Hipoterapia to metoda gimnastyki leczniczej na bazie neurofizjologii z udziałem konia. Jest to metoda zalecana przez lekarza, wykonywana zaś przez posiadającego stosowne kwalifikacje terapeutę - specjalistę gimnastyki leczniczej, na specjalnie przygotowanych do tego celu koniach. Metoda ta cieszy się coraz większym uznawaniem wśród specjalistów różnych dziedzin, a przede wszystkim samych pacjentów korzystających z możliwości obcowania z koniem.

Koń do terapii

Koń („hippos”) służy jako pośrednik w terapii, przenosząc na pacjenta ruch w trakcie przemieszczania się stępem. Przebieg ruchu konia jest pokrewny chodowi człowieka. Duży koń przenosi na pacjenta w stępie od 90 do 110 wielowymiarowych impulsów ruchowych na minutę. Przetworzenie tychże rytmicznie oddziaływujących impulsów stymuluje odpowiedzi ruchowe, za pośrednictwem których - przy pomocy terapeuty - możliwe jest przeprowadzenie poprawnej fizjologicznie korekcji ruchowej. Dokonuje się to poprzez stymulację równowagi, regulację napięcia mięśniowego, koordynację, wzmocnienie mięśni i symetrię ruchów. Pozycje korekcyjne uzyskiwane za pomocą proprioceptywnej stymulacji sensomotorycznej umożliwiają odnajdywanie, rozwijanie i utrwalanie optymalnych wzorców ruchowych ciała, stosownie do jego hipotetycznej normy. Taka korekcja ruchowa oznacza równocześnie trening mięśni w momencie zmniejszenia bądź likwidacji zaburzeń ich równowagi wewnętrznej poprzez regulację napięcia mięśniowego, jak również wykorzystanie potencjalnych bądź istniejących jeszcze funkcji stawów.

W hipoterapii bierze się też pod uwagę odpowiednie cechy konia. Ma to być koń łagodny, posłuszny, o odpowiedniej budowie, prawidłowych wzorcach ruchowych. Nie istnieje żadna rasa koni, które najlepiej nadawałyby się do hipoterapii. Na przydatność konia w tej dziedzinie wskazywać mogą niektóre cechy, jak: typ, charakter, temperament czy pokrój, ale warunkiem jego zastosowania w roli konia terapeutycznego jest odpowiednie wychowanie. Ostatecznie jednak czynnikiem decydującym o wyborze danego konia jest konkretny człowiek (pacjent) - dorosły bądź dziecko - i jego problem. Charakter konia jest cechą decydującą o jego przydatności do hipoterapii. Istotne jest, aby koń był: przyjaźnie nastawiony do człowieka, cierpliwy, łagodny, pojętny, godny zaufania, nielękliwy. Jego temperament nie może być zbyt gwałtowny, ale nie powinien też być zbyt ociężały; raczej spokojny i zrównoważony, ale nie otępiały. Pod względem typu (pokroju) prostokątna budowa ciała ma wiele zalet, bowiem dłuższa partia środkowa ciała, a więc dłuższy grzbiet, umożliwia wygodniejszy i lepszy dosiad w sytuacji, gdy grzbiet ten jest rozkołysany.
Koń o budowie kwadratowej z krótszym bądź zupełnie krótkim grzbietem jest ze względu na nieustanne kołysanie i drganie mniej wygodny. Cechą decydującą w wyborze konia jest ocena wzajemnej harmonii jego poszczególnych części ciała. Zalecana jest średnia wielkość konia (wielkość powinna harmonizować ze wzrostem jeźdźca). Pod względem wieku koń terapeutyczny musi osiągnąć taką dojrzałość, która gwarantuje trwałe efekty działań wychowawczych. Od młodego konia - poniżej 5 lat z reguły nie można tego jeszcze oczekiwać. Konie różnych ras, a także konie tej samej rasy wykazują spore różnice w tym względzie: tak jak u człowieka są osobniki „wcześnie i późno dojrzewające”. Podanie jakiejkolwiek granicy wiekowej należy zatem traktować jedynie jako swego rodzaju punkt odniesienia. Tak więc dobrze wygimnastykowany, zdrowy koń może jeszcze w wieku 18 lat być idealnym partnerem do hipoterapii, inny zaś już w wieku 12 lat jest wysłużony i nie spełnia oczekiwań, jakie stawia się koniowi terapeutycznemu w zakresie elastyczności i sprężystości ruchów.

W hipoterapii ważny jest etap wstępny, którego celem jest oswojenie pacjenta (zwłaszcza dziecka) z koniem, oraz etap zasadniczy - zajęcia usprawniające na koniu, które wymagają bardzo starannego zaplanowania i konsekwentnej, systematycznej realizacji. Podczas hipoterapii mogą występować również elementy nauki jazdy konnej. Dziecko wykonuje takie czynności jak trzymanie wodzy i kierowanie koniem. W trakcie zajęć terapeutycznych korzysta się z różnego rodzaju sprzętu pomocniczego dla utrzymania równowagi na koniu, np.ze specjalnych pasów z uchwytem, siodeł itp.

Hipoterapia stanowi bardzo atrakcyjną formę usprawniania dzieci i znacząco wpływa na sferę psychospołeczną. Zajęcia usprawniające na koniu motywują dziecko do współpracy w usprawnianiu, a ponieważ odbywają się w warunkach naturalnych (np.w lesie, na łące), umożliwiają bezpośredni kontakt z przyrodą i jej wielozmysłowe doświadczanie. Terapeuta w czasie jazdy konnej spełnia rolę asekurującą, zapewniając bezpieczeństwo. W czasie jazdy idzie on zawsze po słabszej stronie jeźdźca, podtrzymuje, kontroluje jego postawę i wykonuje z nim ćwiczenia.

Stęp

Wysyłane przez grzbiet konia impulsy kołyszące są wypadkową anatomii i fizjologii konia oraz rytmu, szybkości i kierunku jego ruchu. Przebieg ruchu w stępie jest czterotaktowy, bowiem poruszają się kolejno pary nóg po tej samej stronie, ale nie równocześnie: lewa tylna/lewa przednia, prawa tylna/prawa przednia. W 8 fazach ruchowych jednej sekwencji kroków po momencie podparcia na trzech kończynach następuje na przemian podparcie na dwóch kończynach znajdujących się po przekątnej bądź po tej samej stronie. Wraz z podsunięciem kończyny tylnej pod tułów następuje obniżenie zadu i uniesienie się grzbietu, gdy przenoszona jest ona do tyłu, zad unosi się, zaś grzbiet opada. To kołysanie się grzbietu konia wprawia jeźdźca w ruch w górę/w dół.

W momencie wyrzucania tylnej kończyny do tyłu zaczyna oddziaływać siła popychająca skierowana poziomo, powodująca powstanie przyspieszeni, po przeniesieniu tej nogi do przodu, w chwili stawiania jej na podłożu (koniec ruchu posuwistego) następuje hamowanie. W ten sposób na ciało jeźdźca przenoszony jest ruch typu w przód - w tył, będący wynikiem bezwładności masy.

W momencie podparcia na lewej lub prawej parze nóg (4 i 8 faza stępu) następuje naprzemienne opadanie nie podpartej strony ciała konia, pociągające za sobą równocześnie obniżenie miednicy i nogi pacjenta po tej samej stronie, co powoduje kołysanie jeźdźca z boku na bok.

Naprzemienne wysuwanie się rozkołysanych bioder do przodu z następującą po nich fazą podparcia na przekątnej (2 i 6 faza stępu) lub bocznej parze nóg (4 i 8 faza stępu) powoduje kołysanie jeźdźca to w jedną, to drugą stronę, tworząc ruchy rotacyjne. Są one przenoszone na kręgosłup i powodują w rezultacie przeciwstawne sobie ułożenie miednicy i łopatek: miednica i łopatki konia i jeźdźca układają się równolegle do siebie. Tak więc w 4 fazie wysunięte są równocześnie do przodu lewa strona miednicy i prawa łopatka, natomiast w fazie 8 prawa strona miednicy i lewa łopatka.

Zrozumienie tych procesów jest podstawą zrozumienia funkcji kręgosłupa w akcie wyprostu tułowia według wzorca typowego dla chodu człowieka, który to wyprost stanowi cel naszej terapii.

We wszystkich rodzajach chodu konia występuje równoczesne uruchomienie przekątnej pary kończyn, najwyraźniej widoczne w kłusie, słabiej w galopie, zaś najmniej widoczne w stępie. Poprzez przenoszenie tych impulsów ruchowych następuje stymulacja odpowiedzi ruchowych u jeźdźca, których zadaniem jest odpowiednie przetworzenie owych ruchów ukośnych (przekątnych) za pomocą precyzyjnych, kontrrotacyjnych ruchów kręgosłupa na różnych jego wysokościach.

Przekątne wzorce ruchowe odgrywają decydującą rolę w procesie neurofizjologicznego rozwoju motoryki dziecka, a później w prawidłowym jej funkcjonowaniu u człowieka dorosłego. Mają one również ogromne znaczenie w leczeniu jej nieprawidłowości rozwojowych czy zaburzeń. Imitacja tego rodzaju ruchów ukośnych w postawie wyprostowanej, z możliwością rytmicznego przemieszczania się w przód wraz z koniem w sposób typowy dla chodu człowieka, nie jest możliwa do osiągnięcia w takim stopniu w żadnej innej metodzie rehabilitacji ruchowej.

Wzmocnienie tego oddziaływania ruchowego w stępie można osiągnąć poprzez zmianę kierunku jazdy konia, skręty w trakcie jazdy po narożnikach, wężykiem czy po okręgu. Zewnętrzna i wewnętrzna (w stosunku do łuku jazdy) połowa ciała pacjenta podlegają w danym momencie różnym (niejednakowym) obciążeniom. Jeszcze trudniejsze zadanie dla koordynacji tułowia stanowią tzw. chody boczne, czyli ciągi, gdy przednia i tylna część ciała konia idą po różnych śladach, a ponadto występuje krzyżowanie kończyn.

Kłus

W tym tak pełnym polotu ruchu dwutaktowym konia kroki stawiają kolejno kończyny po przekątnej, zaś pomiędzy zmianą (pary) kończyn występuje faza luźnego zawieszenia. Przenoszone w tym rodzaju chodu na ciało jeźdźca, szybko po sobie następujące ruchy przekątne w prawo/w lewo również bywają w przypadkach wyjątkowych wykorzystywane w hipoterapii.

Galop

Ten trójtakt o 6 fazach ruchowych polega na przemieszczaniu się w przód skokami z momentem luźnego zawieszenia w 6 fazie ruchu. W 3 fazie ruchu aktywna jest przekątna para nóg. Galop jest wygodniejszym rodzajem chodu niż kłus, bo grzbiet konia jest spokojniejszy, ale szybsze tempo wymaga od jeźdźca większej sprawności fizycznej. Do hipoterapii galop nie nadaje się i w związku z tym nie powinien być stosowany.

Specyfika hipoterapii, jej możliwości i efekty

W wyniku bezpośredniego kontaktu ciała ludzkiego z koniem bez siodła, po ciele w miejscu zetknięcia rozchodzi się ciepło (temperatura ciała konia jest o ok. 1 stopień wyższa niż u człowieka). Poza tym zmiana tempa, kierunku i położenia ciała wprawianego w rytmiczny ruch na koniu doskonale stymuluje zmysł równowagi. W tej sytuacji łatwiej jest zmniejszyć bądź wyeliminować lęk przed przemieszczaniem się, a także uzyskać poprawę w zakresie ogólnej orientacji przestrzennej. Poprzez stymulację receptorów dotykowych oraz proprioreceptorów koń oddziaływuje na zmysł dotyku, czucie powierzchowne i czucie głębokie, a zatem dzięki treningom udaje się zmniejszyć lub zlikwidować nadwrażliwość dotykową (przeczulicę). Terapia na koniu, obejmująca całe ciało człowieka, działa także pozytywnie na układ oddechowy (całe ciało człowieka jest w rytmicznym ruchu). A zatem, przy istnieniu odpowiednich wskazań, można uzupełniająco (wspomagająco) wykorzystać hipoterapię także w postępowaniu logopedycznym.

Zdobywanie orientacji w przestrzeni, nabywanie umiejętności planowania ruchu, poprawa percepcji dotykowej i zdolności reakcyjnej, ogólnej sprawności (poprawa oddychania i krążenia) i świadomości własnego ciała pozwala podczas terapii konnej opanować i ugruntować tzw. funkcje podstawowe, czego rezultatem może być daleko idące psychosomatyczne i somatopsychiczne sprzężenie zwrotne efektu terapeutycznego.

O dobrodziejstwach uprawiania sportu przez osoby niepełnosprawne nie trzeba chyba nikogo przekonywać. Należy tylko zaznaczyć, że oprócz korzyści natury medycznej daje on osobom niepełnosprawnym korzyści identyczne z tymi jakie czerpią ze sportu ludzie w pełni zdrowi. Znaczy to, że oprócz usprawniania równowagi, poprawy koordynacji, normalizacji odruchów i napięcia mięśniowego, umożliwiania prawidłowego rozwoju poprzez bodźcowanie wielozmysłowe, zapobiegania urazom wtórnym powodowanym przez akinezję i wielu innych korzyści w zależności od jednostki chorobowej jazda konna daje osobom niepełnosprawnym: zaspokojenie naturalnej potrzeby aktywności ruchowej, zadowolenie z osiąganych wyników i emocje związane ze współzawodnictwem, możliwością kontaktów towarzyskich, podnosi ich samoocenę, wyzwala inicjatywę i aktywny stosunek do otoczenia, daje umiejętności potrzebne też w innych dziedzinach życia, podnosi wyniki w pracy i w nauce, pozwala wreszcie na wypoczynek i odprężenie.

---