Wizja rewolucji w Baku w świetle „Przedwiośnia” Stefana Żeromskiego
Cezary Baryka, w momencie, gdy go poznajemy, ma 14 lat. Jego ojciec wyjeżdża na wojnę. Cezary zostaje sam z matką. Matka wie, że nie da sobie rady z synem, gdy ten trafia w chuligańskie towarzystwo. Cezary staje się coraz gorszy i trudniejszy do upilnowania. Sąsiedzi się go boją, sieje postrach w okolicy, przestaje chodzić do szkoły, popada w zatargi z nauczycielami, bije dyrektora i wybija mu szyby w oknach. Nadchodzi rewolucja, której głównym hasłem staje się walka o równość społeczną, lepszą opiekę socjalną, równy podział majątku pomiędzy obywateli. Celem rewolucji jest zmiana losu robotników. Rwolucyjne hasła są piękne, wzniosłe. Ale kraj potrzebuje wprowadzane sensownych reform i kogoś kto będzie kontrolował postęp ich wdrażania.
Cały program reform zaczyna się jednak wymykać spod kontroli. Miastem rządzi ulica. Banki, sklepy, fabryki zostają zamknięte. Pozbawieni pensji mieszkańcy zaczynają rozkradać sklepy. Powszechne jest wyrzucanie ludzi z ich własnych mieszkań, które stawały się własnością komitetu rewolucyjnego lub dokwaterowywanie osób. Najczęściej mieszkania są zabierane bogatym. Komuniści ustalają dekret, na podstawie którego mieszkańcy mają oddać majątek na rzecz rewolucji. Zjawiska rewolucyjne przypadają Cezaremu Baryce do gustu. Z chęcią realizuje wszystkie dekrety rewolucjonistów. Matka trafnie przewiduje decyzje Cezarego i udaje jej się uchronić część majątku przed konfiskatą, co pozwala im przetrwać trudny okres. Za pieniądze, które schowała, matka kupuje np.. mąkę na chleb po okropnie zawyżonych cenach. W czasie mityngów ulicznych odbywają się samowolne egzekucje przeciwników rewolucji, których Cezary jest świadkiem. Odwiedza też więzienia, gdzie z chęcią przypatruje się podobnym makabrycznym zjawiskom. Bogatym w myśl idei rewolucyjnych odbiera się życie. Społeczeństwo jest stale śledzone i obserwowane - dokonywano częstych rewizji. Autor powieści ma negatywny stosunek do rewolucji, ponieważ daje ona prawo do czynienia wbrew prawu ludziom, którzy mają do tego smykałkę.
Matka Cezarego jest przeciwna takiemu postępowi rzeczy. Według niej rewolucja powinna polegać na uczciwym budowaniu wszystkiego od nowa i równym podziale. Rewolucja, która ma miejsce w Rosji przyczynia się tylko do powszechnych grabieży. Ojciec Cezarego tak samo jak matka sądzi, że wydzieranie siłą własności innych to zła droga do poprawienia jakości życia robotników.
Od czasu śmierci matki i kradzieży jej obrączki Cezary nieco zmienił swój pogląd na rewolucję. Zaczął wątpić czy oby na pewno jest ona dobrą drogą do budowania nowego porządku, bo przecież daje ogromne możliwości ludziom siejącym zło i nienawiść. Kolejnym momentem zwątpienia jest czas gdy Cezary pomaga przy chowaniu setek zabitych mieszkańców miasta Baku.
Wolność rewolucyjna prowadzi do tego, że każdy robi to, co rzewnie mu się podoba. Podróż pociągiem Cezarego i jego ojca strasznie się przedłuża ze względu na częste postoje pociągu i korupcyjne skłonności maszynisty (który co kilka godzin ogłasza „remontik” i dopóty dopóki nie zbierze od pasażerów określonej sumy, nie chce kontynuować podróży). Także gdy obydwaj pozostawili swą drogocenną walizkę w przechowalni bagażów, ta została ukradziona a portier nie przyznawał się nawet do niedopatrzenia. Rewolucja zatem dała władzę rozjuszonemu motłochowi. Zamiast polepszać się, życie w Rosji dla przeciętnego człowieka staje się coraz gorsze i trudniejsze, a stan majątkowy i standard życia robotników wcale się nie zmienia.
Po powrocie do Polski Cezary studiuje w Warszawie. Wkrótce jednak zostaje wzięty do wojska. Czuje wewnętrzne rozdarcie. Nie potrafi już określić własnego zdania na temat rewolucji. Widzi, że nastroje społeczne sprzyjają jej wybuchowi i wie, że zmiany są potrzebne, ale przecież rewolucja jest złem.
W Nawłoci Cezary poznaje trzy kobiety, w których życiu odgrywa ogromną rolę. Kocha Laurę Kościeniecką, ale jednocześnie romansuje z Karoliną Szarłatowiczówną i drwi z młodej Wandy Okrzyńskiej (która żywi do niego ogromną miłość), nie mówiąc jej otwarcie, że nic do niej nie czuje. Jest w dużej części winny śmierci Karoliny, jednak to wydarzenie w ogóle go nie wzrusza. Wydarzenia z Baku uczyniły Cezarego niewrażliwym na ludzkie cierpienie, zniszczyły go wewnętrznie, co sugerują mu ksiądz Anastazy i Laura podczas ostatniego spotkania.
Rewolucja powoduje chaos. Niszczy człowieka. Jest złą siłą, do której rozwoju nie można dopuścić. Nie jest to pierwsza tego typu negatywna wypowiedź na temat rewolucji, którą autor przesyła za pomocą swego dzieła. Podobnych negatywnych odczuć można doszukać się także w „Nieboskiej Komedii”.