Agnieszka Fidor

Gr. II

Analiza Elegii pokutnej do Najświętszej Panny Kaspra Miaskowskiego.

Agnieszka Fidor

Filologia polska Grupa II

BIBLIOGRAFIA

Temat: Analiza elegii pokutnej do Najświętszej Panny Kaspra Miaskowskiego.

Literatura podmiotu:

1. Miaskowski Kasper, Elegia pokutna do Najświętszej Panny [w:] Zbiór rytmów, oprac. Nowicka – Jeżowa Alina, Instytut Badań Literackich, Warszawa 1995.

Literatura przedmiotu:

1. Głażewski Jacek, Łzy, inkaust i skrucha. Słowo o XVII-wiecznej elegii pokutnej [w:] Śmiech i łzy w kulturze staropolskiej, pod red. Karpińskiego Adama, Lasocińskiej Estery i Hanusiewicz Mirosławy, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk Warszawa 2003.

2. Hernas Czesław, Poezja ziemiańska. B. Kasper Miaskowski [w:] Barok, Wydanie V Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1998.

3. Maciuszko Janusz Tadeusz, Tematyka maryjna [w:] Symbole religijności polskiej doby baroku i kontrreformacji, Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Warszawa 1986,

4. Nawrocki Witold, Wykłady o literaturze na Zachodzie i w Polsce. Barok, Wydawnictwo Filii kieleckiej WSP w Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 1998.

5. Niewolak – Krzywda Anna, Poeta wewnętrznych niepokojów – Kasper Miaskowski [w:] Pisarze staropolscy: sylwetki, pod red. Grzeszczuka Stanisława, Wiedza Powszechna, Warszawa 1997.

6. Nieznanowski Stefan, hasło: Elegia [w:] Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok, Michałowska Teresa, Wydanie III, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2002.

7. Nieznanowski Stefan, Poeta religijny [w:] O poezji Kaspra Miaskowskiego. Studium o kształtowaniu się baroku w poezji polskiej, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1965.

8. Nieznanowski Stefan, Matka Boska w poezji baroku i czasów saskich [w:] Jasińska Maria, Matka Boska w poezji polskiej, tom I, szkice o dziejach motywu, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1959.

9. Nowicka – Jeżowa Alina, Wprowadzenie do lektury [w:] Miaskowski Kasper, Zbiór rytmów… op. cit.

10. Urban – Godziek Grażyna, Elegia grecka epoki archaicznej [w:] Elegia renesansowa. Przemiany gatunku w Polsce i Europie, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSALIS, Kraków 2005.

11. Słownik rodzajów i gatunków literackich, pod red. Gazdy Grzegorza i Tyneckiej-Makowskiej Słowini, TAiWPN UNIVERSALIS, Kraków 2006.

12. Wilczek Piotr, Barok [w:] Słownik literatury polskiej, pod red. Piechoty Marka, Pytasza Marka i Wilczka Piotra, Videograf II, Chorzów 2006.

Literatura to niezmiernie bogaty i różnorodny ogół dzieł pisanych, należący do kultury danego narodu, ludzkości. Ze względu na jej różnorakość i zmienność tendencji istnieje podział na epoki. Jedną z nich jest barok. W dziejach kultury europejskiej mieści się między odrodzeniem a oświeceniem. Narodził się w Rzymie,¹ w końcu XVI wieku i dominował w całej Europie do połowy XVIII stulecia. Wyrażał się porzuceniem kanonów renesansowej jasności oraz naruszeniem równowagi estetycznej na rzecz poszukiwania niezwykłości rozwiązań formalnych. Typologiczne próby zdefiniowania² „ barokowej kultury”, „barokowej epoki”, „barokowego człowieka” ujawniły, iż barok był okresem poszukiwania całkiem nowoczesnych odpowiedzi na pytania o sens życia jednostki i jej metafizyczne perspektywy, o przyczyny wewnętrznego rozdarcia między Boga i „światowe rozkosze”, o miejsce człowieka we wszechświecie. Ludzie baroku zauważyli, że rzeczywistość, którą opisują nie zawsze uwidacznia ład i proporcje, ale również chaos. W Polsce barok trwał niemal 200 lat. Umownie przyjmuje się, ze pierwszym poetą zwiastującym tę epokę był Mikołaj Sęp Szarzyński natomiast ostatni tomik poezji barokowej to Pieśni sobie śpiewane Konstancji Banisławskiej. Ze względu na rozległość epoki przyjął się podział na barok wczesny, dojrzały z dwiema fazami: pierwszą klasycyzującą i drugą sarmacko-katolicką i późny.

Wczesny barok³ był czasem walki Amora Bożego i Kupidyna, czasem miłości świętej i świeckiej, któremu sekundowali poeci metafizyczni (Kasper Miaskowski), klasycyści (Maciej Kazimierz Sarbiewski), piewcy „światowej rozkoszy” i „marności świata” (Hieronim Morsztyn), szermierze Trydentu i twórcy nawróceni (Kasper Twardowski). W 1612 Jan Szczęsny Korybut wyniósł ponad pisarstwo Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego wczesnobarokowy Zbiór rytmów Kaspra Miaskowskiego. Docenił talent autora, uznając jego twórczość za nowatorską. Równie wysokie miejsce w hierarchii twórców wyznaczył Miaskowskiemu Wespazjan Kochowski,⁴ który pisze:

Hetmanem w polskich tym poetów gronie

Jan Kochanowski bluszczem okrył skronie

Po nim Piotr, temu dają jego Rymy

Zodwetowany dank Hierozolimy

Miaskowskim chwalna Wielkopolska Knieja,

Oxyca obok postawiono Reja⁵

Właśnie ze względu na nowatorskość poezji Kaspra Miaskowskiego i jej różnorodność postaram się przybliżyć, choć w niewielkim stopniu, jego talent. Twórczość poety obfituje w wiele wątków, poczynając od tematów religijnych a na świeckich kończąc. Nie sposób mówić o całej spuściźnie literackiej, jaką pozostawił po sobie poeta. Ja chciałabym zwrócić uwagę na Elegię pokutną do Najświętszej Panny. Utwór znajduje się w pierwszej części Zbioru rytmów wydanych pierwszy raz w Krakowie w 1612 roku⁶. Drugie wydanie⁷, już pod koniec życia poety, pod tytułem Zbiór rytmów… Znowu przez autora poprawionych, rozszerzonych, na dwie części rozdzielonych powstało w Poznaniu w 1622 roku i zostało przez niego dokładnie uporządkowane na dwie części. Pierwsza zawiera w sobie wiersze o tematyce religijnej, druga wiersze o tematyce, ziemiańskiej, politycznej, okolicznościowej, kontrreformacyjnej. Uporządkowanie to nie jest wyłącznie tematycznym podziałem⁸. Każda z części ma określony układ tekstów. Tak w pierwszej, religijnej, odpowiada porządkowi roku liturgicznego. Zaczyna się od Antyfon adwentowych, a kończy W dzień świąteczny do Ducha Ś.[wietego]. Wiersz, który pragnę zanalizować powstał około roku 1602. Został wygłoszony podczas uroczystości objęcia przez bp. Piotra Tylickiego biskupstwa kujawskiego, w 1603 roku. Według Stefana Nieznanowskiego to najprawdopodobniej jeden z pierwszych utworów tego poety, kiedy to przeniósł się do Włoszczonowy⁹

Jak dowiadujemy się już z tytułu utwór Kaspra Miaskowskiego to elegia pokutna. Jednak zaczym ta forma literacka przybrała taki kształt, przeszła długa drogę rozwoju. Zgodnie z teorią zawartą w słowniku rodzajów i gatunków literackich¹⁰ elegia jest gatunkiem lirycznym o charakterze refleksyjnym. Etymologia terminu nie jest znana. Spośród wielu hipotez warto przytoczyć armeńskie elegn – oznaczające trzcinę, z której wyrabia się flety oraz rytualny okrzyk eleu, lub greckie eleo ‘płaczę, zawodzę’ (stąd łacińskie odpowiedniki: fleo ‘płaczę’ misteror lituję się. Elegia narodziła się w starożytnej Grecji, w VIII w. p. n.e. W okresie archaicznym była gatunkiem melicznym, wykonywanym przy akompaniamencie aulosu. Bez muzyki zaczęto wykonywać elegię prawdopodobnie na przełomie V i IV w. Utwory te adresowano do szerszego grona słuchaczy. Elegia archaiczna posiadała kilka odmian funkcjonalno – tematycznych¹¹, które tylko nadmienię: funkcja ekshortacyjna, polityczna, sympatyczna, filozoficzno-refleksyjna, parenetyczna, miłosna, funeralna. Starożytny Rzym wzbogacił literaturę o wzorzec elegii miłosnej¹², uważanej za najlepszy gatunek rzymski. Po pewnym czasie w tematykę miłosną wkroczyła śmierć. Odtąd elegia zwana będzie res funebres – res amores, łącząc tematycznie miłość i śmierć. Od XVI w. datuje się nowożytne rozumienie elegii, jako gatunku bez ustalonych wyróżników formalnych. Pisane w językach narodowych elegie zatraciły charakterystyczne metrum, a terminem tym zaczęto określać utwory o smutnym tonie. W Polsce łacińska elegia pojawiła się już w średniowieczu, jako pieśń żałobna opisująca zgon Bolesława Chrobrego Galla Anonima. Elegie żałobne pisali również Jan Dantyszek i Andrzej Krzycki. Za twórcę elegii w języku polskim uważa się Jana Kochanowskiego¹³, który ograniczył temat polskiej elegii do przeżyć erotycznych, gdzie o nacechowaniu gatunkowym decydowała depresyjna tonacja uczuciowa. Kompozycyjnie elegia polska była dwuczęściowa¹⁴, złożona z kontrastowych emocji: radosnej przeszłości i smutnej teraźniejszości. Zmiany przyniosła elegia barokowa, której przykładem jest dzieło Kaspra Miaskowskiego. Dorobek gatunku wzbogaciły dwie odmiany: elegia pokutna i elegio satyra, czyli elegia polityczna.¹⁵ Ascetyczne dążenia epoki wprowadziły do literatury nowe jakości. Jedną z nich był niepokój egzystencjalny, który kwestionował sensowność ludzkich działań, mówił o marności rzeczy doczesnych, znikomości świata. Drugą był strach przed odpowiedzialnością za własne życie, który wyrażał przeświadczenie o ludzkiej słabości, skłonności do złego, wyolbrzymiał rolę łaski Boga wobec człowieka. Depresyjną tonację osiągały te rozważania przez parafrazowanie lub tłumaczenie psalmów pokutnych. Elegie pokutne zachowały kontrastową kompozycję, która miła liryczny wymiar. Zestawiano obok siebie różne emocje, które ukazywały wahania wewnętrzne i mękę poety.

Tę mękę ukazuje właśnie Elegia pokutna do Najświętszej Panny. Tekst właściwy dzieła poprzedzony został panegirykiem do bp. Piotra Tylickiego, z okazji objęcia przez duchownego biskupstwa kujawskiego, w 1603 roku. Poeta wysławia cnoty biskupa, chwali jego czyny, których tak wiele dokonał, że nie sposób opisać je słowami. Wykorzystuje też w tym celu topos skromnego poety, charakterystyczny dla poezji sarmackiej. Poeta przedstawia swoja twórczość jako upersonifikowaną muzę, która przybywa na ingres. Możliwość uczestniczenia w tak podniosłej uroczystości napawa ją według poety dumą, czuje się wyróżniona, że może śpiewać o czynach biskupa. Pokaźna liczba zebranych osób sprawia, że ogarnia ją wstyd. Jednak te widoki są niczym do tego, co czuje ujrzawszy biskupa. W zachwyt nie wprawia ją wprawdzie wspaniała szata liturgiczna, ale wyraz twarzy Piotra Tylickiego, z której odczytuje promienie „Miłości Bożej i ludzkiej”. Zauważa, że biskup naznaczony jest łaską bożą, ma także poparcie i miłość ludu. W czasie uroczystości, gdy biskup skłoni się przed ołtarzem, Muza-obserwatorka dostrzeże nad biskupem Matkę Boską z Dzieciątkiem. Dzięki temu zrozumie, że Maryja jest patronką katedry, postacią znaczącą dla biskupa. Tym samym poezja religijna będzie miała dużą wartość. Duchowny uzna zatem poezje Miaskowskiego za znaczącą, ze względu na tematykę maryjna podjętą w utworze. W ten sposób ze względu na swoje duże znaczenie przyczyni się do popularności dzieła.

W XVII wieku poezja maryjna cieszyła się dużym zainteresowaniem. Jak pisze Janusz Maciuszko¹⁶ pobożność katolicka w Polsce siedemnastowiecznej jest w dużej mierze maryjna. Symbolika dotycząca Maryi jest najbogatsza. Kult maryjny tłumaczy się zazwyczaj programem kontrreformacji, zwłaszcza jej okresu wczesnego. Powstał opór wobec reformacji, która negowała nadprzyrodzone role i cechy Maryi, który wyrażał się we wzmożonym akcentowaniu tych elementów wiary. Stefan Nieznanowski¹⁷ pisze, że Maryję nazywano Oblubienicą, stosunek do Oblubieńca wyraża przy pomocy miłosnej metaforyki Pieśni nad Pieśniami. Artyści byli przekonani o wtórnej roli Maryi wobec Chrystusa i pozostałych osób Trójcy św. Matka Boska jest postacią wybraną, pokorną, nacechowaną łaskami. To postać ubóstwiona. Konsekwencje wynikające z godności Matki – Współodkupicielki kształtuje nasz stosunek do Najświętszej Panny. Prośby o wstawiennictwo, o pomoc w dążeniu do wewnętrznej doskonałości poeci apelują do macierzyńskich uczuć Maryi. Obawa o zbawienie i ciągła pamięć o nim jest dominująca w dogmatycznym nurcie poezji ku czci Matki Boskiej.

Kasper Miaskowski w Elegii pokutnej do Najświętszej Panny i Matki nie odbiega od barokowej wizji Maryi. Zwraca się do niej bezpośrednio w apostrofie, nazywając ją „Różdżką bez sęku, z której wyniknął kwiat Boga żywego” odnosząc się w ten sposób do niepokalanego poczęcia. Dla poetów Poczęcie¹⁸ to było widocznym znakiem miłości Boga do ludzi. W ten sposób wraz z Maryją bliski stał się moment zbawienia ludzi. Nazywa ją też wtórną kotew, czyli drugą po Jezusie kotwicą, lub porównuje do Cynozury – „Gwiazdy Morskiej”, występującej jako Gwiazda Północna. Przytoczenia te mają na celu ukazanie Maryi, jako Wspomożycielki, opiekunki ludzkości, która w pomoże zawsze w potrzebie. W kolejnych wersach utworu poeta ujawnia się jako grzesznik, który zwraca się do Matki Bożej z prośbą o pomoc w znalezieniu odpowiedniej drogi do wiary, która musi mieć mocne fundamenty aby przetrwała. Jest to odwołanie do przypowieści o domu na piasku i domu na skale (Mt 7, 24-27), a także do Kościoła na skale-Piotrze (Mt 16,18).Prosi Matkę Boską o pomoc. Jednocześnie obiecuje, że jeśli skieruje go na właściwą ścieżkę i wybawi z piętna grzechu, ten odwdzięczy się jej nieustannymi modlitwami. Poeta ma zamiar składać dzięki za jej niepokalane poczęcie, pokorę wobec Boga i zgodę na plany wobec niej. Miaskowski odwołuje się do symbolu lilii, który charakteryzował Najświętszą Marie Pannę, jest to symbol czystości i dziewictwa. Kolejno wylicza wydarzenia związane z narodzinami i dojrzewaniem Dzieciątka Jezus. Wspomina komplikacje, przeciwieństwa losu związane z narodzinami i wychowaniem małego Jezusa. Tym sposobem Miaskowski chce wzbudzić w Maryi wspomnienia. Wyraża wsparcie, twierdząc, że żal, jaki Maryja nosi w sercu po stracie syna, nie da się wypowiedzieć. Następnie wprowadzone zostaje nawiązanie do zmartwychwstania Jezusa po trzech dniach leżenia w grobie i spotkania z Matką, które jednocześnie wiążą się z żalem po stracie i radością ze zmartwychwstania. Poeta przyznaje się, że stracił drogę do Jezusa przez grzechy, jakie popełnił. Zwraca się do Maryi, aby pomogła mu tę właściwą drogę odnaleźć. Święta młodość Chrystusa ma usprawiedliwić grzeszną młodość poety. Osoba mówiąca opowiada wydarzenia z życia Jezusa: chrzest w Jordanie i ogłoszenie przez Boga synostwa Jezusa, czterdziestodniowy post na pustyni, cud przemienienia wody w wino, w Kanie Galilejskiej. Tak dzięki wstawiennictwu Maryi u Jezusa, ten sprawi cud, że grzesznik stanie się bardzo religijny i wzmocni swoją wiarę. Poeta porównuje Maryję do dwóch sióstr Łazarza, które wyprosiły cud. Prosi ją, aby ta wybłagała dla niego łaskę jak Maria i Marta. Jednocześnie stwierdza, że jego duchowy stan nie różni się od stanu pogrzebanego Łazarza. Wspomnienie niedzieli palmowej i wjazdu na osiołku do Jerozolimy, jako króla rozpoczynają falę zdarzeń doprowadzających do ukrzyżowania Jezusa. Te tragiczne wydarzenia, a zwłaszcza rzewne pożegnanie Maryi i Jezusa mają być pobudką do wyrażenia żalu, skruchy i dokonania pokuty przez grzesznika, kiedy jest na to jeszcze pora. W celu odpokutowania¹⁹ za swoje grzechy należało żarliwie się modlić, oddać jałmużnę, przeprowadzić wewnętrzną medytację. Grzechy śmiertelne znacznie poważniej obciążały sumienia, dlatego odpuszczenie ich wiązało się ze specjalnym rytuałem. Rytuał składał się z kilku części. Pierwszą stanowiło wyznanie w tajemnicy swoich grzechów. Druga część stanowiło upomnienie dokonane przez biskupa, a trzecią nałożenie na grzesznika odpowiednio surowej pokuty. Czas trwania jej zależał od winy i zajmował od kilku tygodni do kilkunastu lub kilkudziesięciu lat. Pokutnicy nie mogli przebywać w kościele, albo mięli tam zajmować określone miejsce. Prawdziwa pokuta²⁰ musiała być szczera. Szczerość ta wiązała się z odczuwaniem skruchy, której symbolicznym wyrazem były łzy penitenta, takie uczucia wywołać mają u grzesznika widoki cierpiącej Matki i jej syna. Płacz²¹ to sygnał zrozumienia własnych błędów, gest wewnętrznej przemiany. Bardzo często podstawą do decyzji o nawróceniu jest strach przed karą. To żal niedoskonały – attritio. Z tego powodu poeta w wierszu prosi Maryję o wstawiennictwo, gdyż ze względu na swoje grzechy nie może czerpać nauki płynącej z mszy świętej i eucharystii. Najwyraźniej grzesznik należy do tej grupy pokutników, których traktowano z najwyższą surowością. Byli to tak zwani płaczący²² – ordo Fuentes. Zwykle stali przed świątyniami, gdyż nie mieli prawa wstępu. Osoba mówiąca, jako wolna od grzechu, chciałaby towarzysząc Chrystusowi w jego męce, który przyjął wyrok Ojca. Poeta zwraca się do Maryi i przypomina jej wszystkie pasyjne wydarzenia związane z męką jej syna, które są bardziej znaczące od grzechów poety. Artysta chce swoje skromne kłopoty nieść tak jak Chrystus z wytrwałością niósł krzyż. Pragnie tak jak Szymon Cyrenejczyk pomagać nieść krzyż Chrystusowi. Tekstom pasyjnym towarzyszy zmysłowość brutalna²³ wywodząca się ze średniowiecznego koloryzmu. Przedstawia masakrowane ciało Chrystusa oraz motywy krwi, która spływa powodzią. Tak jak w dobie średniowiecza, tak też w baroku z pomocą przezwyciężenia tego uwikłania przychodzi kult maryjny. Treści związane z Maryją Panną uszlachetniają wypowiedź poetycką, dając zarazem dobre świadectwo maryjności polskiego katolicyzmu.

Wyliczanie argumentów, które podkreśla ogromną rolę Maryi w życiu Jezusa, w postaci wspominania tragicznych wydarzeń pasyjnych, ma spowodować, że Najświętsza Panienka pomoże grzesznikowi. Dzięki temu ten będzie mógł uczestniczyć w wydarzeniach wspominających mękę Chrystusa. W kolejnych wersach następuje porównanie cierpienia Niobe, do cierpienia Matki Boskiej, której ból był większy. Poeta rozważa słowa Jezusa - testament, w którym Maryja musi zmienić swojego ukochanego syna – Pana, na ziemskiego sługę – Jana. Osoba mówiąca opowiada o ostatnich chwilach Jezusa na krzyżu. Współczuje Maryi, która musi patrzeć na straszliwa mękę swojego syna, a następnie na jego śmierć. Następuje kolejny opis losów Syna Bożego – mrok po śmierci, strach ludzi. Poeta błaga o miłosierdzie, aby mógł dostąpić zaszczytu bycia dobrym i prawdziwym chrześcijaninem. Chce w pełni uczestniczyć w mszach, przyjmować eucharystię. Prosi, aby człowiek pogrążony w grzechu, jaki w nim jest umarł i zniknął na zawsze. Poeta zdaje sobie sprawę, że człowiek nie może uciec od dramatycznych konfliktów²⁴ musi podjąć pełną i świadomą odpowiedzialność za własny los. Świadomość przemijania prowadzi do smutku z powodu niemożliwości obrony. Zbliżająca się śmierć napełnia grzesznika strachem, ponieważ jego nieuregulowana sytuacja, życie w grzechu doprowadzić mogą do wiecznego potępienia. Jednocześnie osoba ta wie, że sama nic nie wskóra, dlatego prosi o pomoc Maryję, którą Bóg obdarzył licznymi łaskami. Ponownie przywołuje zdarzenia związane ze śmiercią Chrystusa. Zwraca się do Najświętszej Panienki ze współczuciem. Rozumie jej głębokie cierpienie po stracie syna, jej łzy porównuje do drogocennych pereł, które on ma za zadanie zbierać. Łzy te mają moc uzdrawiania, dzięki ich szczerości grzesznik może pozbyć się przewinień. Następuje kolejne wspomnienie wydarzeń po śmierci Chrystusa: zmartwychwstanie, gdzie Jezus porównany zostaje do Feniksa z gałązką kadzidła, które są symbolem obecności bóstwa i przynależności daru ofiarnego do Boga. Ptak ma kierować się do Indii – na Wschód. W symbolice chrześcijańskiej wschodzące słońce jest znakiem Chrystusa. Kolejno poeta opowiada o ukazaniu się Jezusa siostrom; Marii i Marcie, które mają za zadanie przekazać apostołom, że Nauczyciel zmartwychwstał, spotkaniu Jezusa z apostołami i wyznaczeniu im zadań tworzenia nowego Kościoła. Ponowna prośba o wstawiennictwo Maryi i wspomnienie związane z Wniebowstąpieniem i zapowiedź Wniebowzięcia Marii Panny, która podąży za Synem. Poeta prosi o powtórzenie cudu Mojżesza na pustyni w twardym sercu grzesznika. Tak jak ów grzesznik tak i on chce, aby jego serce zostało przepełnione miłością do Stwórcy. Artysta przypomina najdonioślejsze zdarzenie w życiu Maryi – Wniebowzięcie. Porównuje przy tym najświętsza panienkę do jutrzenki i księżyca, zachwyca się jej urodą, bijącym blaskiem. Nazywa także runem, od runa Gedeona, nawołuje do krzewu Mojżesza. Tak jak w krzew, tak w Maryję wstąpił Bóg, ale płonąc bóstwem zachowała list zielony-dziewictwo. Najświętsza Panienka jest witana przez Boga z miłością, siada na tronie obok Jezusa. Maryja ukazana zostaje, jako Niewiasta obleczona w słońce z wieńcem dwunastu gwiazd na głowie. Opis uroczystości związanych z Wniebowzięciem Najświętszej Marii Panny i powitanie jej przez świętych. Stefan Nieznanowski²⁵ pisze, że na religijność Miaskowskiego odcisnęła piętno kultura epoki. Z niej wywodzi się antropomorfizm poety w widzeniu nieba i świętych. W opisie koronacji Najświętszej Panny mieszkańcy nieba zostają ukazani na wzór gapiów z krakowskiej katedry, uczestniczących w koronacji ziemskich władców. Rzesze świętych są rozkrzyczane, wiwatują na cześć koronowanej.

Grzesznik podkreśla wstawiennicza rolę Maryi i jej pośrednictwo pomiędzy Bogiem a ludźmi. Jednocześnie zaznacza jak ogromne znaczenie ma ona na Ziemi, pod jej wezwaniem powstają kościoły, odbywają się pielgrzymki do świętych miejsc, związanych z jej osób, proszą o wstawiennictwo. Grzesznik ostatni raz zwraca się do Matki Bożej, która wstawiła się za Łotrem, przez co został zbawiony. Dzięki jej orędownictwu nawrócona została jawnogrzesznica – Maria Magdalena, a także Zacheusz. Penitent wyznaje przed Maryją swoje grzechy. Przyznaje, że jest łotrem, wypierał się Jezusa, był nieuczciwy, gnębił dłużników i zatrzymywał wypłaty sługom. Mimo, że nie był w życiu uczciwy wierzy w pomoc i orędownictwo Maryi, która przecież jeszcze nikomu nie odmówiła pomocy. Grzesznik obiecuje, że w zamian za wstawiennictwo u Boga będzie rozsiewał prawdy wiary i czynnie uczestniczył w życiu Kościoła. Natomiast, kiedy jego życie dobiegnie kresu będzie niósł ciężar swoich grzechów tak jak Chrystus krzyż. Również w ostatecznej chwili rozrachunku z Bogiem penitent liczy na wstawiennictwo Maryi i jej pomocna dłoń.

Elegia pokutna Kaspra Miaskowskiego to literacki odpowiednik rachunku sumienia²⁶. Pisanie jest czynnością sakramentalną, uprawomocnioną rachunkiem sumienia, potrzebą prawdy. Dzięki łasce nawrócenia człowiek odzyskuje prawe życie. W Elegii pokutnej do Najświętszej Panny i Matki osamotniony grzesznik zwraca się do Maryi, widząc w niej pośredniczkę o wstawiennictwo u Boga, który tak ją ukochał. Jednocześnie dostrzega wspólne obojgu doświadczenie straty. Strata ta u Maryi opiera się na śmierci jej ukochanego Syna, zaś u grzesznika opuszczeniem przez Jezusa jego serca, z powodu licznych grzechów.

Utwór Miaskowskiego jest zwierciadłem postępowania prawdziwego chrześcijanina, typowego przedstawiciela baroku. Grzesznik świadom swej tragicznej sytuacji, świadom swej grzesznej natury. Wie, że jest slaby i skłonny do grzechu. Zdaje sobie sprawę, że sam nie podoła wyzwaniu przezwyciężenia siebie. Z tego powodu zwraca się do Marii. Poeta w utworze kreśli życie Marii po śmierci Chrystusa. Odwołuje się do jej macierzyńskich uczuć. W elegii Najświętsza Maria Panna jawi się jako osoba uświęcona,²⁷ wywyższona przez specjalny przywilej Boży, przeznaczona na Współodkupicielkę i Orędowniczkę naszą przed Bogiem. Cechy te uzupełnione są przez znane z teologii prawdy zdogmatyzowane, np. Zwiastowanie, Dziewicze porodzenie, czy też tkwiące w świadomości ówczesnych ludzi wiara w Niepokalane Poczęcie, Wniebowzięcie. Mowa o Marii nawiązana zostaje z okazji rozważań o Chrystusie. Ukazana zostaje na tle Jej stosunku do Syna. Chrystologiczna orientacja mariologii przejawia się w utworze w rodzaju i charakterze próśb zanoszonych do Chrystusa przez Maryję. W ten sposób Miaskowski podkreślił pośredniczącą i drugoplanową rolę Matki Bożej, która jest charakterystyczna dla epoki baroku.

1 Nawrocki Witold, Wykłady o literaturze na Zachodzie i w Polsce. Barok, Piotrków Trybunalski 1998, s.9

2 Nawrocki Witold, Ibidem, s.10

3 Wilczek Piotr, Barok [W:] Słownik literatury polskiej, pod red. Piechoty Marka, Pytasza Marka i Wilczka Piotra, Chorzów 2006, s.162

4 Nieznanowski Stefan, O poezji Kaspra Miaskowskiego. Studium o kształtowaniu się baroku w poezji polskiej, Lublin 1965, s.16

5 Cyt. Za: Ibidem, s.16

6 Niewolak-Krzywda Anna, Poeta wewnętrznych niepokojów – Kasper Miaskowski [w:] Pisarze staropolscy. Sylwetki, pod red. Grzeszczuka Stanisława, Warszawa 1997, s.511

7 Niewolak-Krzywda Anna, Poeta…, Ibidem, s. 513

8 Niewolak-Krzywda Anna, Poeta…, Ibidem, s. 515

9 Nieznanowski Stefan, op. cit., s. 178

10 Słownik rodzajów i gatunków literackich, pod red. Gazdy Grzegorza i Tyneskiej – Makowskiej Slowini, Kraków 2006,

11 Urban – Godziek Grażyna, Elegia grecka epoki archaicznej [w:] Elegia renesansowa. Przemiany gatunku w Polsce i Europie, Kraków 2005, s. 17 - 18

12 Słownik rodzajów i gatunków literackich, op. cit., s.

13 Michałowska Teresa, Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok, Wrocław 2002, s. 191

14 Michałowska Teresa, Ibidem, s. 191

15 Michałowska Teresa, Ibidem, s. 191

16 Maciuszko Janusz Tadeusz, Tematyka maryjna [w:] Symbole religijności polskiej doby baroku i kontrreformacji, Warszawa 1986, s. 149

17 Nieznanowski Stefan, Matka Boska w poezji baroku i czasów saskich [w:] Matka Boska w poezji polskiej, tom I szkice o dziejach motywu, Jasińska Maria, Lublin 1959, s. 38-43

18 Nieznanowski Stefan, Matka Boska…, Ibidem, s.39

19 Głażewski Jacek, Łzy, inkaust i skrucha. [w:] Śmiech i łzy w kulturze staropolskiej, pod red. Karpińskiego Adama, Lasocińskiej Estery i Hanusiewicz Mirosławy, Warszawa 2003, s.187

20 Głażewski Jacek, Ibidem, s.189

21 Głażewski Jacek, Ibidem, s.191

22 Głażewski Jacek, Ibidem, s.187

23 Nowicka – Jeżowa Alina, Wprowadzenie do lektury [w:] Miaskowski Kasper, Zbiór rytmów, Warszawa 1995

24 Hernas Czesław, Poezja ziemiańska. B. Kasper Miaskowski [w:] Barok, Warszawa 1998, s. 101-104

25 Nieznanowski Stefan, Poeta religijny [w:] O poezji Kaspra Miaskowskiego. Studium o kształtowaniu się baroku w poezji polskiej, Lublin 1965, s.38

26 Głażewski Jacek, op. cit., s.193

27 Nieznanowski Stefan, Matka Boska…, op. cit., s.60