiesz, nic już nie będzie takie jak dawniej. Nic nie będzie takie samo. Rozumiesz? I będziesz musiał się stać dorosły, bo nie będziesz miał innego wyjścia.

– Chcę już być dorosły – zapewnił.

Dominik rzeczywiście wyglądał dojrzale jak na swój wiek. Wzrostem wprawdzie nie dorównywał młodszemu o kilka miesięcy Marcinowi Lipowskiemu, ale temu nikt z rówieśników nie dorównywał. Starszy z bliźniaków bardzo był podobny do ojca, a w Dolinie nie znano nikogo wyższego od pana Mikołaja z Lipowej.

Dominik był natomiast mocniejszy w sobie, miał szerokie ramiona, mocny kark i dawno już zapomniano, że w dzieciństwie był chudy i słabowity. Dominik prezentu wał się teraz jako zgrabny, smukły chłopak, młody mężczyzna. Miał jasne włosy i podłużną twarz o nosie nieco zbyt dużym, ale prostym.

– Może i jesteś dostatecznie duży – wahała się pani Roksana. – Może już dojrzałeś, żeby dowiedzieć się wszystkiego. Nie wiem tylko, czy powinieneś to usłyszeć ode mnie. Twoja matka nie będzie zadowolona, gdy dowie się, że wszystko ci powiedziałam.

– Chcę wiedzieć – prosił. – A matce nic nie powiem. Chcecie, to nawet przysięgnę zachować tajemnicę.

– Przysięgniesz? – uśmiechnęła się Roksana. – No nie wiem, muszę się nad tym zastanowić.

– Więc kiedy?

– Kiedy? No, muszę pomyśleć. Powiem ci po weselu twojej ciotki Elżbietki. To już niedługo. Jej ślub za trzy tygodnie. Tylko pamiętaj, nikomu ani mru-mru, że cokolwiek wiesz ode mnie.

– Przysięgam – zapewnił Dominik.

Pobiegł zaraz do domu. Niczego nie zdradził matce. Powiedział tylko tyle, ile uważał, że może.

– Nie chcecie mi nic wyznać o moim ojcu? Dobrze, nie mówcie. Kto inny mi powie. Ciekawe, co wtedy zrobicie, gdy będę wiedział już wszystko.

Marina zatrzymała się i spojrzała na syna. Był rzeczywiście duży, większy niż się jej wydawało. Po prostu rósł tak szybko. Był prawie dorosły. Kiedyś się dowie. Na pewno się dowie.

– Wszystko? – zapytała, wycierając dłonie. – Nie, mój chłopcze. Wszystkiego nikt się nie może dowiedzieć.

Nauczyciel

Wiosna 1399 – Bursa

Kupców było czterech. Wszyscy pochodzili z odległych krajów, od lat prowadzili handel z ziemiami tureckiego sułtana. Aż do tej chwili, w której Bajazyt, zwany Błyskawicą, zmienił swoją wolę. Nigdy już nie pojadą w podróż handlową, nigdy już prowadzone przez nich karawany nie ruszą z miejsca.

Wieszano ich właśnie nad Zachodnią Bramą, jednego przy drugim.

– Nie odwracaj głowy, nauczycielu – zażądał Misani al-Rifad. – To z twojego powodu przygotowano to widowisko. Misani al-Rifad, zaufany lekarz sułtana, otwartymi dłońmi chwycił głowę towarzyszącego mu człowieka i odwrócił jego twarz w kierunku placu.

– Widziałeś? – zapytał. – Wiem, że widziałeś, a tylko udawałeś zamykanie oczu. I spodziewam się, że wyciągniesz z tego odpowiednią naukę. Zastanowisz się, zanim znowu podejdziesz do kogokolwiek z obcych i otworzysz usta.

– To zbrodnia! – zawołał człowiek, nazwany nauczycielem. – Prosiłem ich tylko o to, żeby dali znać mojej rodzinie. Nie popełnili żadnego przestępstwa!

– Popełnili – odpowiedział z naciskiem al-Rifad. – Rozmawiali z tobą, a tobie nie wolno odzywać się do obcych. Arsan, dowódca sułtańskiej straży, sprawdzał tymczasem, czy kupcy na pewno oddali ducha, a potwierdziwszy to, dał znak swoim żołnierzom, żeby wracali do pałacu. Zbrojny oddział zawrócił i wolno przejeżdżał ścieżką w tłumie wznoszącym okrzyki przeciw zdrajcom, którzy odważyli się zdradzić sułtana.

– Wielki Bajazyt, oby jego imię było wieczne, był bardzo niezadowolony, że musiał wydać ten rozkaz – wyjaśnił al-Rifad. – Sułtan popiera handel i z ogromnym bólem kazał stracić tych ludzi, bo nie łatwo o dobrych i lojalnych kupców. Ale nie mógł postąpić inaczej, ponieważ nie może ścierpieć nieposłuszeństwa.

– Ale nie rozumiem! – krzyczał towarzysz lekarza. – Nie rozumiem, czemu tak postępuje. Czemu nie chce za mnie okupu? Wziął przecież okup za innych rycerzy chrześcijańskich. Mam majątek ziemski i stać mnie na zapłacenie nawet wysokiej sumy.

– Tłumaczyłem ci to wielokrotnie, giaurze. Ty nie jesteś jeńcem. Ty jesteś rzeczą, która do niego należy, rzeczą jaką chce mieć przy sobie. Jak pas, buty albo turban. Nie jesteś zdobyczą wojenną, ale jedynie znalezioną rzeczą. Nie podlegasz wojennemu prawu i sułtan nie zamierza cię wymieniać, jak zrobił to z innymi chrześcijanami. Jako rzecz sułtana, nie możesz równać się z rycerzami, których wymienił za okup.

– A list? Czy mógłbyś poprosić, żebym mógł posłać list do mojego kraju? Przecież nie proszę o wiele. Chciałbym tylko napisać mojej żonie, że żyję. Jedno słowo. Tylko jedno słowo.

– Nie możesz wysłać listu. Bo ty przecież nie żyjesz, giaurze. Kazał cię sułtan podnieść z pola bitwy jako nieżywego i tylko łaska Allaha tchnęła w ciebie życie. Więc urodziłeś się na nowo. Nie masz przeszłości, zatem i nie możesz mieć żony. Raczej wróćmy do naszych obowiązków. Czy mówiłem ci, że sułtan docenia twoje umiejętności i jest zadowolony z postępów, jakie poczynili twoi uczniowie? Wielu z nich potrafi już sprawnie mówić w obcych językach. To wielka twoja zasługa. Kto wie, czy któregoś dnia nasz pan nie wyznaczy ci nagrody.

– Nagrody? Niechaj więc mi pozwoli wysłać list do żony. Tylko jedno słowo. Jedno jedyne słowo. Al-Rifad wydął wargi.

– Żadna niewiasta nie jest warta tego, żeby z jej powodu narażać się na gniew wielkiego sułtana. Ja w każdym razie tego nie zrobię. I ciebie proszę, żebyś był rozsądny i posłuszny.

– Nieprawda! Hedwiga jest warta wszystkiego. Al-Rifad żachnął się zniecierpliwiony.

– To są wymysły, giaurze. Wasze pojęcie o kobietach jest godne politowania. Podobno uważacie nawet, że kobieta ma duszę. Ale zastanowię się nad tym, co powiedziałeś. Chyba rzeczywiście potrzebujesz towarzystwa niewiasty. Może będę mógł poprosić o którąś dla ciebie. Jesteś silny i na swój sposób piękny. Pewnie niejedna z niewiast na sułtańskim dworze byłaby szczęśliwa w twoich objęciach.