Geologia - nauka o ziemi , jej budowie i procesach zachodzących we wnętrzu jak i na powierzchni
Podział geologii: 1) geologia podstawa : dynamiczna, historyczna, paleontologiczna stratygraficzna
2) geologia stosowana : inżynierska, hydrogeologia geologia złóż
Minerał - pierwiastek, związek chemiczny lub mieszanina związków, w stałym stanie skupienia powstającym w sposób naturalny
Skała - nazywamy zespół wielu minerałów lub wielu osobników jednego minerału. Możemy podzielić je na: magmowe, osadowe, metamorficzne.
Procesy zewnętrzne: - denudacja, akumulacja, transport.
Procesy wewnętrzne: -plutonizm, metamorfizm, ruchy masowe, wulkanizm.
Denudacja - ogół procesów niszczących powierzchnię Ziemi poprzez usuwanie materiału skalnego lub gleby, obejmujący wietrzenie i erozję. Na skutek powstają skały osadowe.
Wietrzenie - rozpad mechaniczny i rozkład chemiczny skał wskutek działania energii słonecznej, powietrza, wody i organizmów. Zachodzi na powierzchni Ziemi i w jej powierzchniowej strefie zwanej strefą wietrzenia . Produktem wietrzenia są między innymi zwietrzelina, rumowisko, glina zboczowa, arkoza. Wietrzenie można podzielić na: fizyczne (mechaniczne) - rozpad skały bez zmiany jej składu chemicznego, chemiczne - rozkład skały przy zmianie jej składu chemicznego, głównymi czynnikami wietrzenia chemicznego są: woda opadowa, dwutlenek węgla, tlen oraz azot biologiczne - to rozpad i rozkład skały pod wpływem działania organizmów żywych.
Erozja - proces niszczenia powierzchni terenu przez wodę, wiatr, siłę grawitacji i działalność człowieka.
Platonizm - ogół procesów geologicznych polegających na podziemnym tworzeniu, przemieszczaniu się magmy, jej zastyganiu w obrębie dolnej skorupy ziemskiej i górnego płaszcza (tzw. intruzje) oraz tworzeniu się z niej skał plutonicznych. W wyniku wdzierania się magmy w skorupę ziemską powstają intruzje. Taka magma krzepnie powoli więc ma strukturę holokrystaliczną. Intruzje dzielimy na zgodne i niezgodne. Skały głębinowe (inaczej plutoniczne) - skały magmowe, których stygnięcie i krystalizacja odbywały się pod powierzchnią Ziemi. Przykładami skał głębinowych są: gabro, labradoryt, dioryt, granodioryt, sjenit, granit.
Metamorfizm - jest to zespół procesów prowadzących do zmiany skał, tekstury, struktury, składu mineralnego oraz chemicznego. Typowym środowiskiem metamorfizmu jest wnętrze skorupy ziemskiej, może on wystapić również na powierzchni Ziemi. Wydzielono trzy strefy natężenia stopnia metamorfizmu. Epizona - najsłabszy stopień, mezozona - średni stopień, katazona - najwyższy stopień metamorfizmu.
Wulkanizm - wydostawanie się z głębi stopu skał zwanych lawą, lawy tworzą skały typu wylewnego. Efektem wulkanicznej działalności są góry wulkaniczne. Powsatają one zarówno na lądzie, jak i na dnie oceanów. Jeśli góry wulkaniczne wynurzają się nad powierzchnię wody, wówczas powstają wyspy wulkaniczne, takie jak na przykład Wyspy Hawajskie. Zjawiska wulkaniczne koncentrują się w miejscach, gdzie magma przebiwszy się kanałem przez sztywne skały, wydostaje się na powierzchni skorupy ziemskiej tworząc wulkany. Wulkany bywają różnego rozmiaru i kształtu, zależnie od ilości i jakości wyrzucanych materiałów, a także od sposobu wydobywania się na powierzchnię ziemi. Wypływ lawy może być punktowy lob liniowy, gdy produkty wulkaniczne wydobywają się przez podłużna szczelinę. Wyróżnia się zatem erupcje centralne i linearna. Produktami erupcji mogą być ciała ciekłe (lawa), stałe ( materiał piroklastyczny) i gazowe.
Ruchy masowe - ruchy materiału skalnego (w tym osadów, zwietrzelin, a także gleby) skierowane w dół zbocza wywołane siłą ciężkości. W ruchy masowe zaangażowana jest tylko siła grawitacji, tzn. nie obejmują one ruchów spowodowanych prądem wody, ruchem lodowców oraz wiatrem. Ruchy masowe (transport materiału po stoku) odbywają się w zarówno z szybką prędkością, nagle i gwałtownie (np. osuwiska, obrywy), jak również w tempie bardzo wolnym i w sposób trudny do bezpośredniego zaobserwowania (np. spełzywanie).
Osuwisko - nagłe przemieszczenie się mas ziemnych powierzchniowej zwietrzeliny i mas skalnych podłoża spowodowane siłami przyrody lub działalnością człowieka (podkopanie stoku lub jego znaczne obciążenie). Jest to rodzaj ruchów masowych, polegający na przesuwaniu się materiału skalnego lub zwietrzelinowego wzdłuż powierzchni poślizgu (na której nastąpiło ścięci), połączone z obrotem. Ruch taki zachodzi pod wpływem siły ciężkości.Spełzanie - powolne przemieszczanie się wierzchniej warstwy stoku, czasem prawie niezauważalne w początkowym etapie, dopiero po jakimś czasie można zobaczyć efekty w postaci pęknięć na ścianach budynków, ewentualnie odkrycie korzeni, zasypywanie dróg w dolinach. EROZJA rzeczna - polega na niszczeniu przez transportowany materiał skalny dna koryta (erozja wgłębna/denna) oraz podcinania brzegów doliny przez nurt (erozja boczna); skutkiem działania erozji bocznej są meandry (zakola) i starorzecza.EROZJA wiatrowa (eoliczna) - szczególnie widoczna na obszarach suchych pozbawionych zwartej szaty roślinnej; niesiona wiatrem zwietrzelina uderza w napotkane przeszkody (występy skalne) niszcząc je; taki proces nosi nazwę korazji; skutkiem tego zjawiska są tzw. grzyby skalne.AKUMULACJA - to osadzanie i gromadzenie, najczęściej w zagłębieniach terenu, materiału skalnego transportowanego przez wodę, wiatr i lodowiec.EROZJA morska - to niszcząca działalność fal morskich na brzeg; stale atakowany przez wodę wysoki brzeg morski ulega podcinaniu u podstawy i osuwaniu; w ten sposób tworzy się klif; niszcząca działalność wody morskiej nosi nazwę abrazji.
Utwory fluwioglacjalne - wszelkiego rodzaju utwory luźne (głównie piaski i żwiry) powstałe na powierzchni skorupy ziemskiej wskutek nagromadzenia materiału przez wody topniejącego lodowca. m.in. sandry, ozy, kemy. Osady fluwioglacjalne są selekcjonowane i warstwowanie, jednak w mniejszym stopniu niż utwory rzeczne.
Utwory glacjalne - są to wszystkie formy ukształtowania terenu (rzeźba glacifluwialna i rzeźba glacjalna) powstałe w wyniku zarówno niszczącej (egzaracyjnej), jak i budującej (akumulacyjnej) działalności lodowca bądź lądolodu oraz wód glacjalnych. M.in. drumliny, moreny, ozy, sandry, kemy, pradoliny, rynny.
Morena czołowa powstaje podczas postoju czoła lodowca. W morfologii tworzy wały o względnej wysokości od kilkudziesięciu metrów i rozciągłości najczęściej wschód - zachód. Na obszarze ostatniego zlodowacenia morena czołowa tworzy strefę o szerokości kilku, a nawet kilkunastu metrów, o bardzo urozmaiconej mikrorzeźbie i budowie. Występują tu liczne wyniosłości i zagłębienia często wypełnione wodami jezior. W skład moreny czołowej wchodzą wszystkie frakcje z przewagą frakcji piaskowej i żwirowej. Bardzo rzadko może występować glina zwałowa
Morena spiętrzona występuje w bezpośrednim sąsiedztwie moreny czołowej, po jej północnej stronie. Powstaje ona podczas niewielkich oscylacji lodowca. Tworzy ją morena denna, która uległa spiętrzeniu, bądź osady fluwioglacjalne lub starsze utwory podłoża. Utwory te mają bardzo skomplikowany układ
Morena denna powstaje podczas wycofywania się lodowca. Zajmuje duże tereny na północ od moreny czołowej. W morfologii stanowi obszar lekko falisty z licznymi niewielkimi wzniesieniami i zagłębieniami często wypełnionymi wodami jezior. Zbudowana jest przede wszystkim z gliny zwałowej, w jej skład wchodzą wszystkie frakcje. Stosunek ilościowy poszczególnych frakcji jest bardzo zmienny. Na powierzchni glin zwałowych, dzięki wypłukaniu przez wody osadowe frakcji pyłowej i iłowej, często zalega warstwa piasków zwałowych grubości ok. 1m , w skrajnym przypadku może powstać bruk morenowy, czyli
nagromadzenie głazów pochodzących z gliny zwałowej. W warstwach glin zwałowych dość często spotyka się przewarstwienia pisku i żwiru, w których występuje woda niekiedy pod znacznym ciśnieniem hydrostatycznym.
Ozy należą do form wodnolodowcowych, rzeczno-lodowcowych. Występują na obszarze moreny dennej w formie symetrycznych wałów. W przekroju poprzecznym przypominają nasypy kolejowe. Rozciągają się zgodnie z ruchem lodowca z północy na południe. Powstają one w wyniku erozji wód znajdujących się pod lodowcem i kumulacji wyerodowanych materiałów w sąsiedztwie. Zbudowane z frakcji
żwirowej i piaskowej. Są to osady dobrze przesortowane i warstwowane. Zewnętrzne części ozów otulone są gliną zwałową, w sąsiedztwie często występują jeziora rynnowe. Występują na południu.
Sandry występują w formie rozległych stożków napływowych usypanych przez wody wypływające z pod lodowca, w rzeźbie terenu stanowią rozległe równiny pocięte rozległymi dolinami najczęściej pokryte asem sosnowym. Najgrubsze frakcje znajdują się w sąsiedztwie moren czołowych. Im dalej od czoła lodowca tym frakcje są drobniejsze.
Kemy są to formy geomorfologiczne mające postać wałów lub garbów o nieregularnym kształcie na płaskich powierzchniach tarasowych. Pagórki lub wały kemów powstają w obniżeniach
lub szczelinach lodowca a także pomiędzy bryłami martwego lodu. Do zgrubień tych wody spływające z powierzchni lodu znoszą materiał o różnej frakcji od pyłowej do drobnych na ogół żwirów. Tarasy kemowe powstają dzięki zmywaniu z brył martwego lodu materiału skalnego i osadzeniu o po bokach bryły lodowej. Osady zgromadzone w kemach są z reguły warstwowane, przy czym w poszczególnych warstwach występują ziarna tej samej frakcji. W jeziorach zastoiskowych gromadziły się najdrobniejsze frakcji pyłowe i iłowe powstały z nich iły warłowe o warstwowej strukturze.
Pradoliny są to szeroki do kilku dziesięciu kilometrów doliny, zostały wyżłobione w okresach postoju lodowców przez wielkie rzeki powstałe z połączenia potoków lodowcowych z rzekami płynącymi z południa Polski. Profil osadów wypełniających pradoliny jest typowy dla utworów aluwialnych na dole występuje seria osadów gruboziarnistych ku górze coraz drobniejszych. Miejscami torfy, płaty kredy łąkowej a nawet gliny zwałowej. Mięższość całej serii wynosi kilkadziesiąt metrów. Są to utwory zasobne w wodę, zaopatrują miasta w wodę np. Poznań, Gdynia. Największe w Polsce PRADOLINY: Pradolina Wrocławsko-Mageburska, Warszawsko-Berlińska, Pomorska, Toruńsko-Eberswalska.
Drumliny - niewysokie pagórki o eliptycznym, asymetryczny kształcie, wydłużone w kierunku ruchu lądolodu; powstały pod lodowcem z materiału morenowego; na powierzchni pokryte są gliną zwałową, ale w ich wnętrzu może znajdować się piaszczysto-żwirowy materiał warstwowały.
Rynna podlodowcowa (subglacjalna) - długie (niekiedy do kilkudziesięciu km), stosunkowo wąskie i na ogół głębokie formy terenu o stromych zboczach i nierównym dnie.
Jeziora moreny dennej - powstały poprzez wypełnienie wodą zagłębień w morenie dennej; charakteryzują się urozmaiconą linią brzegową i małymi głębokościami; do jezior tego typu należą m.in. Śniardwy .
Jeziora wytopiskowe - powstały w wyniku wytopienia się brył martwego lodu, które były zagrzebane w osadach glacjalnych; mają na ogół małą powierzchnię, kolisty kształt (dlatego nazywane są też oczkami polodowcowymi) i stosunkowo dużą głębokość.
Jeziora zastoiskowe - tworzyły się przed czołem lądolodu, w wyniku zatamowania odpływu wód roztopowych; w jeziorach tych osadzały się warstwowo mułki i iły zastoiskowe zwane iłami warwowymi; każdego roku podczas wiosennych roztopów osadzały się jaśniejsze mułki, na których w dłuższym okresie zimowym gromadziła się ciemna warstwa drobnych iłów;
cyrk polodowcowy wielka półkolista lub wydłużona nisza
powstała na obszarze pola firnowego w wyniku erozji lodowcowej i wietrzenia mrozowego; od strony stoku górskiego otoczony jest stromymi ścianami skalnymi, a od strony doliny skalistym progiem; większość cyrków lodowcowych występujących w Tatrach i Karkonoszach jest obecnie zajęta przez jeziora cyrkowe, np. Morskie Oko i Czarny Staw
dolina U-ksztaltna (dolina lub żłob lodowcowy) - dolina rzeczna (V-kształtna) przekształcona przez niszczącą działalność lodowca; cechuje ją profil poprzeczny w kształcie litery U, np. Dolina Roztoki.
Zlodowacenia i ich osady na terenie Polski:
W epoce Plejstocenu kilkakrotnie lądy posuwające się ze Skandynawii ku południu nasuwały się na obszar Polski. Przy szczególnym rozpatrywaniu stratygrafii wyróżnia się w nich tak zwane glacjały i interglacjały a to ze względu na stwierdzone oscylacje lądolodu często różniące się zasięgiem czoła lądolodu w czasie jednego zlodowacenia. Liczba zlodowaceń i interglacjałów jest sprawą dyskusyjną (na obszarze Polski) Pojawiały się lodowce górskie. Na obszarze gdzie znajdują się osady zlodowacenia środkowopolskiego formy geomorfologiczne są silnie zdeludowane brak jest jezior lodowcowych a większość osadów tego zlodowacenia jest zmienna i waha się od 0 do 10 metrów. Najczęściej zachowane formy akumulacji lodowcowej obserwuje się w zasięgu ostatniego zlodowacenia północno bałtyckiego. Rzeźba powierzchni terenu jest bardzo urozmaicona , poszczególne formy są na ogół bardzo czytelne, występuje wiele jezior polodowcowych
1. Zlodowacenie podlaskie
objęło swym zasięgiem tylko Polskę Północno-Wschodnią i fragment Pobrzeża Szczecińskiego
2. Zlodowacenie południowo- polskie
jego maksymalny zasięg (zlodowacenie Sanu II) to jednocześnie największe rozprzestrzenienie się lądolodu na obszarze naszego kraju; pokrywa lodowa dotarła wówczas aż do północnych stoków Karpat i Sudetów
3. Zlodowacenie środkowopolskie granicę maksymalnego rozprzestrzenienia się lądolodu (faza leszczyńska) w czasie tego najmłodszego glacjału wyznacza linia biegnąca od okolic Gubina przez Zieloną Górę, Leszno, na północ od Konina w kierunku Płocka, a następnie na wschód od Wisły przez Nidzicę, Szczytno, Grajewo i Augustów w stronę Grodna.
4. Zlodowacenie północnopolskie podczas glacjału maksymalnego lodowiec dotarł do Sudetów oraz północnej krawędzi Wyżyny Małopolskiej i Lubelskiej; wykorzystując orografię terenu lądolód “wcisnął się” w przełom Wisły, Kotlinę Raciborską oraz przykrył znaczną część Wyżyny Śląskiej i Niecki Nidziańskiej.
Największy zasięg miało zlodowacenie południowopolskie (Sanu). Oparło się o Sudety i Karpaty,
Najmniejszy zasięg miało zlodowacenie północnopolskie (Wisły, vistulianu). Objęło Pojezierze Mazurskie i Pomorskie, na zachodzie Polski sięgnęło po Zieloną Górę.
-