CHARAKTERYSTYKA MAŚCI
Maści są pozostałością leku o strukturze plastycznego żelu do stosowania zewnętrznie na skórę i błony śluzowe w celu uzyskania działania miejscowego lub ogólnego. Zawierają one środek leczniczy dobrze wymieszany z podłożem i środek ten może być rozpuszczony, zawieszony lub zemulgowany. Podłoże maściowe powinno mięknąć w temperaturze ciała ludzkiego co ułatwia rozsmarowywanie i przyczepność do skóry. Powinno wykazywać trwałość fizykochemiczną, nie powinno podrażniać skóry, wywoływać uczuleń, powinno być zgodne z sub. leczniczą.
Maści i podłoża maściowe mogą zawierać sub. pomocnicze (konserwujące, powierzchniowo czynne, przeciwutleniacze, rozpuszczalniki) lecz substancje te nie mogą wywierać własnego działania farmakologicznego ani też zmniejszać dostępności biologicznej.
Podział maści z punktu widzenia farmakologicznego:
- epidermalne, czyli naskórne - są to maści o działaniu powierzchniowym, tworzą warstwę ochronną
- endodermalne (doskórne) - sub. lecznicza wnika do głębszych warstw skóry
- diadermalne - są to maści o działaniu ogólnym, sub. lecznicza przenika do ukł. limfatycznego i krwiobiegu
Podział maści z punktu widzenia fizykochemicznego:
- maści roztworu - sub. lecznicza rozpuszczona w podłożu jest układem jednofazowym o rozdrobnionych molekułach w podłożach lipofilnych, najczęściej skład: kamfora, cholesterol, mentol, salicylan metylu, Tyrol
- maści zawiesiny - sub. lecznicza jest ciałem stałym zawieszonym w podłożu tworząc układ dwufazowy. Struktura żelowa zapobiega sedymentacji. W tych maściach sub. stałe rozdrabniamy w moździerzu
- maści emulsje - sub. lecznicza jest cieczą lub rozpuszcza się w jednej z faz układu emulsyjnego. Zależnie od podłoża i emulgatora, wyróżniamy emulsje typu: olej w wodzie i woda w oleju. Są to podstawowe podziały maści.
Maści oficynalne - przyrządzone są one według opisów znajdujących się w obowiązujących farmakopeach lub w przepisach urzędowych, np. maść unguentum acidii borici, unguentum camphoratum, unguentum hydrocortyzoli, unguentum sulfuratum i in.
Maści recepturowe - przyrządza się według recept wystawionych przez lekarza.
Typy maści
- maści dermatologiczne
- maści do oczu, jałowe służą do smarowania brzegów powieki
- maści ochronne, chronią skórę przed szkodliwymi czynnikami fizycznymi i chemicznymi oraz roztworami.
Ze względu na drogę podania wyróżnia się maści:
- na skórę
- na błony śluzowe jamy ustnej
- do uszu
- do nosa
- doodbytnicze
- dopochwowe
- do oczu.
Podział podłoży maściowych
a) lipofilne bezwodne
b) absorpcyjne bezwodne - są to podłoża lipofilne z dodatkiem sub. powierzchniowo czynnych, tworzą emulsje woda w oleju, mogą tu występować woski i euceryna
c) absorpcyjne uwodnione - są to podłoża lipofilne, zawierają sub. powierzchniowo czynne i wodę, tworzą emulsje woda w oleju, tu np. lanolina, maść zmiękczająca
d) zmywalne - są to podłoża hydrofilne, zawierające sub. powierzchniowo czynne i wodę, w postaci emulsji olej w wodzie, tu różnego rodzaju kremy
e) hydrożele - są to podłoża uzyskane przez wytworzenie w wodzie z dodatkiem glicerolu lub glikolu properylowego żelu organicznego bądź nieorganicznego
f) żele polioksyetylenowe - są to podłoża uzyskane przez zmieszanie glikoli polioksyetylenowych tzw. PEG o różnej masie cząsteczkowej.
Podłoża lipofilne bezwodne
1)Podłoża węglowodorowe
a)wazelina - jest to produkt przeróbki ropy naftowej. Jest to podłoże węglowodorowe, złożone z mieszaniny węglowodorów nasyconych o łańcuchach przeważnie rozgałęzionych. Wazelina jest to tłusta, miękka, ciągliwa masa lekko przeświecająca. Naturalna wazelina jest to tzw. wazelina żółta i jest ona barwy żółtej. Wazelinę białą otrzymuje się przez oczyszczanie wazeliny żółtej, może ona być biała lub kremowa. Są one bezzapachowe, ewentualnie lekko woskowy zapach. Mogą wykazywać lekką fluorescencję w świetle dziennym. Wazelina nie rozpuszcza się w wodzie. Wazelina żółta ma mniejsze właściwości drażniące niż biała. Obecnie najczęściej jednak stosuje się wazelinę białą, natomiast żółtą b. często stosuje się do maści barwnych. Jest też produkowana wazelina sztuczna, która ma podobne właściwości do wazeliny białej i otrzymuje się ją w odpowiednich proporcjach mieszając parafinę stałą i ciekłą. Wazelina jest stosowana jako podłoże do maści epidermalnych, czyli pokrywających co powoduje pokrycie skóry warstwą izolującą (hamuje parowanie wody). Wadą jest mała liczba wodna (7-10), zazwyczaj potrzebuje dodatek emulgatora przy tworzeniu maści, np. lanolina, cholesterol.
b)parafina solidum (cerezyna) - jest to mieszanina stałych węglowodorów, stosowana do utwardzenia podłoży węglowodorowych, jest ona barwy białej lub bezbarwna, lekko przeświecająca masa. Temp. topnienia 50-57oC. Parafina ciekła występuje pod nazwą olej parafinowy. Jest to bezbarwna, przezroczysta ciecz, jest to produkt destylacji ropy naftowej, dodawana jest do podłoży maściowych w celu ich zmiękczenia.
c)plasti baze - otrzymywany jest przez rozpuszczenie w oleju parafinowym w temp. 160oC polietylenu, ilość 5-8%. Ma on właściwości zbliżone do wazeliny.
2)Podłoża tłuszczowe
a)szmalec wieprzowy (łac. Adesuillus, Axsungia pocii) - obecnie rzadko używany, np. używany przy maści siarkowej. Smalec jest tłuszczem, a więc mieszaniną triglicerydów kw. tłuszczowych nasyconych, np. stearynowego, palmitynowego jak i nienasyconych, np. oleinowego, linylowego. Otrzymywany jest przez wytopienie na łaźni wodnej i przecedzenie na gorąco tłuszczu z jamy brzusznej świń otaczającego jelita. Smalec po zastygnięciu jest dość twardy. Dopiero po rozmieszaniu w moździerzu nabywa odpowiedniej konsystencji. Ma małą liczbę wodną (7-16), nie mogą być wprowadzane do niego roztwory wodne. Ze względu na to, że smalec jest podłożem tłuszczowym wykazuje duże powinowactwo do lipidów skóry, łatwo ulega wchłanianiu i łatwo sub. lecznicza z niego penetruje do skóry. Wadą jest to, że nie jest zbyt trwały, szybko jełczeje. Powinien być przechowywany w szczelnych naczyniach i chłodnym miejscu.
b)łój barani - praktycznie nie stosowany w aptece.
c)oleje roślinne utwardzone - otrzymuje się przez uwodornienie olejów płynnych. Oleje utwardzone mają większą trwałość niż oleje płynne, większe właściwości emulgujące, łatwiej resorbują sub. leczniczą, najczęściej stosowane to oleje utwardzone słonecznikowe, arachidowe, bawełniane, sojowe i kokosowe. Tran - produkt zwierzęcy.
d)oleje roślinne - mają konsystencję płynną, służą one do zmiękczania podłoży oraz jako rozpuszczalnik sub. leczniczej, rozpuszczalnej w fazie olejowej, np. olej rycynowy, rzepakowy, lniany.
3)Podłoża absorpcyjne bezwodne
a)woski - są mieszaniną wyższych kw. tłuszczowych z wyższymi alkoholami. Obecność w cząsteczce grup polarnych i niepolarnych powoduje, że posiadają naturalne emulgatory niejonowe.
Cera flava - wosk żółty. Jest to ester mirycylowy kw. palmitynowego, jest słabym emulgatorem o niskiej liczbie HLB dając emulsje woda w oleju. Jest to głównie utwardzacz do podłoży. Stosowany w ilości ok. 30% do olejów roślinnych, tworzy szkielet żelowy.
Cera alba - wosk biały. Otrzymuje się z wosku żółtego przez bielenie na słońcu.
Cetaceum - olbro. Jest to ester cedylowy kwasów mirystynowego i palmitynowego. Otrzymywany jest przez wymrożenie tłustej masy ciekłej jednego z gatunków wielorybów lub na drodze syntezy. Stosowany jako utwardzacz do płynnych podstaw maściowych. Zawarty w nim wolny alkohol cetylowy jest b. dobrym emulgatorem dając emulsje woda w oleju, nadaje połysk maściom, jest to tzw. elegancja farmaceutyczna.
Lanolina bezwodna - jest woskiem otrzymywanym w procesie oczyszczania wełny owczej, pod względem chemicznym stanowi mieszaninę estrów wyższych kw. tłuszczowych i alkoholi sterolowych, a także wolnych alkoholi sterolowych głównie cholesterolu i izocholesterolu. Wadą lanoliny jest swoisty zapach, duża lepkość utrudniająca rozsmarowywanie. Lanolina bezwodna dodana do wazeliny i innych podstaw działa jako dobry emulgator, ma dużą zdolność wiązania wody. Liczba wodna to ok. 200, dlatego jest zaliczana do podłoży absorpcyjnych. Ułatwia resorbcję leków przez skórę, dodawana jest do maści endodermalnych. Lanolina wchodzi w skład maści:
- Unguentum simplex zawiera:
Lanolinum anhydricum 10 cz.
Vaselinum album 90 cz.
- Unguentum parafini
Ceresinum 40 cz.
Parafinum licuidum
Istnieją pochodne lanoliny, które są cennymi produktami znajdującymi zastosowanie w preparatach kosmetycznych i farmaceutycznych, np. Lanolinum acetilicum (modulant) jest to produkt otrzymywany przez zacetylowanie wodnych gr. hydroksylowych lanoliny, w wyniku tego zatracone są właściwości emulgujące lanoliny, a spotęgowane są właściwości hydrofobowe. Modulant wchodzi w skład kremów ochronnych.
Etaksylan - jest to produkt rozpuszczalny w wodzie i znalazł on zastosowanie w kosmetyce.
Lanolina płynna (lantrol) - zwiększa on działanie i przenikanie leków. Posiada praktycznie wszystkie zalety lanoliny, ma mniejszą lepkość niż lanolina.
Alkohol lane (euceryt) - jego przydatność jest ograniczona, bo nietrwale wiąże wodę.
Euceryna - w skład jej wchodzi:
Cholesterol 2 cz.
Alkohol cetylowy 3 cz.
Wazelina biała 95 cz.
Liczba wodna 200-250, a nawet do 300. Jest to podłoże powszechnie stosowane do maści i kremów tworząc emulsje woda w oleju.
Unguentum cholesteroli (maść cholesterolowa) - jest to podłoże o liczbie wodnej 220, tworzące emulsje woda w oleju, emulgatorem jest cholesterol i w skład jej wchodzi:
Cholesterolum 3 cz.
Vaselinum album 18 cz.
Paraffinum solidum 15 cz.
Paraffinum liquidum 64 cz.
Wazelina hydrofilowa - jest to podłoże maściowe o charakterze absorpcyjnym o składzie:
Cholesterolum 3 cz.
Alcohol stearylicus 3 cz.
Cera alba 8 cz.
Vaselinum album 86 cz.
Emulgatorem tutaj jest cholesterol, a alkohol stearylowy i wosk biały są stabilizatorami.
Maść monostearynianowa - skład to:
Glyceroli monostearinicum 10 cz.
Vaselinum album 90 cz.
Propyli gallas 0,02 cz.
Galusan propylowy w tej maści jest przeciwutleniaczem. Monostearynian glicerolu jest emulgatorem. Maść robimy przez stapianie.
4)Podłoża absorpcyjne uwodnione
Lanolinum hydricum (lanolina uwodniona) - skład:
Lanolinum anhydricum 1 cz.
Aqua 3 cz.
Podłoże to w odróżnieniu od lanoliny bezwodnej charakteryzuje się miękką konsystencją. Dzięki temu jest łatwo rozsmarowywana na skórze. Dzięki zbliżonej do naturalnego tłuszczu skórnego w strukturze fizycznej, podłoże to łatwo przenika przez skórę, znajduje zastosowanie przy sporządzaniu maści resorpcyjnych - diadermalnych.
Maść zmiękczająca (Unguentum leniens) - skład: (wg Farmakopei)
Cetaceum 15 cz.
Cera alba 8 cz.
Rapae oleum 62 cz.
Aqua 15 cz.
Lavandulae oleum 2 krople na 100g
Jest to maść tworzona przez stopienie. Należy olej rzepakowy, olbrot, wosk biały stopić na łaźni wodnej, lekko ostudzić i dodawać ciepłej wody, na końcu dajemy olejek lawendowy. Jest to tzw. pseudoemulsja. Maść po rozsmarowaniu na skórze, pod wpływem temp. ciała ulega rozpadowi i daje efekt chłodzący na skutek parowania wody. Podłoże wykorzystuje się do sporządzania maści wybielających, np. solami bizmutu. Maść zmiękczająca i jej różne modyfikacje znajdują zastosowanie w kosmetyce jako krem tłusty.
5)Podłoża zmywalne
Stanowią układy dwufazowe, składające się z fazy lipofilnej zemulgowanej w fazie wodnej za pomocą emulgatora o dużej liczbie HLB. Mogą zawierać do 80% wody. Najczęściej mają zastosowanie w kremach.
Lekobaza - jest to uniwersalne podłoże maściowe, tzn. w zależności od potrzeb daje emulsje typu olej w wodzie lub woda w oleju. Łatwo penetruje przez skórę, ponieważ zawiera duże ilości wody, wymaga stosowania środków konserwujących.
Maść hydrofilowa (należy do podłoży zmywalnych) - skład:
Faza olejowa
Alkohol stearylowy 25 cz.
Wazelina biała 25 cz.
Faza wodna
Aqua destilate 37 cz.
Glikol propylenowi 12 cz.
Emulgatorem jest laurynol siarczan sodowy.
Hydrożele
1.Żele nieorganiczne
- żel z dwutlenku krzemu (Aerosil) - charakteryzuje się b. dużym stopniem rozdrobnienia, jest trwały i dobrze tolerowany przez skórę
- żel z bentonitu (glinokrzemian) - wiąże znaczne ilości wody, nie powoduje podrażnień skóry i dobrze uwalnia sub. lecznicze.
2.Żele organiczne
- maść glicerylowa
- żel z metylocelulozy
- żel z solą sodową karboksymetylocelulozą
W tych podstawach należy stosować zawsze środki konserwujące oraz zabezpieczające przed wysychaniem. Mogą mieć zastosowanie w maściach ochronnych.
3.Żele polioksyetylenowe (PEG)
Łatwo uwalniają sub. leczniczą do środowiska wodnego, wadą ich jest dość silna higroskopijność powodująca dehydratację (odwodnienie) warstwy rogowej naskórka. Stosowany do maści powierzchniowych zawierające sub. dezynfekcyjne.
Tok postępowania przy sporządzaniu maści:
1)przygotowanie podłoża (stopienie na gorąco lub zmieszanie na zimno)
2)przygotowanie sub. czynnej (rozdrobnienie w moździerzu lub rozpuszczenie)
3)wprowadzenie sub. czynnej do podłoża
4)homogenizacja maści (uzyskujemy jednorodność i poprawę wyglądu).
Pasty
Zawierają w swoim składzie 25-50% sub. stałych o działaniu wysuszającym (skrobia, tlenek cynkowy, węglan wapnia). Stosowane są jako środki pokrywające, chroniące przed światłem, izolujące skórę przed wilgocią z zewnątrz, np. pasta cynkowa, pasta Lasara.
Kremy kosmetyczne
1)Kremy tłuste (nocne) - są to układy emulsyjne woda w oleju, mogą mieć działanie odżywcze (zawierają witaminy), fazą zewnętrzną jest tłuszcz nadający skórze połysk, działają natłuszczająco
2)Kremy dzienne - układy emulsyjne olej w wodzie, mogą zawierać do 80% wody, pełnią rolę nawilżającą skórę. Może być krem matowy, który szybko się wchłania w skórę, ochrania przed wiatrem i pyłem, krem podkładowy jako podkład dla pudrów pod makijaż
3)Kremy czyszczące - Usuwają ze skóry brud, tworzą emulsję olej w wodzie i woda w oleju
4)Kremy glicerynowe - Pełnią rolę zmiękczającą i udelikatniającą naskórek
5)Kremy ochronne:
- kremy hydrofobowe - stanowią barierę ochronną przed wodą i sub. potnymi, podłoża węglowodorowe i ewentualnie błonotwórcze
- kremy hydrofilowe - ochraniają przed rozpuszczalnikami organicznymi, mogą zawierać w składzie mydła, pektyny
- kremy od światła słonecznego.