Dostosowanie polskiego systemu bankowego do standardów Unii Europejskiej
Standardy europejskie są normami prawa międzynarodowego lub zagranicznego, które muszą być przełożone na język prawa krajowego. Proces ten nosi nazwę harmonizacji prawa, w tym wypadku bankowego. Dostosowanie banków krajowych do standardów europejskich jest częścią procesu integrowania Polski ze strukturami Zachodu zarówno militarnymi - NATO, jak i informacyjno-intelektualnymi - OECD, czy gospodarczymi - UE. Jest to proces złożony i dynamiczny, w którym rola banków jest ogromnie ważna.
Polska jest członkiem światowej Organizacji Handlu, jest 28 członkiem OECD. 16 grudnia 1991 r. podpisała Układ Europejski z Unią Europejską i jej państwami członkowskimi, stając się państwem stowarzyszonym ze Wspólnotami Europejskimi. Oznacza to, że wraz z globalizacją rynków finansowych następuje coraz szersze podporządkowanie ich normom standardów ograniczających pole swobody suwerennych wyborów banków. Muszą okazać się zdolne do przyjęcia i egzekwowania praw, regulacji oraz polityki Unii Europejskiej. Mimo że dostosowanie banków do standardów europejskich musi przybierać formę działań legislacyjnych, jest to proces z gruntu ekonomiczny. Jego istota polega na wypracowaniu własnej strategii konkurencji na jednolitym rynku europejskim. Każdy bank musi określić swoją drogę do przetrwania w obliczu wyzwania obniżki kosztów, poprawy jakości i innowacyjności usług bankowych.
Podstawową przesłanką ekonomiczną standaryzacji jest stworzenie dużego rynku zbytu na świadczone usługi, aby w ten sposób móc obniżyć koszty transakcyjne oraz koszty pośrednictwa finansowego. Standardy mają uporządkować konkurencję, tworząc jednolite warunki do gry rynkowej dla wszystkich ich uczestników, z zagwarantowaniem swobody przepływu: towarów, osób, usług, kapitału.
Termin „europejskie standardy” definiuje się jako formalne i nieformalne regulacje zachowań bankowców, funkcjonujących na terenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Proces dostosowania do standardów europejskich może więc być opisywany za pomocą luki, jaka dzieli nasze regulacje prawne od przyjętych w Europie Zachodniej, oraz jako proces nabywania wiedzy i umiejętności, zwyczajów i zachowań właściwych dla europejskiej bankowości przy całej jej różnorodności.
Regulacje bankowe Unii Europejskiej przedstawiane są za pomocą: zaleceń, rozporządzeń, dyrektyw Rady Europejskiej. Najbardziej powszechną formą rozpowszechniania standardów europejskich są dyrektywy. Dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie do uzyskania wskazanego w niej stanu na rynku usług finansowych za pomocą instrumentów prawnych właściwych danemu systemowi prawa. Zasadnicza część standardów europejskich wymienionych w dyrektywach dotyczy norm bezpieczeństwa wykonywania czynności bankowych i nadzoru nad bankami. Źródłem ich powstania jest Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego. Są one więc standardami międzynarodowymi, adresowanymi do dużych banków działających w skali globalnej.
Ustawa o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, w części dotyczącej gwarancji depozytów, jest w znacznym stopniu zgodna ze standardami UE. Jest to sygnał, że standardy europejskie nie mają dotyczyć dużych banków, lecz również ich detalicznych klientów. Ochronie konsumenta poświęcono dyrektywy o zasadach udzielania kredytu konsumpcyjnego, rozliczeń transgranicznych, efektywnej stopie procentowej kredytu konsumpcyjnego oraz nieważności z mocy prawa nierównoprawnych umów zawieranych na odległość. Banki muszą pozostać instytucją zaufania publicznego i na straży tego atutu banków stoją rygorystyczne regulacje UE.
Obronie dobrego wizerunku banków w UE służy dyrektywa o zapobieganiu wykorzystywania banków do zacierania śladów nielegalnego pochodzenia gotówki uzyskanej w toku handlu narkotykami oraz działań zorganizowanej przestępczości, która została wdrożona do systemu prawa polskiego.
Część regulacji UE istotnych dla sektora bankowego nie zawiera w tytule odniesienia do instytucji kredytowych lub instytucji inwestycyjnych, lecz jest ważna dla jego funkcjonowania. Są to m.in. standardy w zakresie sporządzania sprawozdań finansowych, konsolidowania ich, łączenia i grupowania spółek akcyjnych, zasad konkurencji na jednolitym rynku europejskim. Dodatkowo dochodzą również pozaustawowe źródła prawa w postaci wyroków Sądu Europejskiego, który jako jedyny jest uprawniony do dawania wykładni obowiązującego prawa UE.
Kierunek i tempo działań dostosowawczych, wynikających z Układu Europejskiego wskazuje opracowana przez Komisję Europejską i przyjęta przez Radę Europejską na szczycie Unii Europejskiej w Cannes w 1995 r. tzw. Biała Księga. Jest ona adresowana do państw, które zawarły z UE układ o Stowarzyszeniu. Dokonuje ona umownego podziału dyrektyw na realizowane w pierwszym oraz drugim etapie. Z perspektywy UE najważniejszą sprawą jest stworzenie systemu gwarantowania depozytów, egzekwowanie właściwej relacji między funduszami własnymi a aktywami ważonymi skalą ryzyka (współczynnik wypłacalności minimum 8%) oraz wprowadzenie norm chroniących system bankowy przed praniem w nim „brudnych pieniędzy”. Dalszy etap to żądanie, aby założyciele bankowych spółek kapitałowych wykazali się 5 mln ECU jako minimalnym kapitałem akcyjnym, uporządkowaniem spraw sprawozdawczości finansowej banków, przestrzeganiem norm dotyczących koncentracji kredytów i innych wierzytelności, umiejętnością sprawowania skonsolidowanego nadzoru nad grupami bankowymi, holdingami i konglomeratami finansowymi.
Dostosowanie banków do standardów europejskich jest procesem dynamicznym, gdyż same standardy podlegają zmianom i zaostrzeniom. Obecnie obowiązujące prawo bankowe wprowadziło zmiany w kierunku funkcjonowania polskiego systemu bankowego w sposób bardziej sprawny i bezpieczny. Jednakże ocenia się, że polskie banki na tle banków działających w UE charakteryzują się: niskim wyposażeniem kapitałowym, wysokimi kosztami, niską technologią, mało elastyczną polityką wobec klienta, niskim bezpieczeństwem działania.
Najistotniejsze zmiany w systemie bankowym w najbliższych latach przejawiać się będą w dalszym ujednolicaniu przepisów i standardów w działalności bankowej zgodnie z przepisami Unii Europejskiej.
W stosunku do uregulowań dotychczasowych należy zaliczyć:
wprowadzenie pełnej konsolidacji bilansów banków w ramach holdingów,
zwiększenie minimum kapitałowego dla banków,
zliberalizowanie udzielania licencji dla banków zagranicznych,
zaostrzenie procedur identyfikacji źródeł pochodzenia pieniędzy,
dalsza liberalizacja polskich przepisów dewizowych związana z wprowadzeniem pełnej wymienialności złotego,
generalnym dostosowaniem regulacji funkcjonowania banków do wymogów Unii Europejskiej.
Regulacje Unii nie tworzą europejskiego modelu systemu bankowego, a jedynie zawierają elementy niezbędne dla uporządkowania konkurencji i wtłoczenia jej w ramy zapewniające bezpieczeństwo systemu finansowego. Uwaga Unii Europejskiej jest skoncentrowana raczej na nadzorze bankowym. Mimo aktywności organów wypracowujących regulacje ostrożnościowe dla banków - pozostają nadal znaczne różnice co do sposobu ich egzekwowania w poszczególnych krajach.
Przygotowaniami polskiego systemu bankowego do sprostania wymogom Unii Europejskiej zajmują się głównie NBP, Związek Banków Polskich i Ministerstwo Finansów. Harmonizacja polskiego prawa bankowego z obowiązującym w Unii jest możliwa tylko w warunkach: (1) ujęcia wszystkich barier swobodnego przepływu kapitałów i transferu zysków, (2) zagwarantowania sprawnej i bezpiecznej obsługi bankowej strumieni pieniężnych oraz (3) stworzenia warunków cywilizowanej konkurencji banków krajowych i zagranicznych na rynku usług finansowych.
Od roku 1990 Polska zaczęła stopniowo włączać do prawa bankowego normy obowiązujące we Wspólnocie Europejskiej. Zbliżone do Unii rozwiązania można stwierdzić w następujących aspektach systemu bankowego:
licencjonowaniu banków
wypłacalności banków
koncentracji banków
inwestycji finansowych banków w innych podmiotach
kontroli przepływu akcji banków
zapobieganiu procederowi „prania brudnych pieniędzy” w bankach.
Różnice tkwią jedynie w szczegółach, których usunięcie nie powinno sprawić organom ustawodawczych większych trudności.
Istnieją jednak znaczne rozbieżności między normami polskimi a obowiązującymi w Unii, które polegają głównie na:
braku rozróżnienia pomiędzy bankami uniwersalnymi a wyspecjalizowanymi instytucjami inwestycyjnymi - przy wymaganiach w zakresie poziomu wyposażenia kapitałowego;
zróżnicowaniu gwarantowania depozytów w zależności od formy własności banków;
bardzo dużej rozbieżności w wysokości pułapów gwarantowanych depozytów;
rozszerzeniu w znowelizowanym prawie dewizowym zakresu reglamentacji dewizowej na inwestycje bezpośrednie i portfelowe za granicą.
Zmiany w systemie bankowym to:
ujednolicenie przepisów
wzrost konkurencji - zjawisko to jest obserwowane obecnie, jednak w najbliższej przyszłości ulegnie przyspieszeniu. Zauważalne będzie - bardziej niż dotychczas - zróżnicowaniu poziomu świadczenia usług. Przejawem konkurencji jest też pozyskiwanie klientów indywidualnych, którzy mogą być odbiorcami całego pakietu usług bankowych i parabankowych. Ważne znaczenie ma zwiększenie skali operacji (usług) bankowych.
konsolidacja - proces konsolidacji banków będzie się opierał na wzmocnieniu siły kapitałowej największych polskich banków i łączeniu lub upadłości słabszych banków.
banki zagraniczne - należy się spodziewać istotnego wzmocnienia obecności banków zagranicznych w Polsce. Zwiększona aktywność już obecnie przejawiają ING, Deutsche Bank, City Bank, Dresdner Bank, Rabobank, Creditanstalt, Westdeutsche i inne. Banki te koncentrują swoją uwagę na obsłudze dużych firm, najczęściej kapitałowo, organizacyjnie i handlowo powiązanych z krajem pochodzenia głównego akcjonariusza banku, przejmują kontrakty zagraniczne banków polskich.