Beata Zwierzchowska
Polska Akademia Otwarta
Semestr III 2009/2010
Psychologia wychowawcza i społeczna
Osoba prowadząca kurs
dr Dorota Strzelczyk
Temat pracy: Oddziaływania wychowawcze w rodzinie - postawy rodzicielskie, relacje z rodzeństwem
Wielu autorów usiłuje zbudować własne, mniej lub bardziej zadawalające definicje rodziny i jej określenia. Platon uważał rodzinę za „podstawową komórkę życia społecznego i główną instytucję wychowawczą”. August Comte natomiast nazwał rodzinę „pomostem między jednostką a społeczeństwem, wskazując w ten sposób na jej podstawową rolę w społeczeństwie” .
Rodzina zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa i przekazuje dziedzictwo kulturowe następnym pokoleniom. Rodzinę określa się bardzo często jako grupę społeczną, stanowiącą duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną. Grupę rodzinną wyróżnia spośród innych grup współwystępowanie następujących cech: wspólne zamieszkanie członków, wspólne nazwisko, wspólna własność, ciągłość biologiczna oraz wspólna kultura duchowa. Rodzina będąca małą grupą społeczną zachowuje swe niepowtarzalne odbicie i stanowi źródło wychowania. Jest podstawową formą opieki nad dzieckiem, ponieważ stanowi pierwszy i naturalny podmiot wychowania. Wychowanie w rodzinie zawiera się w całokształcie oddziaływań rodziny podejmowanych świadomie i celowo, przebiegających w sposób samorzutny, okolicznościowy i niezamierzony. Prowadzi ono do trwałych zmian w osobowości jednostki. Rodzina jako środowisko wychowawcze i jako ważna instytucja w systemie wychowawczym spełnia następujące funkcje:
opiekuńczą, wyrażającą troskę o zabezpieczenie bytu materialnego, o zdrowie rodziny,
emocjonalną, polegającą na zaspokojeniu potrzeby bliskich, serdecznych kontaktów, które umożliwiają współżycie społeczne, sprzyjają kształtowaniu cech charakteru i umiejętności współżycia,
kształcącą, polegającą na rozwijaniu zainteresowań poznawczych, kształceniu umiejętności i nawyków pracy,
aktywizacji twórczej, polegającej na rozbudzaniu zainteresowań, pobudzaniu do samokształcenia i samodoskonalenia się .
Wymienione funkcje są w zasadzie nierozdzielne ze względu na ich wzajemne powiązania, a zwłaszcza psychologiczne przesłanki procesu wychowania . Działania opiekuńcze podejmowane przez rodzinę mają na celu zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych dziecka. Wyrażają one troskę o zabezpieczenie bytu materialnego- zapewnienia pożywienia, właściwych warunków snu, wypoczynku, troskę o zdrowie, ochronę przed niebezpieczeństwem.
Rodzina wypełniając te funkcje, kształtuje u dziecka nawyki i przyzwyczajenia związane z zaspokajaniem tych potrzeb, tworzy odbudowę społeczno- kulturową (np. higiena pracy, wypoczynku), stwarza zatem warunki do kształtowania potrzeb wyższego rzędu- poznawczych oraz do realizacji zainteresowań. Daleko idąca pomoc lekarska, system świadczeń i zabezpieczeń społecznych ograniczają obecnie funkcję opiekuńczą rodzinny, bowiem opiekę czysto materialną (pożywienie, dach nad głową, warunki snu) zapewnić mogą inne instytucje. Jednakże funkcja ta jest nadal istotna wobec małych dzieci, a następnie wobec zniedołężniałych członków rodziny. Rodzina nie może być natomiast zastąpiona przez inne instytucje w zakresie zaspokajania podstawowych potrzeb psychicznych. W.D. Wall zwraca uwagę, że dla prawidłowego rozwoju dziecka trzeba znacznie więcej niż zapewnienie opieki czysto materialnej. Chodzi mianowicie o poczucie przynależności do kogoś, oparcie, uczucie rodziców i osób bliskich. Warunki te są niezbędne do prawidłowego rozwoju dziecka i przygotowania go do życia w społeczeństwie.
Nasila się zainteresowanie problemami, które dotykają mechanizmów powstawania w środowisku rodzinnym pragnień, postaw i aspiracji życiowych. Stwierdza się bowiem, że kierownicza rola rodziców w kształtowaniu osobowości dziecka polega na takim organizowaniu trybu życia i aktywności, by poza zaspokajaniem potrzeb biologicznych i uczeniem dziecka, w jaki sposób te potrzeby zaspokajać, rozbudzać u dziecka potrzeby psychospołeczne, kształtować jego uczucia, intelekt, wyobraźnię.
Psychologiczny mechanizm wpływu rodziny opiera się głównie na kształtowaniu doświadczeń społecznych dziecka, których wyniki zależą od prawidłowego układu stosunków emocjonalnych między rodzicami i dziećmi, bowiem sfera emocjonalna wywiera ogromny wpływ na wszelkie uczenie się oraz motywuję do podejmowania działań. Zaspokajanie potrzeb emocjonalnych jednostek nabrało obecnie nowego znaczenia. W tej mierze wypowiadają się lekarze, pedagodzy, politycy społeczni i inni specjaliści. Sygnalizują oni, że upowszechnieniu wielkomiejskiego trybu życia, zaburzeniom stosunków międzyludzkich towarzyszy niebezpieczeństwo popadania ludzi w stany niepewności, lęków i frustracji, u których podłoża leży zagrożenie poczucia bezpieczeństwa, a nadmiar bodźców prowadzi do zaburzenia sfery intelektualnej i emocjonalnej.
Rodzina prawidłowo wypełniająca swe zadania wychowawcze może tu najbardziej skutecznie przeciwdziałać tym niekorzystnym zjawiskom, zarówno w okresie dzieciństwa jak i w okresie intensywnego dojrzewania młodzieży, kiedy to wzrasta krytycyzm, poszukiwanie swego miejsca w życiu, a jednocześnie zaznacza się silne oddziaływanie - nie zawsze wychowawczo korzystne - grup rówieśniczych. Najogólniej chodzi tu o wyposażenie dziecka w taki zasób życia uczuciowego i uczuć społecznych, które nie tylko ułatwiają kontakty społeczne, lecz sprzyjają kształtowaniu równowagi emocjonalnej, kształtują odporność na sytuację nie sprzyjające, zapobiegają frustracjom, umożliwiają proces adaptacji społecznej.
Nowe jakościowo zadania wyłaniają się przed rodziną w zakresie kształtowania stosunku dziecka do pracy. W teorii pedagogicznej wskazuje się że rodzina jest grupą, w której dziecko może nie tylko zdobyć umiejętności wykonywania prostych czynności gospodarskich, a nade wszystko może najskuteczniej zrozumieć sens pojęcia współpraca.
Na rodzinie w znacznym stopniu spoczywa obowiązek kształtowania stosunku dziecka do pracy, a więc ugruntowania postawy dobrego, odpowiedzialnego za powierzony odcinek spraw współpartnera. Podkreśla także związek między pracą dziecka a pozostałymi dziedzinami jego życia. Praca pojmowana jako forma rzetelnej nauki i jako udział w gospodarstwie domowym jest istotnym elementem kultury życia codziennego, ściśle powiązanym z kulturą czas wolnego. Każda rodzina - według J. Szczepańskiego - stwarza własne środowisko kulturowe w ramach ogólnej kultury życia społecznego. Dostarcza ona dziecku wzorów zachowań, sposobów spędzania czasu wolnego, wartościowania rozmaitych zjawisk społecznych. Przygotowuje dziecko do odbioru dóbr kultury poprzez organizowanie wypoczynku, rozrywki, kontrolę i ukierunkowanie jego kontaktów z kulturą we własnym i szerszym środowisku społecznym. Ta funkcja rodzinny współczesnej bynajmniej nie maleje, chociaż jej realizacja napotyka wiele trudności. Ogromne znaczenie w funkcji wychowawczej rodziny ma zabezpieczenie potrzeb dzieci i młodzieży. Ich rozsądna realizacja uczy, wychowuje, przygotowuje do samodzielności.
Amerykański psycholog Maslaw wyróżnił siedem grup potrzeb podstawowych. Należą do niech :
potrzeby fizjologiczne,
potrzeba bezpieczeństwa,
potrzeba przynależności i miłości,
potrzeba uczucia,
potrzeba samo urzeczywistnienia,
potrzeba wiedzy i rozumienia,
potrzeby estetyczne.
Analizując wszystkie wartości i funkcje wychowawcze rodzinny należy stwierdzić, że w dobie przeistoczeń społecznych rodzina systematycznie ulega przeobrażeniom, a funkcje wychowawcze narażone są na wyraźne osłabienie . Mimo niewątpliwego osłabienia rodziny jako grupy społecznej jej funkcja wychowawcza nie zanika, a potrzeba utrzymania trwałej rodziny jako najlepszego miejsca wzrastania i wychowywania się dzieci bezustannie trwa.
Od wielu lat we wszystkich krajach panuje pogląd, że uzdrowienie rodziny współczesnej zależy przede wszystkim od dwóch czynników: od dokonania reform w ustawodawstwie rodzinnym oraz wychowania młodych do życia rodzinnego i od wychowania rodziców do zadań, jakie stają przed nimi jako ludźmi bezpośrednio odpowiedzialnymi za rozwój i los swoich dzieci . Niektórzy badacze życia rodzinnego uważają, niewątpliwy postęp w kierunku przyznania członkom rodziny wolności i znacznej niezależności sprawił, że jej jedność jest obecnie jednością raczej duchową niż materialną, opartą na pewnych wspólnych przeżyciach, a nie na podstawach ekonomicznych.
W wyniku tego postępu i indywidualizowania, rodzina poniosła pewną stratę - stała się mniej trwała, głównie dlatego, że nowe postawy związków małżeńskich wymagają od ludzi wyższego poziomu umysłowego i moralnego, większej odpowiedzialności społecznej. Dlatego właśnie w większości krajach rozwija się akcję wychowywania młodych do małżeństwa, wychowania i pomocy rodzicom w sprawach opieki i wychowania dzieci. Ze względu na fakt, że obok rodzin złych widzimy wiele rodzin dobrych, które w tych samych lub podobnych warunkach ekonomicznych i społecznych w pełni wykonują swe zadania utrwala się przekonanie, że wiele zależy od poziomu i charakteru samych rodziców i że działalność pedagogiczna w środowisku rodziców jest dobrym środkiem utrwalania rodziny jako instytucji wychowawczej dla dobra dzieci i młodzieży.
Jan Paweł II idąc za nauką Soboru Watykańskiego II; przypomina, że zadanie wychowania wypływa z najbardziej pierwotnego powołania małżonków do uczestnictwa w stwórczym dziele Boga. Rodząc w miłości i dla miłości osobę, która sama w sobie jest powołana do wzrostu i rozwoju rodzice przez wychowanie wprowadzają ją w życie w pełni ludzkie. Do rodziców należy stworzenie atmosfery rodzinnej przepełnionej miłością i szacunkiem dla Boga i ludzi, aby sprzyjała całemu osobistemu i społecznemu wychowaniu dzieci. Dzieci w rodzinie chrześcijańskiej powinny wzrastać we właściwej wolności wobec dóbr materialnych, przyjmując prosty styl życia, w głębokim przekonaniu, że człowiek więcej jest wart przez to, kim jest niżeli ze względu na to co posiada. W rodzinie dziecko powinno nabyć poczucie sprawiedliwości prowadzącej do poszanowania godności osobistej człowieka, poczucia prawdziwej miłości wyrażającej się w trosce i bezinteresownej służbie wobec drugich.
Walka o trwałość rodziny powinna być wygrana, ponieważ dla dziecka i jego rozwoju wzrastanie w kole rodzinnym, gdzie bierze się pod uwagę jego wiek, stopień rozwoju i istotne właściwości i gdzie jest ono blisko związane z kilkoma stale czuwającymi nad nimi i odpowiedzialnymi za jego samopoczucie osobami, ma bardzo duże znaczenie. Poważne zaburzenia w rozwoju dziecka rzadko występują w zdrowej rodzinie, natomiast występują tam, gdzie nie ma ścisłego, bliskiego współżycia rodzinnego. Najważniejszym bowiem warunkiem dobrego rozwoju dziecka jest normalne życie jego rodziny. Jeśli to życie ulega z innych przyczyn zaburzeniom i rozkładowi- wychowanie dziecka staje się ciężkim problemem. W stosunku do dzieci pochodzących z takich rodzin zawodzą często najbardziej nawet wymyślne środki wychowawcze podejmowane przez dalsze otoczenie dziecka. Chodzi tu bowiem nie tylko o oddziaływanie na dziecko innych osób spoza rodziny, ile o poprawienie
atmosfery życia rodzinnego. To właśnie atmosfera i organizacja tego życia, stosunki między jej członkami i stosunek członków rodziny do dziecka w sposób niezauważalny kształtują jego osobowość i wpływają na jego samopoczucie w rodzinie i w życiu. Istotna różnica w oddziaływaniu na dziecko rodziny i innych instytucji wychowawczych polega na tym, że najlepsza nawet instytucja musi specjalnie organizować swoje czynności i funkcje, podczas gdy życie w rodzinie przebiega w sposób zupełnie naturalny.
Wychowawczy wpływ rodziny jest tak silny, że do dziecka w mniejszym stopniu trafiają świadomie stosowane zabiegi wychowawcze, niż określona tradycyjna atmosfera rodzinnego domu, która w sposób częstokroć niezamierzony kształtuje jego poglądy, postawy uczuciowe, przyzwyczajenia. Prawidłowa rodzina przekazuje przy tym dzieciom wartościowe postawy społeczne, stwarza warunki dla ich wszechstronnego rozwoju i wszelkiego działania, ułatwia im też wejście w szersze życie, stanowi bowiem mocne oparcie w chwilach trudnych i niebezpiecznych. Dlatego tak wielki znaczenie życiowe ma wzajemne zaufanie między dziećmi a rodzicami. Rodzina spełnia warunki dla ich fizycznego i psychicznego rozwoju i właściwie pokierować ich wychowaniem.
Zadania wychowawcze są bardzo ważne, realizacja ich jednak sprawia trudności wielu rodzinom. Nie wszystkie rodziny mają świadomość tych zadań, nie zastanawiają się nad problemami wychowania, nie znają zasad prawidłowego postępowania z dziećmi. Rada pedagoga może w tych trudnościach wieli rodzinom wydatnie pomóc. Literatura w zakresie pedagogiki życia rodzinnego jest dość bogata i wciąż narasta. Zarówno dla rodziców jak i dla nauczycieli może stać się prawdziwą pomocą w wychowaniu dzieci.
Źródłem prokreacyjnej funkcji rodziny jest dążenie człowieka do zaspokajania popędu płciowego, które to dążenie wraz z chęcią posiadania potomstwa doprowadziło między innymi do powstania małżeństwa i rodziny oraz stanowi dotąd podstawę motywacji zawierania związków małżeńskich przez konkretna pary.
Wreszcie funkcja gospodarcza rodziny warunkuje pełnienie przez nią dwóch poprzednich. Wiadomo, że do niedawna rodziną w swej masie pełniła ją łącząc swe gospodarstwo domowe z własnym zakładem produkcyjnym tzn. spełniała ją w zakresie tak produkcji, jak i konsumpcji dóbr ekonomicznych i ze dopiero w epoce wielkiego przemysłu zredukowała tą swoją funkcję do konsumpcji dóbr produkowanych przez specjalistyczne przedsiębiorstwa. Wiadomo wszakże, że jeszcze w społeczeństwie współczesnym, rodzinny ( zakład ) warsztat pracy zachował się na wsi w postaci rolnego gospodarstwa indywidualnego, a w mieście w postaci zakładu drobnej produkcji lub usług. Rodzina zawsze pełniła i pełni istotną rolę w gospodarce społeczeństwa globalnego.
Pełniąc funkcje produkcyjno - konsumpcyjne zaspokajają potrzeby swych członków, gromadziła dobra ekonomiczne dla siebie jako grupy, wreszcie przekazywała nadwyżkę wyprodukowanych dóbr dla użytku społeczeństwa . Zapewniając bowiem nadal, jakkolwiek na innej zasadzie- mianowicie na zasadzie zarobkowania przez pracę najemną- zaspakajania bieżących potrzeb ekonomicznych swych członków jak i potrzeb wynikających z jej własnych funkcji i aspiracji jako grupy. Rodzina pozostaje w dalszym ciągu, jak to trafnie stwierdził J. Szczepański, ważną jednostką gospodarczą kraju. Jej gospodarstwo domowe- jak pisze Szczepański- jest elementem rynku, decyzje ekonomiczne milionów rodzin składają się na bieg życia gospodarczego w równie ważnym stopniu, jak decyzje makroekonomiczne instytucji planujących i jest rzeczą oczywistą, że między decyzjami ekonomicznymi rodziny a decyzjami ekonomicznymi w skali nie może powstać zbyt duży rozziew.
Większość ludzi posiada rodzeństwo. Niektórzy żyją z siostrami i braćmi dobrze, inni przez lata są z nimi skłóceni. Posiadanie rodzeństwa niesie jednak ze sobą bardzo wiele pozytywów. Rodzeństwo - niezależnie od tego czy jest starsze czy młodsze, czy tej samej płci czy innej, wywiera ogromny wpływ, pomagając w rozwoju.
W sytuacji kiedy dzieje w rodzinie się coś złego - dochodzi do rozwodu, lub przydarza się sytuacja traumatyczna (śmierć, trudna sytuacja materialna), posiadanie rodzeństwa daje oparcie. Dzięki temu, poziom stresu u jednostki jest mniejszy. Rodzeństwo jest czymś w rodzaju bufora, który ochrania i pozwala szybciej i z mniejszą szkodą dla psychiki przejść trudny okres.
Nie ma chyba rodzeństwa które by się nie kłóciło. Niektórzy kłócą się prawie cały czas. Choć rodziców kłótnie między dziećmi denerwują, tak naprawdę są one bardzo rozwojowe. Dzieci nawzajem uczą się argumentacji, kompromisu oraz nabierają pewności, że wyrażanie własnych opinii jest bezpieczne.
Dobre stosunki z rodzeństwem mogą pozytywnie wpływać na zdrowie psychiczne. Do końca nie wiadomo, dlaczego tak jest, ale mężczyźni, którzy przed ukończeniem 20 roku życia mieli złe relacje z rodzeństwem, są bardziej narażeni na pojawienie się depresji w wieku średnim, niż ci mężczyźni, którzy mieli z rodzeństwem dobre relacje. Czy taka zależność jest u kobiet - nie wiadomo. Badań na kobietach nie przeprowadzono. Można jednak założyć że dobre relacje z siostrą będą lepsze niż złe.
Posiadanie rodzeństwa przeciwnej płci daje ogromną przewagę w życiu nad osobami, które rodzeństwa przeciwnej płci nie mają. Przede wszystkim chodzi o to, że mając brata, siostra może lepiej poznać mechanizmy rządzące płcią przeciwną. Uczy się jak postępować z mężczyznami na przykładzie swojego brata - oczywiście, działa to też w druga stronę. Przede wszystkim, posiadanie rodzeństwa przeciwnej płci przekłada się na zmniejszenie lęku przed płcią przeciwną i nabieraniem biegłości w konwersacji. W efekcie, mając siostrę, chłopak jest bardziej pewny siebie i łatwiej mu poderwać dziewczynę.
Jak z powyższego wynika, rodzina spełnia [odstawową rolę w kształtowaniu osobowości dziecka, jego charakteru.
Bibliografia
Adamski F.: Rodzina : wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,Kraków 2002
Faber A., Mazlish E : Rodzeństwo bez rywalizacji : jak pomóc własnym dzieciom żyć w zgodzie by samemu żyć z godnością. - Poznań : "Media Rodzina of Poznań", 1993
Jabłoński D., Ostasz L.: Zarys wiedzy o rodzinie, małżeństwie, kohabitacji i konkubinacie : perspektywa antropologii kulturowej i ogólnej. - Olsztyn : "Adiaphorn", 2001
Kalicki Piotr : O miłości, małżeństwie i rodzinie od starożytności do Jana Pawła II, Dziennikarskie Stow. Wydawniczo-Produkcyjne Roy, Szczecin 2001
Rodzina polska na przełomie wieków : przeobrażenia, zagrożenia, patologie, red. J. Żebrowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002
Tyszka Z.: Rodzina we współczesnym świecie. - Poznań : Wydaw. Nauk. UAM, 2002
F.Adamski: Rodzina : wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 14.
A.Faber, E. Mazlish: Wyzwoleni rodzice wyzwolone dzieci : twoja droga do szczęśliwszej rodziny"Media Rodzina of Poznań", Poznań 1998, s. 39.
Z. Tyszka: Rodzina we współczesnym świecie, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2002, s. 53.
Rodzina polska na przełomie wieków : przeobrażenia, zagrożenia, patologie, red. J. Żebrowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002, s. 41.
Rodzina współczesna, red. nauk. Maria Ziemska, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2001, s. 76.
F.Adamski: Rodzina : wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 112.
D. Jabłoński., L. Ostasz: Zarys wiedzy o rodzinie, małżeństwie, kohabitacji i konkubinacie : perspektywa antropologii kulturowej i ogólnej, "Adiaphorn", Olsztyn 2001, s. 93.
P. Kalicki: O miłości, małżeństwie i rodzinie od starożytności do Jana Pawła II, Dziennikarskie Stowarzyszenie Wydawniczo-Produkcyjne Roy, Szczecin 2001, s. 218.
F.Adamski: Rodzina : wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 139.
A.Faber, E. Mazlish: Rodzeństwo bez rywalizacji : jak pomóc własnym dzieciom żyć w zgodzie by samemu żyć z godnością, "Media Rodzina of Poznań", Poznań 1993, s. 47.
9