Weronika Góra

W-F1 gr.2

Praca z uczniem zdolnym

Problematyka zdolności należy do dziedzin psychologii, które nie dopracowały się zintegrowanego systemu pojęć. Samo pojęcie "ZDOLNOŚĆ" jest używane w różnych znaczeniach. Najogólniej bywa definiowane jako: "indywidualne możliwości skutecznego działania w różnych dziedzinach" - przy założeniu, że rozpoznajemy je pośrednio poprzez dokonania w danym zakresie. Przy czym raz poprzez zdolności rozumie się wewnętrznie uwarunkowane i najczęściej wrodzone możliwości efektywnego działania, z którymi nie wiążą się odpowiednie nawyki i umiejętności, a ich pomiar najczęściej jest dokonywany za pomocą psychologicznych testów zdolności. Innym razem zdolności traktuje się jako pewne wiadomości, umiejętności i sprawności pozwalające na dobre wykonywanie różnych zadań. Efekty działań są wtedy źródłem wiedzy o nich i ich najważniejszymi wskaźnikami.

O jednostkach uzdolnionych mówimy przede wszystkim w dwu przypadkach.

1. Gdy mamy do czynienia z osobami ,które charakteryzują się wyraźnymi osiągnięciami
w jakiejś dziedzinie, gdy ich rezultaty są szczególnie dobre i wyróżniające, gdy wyprzedzają innych w opanowywaniu różnych sprawności.

Miarą zdolności są wtedy wyniki uzyskiwane w toku działania. Miara ta jest w pełni użyteczna w odniesieniu do zdolności już ukształtowanych, czyli przede wszystkim u osób dorosłych, u których z małym prawdopodobieństwem możemy się spodziewać zmian w poziomie i rozwoju zdolności.

2. Gdy w świetle różnych danych uzyskiwanych w toku obserwacji czy pomiarów psychologicznych (np. testów) wykrywamy potencjalne zdolności do efektywnej działalności w danym zakresie np. nauki, sztuk, czy sportu.

Zatem w codziennej praktyce nie można ograniczać się do orzekania i opieki nad zdolnościami już ukształtowanymi, których wskaźnikami mogą być np. umiejętność uczenia się, czy postępy w nauce. Konieczne jest również aktywizowanie i rozpoznawanie zdolności nie utrwalonych (potencjalnych) jeszcze w działaniu ucznia, a szczególnie ważne jest rozwijanie pomysłowości i samodzielności w rozwiązywaniu problemów.

Już sam fakt posiadania zdolności postrzegany bywa w przeciętnym środowisku jako przywilej i jak się powszechnie sądzi, nie ma potrzeby stwarzania dzieciom zdolnym jeszcze dodatkowych przywilejów, otaczając ich specjalna opieką i troską. Stosunek do uzdolnionych zamyka się w szerokiej gamie poglądów wyraźnie zróżnicowanych: od obojętności i przekonania, że i tak sobie poradzą, poprzez przekonanie o potrzebie ukierunkowania cech rozwoju, aż po poczucie zagrożenia, a niekiedy niechęci lub zawiści.

Młodszy wiek szkolny ze względu na bujny rozwój sfery wrażeniowej i emocjonalnej, szczególnie sprzyja spontanicznemu pojawieniu się różnych zdolności. U tych dzieci bywają one nierównomiernie rozwinięte. Istnieją ogromne różnice indywidualne między nimi. Można już jednak obserwować uzdolnienia ogólne do których zalicza się: inteligencje, spostrzegawczość, sprawność myślenia, pamięć, zręczność, wyuczalność oraz zdolności specjalne, tj. matematyczne, muzyczne, plastyczne, techniczne, sportowe itp.

Szkoła jest nastawiona przede wszystkim na kształcenie ucznia "średniego ". Do jego poziomu dostosowane są programy nauczania, oceny, wymagania nauczycieli, tempo pracy
na lekcji. Wymagania stawiane zdolnym są poniżej ich możliwości. Stawia to uczniów zdolnych
w gorszej dla ich rozwoju intelektualnego sytuacji, nie rozwijają się oni tak, jak mogliby się rozwinąć, gdyby stawiano im zadania na miarę ich zdolności. Zdarza się, że nudzą się na lekcjach, bo wymagania nauczyciela są dla nich za niskie, a tempo pracy za wolne. To z kolei sprawia, że wchodzą w konflikt ze szkołą i wyładowują swoją aktywność w niewłaściwym kierunku. Przestają się uczyć, otrzymują złe stopnie, czasem powtarzają klasę.

Ogromne zapotrzebowanie na ludzi o wysokich kwalifikacjach i zdolnościach, jakie występuje w związku z gwałtownym rozwojem nauki, gospodarki i kultury nie pozwala na marnowanie tych jednostek. Coraz częściej zaczyna się mówić o potrzebie służenia pomocą uczniom zdolnym. Dzieci zdolne odznaczają się wysoką inteligencją, siłą motywacji, twórczym myśleniem. Wykazują dużą wrażliwość i niezależność, skłonność do izolacji. Występują u nich cechy tj. stanowczość, skłonność do dominacji, inicjatywa, samowystarczalność, zapał do pracy, wewnętrzne zdyscyplinowanie, energia, ponadprzeciętna autonomia w postępowaniu i sądach, witalność, entuzjazm, zdolność do myślenia dywergencyjnego, wytrwałość intelektualna. Dzieci te odczuwają potrzebę doskonalenia panujących w ich otoczeniu stosunków.

Rozpoznawanie dzieci zdolnych jest bardzo trudne. Poznanie psychiki dziecka, jego charakteru, zainteresowań, nawyków kulturalnych lub sądów wymaga stosowania wielu metod.

W codziennej pracy największe znaczenie odgrywa obserwacja, jako metoda, którą można wykorzystać w różnych sytuacjach i która pozwala na poznanie zasadniczych cech psychiki dziecka.

Istnieją cztery podstawowe typy działań skierowanych na rozwijanie zdolności. Są to działania nastawione na:

1. Szybszy rozwój uczniów zdolnych.
2. Wyposażenie uczniów zdolnych w większy zakres wiedzy.
3. Umożliwienie im uzyskania wiedzy o wyższym poziomie trudności - zgodnie z poziomem ich rozwoju intelektualnego, poziomem zdolności i uzdolnień.
4. Kształtowanie u uczniów zdolnych myślenia twórczego, rozwijanie oryginalności.

Mówiąc inaczej, można powiedzieć, iż są to działania, których naczelną myślą - niejako hasłem - jest: szybciej, więcej, na wyższym poziomie, oryginalnie.

Psychologowie, pedagogowie uważają, że największe znaczenie w pracy z uczniami zdolnymi ma rozwijanie myślenia twórczego oraz działania oryginalnego.

Wskazówki do stworzenia uczniom warunków do myślenia twórczego:

1. Cenić twórcze myślenie.
2. Zwiększać wrażliwość dzieci.
3. Zachęcać do manipulowania, operowania przedmiotami.
4. Nie narzucać sztywnych schematów.
5. Stwarzać atmosferę twórczą w klasie.
6. ,,Zabijać uczniom ćwieka."
7. Stwarzać sytuacje wymagające twórczego myślenia.
8. Stwarzać okresy aktywności, jak i spokoju.
9. Udostępniać środki do realizacji pomysłów.
10. Popierać zwyczaj pełnej realizacji pomysłów.
11. Popierać zdobywanie wiedzy w wielu dziedzinach.
12. Kształtować u ucznia wiarę we własne możliwości.
13. Pobudzać aktywność uczniów.
14. Walczyć z nudą i apatią.
15. Urozmaicać proces nauczania.
16. Być wzorem dla uczniów.

Problematyką dziecka zdolnego zainteresowano się dużo później niż dzieckiem z trudnościami dydaktycznymi czy wychowawczymi. Dopiero badania psychologiczne i socjologiczne ujawniły, że zaniedbane dzieci zdolne częściej opuszczają szkołę, popadają w konflikty z prawem, sięgają po alkohol i narkotyki, popełniają samobójstwa. Zaczęto podkreślać potrzebę wykorzystywania i rozwijania potencjału twórczego osób zdolnych. Stanowią one bogactwo narodów, mogą być motorem rozwoju całej społeczności ludzkiej.

Ważna jest zatem opieka pedagogiczna i psychologiczna nad uczniem zdolnym. Należy respektować jego potrzeby, które wynikają ze szczególnych możliwości intelektualnych i emocjonalnych. Tworzenie specjalnych programów nauczania może sprzyjać harmonijnemu rozwojowi tych uczniów. Istotny jest też kontakt z nauczycielem - mistrzem.

Potrzebna jest też dobra atmosfera wokół tych osób, aby obdarzone szczególnymi zdolnościami i talentami mogły jak najlepiej rozwinąć je ku własnemu pożytkowi i zgodnie
z oczekiwaniami społecznymi.

Obecny system szkolny proponuje następujące formy pracy z uczniem zdolnym:

- specjalne klasy i szkoły,
- indywidualizacja procesu nauczania (poszerzanie, wzbogacanie treści) w normalnej klasie,
- indywidualizacja programu i toku nauczania,
- zajęcia pozalekcyjne (koła zainteresowań),
- zajęcia pozaszkolne (domy kultury),
- obozy naukowe, warsztaty badawcze, seminaria.

Jednak najczęściej podkreśla się, że praca z dzieckiem uzdolnionym nie powinno odbywać się w izolowanych, osobnych enklawach edukacyjnych. Powinna przebiegać w jego własnym środowisku, w zróżnicowanym zespole uczniów, z możliwością wielorakich doświadczeń po to, by zapewnić jego wszechstronny rozwój emocjonalny, społeczny, a także fizyczny.

Najważniejsze zadanie reformy systemu edukacji
Ministerstwo Edukacji Narodowej przygotowując Projekt reformy systemu edukacji za najważniejsze zadanie uznało "wskazanie drogi zaspokojenia potrzeb edukacyjnych uczniów szczególnie uzdolnionych". Tym samym chciano tak zorganizować system edukacji, aby pracując z uczniem zdolnym i uzdolnionym nie zmarnować żadnego ich talentu. Zdolności nie rozwijane i nie pielęgnowane gasną. Mają taką wartość jak talenty zakopane w ziemi.
Obserwując zmieniający się dynamicznie otaczający nas świat, można zauważyć, iż w nauce, technice, kulturze dominują "elity". Ich kształtowanie odbywa się w oparciu o zdiagnozowane zdolności.

Kryteria rozpoznawania u uczniów wybitnych zdolności
Istnieją przynajmniej dwa kryteria rozpoznawania u uczniów zdolności: psychologiczne i psychopedagogiczne. W badaniu psychologicznym przeprowadza się testy określające poziom inteligencji, zdolności specjalnych, testy osobowości i inne.
W kryterium psychopedagogicznym ocenia się osiągnięcia danego dziecka. Ten uczeń jest zdolny, który ma wysokie osiągnięcia. W tym badaniu uwzględnia się jego cechy intelektualne, cechy charakteru i osobowości.

Sylwetka ucznia zdolnego
Zdolność to łatwość i szybkość odbierania i przetwarzania informacji o otaczającym nas świecie. W młodym wieku szkolnym rozwijają się zdolności intelektualne. Najczęściej można zaobserwować wówczas zdolności matematyczne i artystyczne. Często oceniając zdolności dziecka uważamy, że oceny celujące i bardzo dobre z przedmiotów i wzorowe zachowanie to wskaźnik zdolności. Jest to ocena obiegowa, która nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w diagnozie zdolności.

Najczęściej zdolności dziecka rozpoznajemy po: szybkości zapamiętywania, bystrości obserwacji, dużej ilości dociekliwych i "trudnych" pytań.

Uczniowie ci posiadają bogate słownictwo, duży zasób informacji, myślą krytycznie, często w myśleniu są niezależni, mają dużą podzielność uwagi, bogatą wyobraźnię, oryginalne pomysły, które pomagają im rozwiązywać dostrzeżone zagadnienia i problemy.

Odznaczają się zwiększoną wrażliwością, dużym poczuciem sprawiedliwości społecznej, wytrwałością w głoszeniu idei uznawanych przez siebie za słuszne, wysoką sprawnością językową, specyficznym poczuciem humoru. Są przy tym pracowici, ogarnięci pasją do nauki i pracy umysłowej.

Niekiedy starają się rywalizować i dominować wśród rówieśników, są pewni swoich racji i poprzez to łatwo popadają w konflikty. Walczą o wyłączność uwagi nauczyciela.

Bywa i tak, że uczeń szczególnie zdolny prezentując w klasie swoje intelektualne możliwości i zainteresowania, różniące się od zainteresowań przeciętnie uzdolnionych rówieśników, budzi pewien niepokój. Odmienność zachowania i zainteresowań może być postrzegana jako zarozumiałość. Wówczas uczeń zdolny zaczyna ukrywać swoje możliwości, aby nie stracić sympatii i akceptacji swoich kolegów. Często jest nonkonformistą, ale dążenie do uzyskania akceptacji i popularności w grupie skłania go czasem do zachowań konformistycznych.

Tak więc, ponadprzeciętne możliwości intelektualne mogą nieść za sobą także negatywne konsekwencje w funkcjonowaniu społecznym i emocjonalnym.

Dlatego, tak ważna jest rola nauczycieli i wychowawców, którzy we współpracy z rodzicami powinni towarzyszyć szczególnie zdolnemu uczniowi w jego rozwoju społecznym i emocjonalnym.

Zasady edukacji ucznia zdolnego
Nauczyciel może pomóc uczniowi poprzez:
- ciekawe prowadzenie lekcji, z wykorzystaniem metod aktywizujących,
- stawianie pytań problemowych i pobudzających myślenie twórcze i krytyczne u dzieci,
- indywidualizację programu nauczania,
- stawianie zadań o wysokim stopniu trudności,
- zachęcanie do poszukiwania zadań i problemów wymagających nietypowych rozwiązań,
- zachęcanie do wykorzystywania dodatkowych źródeł wiedzy,
- rozwijanie swoich zainteresowań na zajęciach kół przedmiotowych lub zajęciach pozaszkolnych,
- zachęcanie do udziału w konkursach, olimpiadach, zawodach,
- wypracowanie w uczniu zdolności obiektywnej samooceny,
- nawiązanie współpracy z psychologiem szkolnym w celu wypracowania umiejętności eliminowania stresu, przezwyciężania trudnych sytuacji.

Efekty rozwijania zdolności u uczniów
Aby osiągnąć sukces najważniejszy jest trening, a także chęć i zapał do pracy, wytrwałość w dążeniu do celu i odporność psychiczna, dzięki której uczniowie nie zrażają się drobnymi potknięciami i ewentualnymi niepowodzeniami. Możliwość treningu, czyli rozwiązywania bardzo dużej ilości zadań i problemów, o różnym stopniu trudności, często złożonych i wykraczających poza program jest możliwy dzięki zajęciom szkolnym i poza szkolnym, prowadzonym z uczniami zdolnymi.

Efektem pracy z uczniami wszechstronnie uzdolnionymi lub uczniami szczególnie uzdolnionymi są celujące lub bardzo dobre oceny z danych przedmiotów, wysokie lokaty w konkursach przedmiotowych czy zawodach sportowych. Często ci uczniowie reprezentują szkołę nie tylko na terenie swojej gminy, powiatu czy województwa, ale także na szczeblu ogólnopolskim. Wiedzę, jaką zdobywają przygotowując się do konkursów, wykorzystują również w kolejnych etapach edukacji, jak i w późniejszym, dorosłym życiu.

Rola rodziców uczniów uzdolnionych
Rodzice najlepiej znają swoje dziecko, ale nie zawsze są w stanie odpowiednio zdiagnozować zdolności swojego dziecka i pomóc mu w ich rozwijaniu i odpowiednim wykorzystaniu.
Rodzice powinni spędzać dużo czasu z dzieckiem, rozmawiać z nim, wspólnie wychodzić do kina, teatru, muzeów, a nawet organizować wspólne zabawy. Kolejnym ważnym czynnikiem jest dbanie o dobry stan zdrowia, odpowiedni rozwój fizyczny dziecka, stworzenia poczucia akceptacji i rozumienia potrzeb dziecka. Ważne jest szukanie pomocy u specjalistów, którzy zajmują się dziećmi zdolnymi.

Formy pomocy dla uczniów zdolnych
Resort oświaty promując uczniów zdolnych stworzył im możliwość szybszego awansu edukacyjnego poprzez indywidualny tok nauki i studiów. Uczniowie są wspierani materialnie dzięki:
- stypendiom szkolnym,
- stypendiom Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu,
- stypendiom Prezesa Rady Ministrów,
- stypendiom ufundowanym przez władze samorządowe,
- działalności stowarzyszeń i fundacji.

Uczniowie zdolni i ich rodzice mogą skorzystać z pomocy:
- placówek psychologiczno-pedagogicznych w całym kraju,
- Krajowego Funduszu na Rzecz Dzieci,
- Centrum Informacyjno-Konsultacyjnego ds. Dzieci Zdolnych,
- powstającego Ogólnopolskiego Centrum Wspierania Uczniów Wybitnie Uzdolnionych.

5

---