Agnieszka Fidor
Agresja młodzieży – przyczyny, zapobieganie.
„Ludzkość musi wypracować skuteczną
na wszystkie konflikty metodę,
w której odrzuca się zemstę, agresję, odwet.
Podstawą takiej metody jest miłość”
Martin Luther King
Co to jest agresja?
Z powodu różnych źródeł agresji, charakteru motywacji, form i rodzajów, stworzenie definicji tego pojęcia nie jest zadaniem łatwym.
Termin agresja pochodzi z łacińskiego agressivo i oznacza zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach, napastliwa postawa wobec kogoś.1„Pojęcie agresji zastępowane bywa terminami: wrogość, wojowniczość, napastliwość czy destruktywność. Terminy te służą do określania tendencji czy też skłonności do zachowania czynnego lub werbalnego skierowanego przeciwko komuś lub czemuś. Najczęściej mówi się o agresji słownej, fizycznej oraz o agresji bezpośredniej”2
Bardzo ważne jest, by zauważyć różnice pomiędzy agresją a przemocą. Przemoc jest to mechanizm uruchamiany na skutek agresji, pobudza do czynności atakowania, niszczenia i destrukcji w sferze psychologicznej lub fizycznej osoby lub grupy osób. O zjawisku przemocy mówimy wtedy, gdy osoba silniejsza wykorzystuje przewagę, jaką ma nad słabszym, niemogącym się bronić. Natomiast agresja to zachowanie zmierzające do wyładowania gniewu na osobach trzecich. Zarówno zjawisko przemocy, jak i agresji przejawia się w bogatym arsenale środków. Rozróżniamy agresję konstruktywną i destruktywną.
Agresja konstruktywna utożsamiana jest z pojęciem rozwoju i rzadko ma charakter przestępczy. Oznacza ona akceptowany społecznie ruch po coś, w celu zaspokojenia własnych lub cudzych potrzeb.
Z kolei agresja destruktywna to zachowania godzące w swobody jednostki, np. przemoc emocjonalna, instytucjonalna. Gdy zachowania takie są niezgodne z obowiązującymi normami prawnymi, moralnymi, obyczajowymi, winna być zaliczana do zachowań przestępczych.
Według słownika psychologicznego agresja to „wszelkie działanie fizyczne lub słowne, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej lub symbolicznej, jakiejś osobie lub reprezentantowi. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości”.3
Niektórzy uważają, że o agresji mówimy tylko wtedy, gdy występuje ona z intencją uszkodzenia, wyrządzenia krzywdy. Inni naukowcy natomiast rozpatrują agresję nie zależnie od tego, czy dana osoba stawia sobie za cel wyrządzenie komuś krzywdy, szkody.
Natomiast Jeno Ranschburg uważa, że agresja to działanie zamierzone i świadome w formie otwartej lub symbolicznej, mające na celu wyrządzenie komuś szkody, bólu, krzywdy.4 Agresja może być zarówno narzędziem, jak i celem działania, dlatego Jeno Ranschburg rozróżnia dwa rodzaje zachowań agresywnych. Jednym z nich jest agresja instrumentalna (zimna, z premedytacją), do której ucieka się osoba niewidząca innego sposobu realizacji swoich planów, jak tylko poprzez agresję. Kolejna to agresja afektywna, której powodem jest wewnętrzna potrzeba rozładowania napięcia psychicznego, frustracji, negatywnych emocji. Przedmiotem agresji mogą być ludzie, zwierzęta, rośliny, przedmioty, jak również instytucje, normy, idee. Obejmuje ona zarówno atak fizyczny, słowny jak i ekspresyjny. Może ona być też tylko pomyślana lub wyrażać się w marzeniach. W literaturze naukowej i w języku potocznym, pojęcie agresji odnosi się do zjawisk, czynności podejmowanych z intencją uszkodzenia kogoś lub czegoś, prowadzących do negatywnych, czasami drastycznych konsekwencji.
Źródła powstawania agresji.
Według Barbary Pileckiej w literaturze spotyka się różne koncepcje dotyczące źródeł powstawania agresji.
Agresja, jako instynkt: przedstawiciele instynktownej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna a nawet konieczna do utrzymania gatunku, jako napęd działania. Tak rozumiana agresja nie została oczywiście nabyta w toku życia. Człowiek rodzi się z gotowym ,,instynktem walki’ i jest mu on niezbędny do życia tak, jak np. instynkt głodu Za twórcę tej koncepcji uznać można Zygmunta Freuda5. Agresja jest według twórcy psychoanalizy instynktem niezmiennie związanym z natura człowieka. W życiu jednostki działają dwa potężne instynkty: instynkt życia – Eros oraz instynkt śmierci Tanatos. Pochodną instynktu życia jest miłość, a agresja wypływa z instynktu śmierci. Nasza osobowość jest areną tych dwóch instynktów. Ich współdziałanie powoduje, że każda miłość naznaczona jest w pewnym stopniu doza agresji. Uwalnianie agresji oznacza cierpienia dla drugiego człowieka. Niebezpieczne jest również tłumienie agresji. Człowiek traci bowiem wtedy kontrolę nad sobą. Tłumiona agresja staje się pożywką tendencji autodestrukcyjnych. Jednostka skazana jest bądź na niszczenie innych, bądź też na destrukcję własnej osoby. Niezwykle ważne jest znalezienie bezpiecznych sposobów wyzwalania agresji tkwiącej w każdym z nas. Ukryta w nas agresja może zostać uwolniona z rożnych przyczyn, niejednokrotnie irracjonalnych ( co jest tragiczne), na przykład z powodu, że ktoś jest zwolennikiem innej drużyny piłkarskiej
Agresja, jako reakcja na frustrację: Frustracja to stan niezaspokojenia naszych potrzeb.6 Rodzi się napięcie emocjonalne, które rozładować może agresja. Funkcje zachowania agresywnego stanowi wyładowanie tego napięcia. W ten sposób nie zostaje wprawdzie osiągnięty zamierzony cel, złe przykre napięcie emocjonalne jest złagodzone. J. Dollard rozwijając swa teorie konstruuje pewne prawa występowania agresji: siła pobudzenia do agresji zależy od stopnia frustracji, akty agresji mogą ulec zahamowaniu pod wpływem kary, akty agresji mogą ulec przeniesieniu, akty otwartej agresji szybciej i skuteczniej niż agresji ukrytej zmniejszają napięcie frustracyjne. Rozumienie zachowania agresywnego, jako odpowiedzi na frustrację mają podstawy fizjologiczne. Fizjologowie zajmujący się tymi zagadnieniami twierdzą, że różne rodzaje reakcji, zarówno agresywnych jak i lękowych, podobnie jak różne uczucia, takie jak rozdrażnienie, lek, gniew, strach muszą mieć swoje odpowiedniki fizykochemiczne. Każdej sytuacji wywołującej frustrację towarzyszy występowanie określonych reakcji w organizmie człowieka. Nawet łagodne czynniki egzogenne wywołują pewne zmiany fizjologiczne. Ogół skutków, które powstały w ustroju pod wpływem jakiegokolwiek czynnika, określa się pojęciem stres.
Agresja jako nabyty popęd: istnieje kilka, nieznacznie różniących się od siebie koncepcji agresji jako nabytego popędu. Jedne z nich podkreślają rolę gniewu, drugie rolę konfliktowych oczekiwań dotyczących wzmocnienia zachowania agresywnego. J. Dollard i N. R. Miller sugerują, że gniew jest wyuczanym popędem, tj. utrzymują oni, że szarpanie, bicie, drapanie oraz wewnętrzne reakcje trzewne są wrodzonymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje. Jeśli reakcje te lub niektóre z nich zostaną związane z neutralnymi uprzednio bodźcami sygnałowymi, to bodźce te będą inicjować reakcje gniewu. Ponieważ zachowanie agresywne bywa często konsekwencją gniewu, mogłoby więc być następstwem wystąpienia bodźców sygnałowych, które aktualnie wywołują gniew. A. Buss twierdzi, że jedynym aspektem agresywnego zachowania, który w ogóle można rozpatrywać w kategoriach popędowych, jest emocjonalna reakcja gniewu. R. R. Sears uznaje możliwość wytwarzania się nowych popędów w wyniku zderzenia się /konfliktu/ dwu jednakowo silnych tendencji – jednej związanej z oczekiwaniem nagrody, a z drugiej z przewidywaniem kary za określone zachowanie. Tłumaczy on w ten sposób powstawanie popędów zależności i agresji.
Agresja, jako nawyk: Agresja to nawyk napastowania7. Takie stanowisko reprezentuje m.in. A. Buss. Podkreśla on przy tym, że agresywność może być trwałą cechą charakteryzującą całą osobowość człowieka. Jeśli agresja istotnie jest nawykiem można mówić o sile tego nawyku. Zdaniem A. Bussa istnieje 4 czynniki determinujące siłę agresywności u danej jednostki. Jednym z nich jest częstość i intensywność doznawanych napaści, frustracji i przykrości. To są warunki, które poprzedzają agresję. Zdarza się wprawdzie, że człowiek żyjący w takich warunkach pozostaje bardzo spokojny, przejawia zachowania agresywne bardzo rzadko.
Drugim czynnikiem determinującym o sile agresywności u danego człowieka jest stopień wzmacniania agresywnego, czy napastliwego zachowania. Chodzi tutaj o to, jak często zachodzą takie zdarzenia jak: zmniejszenie gniewu po „wyładowaniu się” w postaci zbicia lub zwymyślania kogoś, wyeliminowanie przykrych bodźców zewnętrznych przez użycie siły fizycznej czy też słownej, bądź osiągnięcie różnych nagród za pośrednictwem działania w opisany sposób. Nagrody te nie muszą być tak bezpośrednio związane z przejawami gniewu, jak wyrządzenie komuś krzywdy. Nagrodą może być pokarm, sukces, dominacja itp.
Trzecim czynnikiem determinującym siłę agresywności jest facylitacja społeczna. W bardzo agresywnej grupie czy rodzinie jednostką będzie prawdopodobnie nagradzanie za inicjowanie zachowań agresywnych a także niejednokrotnie atakowana, w związku z tym często odczuje gniew.
Ostatni czynnik wpływający na agresywność jednostki stanowi jej temperament. Współcześnie amerykańscy badacze, A. Bandura i R. H. Walters twierdzą, że zachowanie agresywne to wyuczony sposób zachowania się. Jest tym sposobem postępowania, który jako reakcja instrumentalna prowadzi dostatecznie często do zaspokajania takiej czy innej potrzeby, aby utrwalić się, jako sposób skuteczny, a więc dobry.
Brak jest jednoznacznego poglądu wśród psychologów, fizjologów, etiologów i filozofów, co do tego, czy agresywność jest zjawiskiem wrodzonym, instynktownym, czy też zachowaniem wyuczonym. Spór ten toczy się już od stuleci. Wprowadzone przez Jana Jakuba Rousseau pojęcie „szlachetnego dzikiego” sugeruje, iż człowiek z natury jest istotą łagodną, szczęśliwą i dobrą i to społeczeństwo go deprawuje i wyzwala w nim agresywność. Inni autorzy przyjmowali pogląd, że człowiek w swym stanie naturalnym jest bestią, i że zmuszając go do przestrzegania prawa i porządku społecznego, możemy powściągnąć lub wysublimować jego naturalne instynkty, popychające go do agresji. Wysuwane były również tezy, że we wczesnym okresie ewolucji człowieka wiele zachowań agresywnych miało charakter przystosowawczy. Z drugiej strony, nowsze odkrycia archeologiczne sugerują, że agresja u człowieka rozwinęła się dużo później, gdy zaczął on uprawiać ziemię i w związku z tym zainteresował się posiadaniem i własnością. Znane są także argumenty, że agresja pełni funkcję katharsis, oczyszczenia organizmu człowieka, że wyładowanie agresji jest korzystne, a nawet niezbędne. Zygmunt Freud był przekonany, że jeśli człowiekowi nie pozwoli się wyładować agresji, to ta niekorzystna energia będzie się kumulować, aż w końcu eksploduje w formie skrajnego gwałtu, albo choroby psychicznej. Agresję może powodować każda nieprzyjemna lub przykra sytuacja, taka jak gniew, cierpienie, nuda. Sytuacje takie powodują frustrację, która z kolei wywołuje agresję. Badania dowodzą, iż w wielu zachowaniach agresywnych występuje komponent lęku. „Lęk może wyzwolić agresję, agresja może być sposobem jego pokonania. Można też agresją maskować lęk. Dziecko może też być agresywne, aby sprawdzić miłość rodziców. Może być agresywne w stosunku do ludzi okazujących mu uczucie, gdy bardzo pragnie miłości, ale przeżywa lęk niepewności”8 Agresja wywoływana jest również poprzez naśladownictwo. Ludzie zmęczeni trudnościami codziennego życia, zgorzkniali rozczarowaniami i brakiem perspektyw, bywają napięci, rozdrażnieni, skłonni do wybuchów gniewu.9 Dzieci to widzą, naśladują.
Źródła agresji u młodzieży
Jest ich bardzo wiele i są one różnorodne. Duży wpływ ma rodzina i osłabienie jej roli wychowawczej. Rodzina może rozładować napięcie i likwidować trudności wychowawcze, ale w pewnych warunkach może być również źródłem trudności, które narastają w miarę rozwoju dziecka. Będą to rodziny funkcjonujące nieprawidłowo, rodziny nie wykazujące troski o młodego człowieka lub nie zapewniające mu warunków niezbędnych do jego pełnego rozwoju.
Wśród przyczyn będących źródłem agresji dominujących w środowisku rodzinnym wymienia się częściowy lub całkowity brak opieki nad dzieckiem, najczęściej spowodowany brakiem ojca lub matki. Jeśli jedno z rodziców zmarło lub odeszło z domu, pozostawiając dzieci pod opieką drugiego rodzica, wpływa to ujemnie na ich wychowanie. W sytuacji, kiedy matka została z młodym człowiekiem, musi wtedy sama troszczyć się o utrzymanie rodziny, zarabiać na życie, opiekować się dziećmi i przeważnie żadnego z tych obowiązków nie wykonuje należycie. Jeśli nawet zajmuje się dziećmi, kocha je i dba o nie, to przebywając w pracy dłużej niż młody człowiek w szkole, nie może zapewnić mu stałej opieki. Po lekcjach dziecko wraca do pustego domu i czekając na matkę ma wiele czasu i wypełnia go sobie niedozwolonymi zajęciami. Nie zawsze też, gdy przyjdzie ze szkoły, ma w domu przygotowane jedzenie, często musi zadowolić się kawałkiem chleba i dopiero wieczorem otrzymuje ciepły posiłek.
Przyczyną agresji mogą być nadmierne wymagania, jakie niektórzy rodzice stawiają swym dzieciom. W pewnych rodzinach młody człowiek jest obciążony wieloma obowiązkami, musi wykonywać prace ponad swoje siły nie ma chwili spokoju, każde niedbałe wykonanie poleceń karane jest dość surowo. Nie ma ono wolnej chwili dla siebie, a widząc, że inni mają czas na zabawę i zaspokojenie własnych potrzeb, buntuje się, chce zmienić swoje życie, co manifestuje nieposłuszeństwem, a nierzadko ucieczką z domu od przykrości i obowiązków.
Na rozwój tendencji agresywnych u dzieci i młodzieży mają wpływ środki masowego przekazu. Badania wykazują zwiększenie się tendencji do agresji pod wpływem oglądania telewizji. Nie da się ukryć, że telewizja, filmy, gry komputerowe często zawierają sceny przemocy. Nasilenie agresji w wyniku działania telewizji wyjaśnia się zjawiskiem znieczulenia. Pod wpływem częstego oglądania scen przemocy młodzież nabierają przekonania o ich normalności i reagują na nie obojętnie. Podobne skutki wywołują gry komputerowe i telewizyjne.
Postępowanie z młodzieżą w okresie dorastania wymaga taktu i dyskrecji. Nie trzeba być zbyt ciekawskim i nie wypytywać młodzieży o jej sprawy, przeżycia, budzące się pierwsze uczucia miłości, przeżywanie pierwszych sukcesów i porażek. Wszystko to młodzież musi przeżywać sama, są to dla niej wielkie wydarzenia, tak wielkie, że nie potrafi zwierzyć się z nich nikomu, a tym bardziej osobie, która o nie wypytuje. Kiedy jednak odczuje potrzebę opowiedzenia komuś z rodziny o swoich sprawach, podzielenia się swoimi radościami, wątpliwościami, nie należy takiej rozmowy odkładać na potem czy na jutro, bo wtedy może się rozmyślić i nie będzie chciała rozmawiać. Na takie poufne rozmowy trzeba mieć zawsze czas i nigdy nie należy traktować ich lekceważąco. Tylko ci rodzice zyskują zaufanie swoich dzieci, którzy nawet sprawy błahe traktują poważnie i zastanawiają się razem z nimi, jak je rozwiązać, czy jak się do nich ustosunkować. W życzliwej atmosferze nie będzie sytuacji konfliktowych. Młodzież chce, by dorosła i trzeba pomóc jej wejść w świat ludzi dorosłych.
Inną, obok niezaspokojonych potrzeb młodzieży, przyczyną zachowań agresywnych jest permisywna i tolerancyjna postawa wobec dziecka połączona z brakiem ustawienia jasnych granic wobec agresywnego zachowania w stosunku do rówieśników, rodzeństwa i dorosłych. Taki brak reguł z uogólnioną tolerancją rodziców prowadzi w przyszłości do wyższego poziomu przejawiania agresji. Permisywność rodziców polega na pobłażliwym przyzwoleniu na przejawianie agresji. Brak reakcji dorosłych na zachowanie agresywne dziecka, pozostawianie aktów agresji bez kary lub innych konsekwencji wzmacnia przemoc. Powoduje, że młody człowiek nie ma orientacji w standardach zachowania, uznaje zachowania agresywne za właściwe i poprawne.
Szkoła ma również trudności w wychowawczym oddziaływaniu na uczniów trudnych, do których nie trafiają żadne perswazje, tłumaczenia czy nawet stosowane kary. Trudności z dziećmi, u których nie stwierdzono żadnych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym lub nadpobudliwości emocjonalnej, są najczęściej związane z wadliwą organizacją procesu wychowania i nauczania.
Poważnym źródłem trudności wychowawczych jest niezaspokojenie przez szkołę potrzeby uznania i sukcesu u młodzieży. Uczniowie każdej szkoły chcą, aby oceny i pochwały były wyrazem uznania ze strony nauczyciela. Najczęściej nauczyciele chcą kształtować uczniów według określonych wzorów, a uczeń sam chce decydować o własnym rozwoju. Nauczyciele stawiają sobie za zadanie wyszukiwanie, czego uczeń nie potrafi, aby postawić ocenę, a uczeń, by uniknąć oceny niedostatecznej, stara się ukryć swą niewiedzę. Nauczyciele wymagają posłuszeństwa i bezkrytycznego wykonywania poleceń, co powoduje, że uczeń zaczyna się buntować, przestaje lubić szkołę.
Uczeń ceni szkołę i nauczycieli wówczas, kiedy zaspokaja w niej swoje potrzeby, nie jest zagrożony upokorzeniem, szyderstwem czy ironią ze strony nauczyciela i kolegów, kiedy wymaga się od niego tyle, na ile go stać. W takich warunkach łatwo o dobre samopoczucie, radość ze współżycia z kolegami, radość z uzyskanych sukcesów z rzetelnej twórczej pracy.
Uczeń czuje lęk przed oceną niedostateczną, klasówką czy odpowiedzią ustną. Ocenom negatywnym towarzyszy poczucie małej wartości. Nauczyciel stawiając ocenę niedostateczną, często w obecności klasy kpi z ucznia, nazywa go leniem lub nieukiem. Wciąż pogłębiające się niepowodzenia szkolne, brak możliwości opanowania zbyt trudnego materiału stanowią jedną z głównych przyczyn wzrostu zachowań agresywnych.
Należy jeszcze wspomnieć, że przyczyną zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży jest używanie alkoholu i narkotyków a także przykłady przemocy pokazywane w telewizji. Przemoc w telewizji może wpływać na agresywne zachowania, tłumić wrażliwość w odbiorze realnego życia oraz uczyć nierealistycznych zachowań.
Ważnym czynnikiem ułatwiającym podejmowanie agresji jest rozmycie odpowiedzialności przez fakt, że działa się w grupie. Obecność innych osób, które współdziałają w biciu czy poniżaniu ofiary lub też nie współdziałają, lecz po prostu nie protestują, zmniejsza poczucie winy i osobistej odpowiedzialności. Jeżeli przemoc ma charakter długotrwałego znęcania czy dokuczania, włącza się jeszcze jeden czynnik ułatwiający przemoc. W miarę upływu czasu ofiara jest postrzegana jako coraz mniej wartościowa, znacząca, mówi się o niej, że "sama się naprasza, by ją bić". Ten obraz zewnętrzny ofiary jest odbiciem jej własnego obrazu siebie, który pogarsza się na skutek długotrwałego znęcania się. Ważnym zadaniem rodziców jest kierowanie środowiskiem rówieśniczym dziecka, uczenie odpierania presji rówieśniczej.
Zapobieganie agresji
Zadaniem rodziców jest okazywanie dzieciom ciepła, angażowanie się w ich sprawy, tworzenie przyjaznej atmosfery w domu, atmosfery akceptacji, zrozumienia, zaufania. Ważne jest słuchanie młodzieży i rozwiązywanie z nimi problemów.
Warto stwierdzić, że rodzina funkcjonuje dobrze i sprawnie wtedy, gdy albo przestrzegane są zasady, albo akceptowane są konsekwencje za naruszanie tychże zasad i gdy widać, że młodociany zrozumiał niewłaściwość swego postępowania. Muszą być ograniczenia, które nie podlegają negocjacji. Należy powiedzieć wyraźnie, że nie będziemy tolerować tego rodzaju zachowania. Poinformować o konsekwencjach, jakie wyciągniemy za pewne wykroczenia oraz wyrazić swoje zaniepokojenie.
Poziom agresji zwiększa rodzic "nie znoszący sprzeciwu", używając takich metod, jak: bicie, brutalne traktowanie, ostre wybuchy gniewu. Agresja rodzi agresję. Agresji uczymy się. Jeżeli młody człowiek styka się w domu z przemocą, np. biciem, siłą mającą wymusić określone zachowania, to jest prawdopodobne, że u takiej osoby wykształci się tzw. agresja naśladowcza. Widzi, że przemocą można wymusić, osiągnąć więcej mniejszym wysiłkiem.
Ze zjawiskiem agresji mamy do czynienia we współczesnej szkole. Szkoła powinna podejmować próby przeciwdziałania agresji. Jest to jedno z najważniejszych zadań stojących przed oświatą. W szkole należy pokazywać młodzieży sposoby radzenia sobie z własnymi emocjami. Należy pomagać budować i wzmacniać poczucie własnej wartości oraz budować pozytywne relacje w grupie. Należy doskonalić umiejętności komunikacyjne młodych osób, pokazywać sposoby rozwiązywania konfliktów oraz sposoby radzenia sobie w sytuacjach niewłaściwych zachowań. W przypadku sprawców podejmować decyzje o charakterze interwencji, z karną odpowiedzialnością za popełnione czyny.
Aby skutecznie przeciwdziałać agresji należy dostosować odpowiednie środki oddziaływania pedagogicznego.
Przeciwdziałając agresji frustracyjnej należy ustalić, które potrzeby uległy blokadzie powodując wystąpienie zachowań agresywnych oraz rozważyć możliwość ich zaspokojenia np. zmienić metody wychowawcze rodziców.
W zapobieganiu agresji naśladowczej istotne znaczenie posiada zabezpieczenie dzieci przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania się, np. ograniczyć oglądanie filmów ukazujących obrazy agresji, starać się zainteresować filmami czy słuchowiskami o odpowiedniej dla nich treści, takim, które ukazują pozytywne modele postępowania. Starać się izolować od zachowujących się agresywnie sąsiadów, kolegów, znajomych czy nawet czasami od bliskiej rodziny.
Środkiem zapobiegającym agresji instrumentalnej może być wskazanie jej nieskuteczności. Młody człowiek, które próbuje wymusić na rodzicach swoje żądania za pomocą pogróżek, powinno przekonać się o bezskuteczności takiego zachowania. Powinno zrozumieć, że cel swój może osiągnąć, gdy poprosi rodziców lub, gdy zasłuży na nagrodę. Zapobieganiu tej agresji służy także wytwarzanie właściwych postaw społecznych oraz związanej z nimi hierarchii wartości: przeciwstawianie postawie cwaniactwa, kultu siły i przemocy, wyrabianie postaw koleżeństwa, życzliwości.
W przypadku agresji patologicznej powinno się zapewnić młodej osobie odpowiednią opiekę lekarską, gdyż samo oddziaływanie wychowawcze nie przynosi pożądanych rezultatów. Należy skierować ją na odpowiednie badania psychiatryczne lub neurologiczne.
Środkiem wychowawczym, stosownym w przezwyciężaniu agresji może być kara. Jest ona skuteczna tylko wtedy, gdy karany akceptuje normę, za przekroczenie, której została ona wymierzona. Nie można jej uznać za podstawowy środek przeciwdziałający agresji, gdyż powoduje ona jedynie przemieszczenie się agresji. Strach przed karą wywołuje agresję przemieszczoną, a nie eliminuje jej.10
W placówkach oświatowych, gdzie widoczny jest problem agresji tworzone są programy przeciwdziałania agresji i przemocy. Dzieci uczą się komunikacji interpersonalnej, radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania problemów, samopoznania, kontroli emocjonalnej, asertywności.
Szkoła jest miejscem, gdzie widoczna jest agresja wśród młodzieży. Zwykle są to bójki, wyzwiska, wyszydzanie, dokuczanie, niszczenie rzeczy, oszczerstwa, intrygi, wykluczanie z grupy, izolowanie. Często nauczyciele są bezradni. Nie wiedzą, w jaki sposób oddziaływać na agresorów oraz jak postępować z ofiarami przemocy. Nie należy czekać aż problem sam zginie. Dziecku, które stało się ofiarą przemocy ze strony przeważającej siły kolegi lub grupy potrzebne jest wsparcie psychiczne rodziny oraz interwencja w postaci rozmowy nauczyciela. Należy również udzielić wsparcia dziecku, które samo zachowuje się agresywnie. Spokojna rozmowa, w której okażemy ciepło i zrozumienie dla jego trudności w radzeniu sobie z przykrymi stanami emocjonalnymi oraz stanowczość w domaganiu się zaprzestania takich zachowań, będą miały lepszy wpływ wychowawczy niż jakakolwiek kara. Nauczyciele powinni dążyć do porozumienia się ze swoimi uczniami. Wychowanie dokonuje się bowiem nie tylko wtedy, gdy sprawiamy, że dziecko nam ulega, ale gdy przejawiamy gotowość porozumienia i porozumiewamy się. Dobry nauczyciel charakteryzuje się tym, że rozumie różnicę między zaleceniem zmian a ich ułatwianiem. Najważniejsze jest, aby pomóc dziecku w podjęciu decyzji o zmianie zachowania. Ułatwianie zmian w zachowaniu polega na tworzeniu szczególnej atmosfery psychologicznej. W postawie nauczyciela powinna dominować osobista autentyczność, wrażliwe rozumienie uczuć ucznia i ich znaczenia, ciepło, akceptacja, docenianie wartości jego osoby. Dzieci muszą odczuwać atmosferę ciepła, życzliwości, zainteresowania i chęć wzajemnego zrozumienia często niejasnych sytuacji, językowo nieporadnie formułowanych wypowiedzi towarzyszących wyrażaniu emocji oraz akceptację tych emocji.
W terapii grupowej bardzo popularna jest metoda psychodramy. Polega na improwizowanym odgrywaniu przez ucznia pewnych ról i udramatyzowaniu zdarzeń. Ma na celu ujawnienie ukrytych neurotycznych postaw, motywów i pragnień w różnych sytuacjach interpersonalnych.11
Ważne jest, aby nauczyciele i rodzice współdziałali w przezwyciężaniu agresji u młodzieży. Powinni sobie wzajemnie pomagać. Nauczyciele mogą systematycznie dzielić się z rodzicami wiedzą teoretyczną, informacjami dotyczącymi form przemocy i agresji, informacjami na temat działań podejmowanych przez szkołę, których celem jest ograniczenie zachowań agresywnych.
Rodzice również dysponują cennymi informacjami przydatnymi w codziennej pracy nauczyciela. Wiedzą oni, jak młodzi ludzie zachowują się w domu, poza szkołą, w kontakcie z rówieśnikami. Mogą orientować się w przyczynach agresywnego postępowania ich dzieci.
Rodzice są naturalnymi sprzymierzeńcami w wielu obszarach działania nauczyciela. Szczególnie żywo reagują na przejawy agresji, zależy im na bezpieczeństwie dzieci i przeciwdziałaniu negatywnym zjawiskom. Należy to wykorzystać w jak największym zakresie.
My dorośli, którzy uczymy tych odpowiednich zachowań, nie możemy zapomnieć o tym, że nasza postawa, nasze zachowanie najskuteczniej uczy i modeluje zachowania młodzieży. Jesteśmy dla nich wzorem do naśladowania i autorytetem.
Trzeba powiedzieć, że zapobieganie agresji i przemocy wśród młodzieży jest trudne i złożone. Uczą się oni zachowań agresywnych w ciągu wielu lat i z różnorodnych źródeł. Narastanie zjawiska agresji, a także coraz większa bezradność dorosłych wobec agresji młodzieży sprawiają, że coraz częściej poszukujemy sposobów radzenia sobie z niepożądanymi zachowaniami i agresją oraz przeciwdziałania im.
Bibliografia
Danilewska J.: Agresja u dzieci- szkoła porozumienia. Warszawa, 2002.
Elliott J., Place M.: Dzieci i młodzież w kłopocie. Poradnik nie tylko dla psychologów., Warszawa 2000.
Kołodziejczyk A., Agresja szkole. Programy zapobiegania i przeciwdziałania agresji w środowisku szkolnym, [w:]: ( red.) Ostrowskiej K., Tatarowicza J., Zanim w szkole będzie źle…, Centrum, Warszawa 1996.
Obuchowska I., Agresja, [w]: Pomykało W. (red.), Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1999.
Pielkowa J. A., Wpływ warunków życia w rodzinie na zachowania agresywne dzieci. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1997, nr 3.
Pilecka B., Różne oblicza agresji: studium psychologiczno-socjologiczne, Kraków 2000.
Szewczuk W., Słownik psychologiczny, Warszawa 1979.
Skorny Z.: Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa 1976.
Szymczak M., Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1996.
Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja. Warszawa, 1993.
1 Szymczak M., Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1996, s. 16
2 Pielkowa J. A., Wpływ warunków życia w rodzinie na zachowania agresywne dzieci. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1997, nr 3, s.13
3 Szewczuk W., Słownik psychologiczny, Warszawa 1979, s.11
4 Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja. Warszawa, 1993
5 Pilecka B., Różne oblicza agresji: studium psychologiczno-socjologiczne, Kraków 2000, s.138
6 Tamże
7 Tamże
8 Obuchowska I., Agresja, [w]: Pomykało W. (red.), Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1997, s. 8
9 Tamże
10Skorny Z.: Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa 1976.
11 Danilewska J.: Agresja u dzieci- szkoła porozumienia. Warszawa, 2002