FUNKCJONOWANIE GOSPODARKI RYNKOWEJ

Potrzeby ludzkie i sposoby ich zaspokajania

Potrzeba - uczucie braku czegoś lub kogoś, chęć posiadania np. modnego ubrania.

Potrzeby związane z zaspokojeniem głodu, ciepła, odpoczynku, bezpieczeństwa nazywamy potrzebami biologicznymi (podstawowymi) czyli takimi bez zaspokojenia, których człowiek nie mógłby żyć. Potrzeby ludzkie są nieograniczone dlatego po zaspokojeniu potrzeb podstawowych myślimy o zaspokojeniu potrzeb wyższego rzędu, np.: potrzeby wyjazdu na wycieczkę.

Aby zaspokoić potrzeby niezbędne są określone dobra lub usługi.

Dobro - rzecz służąca do zaspokajania rozmaitych potrzeb ludzkich, np. chleb, samochód. Dzielimy je na dobra pierwotne, np. owoce leśne i ekonomiczne ( gospodarcze) np. samochody.

Usługi - czynności zaspokajające potrzeby ludzkie, których cechą charakterystyczną jest m.in. to, że nie dają się gromadzić, są nieprzenośne i nie są przedmiotami materialnymi.

Dzielimy je na:

- materialne ( działanie skierowane jest na dobro np.: konserwacja sprzętu, naprawa urządzeń)

- niematerialne (działanie skierowane jest bezpośrednio na człowieka np.: usługi fryzjerskie, medyczne)

Zasoby ekonomiczne ( czynniki wytwórcze, czynniki produkcji )- zasoby ekonomiczne niezbędne do wyprodukowania dóbr i usług: ziemia, kapitał, praca, przedsiębiorczość.

Ziemia to wszystkie zasoby naturalne, które mogą być zużyte w procesie produkcji- surowce mineralne, zasoby wody.

Kapitał to środki produkcji, które zostały wcześniej wytworzone, a które musimy mieć aby wyprodukować dane dobro.

Praca (siła robocza) - ludzie i ich zdolności potrzebne do wyprodukowania danego dobra.

Przedsiębiorczość to aktywność i innowacyjność, a także inicjowanie nowej działalności gospodarczej ( przedsiębiorstwa, technologii itp.) związanej z podwyższonym ryzykiem.

Potrzeby ludzkie są nieograniczone, natomiast dóbr i usług jest ograniczona ilość dlatego nie można zaspokoić wszystkich potrzeb i wtedy mówimy o zjawisku rzadkości. Rzadkość to ilość danego dobra i usługi niewystarczająca do tego, aby zaspokoić potrzeby innych ludzi.

Ponieważ nie możemy mieć wszystkiego jesteśmy zmuszeni do dokonywania wyborów. Mówimy wtedy o koszcie alternatywnym czyli najkorzystniejszej możliwości, z której rezygnujemy dokonując wyboru. Przykładem może być turysta zwiedzający Kraków któremu został w kieszeni 20 zł. Chciałby obejrzeć ciekawą wystawę - bilet 15 zł oraz kupić obrazek z kościołem Mariackim za 18 zł. Jeżeli wybierze wystawę jego kosztem alternatywnym - utracona korzyścią będzie obrazek.

Rynek i jego elementy

Podstawowymi elementami rynku są: popyt, podaż i cena. Zależności zachodzące między tymi elementami nazywamy mechanizmem rynkowym. Popyt, podaż i cena tak wzajemnie na siebie wpływają aby została osiągnięta równowaga rynkowa ( wielkość popytu = wielkości podaży).

Cena - wartość towaru wyrażona w pieniądzu.

Popyt jest to ilość dóbr i usług, jakie klienci chcą i mogą kupić w określonym czasie, miejscu i po określonej cenie. Przedstawicielami popytu na rynku są klienci ( nabywcy ).

Podaż jest to ilość dóbr i usług, oferowanych do sprzedaży w określonym czasie, miejscu i po określonej cenie. Przedstawicielami podaży na rynku są dostawcy.

Towar -produkt pracy ludzkiej przeznaczony do sprzedaży.

Równowaga rynkowa - sytuacja na rynku, w której wielkość popytu równa się wielkości podaży. Na osiągnięcie równowagi rynkowej mają wpływ cena, popyt i podaż.

Prawo popytu: wzrost ceny danego dobra na rynku powoduje spadek wielkości popytu na to dobro, spadek ceny danego dobra powoduje natomiast wzrost wielkości popytu na to dobro, jeżeli inne warunki na rynku pozostają bez zmian.

cena

Wielkość popytu

Powyższy rysunek obrazuje prawo popytu.

Wpływ na popyt może mieć: malejąca użyteczność krańcowa, efekt dochodowy ( przy niższej cenie kupujemy więcej dóbr) i efekt substytucyjny (kupujemy produkty tańsze). Na wielkość zakupów wpływa nie tylko cena. Inne czynniki to: liczba nabywców na rynku, dochody konsumentów, reklama, zmiany gustów i preferencje, moda i inne.

Prawo podaży: wzrost cen powoduje wzrost wielkości podaży, natomiast w miarę spadku ceny wielkość podaży maleje, jeżeli inne warunki na rynku pozostają bez zmian. Graficzną ilustracje prawa podaży przedstawiono poniżej.

cena

Wielkość podaży

Na wielkość podaży wpływają: ceny zasobów, technika produkcji, podatki, ceny innych dóbr liczba producentów.

cena

Wielkość popytu i podaży

Powyższa ilustracja przedstawia równowagę rynkową.

Poniższy schemat działanie mechanizmu rynkowego gzy popyt jest większy od podaży.

Poniższy schemat działanie mechanizmu rynkowego gzy popyt jest mniejszy od podaży.

Rodzaje rynków, konkurencja i monopol

Rynek producenta (sprzedawcy) - rynek, na którym popyt na dany towar jest większy od jego podaży.

Rynek konsumenta( nabywcy ) - rynek, na którym popyt na dany towar jest mniejszy od jego podaży.

Hurt - sprzedaż towarów przez hurtownika w dużych ilościach, pośrednictwo między producentem a detalistami.

Detal - sprzedaż towarów w małych ilościach przez sklepy ostatecznemu nabywcy.

Rynek dóbr i usług - rynek, na którym przedmiotem obrotu są dobra i usługi konsumpcyjne lub produkcyjne.

Rynek pracy - rynek, na którym kształtuje się popyt i podaż siły roboczej (pracy).

Rynek kapitałowy - w wąskim znaczeniu utożsamiony z rynkiem papierów wartościowych ( miedzy innymi akcji i obligacji).

Akcja - papier wartościowy potwierdzający udział jego właściciela w kapitale spółki akcyjnej.

Obligacja - papier wartościowy potwierdzający zaciągnięcie przez jego wystawcę pożyczki, a jej posiadaczowi gwarantuje zwrot pożyczonej kwoty wraz z odsetkami. Obligacje mogą być państwowe lub mieć innych wystawców, np. przedsiębiorstwa.

Giełda papierów wartościowych- regularnie odbywające się w określonym miejscu i czasie spotkanie osób, które chcą zawrzeć transakcje kupna - sprzedaży papierów wartościowych.

Konkurencja - rywalizacja miedzy przedsiębiorstwami w celu pozyskania klientów, proces w którym uczestnicy rynku przedstawiają korzystne oferty sprzedaży wpływające na decyzje zawarcia transakcji handlowych.

Monopol - rynek, na którym występuje jeden producent lub dostawca.

Rynek to mechanizm, w wyniku którego dochodzi do wzajemnych kontaktów sprzedawców z nabywcami. Celem tych kontaktów jest zawarcie transakcji kupna - sprzedaży.

Rynek powstał w wyniku społecznego podziału pracy oraz w rezultacie produkcji dóbr i realizacji usług ponad potrzeby własne producentów. Efektywne metody produkcji a także wprowadzanie i rozpowszechnianie specjalizacji doprowadziły do konieczności wymiany dóbr i usług. Wymiana następowała w konkretnym miejscu określonym mianem rynku. Z czasem słowo to uzyskało szerszy zakres znaczeniowy i zaczęło oznaczać całokształt stosunków handlowo - gospodarczych, obejmujących sprzedaż i kupno towarów, wymianę kapitałów oraz usług. Sprzedawcy reprezentujący podaż oraz nabywcy reprezentujący popyt są podstawowymi elementami funkcjonowania rynku.

FUNKCJE RYNKU

• Informacyjna - dostarcza informacji o popycie , sprzedaży i cenie

• Równowagi - dostosowuje wielkość produkcji, asortyment do oczekiwań klientów

• Akceptacji produktów - potwierdzenie przydatności lub możliwość odrzucenia konkretnego towaru

• Alokacyjne - preferencje klientów wpływają na decyzje inwestycyjne producentów umożliwiając produkcję produktów cieszących się powodzeniem

• Selekcyjna - akceptowane są jedne produkty i ich producenci natomiast inni producenci muszą wycofać swoje produkty z rynku , ponieważ nie znalazły uznania.

RODZAJE RYNKÓW

Ze względu na przestrzeń lub zasięg oddziaływania wyróżniamy rynek:

• Lokalny

• Regionalny

• Krajowy

• Międzynarodowy

• Światowy

Ze względu na liczbę produktów i uczestników w transakcji kupna-sprzedaży wyróżniamy rynki:

• Detaliczne,

• Hurtowe

Ze względu na charakter transakcji handlowej wyróżniamy:

• Rynek dóbr i usług

• Rynek kapitałowy

• Rynek pracy

Ze względu na stopień zaspokojenia potrzeb mamy :

• Rynek producenta

• Rynek konsumenta

Rynek dóbr i usług to rynek, na którym przedmiotem obrotu są różnego rodzaju dobra i usługi. Możemy mówić o rynku dóbr i usług konsumpcyjnych i rynku dóbr i usług produkcyjnych. Przykładem pierwszego rodzaju rynku może być rynek sprzętu gospodarstwa domowego czy rynek usług kosmetycznych, czyli tych dóbr i usług, które służą konkretnie zaspokajaniu potrzeb konsumenta.

W przypadku drugiego rodzaju rynku mamy do czynienia z dobrami i usługami nabywanymi przez przedsiębiorstwa, które wykorzystują je do swojej działalności np.: rynek maszyn szwalniczych czy rynek usług transportowych.

Przyczyny rozwoju sektora usług

- zaczęła występować specjalizacja wszystkich gałęzi przemysłu oraz w ramach samych przedsiębiorstw

- usługi konsumpcyjne - zamożność społeczeństwa, wzrost dochodów powoduje wydatki związane z usługami

a) wypoczynek, rozrywka, podróże

b) usługi telekomunikacyjne i pocztowe

c) usługi medyczne i edukacyjne

- rozwój usług wszystkich (konsumpcyjny i niekonsumpcyjnych) procedury bankowe, finansowe, ubezpieczeniowe księgowo-prawne, niemożliwość ominięcia zaczynają postępować doradztwa)

Główne czynniki wpływające na rozwój sektora usług:

1. demograficzne - wydłużanie długości życia, przemieszczanie się ludności, zmiana stylu życia

2. społeczne - struktura zatrudnienia, praca kobiet, wzrost dochodów rodzinny (zmiana gustów), wzrost aspiracji

3. gospodarcze - globalizacja gospodarki, konieczność działania w skali globalnej, wzrost zapotrzebowania na komunikacje, przepływ informacji, podróże, ciągła, pogłębiająca się specjalizacja podmiotów gospodarczych

4. polityczne - rozwój urzędów państwowych o zasięgu międzynarodowym (rozwój infrastruktury z tym związanej: tłumacze, komentatorzy, hotele itp.), zapotrzebowanie na usługi prawne.

Pojęcie i istota usług

Usługa to każda czynność zawierająca w sobie element niematerialności, która polega na oddziaływaniu na klienta lub przedmioty bądź nieruchomości znajdujące się w jego posiadaniu, a która nie powoduje przeniesienia prawa własności. Przeniesienia prawa własności może jednak nastąpić, a świadczenie usługi może być lub też nie być ściśle związane z dobrem materialnym.

Możemy wskazać 4 podstawowe funkcje usług:

a) niematerialność - nie mają charakteru materialnego

b) różnorodność - np. w danym dniu

c) nierozdzielność - razem usługodawca i klient muszą się spotkać

d) nietrwałość - nie ma zapasu usług

Niektóre dobra materialne mają podobne cechy jak usługi.

Usługi mają jedynie tendencje do niematerialności, różnorodności, rozdzielności i nietrwałości.

Produkty o różnym udziale elementów materialnych i niematerialnych :

Cukier - odzież - kosmetyki - bary szybkiej obsługi - podróże samolotem - doradztwo prawne - edukacja - opieka nad dzieckiem.

Niematerialność jest cechą nadrzędną usługi. Z tej cechy wynikają następujące takie jak:

- jednoczesność świadczenia i konsumpcji - usługa ma wymiar czasu; cechy usług kształtowane w konfrontacji z nabywcą; współudział innych usługobiorców w świadczeniu, ograniczona skala świadczeń, uwarunkowanie miejsca konsumpcji od miejsca świadczenia; brak ochrony patentowej; ścisły związek funkcji produkcji, marketingu sprzedaży, kadr w przedsiębiorstwie

- niejednolitość produktów (trudno określić koszty)

- nietrwałość produktów (brak zapasów, brak możliwości przemieszczania)

- brak własności

Czas trwania jest bardzo ważny - czas dostępności usługi dla nabywcy (długość procesu usługowego, czas oczekiwania na świadczenie)

Wiele usług wymaga spotkania w określonym miejscu, ale niektóre charakteryzują się tym, że nie ma potrzeby spotkania się usługodawcy z klientem (telefony, banki - internet)

Ograniczona skala świadczeń - tam gdzie nie można zwiększyć - jednoczesne odbieranie kilku usług. Zbiorowe świadczenie usług ( wielkość sali stanowi ograniczenie).

Ostateczne cechy danej usługi często kształtuje się w procesie usługowym, klient ma wpływ na przebieg usługi (zbliżona do oczekiwań klienta).

Pewne usługi są świadczone dla wielu usługobiorców - oddziaływanie innych osób na proces usługowy, ci inni mogą podnosić lub zmniejszyć jakość usług (np. wycieczka - różni ludzie, różne zadowolenie).

W wielu usługach jedna osoba realizuje wiele usług - ścisły związek funkcji.

Wiele usług daje się standaryzować (myjnia samochodowa, bar szybkiej obsługi).

Usługa wytworzona jest w jednym miejscu, nie można jej przemieścić (możemy jedynie przemieścić środki materialne).

Klasyfikacje usług:

I Ze względu na branże:

1. handel detaliczny /hurtowy

2. transport, dystrybucja, magazynowanie

3. banki i ubezpieczenia

4. obrót nieruchomościami

5. usługi doradcze

6. instytucje użyteczności publicznej wypoczynek rekreacja, turystyka, hotelarstwo

7. edukacyjne

II Ze względu na wielkość

Klasyfikacja wg Ch. Lovelock-a w oparciu o 5 podstawowych pytań wiążących się ze strategią w zakresie usług:

1 Charakter świadczenia usługi (charakter świadczonej usługi, kto lub, co jest odbiorcą usługi)

2 Relacje z klientem (sposób świadczenia usługi, typ relacji między firmą usługową a jej klientem)

3 Jakie są możliwości zindywidualizowania usługi i zwiększenia samodzielności personelu? (zakres samodzielności personelu pracującego bezpośrednio z klientem, stopień zindywidualizowania usługi)

4 Jaki charakter ma popyt i podaż na daną usługę? (stopień ograniczenia podaży, stopień fluktuacji popytu w czasie)

5 W jaki sposób świadczy i dostarcza usługi? (rodzaje kontaktu między klientem a firmą, dostępność punktów usługowych)

RYNEK PRACY

Jest to rynek na, którym spotykają się pracodawcy i pracownicy lub poszukujący pracy. Przedmiotem transakcji na tym rynku jest praca czyli kwalifikacje, umiejętności i czas pracowników.

Popyt na rynku pracy stanowią pracodawcy, gdyż to oni chcą zakupić pracę pracowników, podaż natomiast osoby poszukujące stanowiska pracy, które oferują swoją pracę.

Jeżeli na rynku pracy wielkość popytu na pracę = wielkości podaży pracy to mamy do czynienia z równowagą.

W przypadku gdy pracodawcy maja kłopoty z zatrudnieniem pracowników wielkość popytu na pracę > wielkości podaży pracy mówimy o tzw. rynku pracowników na którym występuje niedobór siły roboczej. Pracodawcy podnoszą wtedy wartość proponowanej płacy.

W przypadku przeciwnym ( wielkość popytu na pracę < wielkości podaży pracy) mamy do czynienia z rynkiem pracodawcy, na którym osoby poszukujące pracy maja kłopoty jej znalezieniem. Występuje wówczas zjawisko zwane bezrobociem.

Bezrobocie - stan w gospodarce, gdy więcej ludzi poszukuje pracy, niż jest miejsc pracy tzn. podaż pracy jest większa niż popyt na nią.

Bezrobotny - osoba pozostająca bez pracy , nie ucząca się w systemie dziennym, zdolna i gotowa podjąć pracę w pełnym wymiarze czasu , która m. In.

• ukończyła 18 lat ( z wyjątkiem młodocianych absolwentów)

• nie ukończyła: kobieta - 60 lat, mężczyzna - 65 lat

• nie nabyła prawa do emerytury lub renty.

Zatrudnienie - określona liczba osób wykonujących pracę na podstawie obowiązujących norm prawnych.

Stopa bezrobocia - udział bezrobotnych w zasobach pracy.

Zasoby pracy - pracujący oraz bezrobotni w danej gospodarce.

Podaż pracy - określona liczba ludzi gotowych podjąć pracę za oferowaną płacę w określonym czasie.

Popyt na pracę - zapotrzebowanie pracodawców na pracowników przy danym poziomie płac i w określonym czasie.

Rodzaje bezrobocia:

• frykcyjne - związane jest ze zmianą miejsca pracy, zamieszkania, zawodu

• strukturalne - spowodowane jest zmianami strukturalnymi w gospodarce

• cykliczne - wzrasta w czasie kryzysu gospodarczego

• ukryte - dotyczy np. pracowników zatrudnionych nie z własnej woli w niepełnym wymiarze czasu pracy

• sezonowe - związane z sezonowym popytem na pracę.

Skutki bezrobocia:

a) negatywne

• marnotrawstwo czynników wytwórczych

• pogarszanie warunków życiowych bezrobotnych i ich rodzin

• utrata kwalifikacji

• frustracje i patologie

• większe wydatki z budżetu ( na zasiłki dl bezrobotnych )

b) pozytywne - szanowanie pracy i możliwie najlepsze jej wykorzystanie.

Sposoby zmniejszania bezrobocia:

• zmiana lub podnoszenie kwalifikacji

• aktywne poszukiwanie pracy

• podejmowanie każdej pracy nawet takiej, która wymaga mniejszych kwalifikacji

• zmiana miejsca zamieszkania

• tworzenie miejsc pracy w sektorze publicznym

• umożliwienie dostępu do szkoleń i kursów

• podejmowanie pracy na własny rachunek

• pomoc dla nowo powstałych przedsiębiorstw

Państwo prowadzi walkę z bezrobociem w sposób pasywny ( wypłacanie zasiłków) i aktywny

( daje możliwość przekwalifikowania ) .

RYNEK PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH

Rynek papierów wartościowych jest przykładem rynku kapitałowego. Przedmiotem obrotu na tym rynku są papiery wartościowe. Możemy je podzielić na :

- przynoszące stały dochód - obligacje

- przynoszące zmienny dochód - akcje.

Obligacja jest dokumentem, na którym wystawca zobowiązuje się do zwrotu nabywcy określonej sumy pieniężnej w ustalonym terminie oraz do zapłacenia za ten okres odsetek. Pożyczka ta jest zaciągnięta najczęściej na okres dłuższy niż jeden rok. Wystawca (emitent) obligacji odpowiada za zobowiązania całym majątkiem. Obligacje emitowane przez państwo maja gwarancje skarbu państwa. Obligacje mogą być przedmiotem handlu na giełdzie papierów wartościowych.

Akcja to stwierdzający udział akcjonariusza (właściciela akcji) w majątku spółki akcyjnej. Akcje są przedmiotem obrotu giełdowego. Akcjonariusz ma prawo do uczestniczenia w podziale zysków spółki oraz ( w zależności od rodzaju i ilości posiadanych akcji)do kierowania spółką. Może także uczestniczyć w podziale majątku w przypadku jej likwidacji. Spółka emituje akcje

w celu powiększenia lub zgromadzenia kapitału.

Ceny akcji:

• nominalna - wartość akcji wpisana na papierze wartościowym,

• emisyjna - cena, po której emitent sprzedaje akcje,

• rynkowa - cena, po której dokonuje się transakcji kupna-sprzedaży akcji w obrocie wtórnym (np.: na giełdzie papierów wartościowych).

Rodzaje akcji:

• zwykłe (na okaziciela)

• uprzywilejowane (imienne).

Osoba posiadająca akcje może na nich zarobić albo stracić. Jeżeli cena rynkowa jest wyższa niż cena jaką zapłaciła za akcje to osiągnie zysk, jeżeli cena jest niższa to straci. Obrotu akcjami dokonujemy na rynku pierwotnym i wtórnym. Na rynku pierwotnym papiery wartościowe sprzedawane są za pośrednictwem instytucji finansowych (banków). Po rozprowadzeniu akcji na rynku pierwotnym mogą być one przedmiotem obrotu na rynku wtórnym (giełdzie).

Giełda papierów wartościowych to instytucja, w której można sprzedawać posiadane papiery wartościowe. Na giełdzie ceny akcji zmieniają się w zależności od warunków popytu i podaży.

Transakcje giełdowe dokonywane SA wyłącznie za przez pośredników zwanych maklerami.

Nieodłączna częścią prawidłowo działającego rynku jest konkurencja, która zmusza przedsiębiorstwo do:

• ciągłego wdrażania postępu technicznego,

• dostosowania asortymentu produkcji lub usług do potrzeb nabywców,

• szybkiego dostosowywania się przedsiębiorstwa do zmian zachodzących w popycie,

• zapewniania najwyższej efektywności (korzyści)wykorzystywanych czynników produkcji.

Konkurencja doskonała (wolna konkurencja) - występuje wówczas gdy na rynku znajduje się bardzo wielu nabywców i producentów a żaden indywidualny uczestnik rynku nie ma wpływu na sytuację na rynku, w tym na wysokość ceny.

Konkurencja monopolistyczna - rynek, na którym występuje wielu producentów oferujących produkty substytucyjne, zróżnicowane pod względem marki, jakości, opakowania lub ceny.

Oligopol - rynek, gdzie występuje kilku silnych dostawców, którzy opanowali rynek danego produktu, a dostęp do rynku dla nowych przedsiębiorstw jest utrudniony.

Monopol - rynek, na którym nie występuje konkurencja, ponieważ jest tylko jeden producent lub dostawca produktu nie posiadającego bliskiego substytutu. Dostęp do takiego rynku jest dla innych przedsiębiorstw jest niemożliwy z powodów ekonomicznych, technologicznych lub administracyjno-prawnych. W takiej sytuacji konsumenci są zmuszenia korzystać z oferty tego jedynego na rynku przedsiębiorstwa nawet wówczas, gdy cena lub jakość produktu są niezadowalające.

7

Popyt > podaż

Cena wzrasta

Zwiększa się podaż

Popyt spada

Popyt równa się z popytem

Cena spada

Popyt < podaż

Popyt równa się z popytem

Zwiększa się popyt

Podaż rośnie

---