Opisywane w niniejszej pracy osady mioceńskie, o miąższości średniej przekraczającej 250 m, wchodzą w skład rozległego basenu trzeciorzędowego Niżu Środkowoeuropejskiego. Stąd też charakteryzują się dość dużym podobieństwem litostratygraficznym i genetycznym w stosunku do osadów z pozostałych obszarów Niżu Polskiego.

Badania nad osadami mioceńskimi Zagłebia górnośląskiego opierają się na stosunkowo bogatych materiałach geologicznych. Przy opisie profilów i odsłonieć wydzielono 3 większe obszaryi, tzw `okręgi', które dziela się z kolei na rejony. Podział ten ma głownie znaczenie pomocnicze dla terytorialnego uporządkowania materiałów geologicznych, uwzglednia on jednak niektóre powiązania facjalne.

OKRĘG PSZCZYŃSKI

Na obszarze tym osady mioceńskie wykazują szerokie rozprzestrzenienie i stosunkowo duże zróżnicowanie litologiczne. W ich podłozu występuja piaskowce i łupki reprezentujące rózne ogniwa stratygraficzne górnego karbonu oraz piaszczysto-ilaste i wapienno-dolomityczne utwory dolnego iśrodkowego triasu.

W północnej części omawianego obszaru utwory triasowe i karbońskie tworzą szereg izolowanych wzgórz, otoczonych ze wszystkich stron iłami mioceńskimi.

W południowej częsi omawianego obszaru osady mioceńskie osiągaja stosunkowo dużą miąższość (kilkaset metrów), a w okolicach na północ od bielska chowają się one pod nasunięte od południa płaszczowiny karpackie.

OKRĘG GLIWICKI

W północno-zachodniej części Zagłebia Górnośląskiego osady mioceńskie wypełniają szerokie obniżenie. Ponadto w okolicach Bytomia i Zabrza występują małe, izolowane płaty osadów mioceńskich. Na całym omawianym obszarze obserwujemy dość kompletne profile utworów miocenu. W wielu miejscach, bezpośrednio na piaskowcach i łupkach karbońskich lub na wapieniach i dolomitach triasowych leżą ladowe, słodkowodne a nawet brakiczne osady dolnego opolu. Ponad nimi lub wprost na starszym podłożu występują iły górnego opolu, zawierające lokalnie wkładki wapieni litotaminowych, a wyżej gipsy oraz iły górnego tortonu z bogatą fauną mięczków i otwornic.

W zachodniej części omawanego obszaru ponad morskimi utworami górnego tortonu pojawiły się iły i piaski tzw. `warstw sośniowickich', które SA zaliczne do górnego miocenu.

OKRĘG RYBNICKI

W rzeźbie terenu dominują rozległe, wyrównane przestrzenie przechodzące w łagodne pagórki, poprzecinane płaskimi dolinami; tylko w północno-zachodniej części teren staje się bardziej urozmaicony - znajduje się tu najwyższe wzniesienie góra Ramża (320 m n.p.m.). Obszary najniżej położone występują na południowym-zachodzie w dolinie rzeki Rudy.

Trzeciorzęd występuje w formie ciągłej pokrywy osadowej leżącej bezpośrednio na utworach karbońskich (na północy także na triasie). Zalega na ogół od głębokości ok. 20-30 m do 300-400 m, a w okolicach Bełku nawet do 700 m. Utwory te na tym obszarze mają znaczne rozprzestrzenienie, nie występują tylko w części północno-wschodniej, gdzie karbon leży bezpośrednio pod czwartorzędem i tworzy wychodnie na powierzchnie. Stratygraficznie są to utwory miocenu pochodzenia morskiego, ich miąższość w tym rejonie jest silnie zróżnicowana, W litologii dominują osady ilasto-mułowcowe, margliste, czasem piaszczyste. W rowie Zawady występują także utwory ewaporatowe - gipsy i sole kamienne o miąższości do 150 m. Na powierzchni utwory trzeciorzędowe odsłaniają się fragmentarycznie w zboczach dolin Rudy i Bierawki oraz ich dopływów.

STRATYGRAFIA

Badaniami nad osadami mioceńskimi Zagłebia Górnośląskiego prowadzone na podstawie gęsto rozmieszczonych profilów i odsłonieć doprowadziły do ustalenia następstwa i wzajemnego stosunku poszczególnych utworów występujących w opisanych okregach i rejonach. Obserwacje terenowe i prace mikropaleontologiczne pozwalaja na wyróżnienie kilku wyraźnych granic stratygraficznych, które zostały uwzględnione w przyjętym schemacie stratygraficznym.Wraz z charakterystycznymi poziomami korelacyjnymi umożliwiaja one porównanie miocenu Zagłebia Górnośląskiego z miocenem innych regionów, mianowicie północnych Moraw, okolic Krakowa i Miechowa, południowego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich przedgórza Karpat środkowych.

SCHEMAT STRATYGRAFICZNY ŚLASKIEGO MIOCENU

Na obszarze Zagłebia Górnośląskiego w podłozu miocenu występują bezpośrednio utwory karbońskie i triasowe. Ponad utworami karbońskimi i triasowymi a pod miocenem wyróżniono osady oligocenu o miąższości 50-200 m wykształcone jako łupki margliste i piaszczyste. Na omawianym obszarze nie stwierdzono zespołów mikrofauny charakterystycznych dla helwetu a zatem zagadnienie obecności morskich osadów helwetu na górnym Śląsku wymaga dalszych badań. Natomiast na dużych obszarach w zachodniej i połnocno-zachodniej części Zagłębia Górnośląskiego występują osady młodsze od tortonu. Są one wykształcone w facji lądowej i leżą ponad morskimi osadami. Należą one do górnego miocenu; z ich pozycji wynika, że przynajmniej częściowo reprezętują one sarmat.

W Zagłębiu górnośląskim główna rolę odgrywaja osady tortonu. Proponowany podział stratygraficzny tortonu to na dolny i górny z granicą przebiegającą w stropie osadów chemicznych. W obrębie dolnego tortonu wyodrębnia się dwa wyraźnie zindywidualizowane podpiętra: opol dolny i opol górny. Utwory leżące ponad poziomem osadów chemicznych reprezentują głównie górny torton, czyli piętro grabowieckie. Dolny sarmat jest wykształcony jako utwory lądowe i słodkowodne ze szczątkami roślin.

DOLNY TORTON

Jako dolny torton wyróżniono w Zagłębiu Górnośląskim różnorodną serię osadów lądowych, słodkowodnych i brakicznych zajmującą w profilach stratygraficznych miocenu najniższe położenie. Ponad omawianymi osadami leżą szare iły margliste i piaszczyste zawierające morska faunę typową dla dolnego tortonu. W południowej części Zagłebie stwierdzamy brak utworów dolnego opolu, bowiem wspomniane morskie osady ilaste charakteryzujące się obecnościa bogatej mikrofauny leżą wprost na skałach karbońskich. Na obszarze Zagłoba Górnośląskiego w obrębie dolnego opolu największa rolę odgrywaja iły i iłowce piaszczyste oraz piaskowce ilaste, iły margliste, margle i wapienie margliste z fauną słodkowodnych ślimaków oraz iły ze szczątkami fauny i z mikrofauną, zawierającą niekiedy liczne szczątki roślin i wkładki węgli brunatnych.

Na podstawie przeprowadzonych obserwacji została wykonana mapa zasiegu i miąższości osadów dolnego opolu.

Górny opol reprezentowany jest głownie w Zagłębiu Górnośląskim głownie przez iły piaszczyste oraz iły margliste, zawierające charakterystyczne zespoły otwornic, a także faunę mięczków, która występuje stosunkowo nielicznie. Mniejszą rolę odgrywaja osady chemiczne zajmujące duży obszar jedynie w zachodniej części Zagłebia, a stanowiace ważny poziom korelacyjno-stratygraficzny. W okolicach Zabrza, wśród iłów górnego opolu pojawiaja się wapienie i margle litotaminowe z makro- i mikrofauną przy czym zasięg ich jest bardzo ograniczony. W niektórych profilach spotkać można ponadto piaskowce glaukonitowe oraz żwirowce ilaste które zostały uznane jako utwory redeponowane.

Początek górnego opolu jest zaznaczony transgresjią morską. W wielu miejscach obserwuje się brak tych utworów a pelityczne osady morskie lezą wprost na skałach starszego podłoza czyli karbon i trias lub na dolnym opolu. Należy tu podkreślić, że w żadnym z profilów nie zaznacza się stopniowe przejście osadów dolnego do górnego opolu.

GÓRNY TORTON (GRABOW)

Morskie osady górnego tortonu lezące ponad poziomem osadów chemicznych maja szerokie rozprzestrzenienie w zachodniej części Zagłebia Górnośląskiego. W okolicach Rybnika i Gliwic grabów jest reprezentowany przez jednolicie wykształconą serię osadów ilastych, nie wykazującą wyraźnego zróżnicowania facjalnego. Są to szare i jasnoszare iły wśród których występują wkładki piasków. Miąższość osadów grabowa jest dość zmienna i wynosi ona w okolicach Rybnika 150-200m a w niektórych miejscach zaledwie 30-80 metrów. Charakter opisywanych osadów i ich miąższość wskazuje, że w większości mamy tu do czynienia z utworami typu szliru. Zasięg osadów podpiętra grabowieckiego jest ograniczony wychodniami utworów poziomu gipsowego.

DOLNY SARMAT (BUHŁOW)

Osady mioceńskie młodsze od tortonu znane SA w Zagłębiu Górnośląskim jedynie z okolic Gliwic. Osady te są wykształcone głownie jako szare iły nieco piaszczyste, zawierające blaszki miki oraz zwęglone szczatki roślinne, które miejscami występują szczególnie obficie. Ogólna miąższość opisanych utworów nie została dotychczas określona, można jednak sądzić, że w okolicach Gliwic wynosi ona średnio kilka do kilkudziesięciu metrów. Osady sarmatu nie stanowia tu przypuszczalnie ciągłej pokrywy, a tworza jedynie płaty leżace na iłach tortońskich. Większe miąższości mogą one osiągnąć na obszarach położonych dalej an zachód.

WNIOSKI

Wyniki badań nad stratygrafią i wykształceniem facjalnym osadów mioceńskich Zagłebia Górnośląskiego przedstawione w niniejszym opracowaniu prowadza do następujących wniosków:

1. Na obszarze Zagłębia Górnośląskiego osady mioceńskie są reprezentowane głównie przez torton.

2. Podział stratygraficzny tortonu został oparty na kilku granicach stratygraficznych, które stosunkowo wyraźnie zaznaczają się w południowej Polsce

3. Granica pomiędzy górnym a dolnym tortonem przebiega w stropie poziomu osadów chemicznych

4. Dolny opol obejmuje osady tortońskie starsze od iłów zawierających bardzo charakterystyczny zespół fauny

5. W czasie trwania tortonu dolnego opolu obszar Zagłębia Górnośląskiego stanowił peryferyczną część zbiornika sedymentacyjnego

6. Górny opol jest reprezentowany na obszarze Zagłębia głównie przez utwory ilaste

7. Morskie osady podpiętra grabowieckiego występuja jedynie w zachodniej części Zagłębia

8. Pod koniec tortonu na obszarze Zagłebia nastąpiła recesja morska, dzięki czemu buhłow zaliczany jest do dolnego sarmatu.

---