SPÓŁGŁOSKI I SAMOGŁOSKI

SPÓŁGŁOSKA	SAMOSŁOSKA
Definicja artykulacyjna: → dźwięk mowy wymawiany z blokadą (zwarciem) i szczeliną ponad krtanią	→ dźwięk mowy, przy wymianianiu którego w środkowej płaszczyźnie narządu mowy, ponad krtanią tworzy się kanał bez zwarć i szczelin – tzw. głoski otwarte
Rola głoski w sylabie: → nie tworzy sylaby, nie pełni funkcji zgłoskotwórczej	→ pełni funkcję zgłoskotwórczą, jest ośrodkiem sylaby, organizuje sylabę
Różne kryteria klasyfikacji spółgłosek: → ze względu na miejsce artykulacji (gdzie jest artykułowana głoska): - dwuwargowe – p, b, m dwuwargowe zmiękczone – pi, bi, mi - wargowo-zębowe – f, w wargowo-zębowe zmiękczone – fi, wi - przedniojęzykowo-zębowe – s, z, c, dz, t, d, n przedniojęzykowo-zębowe zmiękczone – si, zi, ci, dzi, ti, di, ni - przedniojęzykowo-dziąsłowe – sz, rz, cz, dż, t, d, n (z kropkami na dole), r, l - środkowojęzykowe-twardopodniebienne (prepalatalne) – ś, ź, ć, dź, ń - tylnojęzykowo-miękkopodniebienne (palatalne) – k, g, ch, nga tylnojęzykowo-miękopodniebienne zmiękczone (postpalatalne) – ki, gi, chi → ze względu na sposób artykulacji (jak głoski są artykułowane) : - obstruenty (spółgłoski właściwe): zwarto-wybuchowe, szczelinowe, zwarto-szczelinowe - sonanty: głoski zwarto-otwarte, czyli półotwarte; kategoria pośrednia między samogłoskami (otwór) a spółgłoskami (zwarcie) • sonanty nosowe [m n ń nga] • sonanty ustne: drżące [r], boczne [l] oraz “ł” aktorskie → ze względu na udział tonu krtaniowego • dźwięczne – drganie wiązadeł głosowych • bezdźwięczne – drganie wiązadeł głosowych → ze względu na udział środka języka: – głoski miękkie właściwe – prepalatalne – środek języka jest jedynym miejscem artykulacji * spółgłoski twarde – w wygłosie wybrzmiewa “y” - np. p b f t n z sz – * spółgłoski miękkie – ś ź ć ń dź – głoski zmiękczone – palatalizowane – zasadnicze miejsce artykulacji danej głoski + ruch środka języka – s' p' l' d' t' → ze zwględu na udział jamy nosowej • nosowe – jaka nosowa włączona do artykulacji [m n ń nga] • ustne – pozostałe → ze względu na układ masy języka • głoski o płaskim położeniu języka: - samogłoska [a] - spółgłoski twarde - spółgłoski wargowe, zębowe, dziąsłowe • głoski o przednim położeniu masy języka (masa języka u góry i z przodu): - samogłoski [i y e] - spółgłoski miękkie • głoski o tylnym układzie masy języka (masa języka w górze i z tyłu): - samogłoski [o u] - spółgłoski tylnojęzykowo-miękkopodniebienne [k g x nga]	→ klasyfikacja samogłosek ma zawsze charakter porównawczy; jest porównaniem do innych samogłosek; samogłoski klasyfikuje się ze względu na ruchy języka w płaszczyźnie pionowej oraz w płaszczyźnie poziomej, także ze względu na ruchy warg i, y, e, a, o, u + samogłoski niesylabotwórcze + samogłoski unosowione + samogłoski podwyższone, scentralizowane + samogłoski podwyższone, scentralizowane i unosowione + samogłoski ubezdźwięcznione (w zależności od występującego kontekstu; nie pełnią roli fonologicznej – nie zmieniają znaczenia wrazów) TRÓJKĄT BENIEGO → klasyfikacja samogłosek ze względu na pionowe ruchy języka: * wysokie: i, y, u * średnie: e, o * niskie: a → klasyfikacja samogłosek ze względu na poziome ruchy języka: * przednie: i, y, e * środkowe: a * tylne: o, u → klasyfikacja samogłosek ze względu na kształt warg: - labializowane: u, o - nielabializowane: i, y, e, a (nie służy rozróżnianiu znaczeń wyrazów; wykorzystywany przez logopedów)

SPÓŁGŁOSKI WŁAŚCIWE – OBSTRUENTY

→ wszystkie są ustne

→ układają się w pary różniące się wyłącznie dźwięcznością, tzn. statusem fonologicznym;

bez pary pozostaje tylko bezdźwięczne ch

SPÓŁGŁOSKI ZWARTO-WYBUCHOWE

[p b] [t d] [k g]

+

[p' b'] [t' d'] [k' g']

+

dziąsłowe t, d

SPÓŁGŁOSKI SZCZELINOWE

[f v] [s z] [sz rz/ż] [ś ź] [x]

+

zmiękczenia tych głosek

→ przy artykulacji głosek szczelinowych powstaje przewężenie, które powoduje szum

→ nieprawidłowe wymawianie głosek szczelinowych dentalizowanych (uzębionych) powoduje szum; głoski szczelinowe przedniojęzykowo-zębowe to [s z]

SPÓŁGŁOSKI ZWARTO-SZCZELINOWE - AFRYKATY

[c dz] [cz dż] [ć dź] [c' dz']