Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna

Pomiar zdrowia

Rzeczywiste możliwości oceny zdrowia:

Definicja zdrowia wg WHO:

„Zdrowie - to kompletny, fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan, a nie tylko brak choroby lub kalectwa”.

Dobrostan - czyli pozytywne samopoczucie fizyczne, psychiczne i społeczne może być najlepiej określony przez osobę, która wyraża ocenę swojego stanu.

Czy istnieje możliwość obiektywnej oceny dobrostanu?

• Może dokonać tego w jakimś stopniu lekarz, zwłaszcza w odniesieniu do zdrowia fizycznego i psychicznego (tutaj raczej psychiatra lub psycholog).

• Do oceny stanu społecznego lekarz raczej nie jest przygotowany - powinien to uczynić socjolog wespół z psychologiem, kierując się standardami przyjętymi w tych dziedzinach.

Zdrowie:

Zdrowie jako subiektywną wartość pozytywną

• - należy traktować nie tylko jako wartość zmienną osobniczo i w czasie, ale także dość złożoną w swojej strukturze.

• Obszar zdrowia jest wypełniony szeregiem elementów odczucia subiektywnego:

• świadomych,

• mało świadomych i

• zupełnie nieświadomych

Elementy zdrowia subiektywnego:

• Należą do nich:

• - poczucie zdrowia (pozytywnego)

• - rezerwa zdrowia (pozytywnego)

• - poczucie niedoboru zdrowia (pozytywnego)

• - poczucie choroby, i/lub

• - poczucie niepełnosprawności

• Doznania te mogą oddziaływać na siebie w różnym stopniu i różnym czasie.

I. Poczucie zdrowia
(dobre samopoczucie):

• Najbardziej przekonująco oceniane jest przez samego człowieka (subiektywnie).

• Ocena obiektywna samopoczucia (zewnętrzna) jest miarodajna tylko wtedy jeśli jest oparta na odpowiednich normach określonych na podstawie badań i obserwacji przeprowadzonych na:

• odpowiednio dużym materiale, w

• odpowiednio długim czasie,

• przez profesjonalistów.

II. Rezerwa zdrowia:

• Każdy człowiek ją posiada niezależnie od tego czy ją odczuwa czy też nie, zwykle świadomie na nią liczy.

• Na rezerwę zdrowia składa się:

• A) Osobniczy potencjał genetyczny zdrowia - czyli „zdrowie dziedziczone” (w sensie nieobecności genetycznej podatności na niektóre choroby)

• B) zdrowie odzyskane - np. po okresie choroby, dzięki własnym siłom obronnym lub dzięki procesom profilaktycznym, terapeutycznym lub rehabilitacyjnym,

• C) warunki środowiskowe - przyrodnicze (klimat, położenie geograficzne itp.), społeczne, polityczne, itp.

• Obiektywna i subiektywna ocena rezerwy zdrowia nie jest pewna.

Ocena subiektywna będzie zależna od:

• wieku osoby

• poziomu wykształcenia

• inteligencji,

• doświadczenia itp.

Ocena obiektywna rezerwy zdrowia, wydaje się być bardziej możliwa i wymierna. Wymaga jednak podjęcia lub rozwinięcia odpowiednich badań naukowych takich jak:

• genetyczne,

• psychologiczne,

• socjologiczne,

• antropologiczne

III. Poczucie niedoboru zdrowia, choroba, niepełnosprawność:

• - mogą być trwałe lub okresowe, to odczucia osobniczego „głodu” zdrowia pozytywnego, odczuwanego w różnym stopniu w zależności od:

• osobniczego rozwoju umysłowego,

• kwalifikacji,

• aspiracji,

• doświadczenia życiowego,

• wymagań otoczenia, itp.

Są to doznania przede wszystkim subiektywne, uwarunkowane jednak czynnikami obiektywnymi.

• O ile ocena i pomiar poczucia niedoboru zdrowia pod względem obiektywnym jest zadaniem trudnym i jeszcze mało zbadanym, to ocena i pomiar choroby lub niepełnosprawności są w tym aspekcie możliwe na podstawie badań lekarskich, psychologicznych, socjologicznych itp.

Czynnik wieku a zdrowie subiektywne:

• 1) dziecko w wieku do 5 lat - nie ma prawie zupełnie możliwości określenia własnego zdrowia (oceny subiektywnej). Zgłasza co najwyżej ból, manifestując to płaczem, pobudzeniem lub apatycznym zachowaniem.

• Istnieje tutaj przewaga możliwości dokonania oceny obiektywnej przez: rodziców, lekarza , pielęgniarkę, opiekunów, przy wykorzystaniu ich wiedzy i doświadczenia.

• Obszar rezerwy zdrowia jest w tym wieku (0-5 lat) wyjątkowo duży ale nie można go dokładnie zbadać i zmierzyć.

• Ocena subiektywna - nie istnieje.

• Ocena obiektywna - stanowi duże wyzwanie dla nauki aby poza medycznym wykluczeniem obecności wady wrodzonej, zaburzonej funkcji określonego organu, choroby, zdobyć jeszcze dodatkowe narzędzia tej oceny.

• 2) grupa wiekowa 6 - 10 lat i następne:

• - obszar poczucia pełnego zdrowia pozytywnego wzrasta zgodnie z rozwojem somatycznym i psychicznym. Najwyższe wartości osiąga on w wieku najwyższej aktywności (fizycznej, psychicznej i społecznej) tj. w wieku: 20, 30 i 40 lat.

• Wraz ze zbliżaniem się do wieku emerytalnego (60 - 70 lat) i później, obszar ten w sposób naturalny ulega zmniejszeniu.

• Rezerwa zdrowia w wieku starszym będzie się zmniejszać wskutek wyczerpania jej w latach wcześniejszych.

• 3) Poczucie niedoboru zdrowia, niepełnosprawności, choroby - w wieku zaawansowanym (60 lat i więcej) to normalny i oczywisty „przywilej” tego wieku. Jednak wraz z rozwojem nauki i promocji zdrowia coraz mniej takie stanowisko chcemy zaakceptować.

Czynnik wieku a zdrowie subiektywne:

Czynnik wieku a zdrowie subiektywne:

• Obecnie dążymy nie tylko do „dodania lat do życia” oraz „dodania życia do lat” ale także do: „dodania lat życia bez niepełnosprawności” przez co rozumieć należy także nieobecność chorób.

• Obszar niedoboru zdrowia, tak w ocenie obiektywnej jak i subiektywnej , powinien się zmniejszać także w wieku zaawansowanym, a jeżeli ma wystąpić w sposób naturalny - to jak najpóźniej (!)

Podział mierników zdrowia:

• 1) negatywne - śmiertelność, umieralność, chorobowość, zapadalność, absencja chorobowa itp.

• 2) pośrednie - warunki mieszkaniowe, sanitarne, woda, żywność, itp.

• 3) pozytywne:

• a) przeciętna oczekiwana długość życia

• b) jakość życia

• c) lata wolne od niepełnosprawności

Pozytywne mierniki zdrowia:

• Zarówno przeciętna oczekiwana długość życia jak i jakość życia nie są miernikami zdecydowanie pozytywnymi:

• - w obliczeniach oczekiwanej długości życia podstawowym parametrem jest poziom umieralności

• - jakość życia jest pojęciem względnym, wynika z porównywania co jest bardzo trudne

• Istnieją duże trudności w określeniu bardziej miarodajnych i liczniejszych mierników pozytywnych zdrowia

• Dla promocji zdrowia jest jednak nie do przyjęcia to, aby pomiar zdrowia był dokonywany przy użyciu wskaźników negatywnych, czyli aby „zdrowie” mierzyć „śmiercią” ?!

Jakość życia

• Pojęcie „Jakość życia” (Quality of Life) pojawiło się po II wojnie światowej i przechodziło stopniową ewolucję.

• Wg Noacka - jest szeroką koncepcją odczuć ludzkich wyrażanych przez: standard życia, dochód, mieszkanie, sąsiedztwo, pracę i zdrowie.

• Istnieje związek pomiędzy jakością życia człowieka a rodzajem i zakresem jego potrzeb.

• Z perspektywy nauk medycznych jakość życia uwarunkowano stanem zdrowia określając ją jako HRQL (Health Related Quality of Life), która obejmuje:

• Stan fizyczny i sprawność ruchową

• Stan psychiczny

• Sytuację społeczną i warunki ekonomiczne

• Doznania somatyczne (obecność lub brak dolegliwości) pacjenta

• wg K. Gałuszki, jest to wynik porównania sytuacji realnej z sytuacją chcianą - wymarzoną. Im różnica jest większa tym jakość życia jest gorsza.

• Badania nad jakością życia znacznie się rozwinęły i poszły w kierunku np. wpływu dwóch leków czy metod leczenia o podobnej skuteczności na pacjenta, aby wybrać tę mniej obniżającą jakość życia.

• Drugi istotny kierunek rozwoju badań nad jakością życia - to skoncentrowanie się na problemie poprawy jakości życia osób w stanie terminalnym.

• Jakość życia uważna jest (J. Karski) za najbardziej „czysty” pośród pozytywnych mierników zdrowia.

Przeciętne dalsze trwanie życia:

• Wskaźnik ten jest wyrażony w latach, dla osób w wieku: 0, 1, 15, 30, 45, i 60 lat.

• W ostatnich latach miernik ten służy nie tylko do oceny stanu zdrowia populacji ale także stał się jednym z trzech elementów określenia wskaźnika rozwoju społecznego (HDI)

• - informuje o średniej liczbie lat, jaka pozostałaby do przeżycia w określonym wieku, gdyby warunki wymierania były w przyszłości takie same jak w okresie dla którego opracowano tabele trwania życia.

• Jeżeli porównuje się ten parametr w dłuższym okresie czasu, to można zaobserwować zmiany w kierunku poprawy bądź też pogorszenia się stanu zdrowia ludności.

Oczekiwane lata życia wolne od niepełnosprawności

• - to kalkulacja jakości życia będąca wynikiem odjęcia od całkowitego przewidywanego średniego czasu trwania życia, czasu w którym dana osoba doznała czasowej utraty zdrowia (choroby), stałej niepełnosprawności lub korzystała np. z domu opieki społecznej.

• W Szwajcarii wskaźnik lat wolnych od niepełnosprawności wynosi ok. 90% (całkowitego przeciętnego czasu trwania życia).

• W wieku 65 lat mężczyzna ma nadal średnio perspektywę 11,5 lat życia wolnych od niepełnosprawności a kobieta ok. 12 lat.

Nowe kompleksowe miary obciążeń zdrowotnych

• Są to wskaźniki, które łączą w sobie czynniki wcześniej monitorowane i oceniane oddzielnie, takie jak:

• umieralność,

• niepełnosprawność,

• jakość życia,

• długość życia

• a także niektóre czynniki sprawcze takie jak np. wykształcenie.

• WHO i Bank Światowy w celu oceny globalnego obciążenia chorobami opracowały i rozwinęły wskaźniki wyrażające:

• - utratę lat życia skorygowanych niepełnosprawnością (DALY),

• - długość życia korygowaną jakością (QALY)

• - jakość życia związaną ze zdrowiem i chorobą (HRQL).

DALY

• Disability Adjusted Life Years

• - utracona długość życia skorygowana niepełnosprawnością - jest wskaźnikiem służącym do pomiaru obciążenia chorobami w badanej populacji.

Łączy w sobie:

• długość życia i

• obniżenie się jakości życia związanego z niepełnosprawnością i inwalidztwem

Koncepcję DALY opracowali: CH. Murray oraz A. Lopez.

• DALY jest wskaźnikiem przydatnym do identyfikacji głównych przyczyn obciążenia chorobami i alokacji środków na zwalczanie tych przyczyn.

• Pozwala na ocenę skuteczności podejmowanych działań w procesie monitorowania zmian w obciążeniu chorobami

• Jeden DALY = utrata jednego roku życia w zdrowiu.

• Może ona być wynikiem przedwczesnej umieralności lub obecnością inwalidztwa.

• Np. w przypadku:

• - porażenia wszystkich kończyn (tetraplegia) wartość 1 roku życia z tym inwalidztwem = 0,1 (utrata = 0,9 DALY)

• - utraty wzroku = 1 r.ż. - 0,2 = 0,8 DALY, itp.

• Wg badań przeprowadzonych przez WHO w 1990 r.:

• przyczyną 66% utraconych lat była przedwczesna umieralność,

• Przyczyną 34% utraconych lat było różnego rodzaju inwalidztwo

• Prognozy na rok 2020 przewidują jako główne przyczyny utraty DALY:

• chorobę wieńcową

• depresje

• wypadki drogowe

• choroby naczyniowe oun

• przewlekłe nieswoiste choroby układu oddechowego

• gruźlicę

Wady DALY:

• Skomplikowana metodologia obliczania,

• wymagająca wielu dobrych jakościowo i kompletnych danych o sytuacji zdrowotnej,

• trudnych do uzyskania w krajach rozwijających się.

QALY:

• Qality Adjusted Life Years - lata życia korygowane jakością.

• Jest najstarszym ze stosowanych tzw. kompleksowych wskaźników.

Łączy w sobie:

• umieralność i

• jakość życia

• Dotychczas stosowane wskaźniki epidemiologiczne, takie jak umieralność i chorobowość, okazały się niewystarczające do oceny tych sposobów leczenia, które nie przedłużały życia, ale poprawiały jego jakość.

• QALY pozwala realizować potrzebę dokładniejszej oceny jakości życia pacjentów wynikającą z holistycznego podejścia do zdrowia.

• QALY jest jednostką pomiaru wyników interwencji zdrowotnych stosowanych przy porównywaniu programów zdrowotnych, których wyniki są bardzo rozbieżne i w praktyce uniemożliwiają ich bezpośrednie porównanie. Np.:

• - program prewencyjnego szczepienia p/grypie i

• - program leczenia choroby wieńcowej.

• Jakości życia przypisuje się wartości od:

• 1 QALY = 1 rok w pełnym zdrowiu, do

• 0 QALY = zgon

• Dla każdego badania jakość życia oceniana jest oddzielnie na podstawie preferencji:

• pacjentów,

• populacji, lub

• lekarzy

HRQL:

• Health Related Quality of Life - jakość życia związanej ze zdrowiem i chorobą

- jest miernikiem funkcjonowania w chorobie.

• Poprawa komfortu życia chorej osoby jest w niektórych chorobach największym sukcesem interwencji medycznej i bywa dla pacjenta równie ważna jak samo przedłużenie życia.

• - pozwala zrozumieć w jaki sposób choroba wpływa na szeroko pojęte funkcjonowanie pacjenta oraz jak oddziałuje na chorego zastosowana terapia.

• Pacjent sam określa rodzaj i siłę tych oddziaływań dlatego osoby cierpiące na to samo schorzenie o podobnym stopniu zaawansowania w zależności od rodzaju terapii (oraz cech indywidualnych) mogą w różny sposób odczuwać dolegliwości i oceniać swoje funkcje.

• Do pomiaru tego wskaźnika stosuje się specjalne kwestionariusze składające się z pytań dotyczących m.in.:

• subiektywnych odczuć,

• zachowań,

• doświadczonych przeżyć

związanych z chorobą.

• Na podstawie w/w kwestionariuszy można określić co sprawia pacjentowi największą trudność, jaki element kondycji fizycznej i psychicznej jest dla niego najważniejszy

3

---