Agnieszka Wasilewska
Giddens, Socjologia, PWN 2004, r.21 ppkt. Późniejsze teorie
Wg Giddensa zdaniem postmodernistów należy w ogóle odrzucić rodzaj teorii jakie próbowali stworzyć Marks i Weber - całościowych interpretacji zmiany społecznej.
Źródłem inspiracji twórców klasycznej myśli socjologicznej była idea dziejów jako logicznej całości, która „dokądś zmierza” i niesie postęp, jednak ta idea upadła.
Teoria Postmodernistów
Świat ponowoczesny
- nie zmierza w kierunku socjalizmu - jak chciał Marks,
- nie ma w nim metanarracji tzn. całościowych koncepcji historii i społeczeństwa,
- zdominowany jest przez nowe środki przekazu, które „wyrywają nas” z przeszłości
Społeczeństwo ponowoczesne jest bardzo pluralistyczne i zróżnicowane
Za pośrednictwem krążących w mediach obrazów poznajemy nowe idee, wartości (nie mają one związku z historią miejsc, w których żyjemy, ani nawet z historią naszego życia).
Wszystko jest w ciągłym ruchu, świat się zmienia, cechują go:
- elastyczność, różnorodność, zróżnicowanie oraz mobilność, komunikacja, decentracja i internacjonalizacja
- masowa produkcja, masowa konsumpcja, państwo Wielkiego Brata
Żyjemy w fazie przejścia do nowej epoki.
Jean Baudillard (teoretyk francuski, był pod wpływem marksizmu):
uważa, że media elektroniczne niszczą nasz związek z przeszłością i tworzą pusty, pogrążony w chaosie świat
znaki i obrazy kształtują życie społeczne
czerpie ze strukturalizmu i odwołuje się do idei F. de Saussure'a, mówiącej, że sens wynika z relacji między słowami → J. Baudillard uważa, że sensy biorą się
z przeprływu obrazów, w naszym świecie działamy wobec obrazów tworzonych przez media, działamy w świecie na niby.
mówi o „wchłonięciu życia przez telewizję”
Michel Foucault (1926 - 1984, Francuz)
dużo czerpał z teorii postmodernizmu, ale nie uważał się za postmodernistę
w swoich pracach chciał pokazać zmiany w sposobach myślenia różniące epokę nowoczesną od dawniejszych epok; pisał o przestępczości, szaleństwie i seksualności
analizował powstanie nowoczesnych instytucji, takich jak więzienia, szpitale i szkoły, które odgrywały coraz większą rolę w kontrolowaniu i obserwacji społeczeństwa
starał się odsłonić narodziny dyscypliny i nadzoru
jest autorem koncepcji relacji miedzy władzą, ideologią a dyskursem w kontekście nowoczesnychorganizacji
- Studium władzy - to jak jednostki osiągają swoje cele kosztem innych
- Dyskurs - oparte na zbiorowych założeniach sposoby wyrażania i rozumienia danego zagadnienia
- Władza działa za pośrednictwem dyskursu, który kształtuje postawy wobec takich zjawisk jak: przestępczość, obłęd, seksualność.
Specjalistycznemu dyskursowi ludzi u władzy przeciwstawić można tylko inny dyskurs specjalistyczny. W ten sposób dyskurs stał się potężnym narzędziem ograniczania alternatywnych sposobów myślenia i wypowiedzi.
Wiedza staje się narzędziem kontroli.
powiązanie władzy i wiedzy z technikami nadzoru, przymusu i dyscypliny
chciał zrozumieć to, co znane, szukając wiedzy w przeszłości
Zajął się teraźniejszością - samozrozumiałymi koncepcjami, przekonaniami
i strukturami, które są niewidzialne właśnie przez swoją oczywistość.
Zamierzał uczynić teraźniejszość „widzialną” przez jej odniesienie do przeszłości.
Inne stanowiska
Nadzór to gromadzenie i przechowywanie informacji o ludziach w celu kontroli ich zachowań; to zjawisko wszechobecne w społeczeństwie środków masowego przekazu.
Większość współczesnych teoretyków społecznych jest zgodna, że techniki informacyjne
i nowe systemy komunikacji oraz inne zmiany techniczne składają się na wielką transformację społeczną, która dotyczy nas wszystkich.
Odrzucają idee postmodernizmu i Foucault'a mówiąc, że nie jesteśmy w stanie stworzyć ogólnej teorii procesów społecznych ani zmienić świata na lepsze.
!!! Są i tacy, którzy twierdzą, że ogólne teorie społeczeństwa są wciąż potrzebne, ponieważ dzięki nim można kształtować i ulepszać społeczeństwo. Podpisaliby się pod tym Castells, Habermas, Beck i Giddens
Habermas (Niemiec) demokracja i sfera publiczna
konieczność przejęcia (na nowo) kontroli nad procesami gospodarczymi, które zaczęły rządzić nami w większym stopniu, niż my kierujemy nimi.
sposobem na przejecie kontroli jest ożywienie sfery publicznej - to ona tworzy ramy demokracji.
Tradycyjne procedury demokratyczne w tym parlamenty i partie, nie tworzą wystarczających postaw dla zbiorowego podejmowania decyzji; zatem ich reforma oraz większe zaangażowanie instytucji społecznych i innych organizacji lokalnych może przywrócić sferę publiczną.
Media i nowe środki komunikacji mogą znacząco przyczynić się do rozwoju demokracji (ma na myśli publiczne radio i telewizję oraz Internet), ponieważ tworzą warunki do otwartego dialogu i dyskusji
traktuje obywatela jak istotę bez płci
Ulrich Beck (Niemiec) społeczeństwo ryzyka
nie żyjemy „poza nowoczesnością”, ale wchodzimy w fazę „drugiej nowoczesności”
Druga nowoczesność - oznacza globalizację instytucji nowoczesnych i wyzwolenie życia codziennego z tradycji i obyczaju
powstaje społeczeństwo ryzyka
porządek globalny to przede wszystkim kontrola ryzyka
postęp nauki i techniki stwarza nowe, odmienne od tradycyjnych formy ryzyka
relacje miedzy kobietą i mężczyzną stają się pewnym ryzykiem - małżeństwo
zmienił się rodzaj ryzyka, które wiąże się nie tyle z naturalnymi zagrożeniami, ile
z niepewnością jaką sami stwarzamy w procesie rozwoju społecznego oraz przez postępy nauki i techniki.
zgadza się z Habermasem, że nowoczesność nie wyklucza możliwości reformyspołecznej i politycznej; owszem rodzi się nowa forma aktywizmu - sfera „subpolityczna” tj. ruchy ekologiczne, obrońcy praw konsumenta czy praw człowieka - która to może wpływać na funkcjonowanie tradycyjnej polityki
Castells (Hiszpan) gospodarka sieci
społeczeństwo informacji opiera się na nowej gospodarce sieci; podstawę produkcji stanowi telekomunikacja i komputery
zmiany kulturowe wpływają na tożsamość jednostek i życie codzienne;
w społeczeństwie sieci tożsamość jednostki staje się kwestią otwartą; już nie czerpiemy tożsamości z przeszłości (tożsamość mężczyzny i kobiety nie bierze się już z tradycyjnego podziału ról społecznych); nasza tożsamość ma być czynnie wytwarzana w naszych interakcjach z innymi
globalna gospodarka to „automaton”
jak Habermas uważa, że nie panujemy nad światem, który stworzyliśmy
wyraża podobny pogląd do Webera („rozwój biurokracji uwięzi nas w żelaznej klatce”) → Castells : „koszmar ludzkosći, w którym maszyny przejmują kontrolę nad światem, jest o włos od spełnienia się - nie w postaci robotów, które odbierają ludziom pracę, ani komputerów nadzorujących nasze życie, ale elektronicznych systemów transakcji finansowych”
nad globalnym rynkiem można zapanować przez zjednoczone starania organizacji międzynarodowych i krajów, których interesem jest regulacja międzynarodowego kapitalizmu
Giddens refleksyjność społeczna
żyjemy w „uciekającym świecie”, obok ryzyka musimy pamiętać o zaufaniu
zaufanie - system abstrakcyjny, wiara w innych ludzi albo instytucje; pewność co do funkcjonowania dostaw żywności, oczyszczalni wody czy działania systemów bankowych.
w zglobalizowanym świecie czasem jesteśmy uzależnieniu od ludzi mieszkających na drugim końcu świata, których nigdy nie widzieliśmy
życie w epoce informacji wymaga refleksyjności
refleksyjność społeczna - oznacza, że wciąż analizujemy okoliczności naszego życia
działając wspólnie, państwa mogą odzyskać panowanie nad uciekającym światem
równość płci nie może ograniczać się do równych praw wyborczych, musi ona obejmować również sferę osobistą i intymną
demokracja powinna odnosić się do sfery publicznej i prywatnej jako demokratyzacja życia osobistego, gdzie damsko - męskie relacje opierają się na wzajemnym szacunku, porozumieniu i tolerancji.
Sztompka, Socjologia, Znak 2002, r.17. Socjologia i kontrola społeczna.
Dotychczas koncentrowano się na anatomii społeczeństwa tzn. na wszechstronnym obrazie życia społecznego z pominięciem ważnego czynnika - czasu. Życie to zmienność, dynamika, dzianie się. Życie społeczne to nieustannie dziejące się w społeczeństwie zdarzenia, dokonujące się zmiany, toczące procesy.
Zmienność społeczeństwa
Wszelkie ujęcia pozaczasowe, statyczne, są tylko analityczną abstrakcją, potrzebną, ale nie wystarczającą, aby uchwycić najważniejsze cechy rzeczywistości społecznej.
Społeczeństwo nie tyle istnieje, co dzieje się, staje się, przekształca.
Procesy społeczne - charakterystyczne sekwencje dokonujące się w czasie zmian, dość różnorodne.
Procesy społeczne, dwie perspektywy :
„codzienna” - procesy toczące się nieprzerwalnie w obrębie każdej społecznej całości (np. grupa). To fizjologia społeczeństwa, ma ona na celu podtrzymanie funkcjonowania społeczeństwa w niezmiennej formie, zapewnia reprodukcję społeczeństwa.
historyczna - zmianie ulegają składniki społeczeństwa, kultura, struktury społeczne,
a nawet procesy wewnętrzne, reprodukcyjne, które przebiegają inaczej niż dawniej (ewolucja społeczeństwa, rozwój)
Geneza ludzkiego sposobu życia → skąd ludzie czerpią informacje jak działać?
Dwie perspektywy biologiczna i społeczna:
biologiczna - natura ludzka predestynuje do pewnych działań, wskazuje, jak mają przebiegać i do czego mają zmierzać. Ludzie żyją, działają, myślą w swoiście ludzki sposób dlatego, że realizują swoje dziedzicznie uzyskane predyspozycje.
społeczna - społeczeństwo dyktuje jak działać i jak myśleć; aby stać się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa jednostka musi się tego nauczyć. (wpajanie dziecku kultury zbiorowości, w której się urodziło i dorasta)
Socjalizacja - proces, dzięki któremu jednostka wdraża się do sposobu życia swojej grupy i szerszego społeczeństwa przez uczenie się reguł i idei zawartych w kulturze.
*przytoczone na poparcie perspektywy społecznej:
Pluralizm kulturowy / Wielokulturowość - te wzory czy idee, które w jednej społeczności wydają się oczywiste, mogą nie występować w innej, w której na ich miejscu pojawiają się zupełnie inne.
Uniwersalia kulturowe - wzory czy reguły, które byłyby spotykane zawsze i wszędzie (tzn. obecne w każdej kulturze). Jest ich bardzo niewiele, np. rodzina - powszechna instytucja, musi być trwała by wychować potomstwo; jednak to jak rodzina jest zorganizowana, relacje, struktura pokrewieństwa, funkcje wyglądają różnie w różnych kulturach.
Wilcze dzieci - wychowywane, dorastające w środowisku zwierzęcym, nie przejawiają żadnych typowo ludzkich kompetencji czy umiejętności (owszem nie potrafią latać!:) nie wykształciły samych mechanizmów psychicznych uczenia się.
Wniosek : Geneza ludzkiego sposobu życia nie jest kwestią dylematu: kultura czy natura lecz jakiegoś współgrania obu (kultury i natury !!!
Biologia dostarcza predyspozycji, potencjału dla stania się człowiekiem w pełnym sensie tego słowa. To czy rozwiną się one w funkcjonujące mechanizmy psychiczne i jakie ukształtują się za ich pomocą konkretne sposoby życia - czego dzieci się nauczą, jakim językiem będą się porozumiewać - zależy od oddziaływania społeczeństwa.
Socjalizacja : wchodzenie do społeczeństwa
Socjalizacja - procesy, za pomocą których jednostka staje się pełnowartościowym członkiem zbiorowości społecznych.
Socjalizacja odbywa się na kilku poziomach:
poziom ogólny wymagany od wszystkich :
- minimum kulturowe - zdobycie umiejętności i kompetencji, które są niezbędne dla społecznej egzystencji; np. porozumiewanie się, podstawowe moralne wymogi
niższy poziom:
- wejście do konkretnej kultury - przyswojenie podzielanych w ramach kultury, swoistych dla niej idei, przekonań, reguł, norm, wartości, symboli; np. opanowanie języka polskiego
jeszcze niższy poziom:
- opanowanie konkretnych ról - role związane są z określonymi pozycjami, do których jednostka aspiruje czyli np. socjalizacja do ról rodzinnych, zawodowych, politycznych czyli zdobycie kompetencji niezbędnych do akceptacji w tychże grupach.
Złożoność procesu socjalizacji polega na wielości poziomów i równoczesności lekcji, bowiem jednostka obejmuje naraz wiele pozycji w społeczeństwie i wchodzi do wielu grup. W ciągu życia zmienia zajmowane pozycje i przynależności grupowe, musi porzucać dawne idee
i wzory i opanowywać nowe.
Kompetencja jednokulturowa - gdy przechodzimy czasowo z jednej kultury do drugiej, np. jako turysta.
Kompetencja interkulturowa - gdy przechodzimy na stałe do innej kultury, np. emigrujemy do Turcji.
Trzy wizje internalizacji kultury:
W zależności od pozycji społecznej jednostki selektywnie korzystają z treści kultury. Wyselekcjonowane elementy kultury oddziałowują bezpośrednio na osobowość ludzi i zostają przez jednostki przyswojone czyli ulegają internalizacji. Kształtują się postawy czyli tendencja do działania w pewien określony sposób. Kolejnym etapem jest eksternalizacja czyli przejawianie się zinternalizowanych w osobowości treści kulturowych w działaniach.
Socjalizacja w pełnym sensie to proces dwuetapowy kształtowania działań ludzi przez kulturę. Ostatecznym efektem socjalizacji są określone działania.
Osobowość stanowi tu tylko ogniwo pośrednie, ale niezbędne! Kulturowe kształtowanie osobowości - różnice wynikają z odmiennego pojmowania osobowości (odwołanie do3 teorii)
behawioryzm, początek XX w.
osobowość - wyuczony repertuar zachowań, przez które jednostka reaguje na płynące z otoczenia bodźce.
podstawowy mechanizm socjalizacji: instrumentalne uczenie się, czyli dobór repertuaru zachowań w oparciu o efekty zachowań wcześniejszych; zachowania są instrumentem realizacji celów (gratyfikacja vs deprywacja)
Swoiste dla świata ludzkiego jest podejmowanie zachowań w otoczeniu ludzi,
w środowisku społecznym. Ludzie większość swoich zachowań kierują ku innym ludziom. I ci inni różnie reagują na ich zachowanie. Zachowanie może spotykać się
z negatywnymi (gdy nie spełnia oczekiwań, narusza normy, reguły społ.) bądź pozytywnymi (gdy działa zgodnie z oczekiwaniami społ.) sankcjami społecznymi. Dążąc do społecznej akceptacji jednostka uczy się internalizować oczekiwania społ. Społeczeństwo nagradza zachowania kulturowo właściwe, a karze zachowania nie odpowiadające oczekiwaniom kulturowym.
„Tresura”, człowiek przyswaja wzory i reguły kulturowe, czyni je swoją „drugą naturą”, następnie realizuje je w swoim postępowaniu.
psychoanaliza, początek XX w.
osobowość składa się z trzech obszarów : ID, EGO, SUPEREGO (przekaz kultury zbiorowości, np. moralność, obyczaj, niezbędne aby zapewnić współistnienie).
socjalizacja - proces, poprzez który kultura internalizuje się w jednym tylko obszarze osobowości, w superego.
Zinternalizowane wzory kulturowe przechodzą skomplikowany proces uzgadniania
z popędami, w wyniku czego ulegają kompromisowym modyfikacjom i przejawiają się w działaniach tylko częściowo.
symboliczny interakcjonizm (WAŻNE !!!)
wywodzi się z socjologii, twórcami są Amerykanie Cooley i Mead.
Człowiek w momencie urodzenia jest tylko organizmem biologicznym, reprezentantem pewnego gatunku zwierzęcego. Wszytko, co czyni człowieka człowiekiem, wywodzi się ze społeczeństwa, a ściślej z interakcji z innymi ludźmi, jest efektem zbiorowej, stadnej formy bytowania gatunku ludzkiego.
W społeczeństwie nabywamy: treści naszego myślenia, wiedzę, informacje, wzory, reguły, normy, wartości, ale także samą zdolność uczenia się, nabywania tych treści.
Tabula rasa nie jest człowiekowi dana w momencie przyjścia na świat lecz jest wytworem życia społecznego!
!!! JAŹŃ (self) - umożliwia przyswajanie kultury kształtuje się dopiero po urodzeniu, w kontaktach, interakcjach z innymi, w ramach „grup pierwotnych”
ja (I) - jaźń autonomiczna; spontaniczne, własne, indywidualne tendencje, zdolności, umiejętności bardzo różniące ludzi między sobą
mnie (me) - jaźń refleksyjna; refleks, odbicie społeczne, w którym żyjemy, to ideały, reguły, wzory, które uznajemy dlatego, że żyjemy w pewnej zbiorowości (efekt socjalizacji)
3 etapy socjalizacji w grupach pierwotnych
ZABAWA - to kontakty i interakcje spontaniczne, chaotyczne, nie związane jeszcze z żadną refleksją na temat partnera ani samego siebie.
GRA - pojawia się świadomość partnera i pewna definicja własnej roli, powiązanej z rolą innego. Jest rozróżnienie odmiennych ról, a także spostrzeżenie ich wzajemnej niezbędności. Świadomość, że moje działania uzyskują sens dzięki temu, że są inni, którzy realizują ich działania (np. strzelanie do bramki nabiera sensu dopiero, gdy pojawi się w niej bramkarz).
Jednostka potrafi wyobrazić sobie na czym polega rola, której sam nie wykonuje, postawić się w sytuacji partnera i popatrzeć na grę z jego perspektywy.
UOGÓLNIENIE SAMYCH REGUŁ GRY niezależnie od konkretnych osób uczestniczących w grze czy od konkretnej sytuacji gry (np. świadomość czym jest gra w piłkę, znam reguły gry, ogarniam w wyobraźni właściwy sposób postępowania).
To abstrakcyjny, refleksyjny etap, który pozwala człowiekowi refleksyjnie spojrzeć nie tylko na innych, ale także na siebie samego; ocenić swoje działanie z punktu widzenia pewnych ogólnych reguł, społecznych oczekiwań. W efekcie można być
z siebie dumnym lub odczuwać wstyd.
Dopiero, gdy wytworzyła się krytyczna refleksja o sobie samym możemy powiedzieć, że wytworzyła się jaźń.
Jaźń - zdolność zdefiniowania swojego miejsca w szerszej zbiorowości, roli, jaką się pełni, obowiązków i powinności, jakie z niej wynikają, nakazów i zakazów, jakie zbiorowość podjednostce narzuca.
Jaźń kształtuje się podczas obcowania z innymi ludźmi, czyni człowieka uzależnionym od kulturowych imperatywów, poddanym ukierunkowującemu wpływowi zbiorowości.
Odmiany socjalizacji
Socjalizacja początkowa - dokonuje się w dzieciństwie w rodzinie i innych grupach pierwotnych;
Socjalizacja permanentna - proces internalizowania coraz to nowych wzorów kulturowych,
z którymi człowiek styka się nieustannie w toku całego życia;
*rytuały przejścia - zbiorowe ceremonie symbolizujące koniec jednej fazy życia i początek następnej;
Kontrsocjalizacja - uczenie się wzorów życia typowych dla środowisk dewiacyjnych
i przestepczych, odmiennych od tych, które uznaje większość społeczeństwa;
Socjalizacja antycypująca - internalizowanie wzorów grupy, do której się nie należy,
a jedynie pragnie należeć, czyli pozytywnej grupy odniesienia. Często podmiotem socjalizacji stają się powierzchowne elementy kultury: sposoby ubierania się, mówienia, rekwizyty materialne, formy rekreacji itp.
Socjalizacja odwrotna - spotykana w warunkach szybkiej zmiany kulturowej, kiedy młode pokolenie stara się wdrożyć tradycyjnie nastawione pokolenie starsze do nowychwzorów kulturowych np. stylów bycia, mówienia, ubierania się.
Efekty socjalizacji
transmisja kulturowa - przekazywanie idei, reguł, symboli późniejszym pokoleniom,
a te je przyswajają i stosują. Każde pokolenie dodaje, ujmuje coś do głównego trzonu kultury, modyfikuje go; kumulacja wiedzy i technologii
wprowadza ład i porządek
Pożądane jest by ludzie w maksymalnym stopniu internalizowali wzory swojej kultury. By chcieli postępować tak, jak wymaga tego od nich kultura. to miałoby stać się ich drugą naturą, odruchem serca.
Przesocjalizowana wizja człowieka - automatyczny, całkowicie spontaniczny
i bezrefleksyjny konformizm, który dotyczy np. tabu moralnych
- Ludzie nie mają ochoty stosować się do wymagań normatywnych, ale mimo to działają zgodnie z nimi. Mają wpojone poczucie obowiązku. (Prowadzi to do pożądanych kulturowo działań, choć nie towarzyszy temu pełne, wewnętrzne przekonanie.)
- Ludzie nie mają ochoty stosować się do wymagań normatywnych, ale mimo to realizują nakazy i zakazy kulturowe, ponieważ obawiają się sankcji (zrelatywizowane: możemy mieć zasoby chroniące nas przed sankcjami np. pieniądze, immunitet itp., poczucie bezkarności jako wynik braku skutecznego egzekwowania sankcji)
Słabe ogniwa socjalizacji
kultura jest niekiedy wewnętrznie sprzeczną i niedoprecyzowaną całością
niejasność na temat tego, co jest kulturowo oczekiwane
anomia; rozziew między wartościami a normami mającymi służyć ich realizacji
rozmaite konflikty i sprzeczności w obrębie kultury:
- antynomie normatywne - sprzeczne wzajemnie reguły
-ambiwalencje normatywne - niezgodność oczekiwań dyktowanych przez jedną i tę samą regułę
utrata skuteczności niektórych socjalizacji np. kryzys szkoły, kryzys rodziny
pomnożenie środowisk kontrkulturowych
Kontrola społeczna - kolejne ogniwo socjalizacji
Kontrola społeczna - swoista korekta nie w pełni udanej socjalizacji
Agendy kontroli społecznej: formalne (np. policja) i nieformalne (np. rodzina)
Aby doszło do zastosowania sankcji, akt dewiacyjny czy przestępczy musi yć widoczny, wykryty. Następnie należy przypisać czynowi sprawcę i pociągnąć go do odpowiedzialności.
Dewiacja - pewna sekwencja zdarzeń dokonujących się w przeciagu dłuższego czasu.
w sensie normatywnym - rozbieżność czynu i wzoru
w sensie funkcjonalnym - czyn wywołujący reakcję społeczną w postaci sankcji
Margines tolerancji społecznej - wstrzemięźliwość w zastosowaniu sankcji, mimo popełnienia czynu prawnie dewiacyjnego, czyli sprzecznego z zakazami i nakazami społecznymi.
Permisywność społeczna - atmosfera przyzwolenia na czyny dewiacyjne czy nawet przestępcze wywierające presję na agendy kontroli społecznej w kierunku powstrzymywania się od wymierzonej sankcji lub wymierzania sankcji niewspółmiernie łagodnych.
Granice kontroli społecznej
Nadmierne i zbyt pochopne stosowanie kar może doprowadzić do dysfunkcjonalnych konsekwencji.
Często bardziej bolesna jest kara symboliczna (uwięzienie, odrzucenie przez społecznosć, odebranie autonomii, poniżenie) niż kara fizyczna.
Sankcje rozproszone - spontaniczne i nieformalne metody nacisku i karania stosowane przez grupy, do których jednostka należy
Stygmatyzacja - trwałe przypisanie jednostce tożsamości dewianta czy przestępcy przez ciążące na nim znamię karalności
Dewiacja wtórna - recydywa, czyli wejście na drogę kariery dewiacyjnej w wyniku odrzucenia przez społeczeństwo, stygmatyzację.
Nadmierna permisywność (przyzwolenie społeczne) i punitywność (rozpowszechnione społecznie żądanie wysokich kar i zerowej tolerancji w stosunku do dewiantów
i przestępców) nie przeciwdziała wystarczająco błędom socjalizacji.
11